Қазақ халқының саз өнері пәнінен дәрістер

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 111 бет
Таңдаулыға:

Қазақ халқының саз өнерінің синкреттілігі мен тарихилылығы.

Жоспары: 1. Қазақ музыкасының фольклорлық мұрасы

2. Фольқлор тарихының бес приціпі.

3. Қазақ музыкасың синкреттілігі және оның даралануы.

Лекция маќсаты: Қазақ музыкасың теориялық негізін фольклор туындылары негізінде саралау

Лекция мєтіні: Фольклорлық мұраларда сөз өнері, сахна өнері, музыка өнері сияқты бірнеше өнер бас қосады және этнографиялық сипат басым болады. Біз осы сипаттарды бөлінбес бүтіндей бір құбылыс ретінде қабылдағанда ғана фольклорлық мұраның нағыз шынайы тұтас тұлғасын аша аламыз. Фольклор мұрасын тек жалаң бір жақты зерттеу оның шын мазмұнын айқындауға мүмкіншілік бермейді.

Қазақ халқының фольклорлық саз өнері тарихын зерттеу де осы талап-тілектер мен заңдылықтарға, мақсаттарға негізделсе, біз рухани мәдениетіміздің асылын құрайтын көне жәдігерлеріміздің шексіз құндылығын дұрыс бағалай білер едік. Мәселен қазақ халқының бүкіл саз өнері мен мәдениеті бастау алатын ең көне аспабы «қара қобызы»- өзінің тарихи тамырын терең жіберген алып бәйтеректей көне сақтардың, ежелгі ғұндардың және ұлт болып қалыптасуымызға терең із қалдырған оғыз қыпшақ ұлысымен терең сабақтастықта дамыған. Қобыз аспабының осы заманға жетуі бір жағынан, қазақ халқының ежелден келе жатқан отанымызды өз жауларынан кескілескен ұрыс-соғыстардан қорғап, қара шаңыраққа ие болуымен байланысты болса, екінші өте маңызды жағы көне мұрамызды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші дәстүр жалғастығының иелері-рухани тұлғаларымыз абыздар мен бақсылардың, би шешендер мен жыршы-жыраулардың, күйшілер мен термешілердің мәні өшпес ерен еңбегі мен шығармашылық жолы.

Қобыз аспабының даму тарихы рухани алыптарымызбен тікелей байланыста болуы, табиғи процесс. Себебі, ғалым С. Қасқабасов ғылыми еңбегінде1 жүйелі жіктеп көрсеткендей, фольклорлық мұралар 5 түрлі тарихи дамуды басынан кешіреді.

Біріншіден, мұны фольклордың тарихилығы деп атайды. Фольклорлық құбылысты құрайтын ең басты компоненттер фольклорлық ойлау, фольклорлық дәстүр, фольклорлық шығарма және тарихи тұлға мен оқиғаның міндетті түрде болуы. Тағы бір жәйт осы компоненттер міндетті түрде тарихтың белгілі бір кезеңінде болып, сол дәуірдің жемісі ретінде адамзат мәдениетінің бір сатысы деп танылуы.

Осы принципке байланысты ең алғаш қобыз аспабы абыздардың қолында болып, олардың ізгілікке үндеген жырында ел билеген көне түркі қағаны мен ел болуға біріккен көп ұлтты түркі қағанаттарының дүйім халқына келешегін болжап сөйлеген үгіт насихаттың мәртебесін көтерген. Бұл дәуір қазақ фольклорында «Көне түркі дәуірі» атағына ие болған, оның куәсі ретінде «Орхон - Енесей» ескерткіштерін атауға болады.

Екіншіден, фольклор - адам тіршілігімен тікелей байланысты, оның болмысының бір бөлшегі. Сондықтан ол адам өмірінің барлық жағын бейнелейді, шаруашылғынан, тұрмысынан, әдет-ғұрпынан, салт-санасынан толық мәлімет береді.

