Қазақ халқының саз өнері пәнінен дәрістер
1 Қазақ халқының саз өнерінің синкреттілігі мен тарихилылығы.
2. лекция. Тақырыбы: Қазақ музыка фольклорының қалыптасуында ұлттық этногенездің
3. лекция. Тақырыбы: Көне түркілік наным сенім жайлы ғылыми тұжырымдар
4. лекция. Тақырыбы: Қорқыт мұрасы . көне мәдениетіміздің ежелгі тарихын,
байырғы тұрмысын,әдет.ғұрпы мен салт.санасын танытып этнографиялық дерек көзі.
5. лекция. Тақырыбы: Абыздар шығармашылығы мен Қорқыттың музыкалық мұрасы.қазақ халқының ұлттық саз өнерінің бастауы.
6. лекция. Тақырыбы: Бақсылар шығармашылығындағы Қорқыт мұрасының орны.
7. лекция. Тақырыбы: Жыраулар мен би.шешендер шығармашылығы.
8. лекция. Тақырыбы: Ақындар мен жыршы.жыраулар, бақсы.күйшілер шығармашылығындағы Қорқыт бейнесінің сақталынуы.
9. лекция. Тақырыбы: Айтыс поэзиясы
10. лекция. Тақырыбы: ҚАЗАҚ ӨЛЕНДЕРІНІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ӘДЕТ. ҒҰРЫППЕН
БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕНДЕР
11. лекция. Тақырыбы: Домбыра аспабы және домбыра күйлерінің дәстүрлері.
12. лекция. Тақырыбы: Қобыз аспабының тарихы .
13. лекция. Тақырыбы: Қобыз күйлері мен күй аңыздарына ғылыми дәйектеме.
2. лекция. Тақырыбы: Қазақ музыка фольклорының қалыптасуында ұлттық этногенездің
3. лекция. Тақырыбы: Көне түркілік наным сенім жайлы ғылыми тұжырымдар
4. лекция. Тақырыбы: Қорқыт мұрасы . көне мәдениетіміздің ежелгі тарихын,
байырғы тұрмысын,әдет.ғұрпы мен салт.санасын танытып этнографиялық дерек көзі.
5. лекция. Тақырыбы: Абыздар шығармашылығы мен Қорқыттың музыкалық мұрасы.қазақ халқының ұлттық саз өнерінің бастауы.
6. лекция. Тақырыбы: Бақсылар шығармашылығындағы Қорқыт мұрасының орны.
7. лекция. Тақырыбы: Жыраулар мен би.шешендер шығармашылығы.
8. лекция. Тақырыбы: Ақындар мен жыршы.жыраулар, бақсы.күйшілер шығармашылығындағы Қорқыт бейнесінің сақталынуы.
9. лекция. Тақырыбы: Айтыс поэзиясы
10. лекция. Тақырыбы: ҚАЗАҚ ӨЛЕНДЕРІНІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ӘДЕТ. ҒҰРЫППЕН
БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕНДЕР
11. лекция. Тақырыбы: Домбыра аспабы және домбыра күйлерінің дәстүрлері.
12. лекция. Тақырыбы: Қобыз аспабының тарихы .
13. лекция. Тақырыбы: Қобыз күйлері мен күй аңыздарына ғылыми дәйектеме.
Фольклорлық мұраларда сөз өнері, сахна өнері, музыка өнері сияқты бірнеше өнер бас қосады және этнографиялық сипат басым болады. Біз осы сипаттарды бөлінбес бүтіндей бір құбылыс ретінде қабылдағанда ғана фольклорлық мұраның нағыз шынайы тұтас тұлғасын аша аламыз. Фольклор мұрасын тек жалаң бір жақты зерттеу оның шын мазмұнын айқындауға мүмкіншілік бермейді.
Қазақ халқының фольклорлық саз өнері тарихын зерттеу де осы талап-тілектер мен заңдылықтарға, мақсаттарға негізделсе, біз рухани мәдениетіміздің асылын құрайтын көне жәдігерлеріміздің шексіз құндылығын дұрыс бағалай білер едік. Мәселен қазақ халқының бүкіл саз өнері мен мәдениеті бастау алатын ең көне аспабы «қара қобызы»- өзінің тарихи тамырын терең жіберген алып бәйтеректей көне сақтардың, ежелгі ғұндардың және ұлт болып қалыптасуымызға терең із қалдырған оғыз қыпшақ ұлысымен терең сабақтастықта дамыған. Қобыз аспабының осы заманға жетуі бір жағынан, қазақ халқының ежелден келе жатқан отанымызды өз жауларынан кескілескен ұрыс-соғыстардан қорғап, қара шаңыраққа ие болуымен байланысты болса, екінші өте маңызды жағы көне мұрамызды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші дәстүр жалғастығының иелері-рухани тұлғаларымыз абыздар мен бақсылардың, би шешендер мен жыршы-жыраулардың, күйшілер мен термешілердің мәні өшпес ерен еңбегі мен шығармашылық жолы.
Қобыз аспабының даму тарихы рухани алыптарымызбен тікелей байланыста болуы, табиғи процесс. Себебі, ғалым С.Қасқабасов ғылыми еңбегінде жүйелі жіктеп көрсеткендей, фольклорлық мұралар 5 түрлі тарихи дамуды басынан кешіреді.
Біріншіден, мұны фольклордың тарихилығы деп атайды. Фольклорлық құбылысты құрайтын ең басты компоненттер фольклорлық ойлау, фольклорлық дәстүр, фольклорлық шығарма және тарихи тұлға мен оқиғаның міндетті түрде болуы. Тағы бір жәйт осы компоненттер міндетті түрде тарихтың белгілі бір кезеңінде болып, сол дәуірдің жемісі ретінде адамзат мәдениетінің бір сатысы деп танылуы.
Қазақ халқының фольклорлық саз өнері тарихын зерттеу де осы талап-тілектер мен заңдылықтарға, мақсаттарға негізделсе, біз рухани мәдениетіміздің асылын құрайтын көне жәдігерлеріміздің шексіз құндылығын дұрыс бағалай білер едік. Мәселен қазақ халқының бүкіл саз өнері мен мәдениеті бастау алатын ең көне аспабы «қара қобызы»- өзінің тарихи тамырын терең жіберген алып бәйтеректей көне сақтардың, ежелгі ғұндардың және ұлт болып қалыптасуымызға терең із қалдырған оғыз қыпшақ ұлысымен терең сабақтастықта дамыған. Қобыз аспабының осы заманға жетуі бір жағынан, қазақ халқының ежелден келе жатқан отанымызды өз жауларынан кескілескен ұрыс-соғыстардан қорғап, қара шаңыраққа ие болуымен байланысты болса, екінші өте маңызды жағы көне мұрамызды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші дәстүр жалғастығының иелері-рухани тұлғаларымыз абыздар мен бақсылардың, би шешендер мен жыршы-жыраулардың, күйшілер мен термешілердің мәні өшпес ерен еңбегі мен шығармашылық жолы.
Қобыз аспабының даму тарихы рухани алыптарымызбен тікелей байланыста болуы, табиғи процесс. Себебі, ғалым С.Қасқабасов ғылыми еңбегінде жүйелі жіктеп көрсеткендей, фольклорлық мұралар 5 түрлі тарихи дамуды басынан кешіреді.
Біріншіден, мұны фольклордың тарихилығы деп атайды. Фольклорлық құбылысты құрайтын ең басты компоненттер фольклорлық ойлау, фольклорлық дәстүр, фольклорлық шығарма және тарихи тұлға мен оқиғаның міндетті түрде болуы. Тағы бір жәйт осы компоненттер міндетті түрде тарихтың белгілі бір кезеңінде болып, сол дәуірдің жемісі ретінде адамзат мәдениетінің бір сатысы деп танылуы.
1. Аль-Фараби. Естественно-научные трактаты. Алматы, Наука, 1987.
2. Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзии. Алматы, Ғылым, 1993.
3. Абдуррахман Хасан. Ақида Исламия. Дамаск, 1988.
4. Антология Даосской философии. Рассказы о мастерах. М. 1994.
5. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, Ана тілі, 1986.
6. Бердібаев Р. Кәусәр бұлақ. А., Жазушы. 1989.
7. Блаватская Е.П. Религия мудрости. Новый Панарион. М., 1994.
8. Гумилев Л. Көне түріктер. Алматы, 1989.
9. Жалалиддин Мухаммед ибн-Ахмед Әл-Махалли.
10. Жалалиддин Абдурахман ибн Аби-Бакр Асиоти. Жалалиддин тәфсир кітәбі. Азһар. 1983.
11. Жирмунский В.М. Турский героический эпос. Л., Наука, 1974.
12. Жұбанов Қ. Шығармалар, естеліктер. Алматы, 19990.
13. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер А., Ғылым, 1966.
14. Жұбанов А. Ән-күй сапары. Алматы, Ғылым, 1976.
15. Кузембай С. Кµне музыкалық фольклор. Алматы. 2005.
16. Кенжебаев Б. «Қисса-сұл Әнбия». Алматы, Ғылым, 1973.
17. Каптен Ю. Л. Основы медитации. Самара. 1993.
18. Короғлы Х. Огузский героический эпос. М. 1976.
19. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы, Ғылым, 1984.
20. Қасқабасов С. Фольклордың қазіргі өмірдегі орны. Фольклор шындығы Алматы, Ғылым, 1990.
21. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы, 2-т. 1945.
22. Қоңыратбаев Ә. Қорқыт ата кітабы Алматы, «Жазушы».
23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы, Ана тілі 1991.
24. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркология Алматы, Ғылым, 1987.
25. Мұхаммед әл-Ғазалиді Талиф. Фиқ-hуссира. Дамаск, 1989.
26. Мартынов А.В. Исповедимый путь. /Филосовские этюды/. М. 1990.
27. Мырзахметов М. Абай және шығыс. Алматы, Қазақстан, 1994.
28. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар. Алматы, Жазушы, 1985.
29. Мухамбетова А. Казахская традиционнная музыка и ХХ век Алматы. Дайк-Пресс 2002.
30. Негимов С. Шешендік өнер Алматы, Ана тілі 1997.
31. Умарова Г. Повторяющиеся мотивы в кобызовых кюях. Алматы. ¤нер, 1985.
32. Өмірәлиев Қ. VII-XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері., А., Мектеп, 1985.
33. Петров Н. Самовнушение в древности и сегодня. М., Прогресс. 1986.
34. Рабғузи. Қисса сұл - Әнбийя-й Алматы, Санат, 2001.
35. Рерих Е.И., Рерих Н.К. Живая этика. М., 1992.
36. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. Алматы, Ғылым, 1975.
37. Таранов П.С. 120 философов. Анатомия мудрости. Симферополь, 1996.
38. Уалиханов Ч. Собраний сочинений в 5 том. А., 1968.
39. Уалиханов Ш. Таңдамалы. Алматы, Жазушы 1985,.
40. Уалиханов Ш. Мақалалар мен хаттар. Алматы, 1948.
41. Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері Алматы, Ғылым, 1974.
42. Ыбыраев Ш. Қорқыт ата энциклопедиялық жинақ. Алматы, 1999.
2. Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзии. Алматы, Ғылым, 1993.
3. Абдуррахман Хасан. Ақида Исламия. Дамаск, 1988.
4. Антология Даосской философии. Рассказы о мастерах. М. 1994.
5. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, Ана тілі, 1986.
6. Бердібаев Р. Кәусәр бұлақ. А., Жазушы. 1989.
7. Блаватская Е.П. Религия мудрости. Новый Панарион. М., 1994.
8. Гумилев Л. Көне түріктер. Алматы, 1989.
9. Жалалиддин Мухаммед ибн-Ахмед Әл-Махалли.
10. Жалалиддин Абдурахман ибн Аби-Бакр Асиоти. Жалалиддин тәфсир кітәбі. Азһар. 1983.
11. Жирмунский В.М. Турский героический эпос. Л., Наука, 1974.
12. Жұбанов Қ. Шығармалар, естеліктер. Алматы, 19990.
13. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер А., Ғылым, 1966.
14. Жұбанов А. Ән-күй сапары. Алматы, Ғылым, 1976.
15. Кузембай С. Кµне музыкалық фольклор. Алматы. 2005.
16. Кенжебаев Б. «Қисса-сұл Әнбия». Алматы, Ғылым, 1973.
17. Каптен Ю. Л. Основы медитации. Самара. 1993.
18. Короғлы Х. Огузский героический эпос. М. 1976.
19. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы, Ғылым, 1984.
20. Қасқабасов С. Фольклордың қазіргі өмірдегі орны. Фольклор шындығы Алматы, Ғылым, 1990.
21. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы, 2-т. 1945.
22. Қоңыратбаев Ә. Қорқыт ата кітабы Алматы, «Жазушы».
23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы, Ана тілі 1991.
24. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркология Алматы, Ғылым, 1987.
25. Мұхаммед әл-Ғазалиді Талиф. Фиқ-hуссира. Дамаск, 1989.
26. Мартынов А.В. Исповедимый путь. /Филосовские этюды/. М. 1990.
27. Мырзахметов М. Абай және шығыс. Алматы, Қазақстан, 1994.
28. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар. Алматы, Жазушы, 1985.
29. Мухамбетова А. Казахская традиционнная музыка и ХХ век Алматы. Дайк-Пресс 2002.
30. Негимов С. Шешендік өнер Алматы, Ана тілі 1997.
31. Умарова Г. Повторяющиеся мотивы в кобызовых кюях. Алматы. ¤нер, 1985.
32. Өмірәлиев Қ. VII-XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері., А., Мектеп, 1985.
33. Петров Н. Самовнушение в древности и сегодня. М., Прогресс. 1986.
34. Рабғузи. Қисса сұл - Әнбийя-й Алматы, Санат, 2001.
35. Рерих Е.И., Рерих Н.К. Живая этика. М., 1992.
36. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. Алматы, Ғылым, 1975.
37. Таранов П.С. 120 философов. Анатомия мудрости. Симферополь, 1996.
38. Уалиханов Ч. Собраний сочинений в 5 том. А., 1968.
39. Уалиханов Ш. Таңдамалы. Алматы, Жазушы 1985,.
40. Уалиханов Ш. Мақалалар мен хаттар. Алматы, 1948.
41. Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері Алматы, Ғылым, 1974.