Қобыз аспабының тарихы да қазақ халқының көп қырлы мәдениетінің, әсіресе, рухани мәдениетіміздің барлық саласында өзіндік орны мен ерекшелігі бар аспап. Себебі ел болу мақсатымызда абыз-жырауларымыз қобызға қосылып терең философиялық ойларын баяндаса, бақсылар қобызбен сарын тартып көзге көрінбейтін басқа әлеммен тілдескен және сол қасиеттерімен адам бойындағы табиғаттың кесапат күштерінен келген аурулардан сауығуына көмектескен. Ал күйшілер қобыз күйлерімен қаралы да, қайғылы да күндердің ізін суреттеумен қатар табиғаттың әсем - сұлу кереметтерін де тілімен түсіндірендей халыққа жеткізе білген. Қытай деректерінде қобыздың атын айтып суреттемесе де оған ұқсас басқа аспаптың болғаны баяндалады.

Ал қобыздың нағыз «қобыз» аты оғыз-қыпшақ ұлысының куәсі «Қорқыт жырларында» аталынады. Ал қазақ халқының хас өнері ақын-жыраулар шағырмашылығының дәстүрінде Жанақ ақынға дейін қобызбен жыр айтқан, кейін оның орнын домбыра басады. Әйтсе де осы заманға оның тарихы мен шын бейнесі осы кезге дейін дұрыс сақталынып келген бақсылық дәстүрден жалғасады. Мұндай даму процестен қобызда орындалатын шығармалардың жанры әр дәуірге байланысты өзгеріп отырған. Абыздарда толғау, жырауларда жыр, бақсыларда сарын, күйшілерде күй болып өзгерген.

Қобыз аспабының ұлттық өнерімізге енуінің өзі қазақ халқының тарихи аңыздарында, әпсана-хикаяларында, мифтерінде де үлкен орын алып, халықтың тарихи жадында мықты сақталған. Мәселен, оғыздардың өзімен ала кеткен аңыздарын былай қойсақ, Қорқытты қобыз жасаушы және күйші, әулие ретінде суреттейтін аңыздар сыр елінде кең жайылған.

Үшіншіден, фольклор тарихи оқиғаларға тікелей де, жанама да байланысты болады. Екінші сөзбен айтқанда, фольклор халық тарихында маңызды оқиғаларды қамтып, солардың негізінде жаңа шығармалар туындатып, тарихи қайраткерлер жайында әңгімелейді.

Төртіншіден, фольклор халықтың өзінің тарихқа қатысын, көзқарасын танытады, маңызды оқиғалар мен көрнекті тұлғаларға берген халықтың бағасын, қарым - қатынасын көрсетеді.

Бесіншіден, фольклор әр дәуірге, қоғам өміріне сәйкес өзгеріп, тарихи циклизациядан өтіп отырады. Соның нәтижесінде жанрлардың трансформациясы жүріп жатады.

Қобыз аспабы - халқымыздың әлі ұлт болып яғни қазақ атына ие болмаған дәуірден бастау алады. Рулық тайпалық заманда түркі тектес халықтардың мәдениетінің қалыптасуына зор ықпал жасаған.

Қобыз сонау рулық қоғамның өзінде ру басыларының қолында болған. Ол кезде ру басыларын «абыз» деп атаған. Бұл пікірімізді растайтын көрнекті ғалым Қ. Жұбановтың «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер»2 атты еңбегін атауға болады. «Қазақта ескі кездегі шамандарды абыз деп атаған. Ру құрылысы дәуірінде олар ру бастықтары болғандықтан, рудың ақсақалы, үлкені болғандықтан, абыз сөзі барлық үлкендіктің аты болып кеткен. Әйелдің үлкенін де қазақтар абысын, татарлар - абызтай, ағаны - абзы дейтіндер сол абыз ұғымынан шыққан сөздер», - дейді. 3

Ғалым Қ. Жұбанов «абыз» сөзінің қобыз аспабымен байланысын былай түсіндіреді: «Ол абыз сөзі бұрынғы қобыз деген сөздің өзгерген түрі «қ» дыбысы түсіп қалғанда «о»-ның орнына «а» дыбысы қолданылған, сөйтіп бұрынғы «қобыз» - «абыз» болып кеткен» дейді, және мұның дұрыстығына күмәнданбауға болады деп қорытындылайды. Демек, Сібірде тұратын бурят, монғол, алтай, т. б. көптеген халықтардың арасында айтылып жүрген «шаман» деген сөз қазақтың «абыз» деген сөзі екен. Абыздар да бір кезде шамандар секілді каста дәрежесінде саналып, өзінің ерекше бөтен білімді, көрегендігімен өзге жұрттан биік, жоғары тұрған. Демек, қазақ халқының өткендегі өз өмірінен, өз тұрмысынан туатын өз ерекшелігін ескерсек, бұдан былайғы жерде ұлттық фольклористикамызда «шаман» деген сөздің орнына «абыз» деген сөзді қолдану керек сияқты. 4

Фольклорист ғалым Б. Уахатов абыздардың функциясы жайында былай дейді: «Қазақ арасында бақсылардың бір тобы ежелгі шығыс сәуегейлері сияқты күн ілгеріні біліп айтып, ескертіп отыратын абыз, болашақты болжаған балгер болған»

Енді «абыз» сөзінің этимологиясына келсек, ғалым С. Талжанов «аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері» атты еңбегінде былай талдайды. 5 «Қазақта абыз (жрец, продвидец) деген сөз бар. Арабта - һафыз (оберегающий, храняющий лицо, знающий наизусть Коран), татарда - абыз, абзи (дядя), шувашта - апас (жрец на молениях) » болып кейбір дыбыстық өзгеріспен қолданылады.

«Абыз» - шаман дініндегі халықтардың молда, сопы, бақсы сияқты адамдардың лауазымы. Ол «абыз» демек, әуелде шаман дініндегілердің өз молдасына қоятын аты екен (Абай), «Қазақ тілінің түсіндерме сөздігінде» (І том) Абыз сөзі-Һафыз, абид сөздеріне қатысты дей келіп, оның мағынасын «оқымысты, білгіш, көреген, сәуегей балгер» деп түсіндіреді. Түрік тілінде - һафыз - құранды түгел жатқа білетін, құдайға сенетін кісі. Түрік тіліне бұл сөздер араб тілінен ауысқан. Ал бірақ қазақта абыз сөзі түркі елінің төл сөзі . Абыз (абпа-абуз) сөзі шығыс түркі тілдерінде де бар. (В. В. Радлов, «Сөздіктерінен қараңыз») . Якут тілінде аба, абла, абыс, ап мағына жағынан бір-біріне өте жақын. Бәріне ортақ түбір - ап. Бұлардың мағынасы: қу, сиқырлық, магия (Пекарский: Якут тілі сөздігі) . Қазақ тілінде - «абызсынып отырғанын көрдің бе?» деген сияқты сөйлемдегі абыз сөзінен әулиелік, сиқырлық мағына байқалады. Көне жазу ескерткіштерінде аб (охота) - аңды алдап торға түсіру, сиқырлы, айлалы тәсіл қолдану. (С. Е. Малов Памятники древней письменности монголов и киргизов. 89)

В. В. Радловтың («сөздіктерінде») айтуынша алтай тілінде ап - екі жүзділік, алдау. Сонда абыз сөзінің негізгі түбірі об/оп сиқыр, тылсым мәнін білдіреді.

Қолына қобыз ұстаған абыздардың атқарған міндеті мен функциясы жайында көрнекті ғалымдар мен ұлылардың зерттеулерінде де орнықты орын алған. Мәселен, академик Ә. Марғұланның көне дүниемізді терең зейінімен зерттеген еңбегі - «Ежелгі жыр аңыздар » атты кітабы. Бұл еңбекте ғалым қобыз тарихын жан-жақты аспектіде қарастырып, аспаптың шығу тарихын түбегейлі зерттеп, кімдердің қолында дамығанын, өріс жайғанын және әр дәуірдегі өзіне тән сипатын айқындап, тарих, әдебиет, музыка, этнография тұрғысынан терең сипаттама, шолу жасаған. Ол: «Ежелгі бақсы-жыраулардың бір тобын «абыз» деп атаған (Нысан абыз, Құрманбай абыз, Сабырбай абыз, т. б-лар) . Бұлардың ерекшелігі ескі заманның тасқа, ағашқа, теріге түсірген жазуларын оқи білген. Далада тасқа түсірілген жазулар кездессе, ол жердің қазақтары оны пәлен абызға көрсет деп отыратын болған. Қазақта «киіз кітап» дейтін ұғым бар, бұл ұғым толығымен абыз аттарымен байланысты жүреді. Халық аңызы бойынша тас, ағаш, сүйек, теріден басқа бұрынғы заманда жазуды жұқа киіздерге жазып отырған. Орта ғасырдағы абыздардың көпшілігі қазақ хандарының хатшылық қызметінде болып, олардың кеңесшісі, ақыл берушісі болған, халық алдында үгіт айтып, оларға өзінің насихатымен кеңес берген. Бұл деректерге қарағанда қазақтың абыздары ескі замандағы оқымысты бақсылардың дәстүрін соңғы заманға дейін сақтап келген, солардың қалдығы деуге болады. Абыздар бір жерде отырмайды, ылғи тау-тасты аралап, тасқа жазу түсіріп, ескі жазуларды оқып жүреді, жирен атқа мініп ел қыдырып, қобыз тартып , сарын айтып, сәуегейлік құрып жүретін болған. Бұл дәстүр, әсіресе, Алтайда, Ертіс бойында, Тарбағатайда көбірек сақталған. Алтайда жирен атқа мініп, қобызбен күй тартып, сарын айтып жүретін қарияларды «Жиренше» не «Сары абыз» деп атаған . . . Қазақ абыздарының бір ерекшелігі олар сахарада әр заманда үстем болған салт-сананы біріктіріп (тәңірі, будда діні, мани), олардың аралас синкретті түрін қолданған». 6