42. Ыбыраев Ш. Қорқыт ата энциклопедиялық жинақ. Алматы, 1999.
Қазақ халқының саз өнерінің синкреттілігі мен тарихилылығы.
Жоспары: 1. Қазақ музыкасының фольклорлық мұрасы
2. Фольқлор тарихының бес приціпі.
3. Қазақ музыкасың синкреттілігі және оның даралануы.
Лекция маќсаты: Қазақ музыкасың теориялық негізін фольклор туындылары
негізінде саралау
Лекция мєтіні: Фольклорлық мұраларда сөз өнері, сахна өнері, музыка
өнері сияқты бірнеше өнер бас қосады және этнографиялық сипат басым болады.
Біз осы сипаттарды бөлінбес бүтіндей бір құбылыс ретінде қабылдағанда ғана
фольклорлық мұраның нағыз шынайы тұтас тұлғасын аша аламыз. Фольклор
мұрасын тек жалаң бір жақты зерттеу оның шын мазмұнын айқындауға
мүмкіншілік бермейді.
Қазақ халқының фольклорлық саз өнері тарихын зерттеу де осы талап-
тілектер мен заңдылықтарға, мақсаттарға негізделсе, біз рухани
мәдениетіміздің асылын құрайтын көне жәдігерлеріміздің шексіз құндылығын
дұрыс бағалай білер едік. Мәселен қазақ халқының бүкіл саз өнері мен
мәдениеті бастау алатын ең көне аспабы қара қобызы- өзінің тарихи
тамырын терең жіберген алып бәйтеректей көне сақтардың, ежелгі ғұндардың
және ұлт болып қалыптасуымызға терең із қалдырған оғыз қыпшақ ұлысымен
терең сабақтастықта дамыған. Қобыз аспабының осы заманға жетуі бір жағынан,
қазақ халқының ежелден келе жатқан отанымызды өз жауларынан кескілескен
ұрыс-соғыстардан қорғап, қара шаңыраққа ие болуымен байланысты болса,
екінші өте маңызды жағы көне мұрамызды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші дәстүр
жалғастығының иелері-рухани тұлғаларымыз абыздар мен бақсылардың, би
шешендер мен жыршы-жыраулардың, күйшілер мен термешілердің мәні өшпес ерен
еңбегі мен шығармашылық жолы.
Қобыз аспабының даму тарихы рухани алыптарымызбен тікелей байланыста
болуы, табиғи процесс. Себебі, ғалым С.Қасқабасов ғылыми еңбегінде[i]
жүйелі жіктеп көрсеткендей, фольклорлық мұралар 5 түрлі тарихи дамуды
басынан кешіреді.
Біріншіден, мұны фольклордың тарихилығы деп атайды. Фольклорлық
құбылысты құрайтын ең басты компоненттер фольклорлық ойлау, фольклорлық
дәстүр, фольклорлық шығарма және тарихи тұлға мен оқиғаның міндетті түрде
болуы. Тағы бір жәйт осы компоненттер міндетті түрде тарихтың белгілі бір
кезеңінде болып, сол дәуірдің жемісі ретінде адамзат мәдениетінің бір
сатысы деп танылуы.
Осы принципке байланысты ең алғаш қобыз аспабы абыздардың қолында
болып, олардың ізгілікке үндеген жырында ел билеген көне түркі қағаны мен
ел болуға біріккен көп ұлтты түркі қағанаттарының дүйім халқына келешегін
болжап сөйлеген үгіт насихаттың мәртебесін көтерген. Бұл дәуір қазақ
фольклорында Көне түркі дәуірі атағына ие болған, оның куәсі
ретінде Орхон - Енесей ескерткіштерін атауға болады.
Екіншіден, фольклор – адам тіршілігімен тікелей байланысты, оның
болмысының бір бөлшегі. Сондықтан ол адам өмірінің барлық жағын бейнелейді,
шаруашылғынан, тұрмысынан, әдет-ғұрпынан, салт-санасынан толық мәлімет
береді.
Қобыз аспабының тарихы да қазақ халқының көп қырлы мәдениетінің,
әсіресе, рухани мәдениетіміздің барлық саласында өзіндік орны мен
ерекшелігі бар аспап. Себебі ел болу мақсатымызда абыз-жырауларымыз қобызға
қосылып терең философиялық ойларын баяндаса, бақсылар қобызбен сарын тартып
көзге көрінбейтін басқа әлеммен тілдескен және сол қасиеттерімен адам
бойындағы табиғаттың кесапат күштерінен келген аурулардан сауығуына
көмектескен. Ал күйшілер қобыз күйлерімен қаралы да, қайғылы да күндердің
ізін суреттеумен қатар табиғаттың әсем – сұлу кереметтерін де тілімен
түсіндірендей халыққа жеткізе білген. Қытай деректерінде қобыздың атын
айтып суреттемесе де оған ұқсас басқа аспаптың болғаны баяндалады.
Ал қобыздың нағыз қобыз аты оғыз-қыпшақ ұлысының куәсі Қорқыт
жырларында аталынады. Ал қазақ халқының хас өнері ақын-жыраулар
шағырмашылығының дәстүрінде Жанақ ақынға дейін қобызбен жыр айтқан, кейін
оның орнын домбыра басады. Әйтсе де осы заманға оның тарихы мен шын бейнесі
осы кезге дейін дұрыс сақталынып келген бақсылық дәстүрден жалғасады.
Мұндай даму процестен қобызда орындалатын шығармалардың жанры әр дәуірге
байланысты өзгеріп отырған. Абыздарда толғау, жырауларда жыр, бақсыларда
сарын, күйшілерде күй болып өзгерген.
Қобыз аспабының ұлттық өнерімізге енуінің өзі қазақ халқының тарихи
аңыздарында, әпсана-хикаяларында, мифтерінде де үлкен орын алып, халықтың
тарихи жадында мықты сақталған. Мәселен, оғыздардың өзімен ала кеткен
аңыздарын былай қойсақ, Қорқытты қобыз жасаушы және күйші, әулие ретінде
суреттейтін аңыздар сыр елінде кең жайылған.
Үшіншіден, фольклор тарихи оқиғаларға тікелей де, жанама да
байланысты болады. Екінші сөзбен айтқанда, фольклор халық тарихында маңызды
оқиғаларды қамтып, солардың негізінде жаңа шығармалар туындатып, тарихи
қайраткерлер жайында әңгімелейді.
Төртіншіден, фольклор халықтың өзінің тарихқа қатысын, көзқарасын
танытады, маңызды оқиғалар мен көрнекті тұлғаларға берген халықтың бағасын,
қарым - қатынасын көрсетеді.
Бесіншіден, фольклор әр дәуірге, қоғам өміріне сәйкес өзгеріп, тарихи
циклизациядан өтіп отырады. Соның нәтижесінде жанрлардың трансформациясы
жүріп жатады.
Қобыз аспабы – халқымыздың әлі ұлт болып яғни қазақ атына ие болмаған
дәуірден бастау алады. Рулық тайпалық заманда түркі тектес халықтардың
мәдениетінің қалыптасуына зор ықпал жасаған.