Яғни Ә. Марғұланның айтуынша, абыз тек ру басы ғана емес, ескі салт-сананы, дәстүрді, тарихты, діни наным-сенімді білуші, оқымысты, қобызбен сарын айтқан сәуегей қарт.

Біздің ұлттық фольклорымызда кенже қалып, егжей-тегжей, түбегейлі өз атымен, өз дәрежесімен зерттелмей келе жатқан саласы да халықтың наным-сенімі немесе ескі салт-санасы.

Бұл жөнінде ғұлама ғалым, жазушы Мұхтар Әуезов те: « . . . жылдан жыл өткен сайын ескілікті еске түсіретін нәрселер жоғалып барады. Солар жоғалған сайын қазақ тарихына ескілікті білу, іздеп тауып ұғыну қиын бола бермекші» - деп өкінішпен айтады.

М. Әуезов қазақ халқының ескі дінін, салт-санасын екі үлкен дәуірге бөледі. 7 Бірі - ислам діні кірген мезгіл, екіншісі содан бұрынғы арғы дәуір . . . Бұл дәуірдің біздің дәуірімізге жеткен белгілері болса, елдің кейбір әдет-салтында, өлең жырында, ескіліктің ұғымында қалған белгілері болады . . . Ол күнде мәдениет жоқ, оның үстіне ислам діні ескіліктің барлық белгісімен қатты алысты. Ескі дінді еске түсіретін ұғымның барлығын жоғалтып жіберді. Мұсылманшылыққа ауысқан соң, қазақ биік белден асып кеткендей болды. Белдің астында көрінбей қалып отырған дүние: баяғы бақсы заманның ескіліктері. Бергі заманға оның белгісі келсе, мұсылманшылықтың, сүзгісінен өтіп келеді, болмаса, елдің сүйіп, айрыла алмағаны келеді, не дінге кемшілік келтірмейтін әдеттер келеді . . . Ең әуелгі кезде мұсылманшылықты ұстаса дa мұсылманның молдасынан өзінің бақсысын артық көрген. Бақсыда үлкен қуат болып, елдің ықыласын өзіне тартып, билеп отырған . . . Мысалы, ескі замандарда «абыз» дегендер болған. Абыз деген сөз арабша «хафыз» деп шығады. Ізгі, әулие деген сөз. Бақсы өзі әулие орнында күтулі болады» . . .