Қобыз сонау рулық қоғамның өзінде ру басыларының қолында болған. Ол
кезде ру басыларын абыз деп атаған. Бұл пікірімізді растайтын көрнекті
ғалым Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер[ii] атты еңбегін
атауға болады. Қазақта ескі кездегі шамандарды абыз деп атаған. Ру
құрылысы дәуірінде олар ру бастықтары болғандықтан, рудың ақсақалы, үлкені
болғандықтан, абыз сөзі барлық үлкендіктің аты болып кеткен. Әйелдің
үлкенін де қазақтар абысын, татарлар – абызтай, ағаны – абзы дейтіндер сол
абыз ұғымынан шыққан сөздер, – дейді.[iii]
Ғалым Қ. Жұбанов абыз сөзінің қобыз аспабымен байланысын былай
түсіндіреді: Ол абыз сөзі бұрынғы қобыз деген сөздің өзгерген түрі қ
дыбысы түсіп қалғанда о-ның орнына а дыбысы қолданылған, сөйтіп бұрынғы
қобыз – абыз болып кеткен дейді, және мұның дұрыстығына күмәнданбауға
болады деп қорытындылайды. Демек, Сібірде тұратын бурят, монғол, алтай,
т.б. көптеген халықтардың арасында айтылып жүрген шаман деген сөз
қазақтың абыз деген сөзі екен. Абыздар да бір кезде шамандар секілді
каста дәрежесінде саналып, өзінің ерекше бөтен білімді, көрегендігімен өзге
жұрттан биік, жоғары тұрған. Демек, қазақ халқының өткендегі өз өмірінен,
өз тұрмысынан туатын өз ерекшелігін ескерсек, бұдан былайғы жерде ұлттық
фольклористикамызда шаман деген сөздің орнына абыз деген сөзді қолдану
керек сияқты.[iv]
Фольклорист ғалым Б.Уахатов абыздардың функциясы жайында былай дейді:
Қазақ арасында бақсылардың бір тобы ежелгі шығыс сәуегейлері сияқты күн
ілгеріні біліп айтып, ескертіп отыратын абыз, болашақты болжаған балгер
болған
Енді абыз сөзінің этимологиясына келсек, ғалым С.Талжанов аударма
және қазақ әдебиетінің мәселелері атты еңбегінде былай талдайды.[v]
Қазақта абыз (жрец, продвидец) деген сөз бар. Арабта – һафыз (оберегающий,
храняющий лицо, знающий наизусть Коран), татарда – абыз, абзи (дядя),
шувашта – апас (жрец на молениях) болып кейбір дыбыстық өзгеріспен
қолданылады.
Абыз – шаман дініндегі халықтардың молда, сопы, бақсы сияқты
адамдардың лауазымы. Ол абыз демек, әуелде шаман дініндегілердің өз
молдасына қоятын аты екен (Абай), Қазақ тілінің түсіндерме сөздігінде (І
том) Абыз сөзі-Һафыз, абид сөздеріне қатысты дей келіп, оның мағынасын
оқымысты, білгіш, көреген, сәуегей балгер деп түсіндіреді. Түрік тілінде
- һафыз – құранды түгел жатқа білетін, құдайға сенетін кісі. Түрік тіліне
бұл сөздер араб тілінен ауысқан. Ал бірақ қазақта абыз сөзі түркі елінің
төл сөзі. Абыз (абпа-абуз) сөзі шығыс түркі тілдерінде де бар. (В.В.
Радлов, Сөздіктерінен қараңыз). Якут тілінде аба, абла, абыс, ап мағына
жағынан бір-біріне өте жақын. Бәріне ортақ түбір – ап. Бұлардың мағынасы:
қу, сиқырлық, магия (Пекарский: Якут тілі сөздігі). Қазақ тілінде –
абызсынып отырғанын көрдің бе? деген сияқты сөйлемдегі абыз сөзінен
әулиелік, сиқырлық мағына байқалады. Көне жазу ескерткіштерінде аб (охота)
– аңды алдап торға түсіру, сиқырлы, айлалы тәсіл қолдану. (С.Е. Малов
Памятники древней письменности монголов и киргизов. 89)
В.В. Радловтың (сөздіктерінде) айтуынша алтай тілінде ап – екі
жүзділік, алдау. Сонда абыз сөзінің негізгі түбірі обоп сиқыр, тылсым
мәнін білдіреді.
Қолына қобыз ұстаған абыздардың атқарған міндеті мен функциясы жайында
көрнекті ғалымдар мен ұлылардың зерттеулерінде де орнықты орын алған.
Мәселен, академик Ә. Марғұланның көне дүниемізді терең зейінімен зерттеген
еңбегі – Ежелгі жыр аңыздар атты кітабы. Бұл еңбекте ғалым қобыз тарихын
жан-жақты аспектіде қарастырып, аспаптың шығу тарихын түбегейлі зерттеп,
кімдердің қолында дамығанын, өріс жайғанын және әр дәуірдегі өзіне тән
сипатын айқындап, тарих, әдебиет, музыка, этнография тұрғысынан терең
сипаттама, шолу жасаған. Ол: Ежелгі бақсы-жыраулардың бір тобын абыз деп
атаған (Нысан абыз, Құрманбай абыз, Сабырбай абыз, т.б-лар). Бұлардың
ерекшелігі ескі заманның тасқа, ағашқа, теріге түсірген жазуларын оқи
білген. Далада тасқа түсірілген жазулар кездессе, ол жердің қазақтары оны
пәлен абызға көрсет деп отыратын болған. Қазақта киіз кітап дейтін ұғым
бар, бұл ұғым толығымен абыз аттарымен байланысты жүреді. Халық аңызы
бойынша тас, ағаш, сүйек, теріден басқа бұрынғы заманда жазуды жұқа
киіздерге жазып отырған. Орта ғасырдағы абыздардың көпшілігі қазақ
хандарының хатшылық қызметінде болып, олардың кеңесшісі, ақыл берушісі
болған, халық алдында үгіт айтып, оларға өзінің насихатымен кеңес берген.
Бұл деректерге қарағанда қазақтың абыздары ескі замандағы оқымысты
бақсылардың дәстүрін соңғы заманға дейін сақтап келген, солардың қалдығы
деуге болады. Абыздар бір жерде отырмайды, ылғи тау-тасты аралап, тасқа
жазу түсіріп, ескі жазуларды оқып жүреді, жирен атқа мініп ел қыдырып,
қобыз тартып, сарын айтып, сәуегейлік құрып жүретін болған. Бұл дәстүр,
әсіресе, Алтайда, Ертіс бойында, Тарбағатайда көбірек сақталған. Алтайда
жирен атқа мініп, қобызбен күй тартып, сарын айтып жүретін қарияларды
Жиренше не Сары абыз деп атаған... Қазақ абыздарының бір ерекшелігі
олар сахарада әр заманда үстем болған салт-сананы біріктіріп (тәңірі, будда
діні, мани), олардың аралас синкретті түрін қолданған.[vi]
Яғни Ә.Марғұланның айтуынша, абыз тек ру басы ғана емес, ескі салт-
сананы, дәстүрді, тарихты, діни наным-сенімді білуші, оқымысты, қобызбен
сарын айтқан сәуегей қарт.
Біздің ұлттық фольклорымызда кенже қалып, егжей-тегжей, түбегейлі өз
атымен, өз дәрежесімен зерттелмей келе жатқан саласы да халықтың наным-
сенімі немесе ескі салт-санасы.
Бұл жөнінде ғұлама ғалым, жазушы Мұхтар Әуезов те: ...жылдан жыл
өткен сайын ескілікті еске түсіретін нәрселер жоғалып барады. Солар
жоғалған сайын қазақ тарихына ескілікті білу, іздеп тауып ұғыну қиын бола
бермекші – деп өкінішпен айтады.
М.Әуезов қазақ халқының ескі дінін, салт-санасын екі үлкен дәуірге
бөледі.[vii] Бірі – ислам діні кірген мезгіл, екіншісі содан бұрынғы арғы
дәуір. ...Бұл дәуірдің біздің дәуірімізге жеткен белгілері болса, елдің
кейбір әдет-салтында, өлең жырында, ескіліктің ұғымында қалған белгілері
болады... Ол күнде мәдениет жоқ, оның үстіне ислам діні ескіліктің барлық
белгісімен қатты алысты. Ескі дінді еске түсіретін ұғымның барлығын
жоғалтып жіберді. Мұсылманшылыққа ауысқан соң, қазақ биік белден асып
кеткендей болды. Белдің астында көрінбей қалып отырған дүние: баяғы бақсы
заманның ескіліктері. Бергі заманға оның белгісі келсе, мұсылманшылықтың,
сүзгісінен өтіп келеді, болмаса, елдің сүйіп, айрыла алмағаны келеді, не
дінге кемшілік келтірмейтін әдеттер келеді... Ең әуелгі кезде
мұсылманшылықты ұстаса дa мұсылманның молдасынан өзінің бақсысын артық
көрген. Бақсыда үлкен қуат болып, елдің ықыласын өзіне тартып, билеп
отырған... Мысалы, ескі замандарда абыз дегендер болған. Абыз деген сөз
арабша хафыз деп шығады. Ізгі, әулие деген сөз. Бақсы өзі әулие орнында
күтулі болады ...
Ескі абыздардың рухани мәдениетімізде елеулі орнын алғанын ұлы ойшыл
Абай Құнанбаев өзінің 39-қара сөзінде терең бағалайды. Ол абыздарды ескі
заманның молдасы екенін айта келіп былай дейді Рас, бұрынғы біздің ата-
бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы төмен болған.
Бірақ бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен. Ендігі жұрт ата –
бабаларымыздың мінді ісін бір - бірлеп тастап келеміз, әлгі екі ғана тәуір
ісін бір жола жоғалтып алдық. Осы күнгілер мінезге осы өрмелеп ілгері бара
жатқанына қарай сол аталарымыздың екі ғана тәуір мінезін жоғалтпай тұрсақ,
бізде ел қатарына кірер едік. Сол екі мінез жоқ болған соң, әлгі үйренген
өнеріміздің бәрі де адамшылыққа ұқсамайды, шайтандыққа тартып барады.
Жұрттан кетіп бара жатқанымыздың бір үлкен себебі сол көрінеді. Ол екі
мінезі қайсы десең, әуелі - ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер
болады екен. Көш-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады
екен. өзге қара жұрт жақсы-жаман өздерінің шаруасымен жүре береді екен. Ол
ел басы мен топ басылары қалай қылса, қалай бітірсе, халықта оны сынамақ,
бірден-бірге жүргізбек болмайды екен. Қой асығын қолыңа ал, қолайыңа жақсы
сақа бол. Бас басына би болса, манар тауға симассың, басалқаңыз бар
болса, жанған отқа күймессің деп мақал айтып, тілеу қылып, екі тізгін бір
шылбырды бердік саған, берген соң қайтып бұзылмақ түгіл, жетпегеніңді
жетілтемін деп, жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын деп тырысады екен.
Оны зор тұтып, онан соң жақсылары да көп азбайды екен. Бәрі өз бауыры,
бәрі өз малы болған соң, шынымен жетесінде жоқ болмаса, солардың қамын
жемей қайтеді?
Екінші мінез намысқорлық екен. Ат аталып, ардақ шақырылған жерде
ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салады екен. Өзіне ар
тұтқан, жаттан зар тұтады деп, Аз араздықты қуған көп пайдасын кетірер
деп, Ағайынның азары болса да безері болмайды, Алтау ала болса,
ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі келеді десіп, Жол қуған
қазынаға жолығар, дау қуған пәлеге жолығар десіп. Қанекей, енді осы екі
мінез қайда бар? Бұлар да арлылық, намыстылық, табандылықтан келеді.
Бұлардан айрылдық.
Ендігілердің достығы – пейіл емес, алдау, дұшпандығы – кейіс емес, не
күндестік, не тыныш отыра алмағандық – дейді.
Ұлы Абай елдің ел болуы, жұрт болуына ескі абыздардың еңбегі және ел
басы, топ басына халықтың сенім артуын, бағынуын басалқаңыз бар болса,
жанған отқа күймессің деп тебірене түсіндіреді, күйінеді. Тағы ескере
кететін жәйт Абай сөзінде абыздардың тым ерте дәуірде ғұмыр кешкеніне ой
сілтейді. VII-VIII ғасырларда, елді мекенімізге ислам діні әлі келе
қоймаған кезде оғыздар мен қыпшақтардан құрылған үлкен ұлыс өмір сүрген.
Оғыздардың өзі 24 тайпадан тұрса, қыпшақтар 90-нан астам рулардан біріккен.
Бұл ұлыстың сыртқы жауға бірігіп соғысуы жақсылық берген болса, кей
уақыттарда өз ара жер бөлісі, олжа бөлісінен қақтығыстар да болып тұрған.
Арабтар елімізге ислам дінін тарату мақсатымен жаулап алмас бұрын, оғыздар
мен қыпшақтардың арасында үлкен ұрыс болып, оғыздарды ескі мекенінен
қыпшақтар ығыстырады. Бірақ оғыздар бұл ұрыстан еш нәрсе жоғалпайды. Қайта
жолай Кіші Азияны және көптеген мемлекеттерді өзіне бағындырып, кейін іслам
дінін кіргізу мақсатында европада соғысып, бұрынғы Константинополь қаласын
жаулап алып, ол жерге қазіргі Түркия мемлекетін орнатқан. Әйтсе де оғыздар
өздерінің ата-жұртын Сейхун жағалауы деп айтады. Оғыздар өздерімен бірге
Сыр бойында туған жыр-дастан, рухани мұраларын ұмытпай, оларды әуелде
ауызша жатқа айтып, кейін хатқа да түсіре білген.
Ең бастысы қазақ халқының ұлттық музыка өнерінде күй атасы, қобыз
жасаушы саналатын Қорқыт бабамыздың жырлары сол оғыздарда сақталынған. Бұл
мұраны зерттеу дүние жүзі ғалымдарының назарынан тыс қалмады.