Ескі абыздардың рухани мәдениетімізде елеулі орнын алғанын ұлы ойшыл Абай Құнанбаев өзінің 39-қара сөзінде терең бағалайды. Ол абыздарды ескі заманның молдасы екенін айта келіп былай дейді «Рас, бұрынғы біздің ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы төмен болған. Бірақ бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен. Ендігі жұрт ата - бабаларымыздың мінді ісін бір - бірлеп тастап келеміз, әлгі екі ғана тәуір ісін бір жола жоғалтып алдық. Осы күнгілер мінезге осы өрмелеп ілгері бара жатқанына қарай сол аталарымыздың екі ғана тәуір мінезін жоғалтпай тұрсақ, бізде ел қатарына кірер едік. Сол екі мінез жоқ болған соң, әлгі үйренген өнеріміздің бәрі де адамшылыққа ұқсамайды, шайтандыққа тартып барады. Жұрттан кетіп бара жатқанымыздың бір үлкен себебі сол көрінеді. Ол екі мінезі қайсы десең, әуелі - ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен. Көш-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады екен. өзге қара жұрт жақсы-жаман өздерінің шаруасымен жүре береді екен. Ол ел басы мен топ басылары қалай қылса, қалай бітірсе, халықта оны сынамақ, бірден-бірге жүргізбек болмайды екен. «Қой асығын қолыңа ал, қолайыңа жақсы сақа бол». «Бас басына би болса, манар тауға симассың, басалқаңыз бар болса, жанған отқа күймессің» деп мақал айтып, тілеу қылып, екі тізгін бір шылбырды бердік саған, берген соң қайтып бұзылмақ түгіл, жетпегеніңді жетілтемін деп, жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын деп тырысады екен.

Оны зор тұтып, онан соң жақсылары да көп азбайды екен. Бәрі өз бауыры, бәрі өз малы болған соң, шынымен жетесінде жоқ болмаса, солардың қамын жемей қайтеді?

Екінші мінез намысқорлық екен. Ат аталып, ардақ шақырылған жерде ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салады екен. «Өзіне ар тұтқан, жаттан зар тұтады» деп, «Аз араздықты қуған көп пайдасын кетірер деп», «Ағайынның азары болса да безері болмайды», «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі келеді» десіп, «Жол қуған қазынаға жолығар, дау қуған пәлеге жолығар» десіп. Қанекей, енді осы екі мінез қайда бар? Бұлар да арлылық, намыстылық, табандылықтан келеді. Бұлардан айрылдық.

Ендігілердің достығы - пейіл емес, алдау, дұшпандығы - кейіс емес, не күндестік, не тыныш отыра алмағандық» - дейді.

Ұлы Абай елдің ел болуы, жұрт болуына ескі абыздардың еңбегі және ел басы, топ басына халықтың сенім артуын, бағынуын «басалқаңыз бар болса, жанған отқа күймессің» деп тебірене түсіндіреді, күйінеді. Тағы ескере кететін жәйт Абай сөзінде абыздардың тым ерте дәуірде ғұмыр кешкеніне ой сілтейді. VII-VIII ғасырларда, елді мекенімізге ислам діні әлі келе қоймаған кезде оғыздар мен қыпшақтардан құрылған үлкен ұлыс өмір сүрген. Оғыздардың өзі 24 тайпадан тұрса, қыпшақтар 90-нан астам рулардан біріккен. Бұл ұлыстың сыртқы жауға бірігіп соғысуы жақсылық берген болса, кей уақыттарда өз ара жер бөлісі, олжа бөлісінен қақтығыстар да болып тұрған. Арабтар елімізге ислам дінін тарату мақсатымен жаулап алмас бұрын, оғыздар мен қыпшақтардың арасында үлкен ұрыс болып, оғыздарды ескі мекенінен қыпшақтар ығыстырады. Бірақ оғыздар бұл ұрыстан еш нәрсе жоғалпайды. Қайта жолай Кіші Азияны және көптеген мемлекеттерді өзіне бағындырып, кейін іслам дінін кіргізу мақсатында европада соғысып, бұрынғы Константинополь қаласын жаулап алып, ол жерге қазіргі Түркия мемлекетін орнатқан. Әйтсе де оғыздар өздерінің ата-жұртын Сейхун жағалауы деп айтады. Оғыздар өздерімен бірге Сыр бойында туған жыр-дастан, рухани мұраларын ұмытпай, оларды әуелде ауызша жатқа айтып, кейін хатқа да түсіре білген.

Ең бастысы қазақ халқының ұлттық музыка өнерінде «күй атасы», «қобыз жасаушы» саналатын Қорқыт бабамыздың жырлары сол оғыздарда сақталынған. Бұл мұраны зерттеу дүние жүзі ғалымдарының назарынан тыс қалмады.