Олардың еңбектерінде Қорқыт ұзан-жырау, жыршы ретінде айтылады. Бірақ
Орта Азияда табылған мағлұмат деректерге қарағанда оның рухани тұлғасы тым
бай да қызғылықты. Қорқыт мұрасын терең зерттеген көрнекті ғалым,
қорқыттанушы Шәкір Ыбраев былай дейді: Оғыз жырларының Қорқыт атымен
топтануы да кездейсоқ емес. XIV-XVI ғасырларда оғыздардың ескі заманынан
беделіне дақ түсірмей, ерекше қастерлеп келгені, айрықша қадірлісі Қорқыт
ата. (Түпнұсқада деде сөзімен қатар кейде ата сөзі де Қорқытқа
байланысты айтылады). Ол (Қорқыт ата) ғалымдардың көпшілігінің
зерттеулеріне қарағанда ісләм діні оғыз, қыпшақ арасына тарамай тұрғанда
өмір сүрген бірінші абыз, бақсылардың атасы. Ислам діні келгеннен кейін
бұрынғы шаманизмнің белді өкілі болған бақсыларды ығыстыра бастағандығы
мәлім, тіптен көп жағдайда бақсыларға қарсы күрес жүргізді. Осыған
байланысты көне заманның атақты абыздары мен бақсылары біртіндеп ұмыт
болуға айналды, немесе исламға лайықты өзгерістерге ұшырап, ескі
идеологияның да белгілерін ұштастырған күрделі синкреттік тұлғаға айналды
дейді.[viii]
Қорқытты бiрiншi абыз деп мойындап қана қоймай оның абыздық функциясын
былай деп: Рас, Қорқыт – көреген, қасиеттi, болашақты болжайтын қарт.
Ол не айтса, сол болады. Мiне осы тұста Қорқыттың екi жақтама тұлғасы
көрiнедi, анығырақ айтқанда, мұсылман әулиелерiне тән қасиеттер мен
ескi шамандық көзқарастардан қалған бақсылық, абыздық белгiлердiң бiр-
бiрiмен кiрiгiп, тұтасып кеткендiгi байқалады. Бiр жағынан көрегендiк,
болашақты болжау
ежелгi абыздарға, бақсыларға тиесiлi; ру-тайпалардың тағдырын болжау,
жол көрсету солардың үлесiне тиген; ру-тайпа iшiндегi ең беделдi
адамдар да солар. Екiншiден, бұл сияқты қасиеттер мұсылман
әулиелерiнiң де негiзгi белгiлерi және бұлар құдайдың құдiретiмен
болып отырады. Демек, ескi бақсылар мен абыздарда көрсетiлген
белгiлерi бойынша мұсылман әулиелерiне қарай икемдеу оншалықты қиынға
соқпаған. Бiрақ олардың қызметiне байыптап қарасақ, елеулi қайшылықтар
бар. Абыздар мен бақсылардың қызметi, атқаратын бүкiл iс әрекетi,
қажет десеңiз, әулиелiгi құдайға құлшылық емес, ру-тайпа мақсатына,
солардың арасындағы қақтығыстарды реттеуге бағытталады, - деп
түсiндiредi.[ix]
Тарихтағы абыздар тұлғасының синкреттiк тұлға екенiн барлық
зерттеулер растайды. Абыздардың атқарған функциясына қарай, берген
мiнездемесiне қарап мынадай тұжырым жасауға болады:
1. "Абыз" - ежелгi дәуiрдегі елдiң бiрлiгiн қамтамасыз етушi - ру басы, топ
басы.
2. Ескi жазуды оқи бiлген оқымысты (сауатты адам).
3. Ескi салт-сана, дәстүрлердi, заңдарды бiлген әлеуметтiк заңгер.
4. Қобыз тартып сәуегейлiк құрған, болашақты болжаушы қарт. Ол не айтса,
сол болады, тілегі қабыл болған әулие.
Осы тұжырымға байланысты мынадай проблемалы сауалдар туады.
Біріншіден ,сол кездегi абыздардың ел басқарған бiлiмi, өнерi қандай
бiлiмге немесе кiтаптарға негiзделген, арқа сүйеген.
Екіншіден, ел басқару үшiн сәуегейлiк құрып болжам айту мiндеттi түрде
шартты ма едi және оның сәуегейлiк құруына қобыздың қандай қатысы бар?
Бiз абыздар деп жалпылама түрде олардың рухани болмысын, iс-
әрекетiн, таным зердесiн аша алмаймыз. Осы уақытқа дейiн фольклорлық
мұраларымыздың iшiнде там-тұмдап, европа мен Азия ғалымдарының назарын
терең аударған ауқымды нақтылы дерек көзі, абыз ретiнде қарастыруға
мүмкiншiлiк беретiн Қорқыт ата мұрасы дер едiк. Орта Азияда жиналған
деректерге мән берсек, Қорқытты ең алғаш қобызды, күйдi шығарған атақты
күйшi, барлық ән-күйдiң атасы және қазақ күйшiлерiн бiрiншi рет қобызға
үйреткен ұстазы ретiнде сипаттайды. Ал Қорқыт ата кiтабындағы Қорқыт
бейнесiн ғалым Ш.Ыбыраев жан-жақты дәлелдеп көрсетiп бередi... Қорқыттың
аңыздарындағы, эпостардағы әпсаналардағы атқаратын әр түрлi қызметiне ислам
тұрғысынан берiлетiн баяндау, түсiнiктердi алып тастасақ, оның жасайтын iс-
әрекеттерi ислам идеологиясына кереғар болып шығады.[x] Бұл, әсiресе,
қазақтың аңыз, әпсаналары мен Қорқыт ата кiтабынан анық байқалады. Оғыз
эпосында Қорқыттың барлық қызметi оғыз тайпаларының ортақ мақсат-
мүдделерiмен байланысты. Оның жатса-тұрса ойлайтыны құдайға құлшылық жолы
емес, оғыздардың тағдыры, жырлайтыны әулие пайғамбарлар туралы дiни
сюжеттер емес, оғыз батырларының ерлiгi. Тұтастай алғанда Қорқыт атаның
болмыс бiтiмi рулық, тайпалық деңгейден аспаған, жалпы исламдық дәрежеге
көтерiлмеген. Ғалым абыздарға тән қасиеттердi Қорқыт бейнесi арқылы аша
түседi. ...Барлық жырда саналы топтастырып тұрған Қорқыт баяндалады. а)
Эпоста барлық жырды қобызбен жырлаушы озан, болашақты болжайтын көреген,
оғыз арасындағы ең қасиеттi адам. ә) Бұған қоса Қорқыт эпос оқиғаларының
ара-арасында да қатысып отырады. Ол ең жауапты, оғыз жұртының тағдырындағы
қиын кезеңдерге қатысады. Мәселен, Жалғыз көздi Төбекөз оғыздарды жеп
тауысатын болған соң онымен келiссөзге Қорқыт барады.(VIII жыр) б) Қыз
айттыруға барғандарды өлтiре беретiн Дели Қарашарға да Қорқыт барып, оның
өзiнiң кереметін мойынсұндырады. (III оғызнама). Оғыз бектерiнiң қысылғанда
ақыл сұрап отыратыны да Қорқыт. Мұнан шығатын қорытынды, оғыз жырларын
жазбаша құрастырушы оларды Қорқыт атымен топтастыра салған дегенге негiз
жоқ. Оның бейнесi нағыз оғызнамалардың болмыс-бiтiмiнiң, эпостың сюжетiмен
тұтасып кеткен. Оның атын жырды жазып алу кезiнде сыналып, жаман-жасқап
енгiзгендiктiң iзi жоқ. Ендеше оғыздардың қаһармандық жырларының Қорқыт
атымен жинақталып циклдана бастауы қағаз бетiне түсуден сәл бұрынырақ
болған. Бiрақ бұл процесс сол кезде әлi аяқталып болмаған.”[xi] Қорқытты
тарихи тұлға, абыз ретiнде батыл таныған және дәлелдi пiкiр айтқан да
Ш.Ыбраев десек болады.