Олардың еңбектерінде Қорқыт ұзан-жырау, жыршы ретінде айтылады. Бірақ Орта Азияда табылған мағлұмат деректерге қарағанда оның рухани тұлғасы тым бай да қызғылықты. Қорқыт мұрасын терең зерттеген көрнекті ғалым, қорқыттанушы Шәкір Ыбраев былай дейді: «Оғыз жырларының Қорқыт атымен топтануы да кездейсоқ емес. XIV-XVI ғасырларда оғыздардың ескі заманынан беделіне дақ түсірмей, ерекше қастерлеп келгені, айрықша қадірлісі Қорқыт ата. (Түпнұсқада «деде» сөзімен қатар кейде «ата» сөзі де Қорқытқа байланысты айтылады) ». Ол (Қорқыт ата) ғалымдардың көпшілігінің зерттеулеріне қарағанда ісләм діні оғыз, қыпшақ арасына тарамай тұрғанда өмір сүрген бірінші абыз , бақсылардың атасы. Ислам діні келгеннен кейін бұрынғы шаманизмнің белді өкілі болған бақсыларды ығыстыра бастағандығы мәлім, тіптен көп жағдайда бақсыларға қарсы күрес жүргізді. Осыған байланысты көне заманның атақты абыздары мен бақсылары біртіндеп ұмыт болуға айналды, немесе исламға лайықты өзгерістерге ұшырап, ескі идеологияның да белгілерін ұштастырған күрделі синкреттік тұлғаға айналды дейді. 8

Қорқытты бiрiншi абыз деп мойындап қана қоймай оның абыздық функциясын былай деп: Рас, Қорқыт - көреген, қасиеттi, болашақты болжайтын қарт. Ол не айтса, сол болады. Мiне осы тұста Қорқыттың екi жақтама тұлғасы көрiнедi, анығырақ айтқанда, мұсылман әулиелерiне тән қасиеттер мен ескi шамандық көзқарастардан қалған бақсылық, абыздық белгiлердiң бiр-бiрiмен кiрiгiп, тұтасып кеткендiгi байқалады. Бiр жағынан көрегендiк, болашақты болжау

ежелгi абыздарға, бақсыларға тиесiлi; ру-тайпалардың тағдырын болжау, жол көрсету солардың үлесiне тиген; ру-тайпа iшiндегi ең беделдi адамдар да солар. Екiншiден, бұл сияқты қасиеттер мұсылман әулиелерiнiң де негiзгi белгiлерi және бұлар құдайдың құдiретiмен болып отырады . Демек, ескi бақсылар мен абыздарда көрсетiлген белгiлерi бойынша мұсылман әулиелерiне қарай икемдеу оншалықты қиынға соқпаған. Бiрақ олардың қызметiне байыптап қарасақ, елеулi қайшылықтар бар. Абыздар мен бақсылардың қызметi, атқаратын бүкiл iс әрекетi,

қажет десеңiз, әулиелiгi құдайға құлшылық емес, ру-тайпа мақсатына, солардың арасындағы қақтығыстарды реттеуге бағытталады», - деп түсiндiредi. 9

Тарихтағы абыздар тұлғасының синкреттiк тұлға екенiн барлық зерттеулер растайды. Абыздардың атқарған функциясына қарай, берген мiнездемесiне қарап мынадай тұжырым жасауға болады:

"Абыз" - ежелгi дәуiрдегі елдiң бiрлiгiн қамтамасыз етушi - ру басы, топ басы.
Ескi жазуды оқи бiлген оқымысты (сауатты адам) .
Ескi салт-сана, дәстүрлердi, заңдарды бiлген әлеуметтiк заңгер.
Қобыз тартып сәуегейлiк құрған, болашақты болжаушы қарт. Ол не айтса, сол болады, тілегі қабыл болған әулие.

Осы тұжырымға байланысты мынадай проблемалы сауалдар туады.

Біріншіден, сол кездегi абыздардың ел басқарған бiлiмi, өнерi қандай бiлiмге немесе кiтаптарға негiзделген, арқа сүйеген.

Екіншіден, ел басқару үшiн сәуегейлiк құрып болжам айту мiндеттi түрде шартты ма едi және оның сәуегейлiк құруына қобыздың қандай қатысы бар?

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.