Қ.Жұбанов: Қазақтың музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы
атты еңбегiндегi абыздардың шығармашылық дәстүрi қазақ халқының рухани
мәдениетiнiң негiзiн қалағанын айтады. Ол, Қазақтың бақсылары, есепшiлерi,
тiстiң құртын шақыратындар, жыланды, бүйiнi шақыратындар, тамыршылар,
қобызшылар, домбырашы әншiлер абыздардан өрбiген – дейдi.[xii]
Абыз сөзi қоғамның өзгеруiне байланысты әр заманда әр түрлi атпен
және әр қилы мақсатпен қолданылғанын айтады. Қобыз ұстағандар бiр қоғамда
зиялылардың аты болса, ендi бiрiнде аспан үнiмен тiлдескен, сиқырлы
iстерiмен тиiстi мiндетiн атқарған емшi болған, дей келiп ол: бұл өнер
оларда тұқым қуалап отырады. Бiрден-бiрге үйрену, белгiлi мектеп болу,
профессионализм күштiрек.
Қазақтың бақсылары да бал ашқанда қобызбен ашады, – дейдi Қ.Жұбанов,
– қазақтың қобызы немесе музыкасы бақсылықпен, бал ашулықпен қабаттасып
жүргенiн айта келiп күйшiлiк өнерiмiздi де былай бағалайды: "Қазақтың
өзiнiң күйлерi, әндерi жайындағы сөздерiн алып қараған уақытта да музыкаға
артықша iрi баға бергендiгiн, табиғаттан тыс күштерге ие қылып қойғанын
көремiз. Ботасына қарамаған нарды күй тартып, жүйесiн босатып, идiрiп
жiбередi. Баласы Жошының өлгенiн естiрткенi үшiн хан ашуланып, домбырасын
айдаhардың iнiнiң алдына апарып тастағанда, домбырашы айдаһарды күйменен
балқытып, айдаһар iнiнiң түбiнен ат басындай алтын әкеп бередi. Осының
бәрiнен көретiнiмiз: музыка алғашқы әзiрде тек сауық үшiн ұсталған нәрсе
емес, табиғатқа сыртқы бiр iрi күштермен адамның астарлауынша керек болған
магиялық бiр бөлшек екенiн көремiз"-дейдi. Жоғарыдағы ғалымдарымыздың
зерттеулерiндегi абыздардың да шынайы бейнесi қазақтың қара қобызымен
тiкелей байланысты екен. Ғалым Ш.Ыбыраев зерттеулерiндегi абыз қобызбен
сәуегейлiк құрып проблема шешсе, Қ.Жұбановтың айтуынша тiлсiз құпия
сырларды түсiндiруге мүмкiншiлiк берген. Ендiгi жерде бiздiң нысанамыздан
көз жазбай отырып зерттейтiн мақсатымыз да сол абыздар, олар ұстаған қара
қобыздың тарихы болмақ. Ең бiрiншi тарихы да, болмысы да синкреттік қобыз
аспабын қандай жүйеде, қандай тұрғыдан зерттеген дұрыс болады, осыған
тоқталайық.
Қазақ халқының ұлттық аспабы қобыз - фолькларлық мұра болғандықтан
фольклортану ғылымының алдында тұрған осы күрделi мiндеттер қобыз аспабының
келешек тарихы үшiн де, өткен тарихын тану үшiн де келелi, маңызды
мiндеттердiң бiрi. Бұл жөнiнде фольклорист ғалым Р.Бердiбаев ұлттық
мұраттарды зерттеп, зерделеуде есте ұстау керек мынадай қағидаларды
ұстанғанды жөн деп санайды. Ол: осы кезге дейiнгi ауыз әдебиетi жөнiндегi
еңбектерiмiздiң осал тұсы - олардың этнографияға байланысты қаралмай келуi"
дейдi. Фольклортану әрi этнографиялық, әрi филологиялық ғылым деген
тұжырымға ден қоймай болмайды. Әсiресе, фольклордың көне кезеңiн зерттеуге
этнографияның берерлiк көмегi мол. Бiз көп жағдайда қайсы бiр фольклорлық
текстің көркемдiк эстетикалық әсерiнiң аздығына қарап, оларды көркемдiк
ойлаудың төменгi сатысы ретiнде санап менсiнбей қарайтынымыз бар. Бiрақ
олардың қандай жағдайда тұрғанын және қаншалықты қызмет атқарғанын
ажыратуға кiлтiмiз жоқ. Ол кiлт-этнография. Егер архаикалық мәдениеттің
синкреттi болғандығын мойындасақ, көне замандарда туған фольклорлық
шығармалардың тек ғана эстетикалық функция атқармай, ең алдымен, тұрмыс-
салт қажетiн өтегенiн түсiнер едiк. Жалпы алғанды, феодализм дәуiрiне
дейiнгi ауыз әдебиетi шығармаларының (фольклор) әр қайсысында көп
қабаттылық сипат танылады. Фольклор шығармалары уақыт өте келе бiрте-бiрте
сол өзiнің көп функциялдық қасиетінен айырыла бастауы. Тұжырымдап айта
келгенде, фольклортанудың проблемалары тек сөз өнерi ауқымында ғана қалып
қоймайды, ол көркем ойлардың ұлттық спецификасы ұлттық дәстүр, ұлттық
этникалық фольклор мен ұлттық мәдениет, жанр, сюжет, бейнелеу жүйесiнiң
ұлттық және жалпы заңдылықтары секiлдi проблемаларды қамтиды. Мұның өзi,
фольклортану ғылымының этнография теориясымен бiр арнада өз ара байланыста
дамуы қажеттiгiн көрсетедi.
Ғалым фольклордың тарихи шындыққа ара қатынасын да былай деп
саралайды: "Фольклор шығармаларында ерте заман тарихы шындығының берiлуi
спецификасы мүлде өзгеше болатынын мойындамасақ, iс бекер.
Мәселен, ауыз әдебиетi ескерткiштерінде архаикалық: анимистiк,
тотемдiк, магиялық ұғымдар, діни сөздер, көне наным сенiм-белгiлерi кездесе
бередi. Олардың осындай сипаты өз кезеңi үшiн заңды, табиғи екенiн
ескермей, құбыжық санау, жарияға тиым салу, көптеген шығармаларды қара
тiзiмге қосып қою ғылымымызға орасан залал тигiзiп келедi.
Мiне сондықтан да фольклордың тарихилығы деген мәселе өте зәру,
дiлгiр проблема болып табылады".[xiii]
Ғалым Бердiбаевтың келешекке артқан мiндетiн С.Қасқабасов өзiнiң
ғылыми еңбектерiнде егжей-тегжейлі қарастырады.[xiv] Ол фольклордың
тарихилығын барлық халық прозасы жанрларының шығу тегiмен қарап қана
қоймай, жалпы фольклордан дәстүрлi фольклордың өзiне тән хас ерекшелiктерiн
де атап көрсетедi. Бұрынғы дәуiрлерде фольклор халық рухани мәдениетiнiң
негiзi болып, өнердiң барлық саласын қамтыды... халық ата-бабасынан қалған
мұраны сол қалпында сақтауға тырысқан, оны елеусiз көрiнiстермен
жаңаландырмаған: себебi дәстүлi фольклордың табиғатына ондай талап сай
келмейдi... Нағыз дәстүрлi қазақ фольклоры бiздiң заманымызда да өмiр
сүруде. Өмiр сүргенде, ол өзiнiң табиғи жағдайында, тiрi түрiнде өмiр сүрiп
жатыр. Дәлiрек айтсақ, ел жадында, адамдардың айтуында. Олар оны кiтаптан
да, жинақтан да ала алады, бiрақ көбiнесе тiкелей тұрмыста, күнделiктi
тiрлiкте ата-бабамыздың бұрынғы салты бойынша үйренедi.
Мiне осы дәстүрлi фольклорлық мұра бүгiнгi мәдени өнерiмiздiң маңызды
саласына айналып, халықты идеялық және эстетикалық тәрбиелеу iсiнде мәндi
құрал болып отыр. Бұл мәдени мұра ел арасына осы заманғы професионалды
әдебиет пен музыка тәрiздi кiтап түрiнде ғана таралмайды. Оның табиғи
классикалық түрiнде болуы үшiн мызғымайтын, тынбайтын халықтық көркем
дәстүр керек. Ондай дәстүрдi халық сақтайды, халықтың ішкі рухани
қажеттiлiгi өмiр сүргiзедi.
Мұра дейтiнiмiз – халық оны бұрынғы өткен дәуiрлерден қабылдап алып,
өткенінің ескерткiші деп бағалаған, әрi сол арқылы өзiнiң тарихи және
мәдени салт-дәстүрлерiн сақтап келген. Өмiршең болатыны ол - музейде
сақтаулы тұрған жоқ, халық өмiрiнiң қайнаған ортасында жасап жүр, тiптi сол
өмiрдiң бiр бөлшегi, сол себептi оның заңы мен әсерiне тәуелдi. Расында,
ғалым С. Қасқабасов айтқандай, ескi мұраның айтыс өнерi, жыршылық,
термешiлiк, қобызшылық болсын, жаңа заманға қаймағы бұзылмай жетуi де сол
дәстүрлi өнерiмiздiң арқасы десек болады. Олардың қарым-қабiлетi,
ерекшелiктерi жайлы – ғалым Ежелгi мұраны сақтаушылардың шеберлiгiмен
творчествосының басты ерекшелiгi елдiң ежелгi мұрасы мен мәдениетiн бiлiп,
түсiнуімен қатар сақтап, нәшiне келтiре орындап, басқа адамдарға,
көпшiлiкке таратуында, келесi ұрпаққа жеткiзуiнде. Бұл ерекшелiк тек
психологиялық қасиетерге, жаттау қабiлетiне, музыкалық талапқа, әсем
дауысқа ғана байланысты емес, сонымен бiрге өнер шеберiнiң iшкi өнерпаздық
дарынына, халық поэзиясының нәрiн түсiне бiлуiне, оның сыр-сипатын,
қасиетiн жақсы танып, толық меңгеруiне байланысты. Дәстүрлi ауыз әдебиетiн
бiлетiн сөз зергерлерi – шын мәнiнде суреткерлер және өнерпаздар. Бiрақ
олардың еңбегiнiң мәнi, ең алдымен, фольклорлық дәстүрдi жақсы сақтауында.
Олардың өзiндiк творчествасы. Олардың шығармашылығы да сол ескi дәстүрден
аса алмайды.
Дәстүрлi фольклорды С.Қасқабасов халық мәдениетiнiң рухани
мұрасының бiр саласы деп танып, ол қазiргi фольклорға енбейтiнiн және
дәстүрлi фольклор – ежелгi заманның дүниесi деп қорытындылайды. Ғалым
С.Қасқабасовтың дәстүрлi фольклор жайындағы тұжырымы және оның рухани мұра
екенi, ежелгi заман дүниесi деп қорытындылауы қара қобыз тарихымен
үндестiк табады.
1. Бұлай дейтiн себебiмiз: көрнектi ғалымдарымыз М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
С.Жұбанов, Ш.Ыбыраев, Б.Уахатов және ұлы Абай айтқандай, зерттегендей,
қазақтың ұлттық музыка аспабы – қобыз ру басы, әлеуметтiк заңгер, ескi
жазуды оқыған оқымысты, және халықтың болашағын, тағдырын болжай бiлген
сәуегей, әулие, iзгi қасиеттi тұлға абыздың қолында болған екен. Рухани
танымның әр түрлi арналарын бойына бiрiктiрген абыз тұлғасы бiздiң ұлттық
руханиетiмiзде маңызды орын алған деп айа аламыз.
Абыздардың рухани тұлғасы мен шығармашылық жолы қазақ халқының руханиет
бастауы десек болады. Себебi олар туғызған архаикалық және классикалық
фольклор – бiр жағынан бiздiң өте ертеде өткен өмiрiмiздiң айғағы және тым
әрiде болған көне бұйымымыз да, екiншi жағынан қазiргi дәуiрiмiзге үндес
профессионалды өмiрiмiздiң асылы. Оның күшi мен құдiретi тек көнелiгiнде
емес, рухани эстетикалық ықпалы зор дiни наным-сенiмiмізде, орасан көркем
сыры мол эстетикалық ықпалы күштi шынайы өнерiнде және бұл күштiң астарында
халқымыздың ғасырлар бойғы арманы мен ойы, парасаты мен тәжiрибесi,
пайымдауы мен қорытындысы бар.
Баќылау с±раќтары:
1. Этнографиялық деректердің фольклорлық мұра синкреттілігі мен шынайы
болмысын тануда қандай маңызы бар?
2. Қазақ халқының ең көне аспабы – қобыз қандай дәуірлерден бастау алады?
3. Фольклордың тарихилығы дегеніміз не?
4. Көне дәуірдегі шығармашылық тұлға - абыздар жайлы Қ Жұбанов, С
Талжанов, Ә Марғұланның тезис ойлары қандай?
5. М Әуезов, А Құнанбаевтың қазақ халқының өткен дәуірлердегі салт-санасы
туралы пікірлері.
6. Қазақтың музыкалық фольклорының бастауы қандай күйшімен байланысты?
7. Қорқыттың синкретті тұлғасы жайлы Ш Ыбыраевтың ғылыми тұжырымдары.
8. Абыз тұлғасына анықтама.
9. Қобыз ойнаған алғашқы дәстүрлі өнердің негізін салушы абыздардың
синкретті тұлға екендігі жайлы Ә Марғұланның пікірі қандай?
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Қасқабасов. Миф пен єпсананыњ тарихылыѓы. 82 бет
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966, 314-315
беттер.
4.. Уахатов Б. Халықтың ескілікті наным-сенімімен туған өлеңдер. Қазақтың
халық өлеңдері Алматы, Ғылым, 1974, 136 бет.
5. Талжанов С. Қазақ тілінің араб тілімен байланысы. Аударма және қазақ
әдебиетінің мәселелері. Алматы, Ғылым, 1975, 98-99 беттер.
6. Марғұлан Ә. Қазақтың халық музыкасындағы Қорқыт дәстүрі. Ежелгі жыр-
аңыздар. Алматы, Жазушы, 1985, 214 бет.
7. Әуезов М. Қазақ ескілігінен аз мағлұмат. Әдебиет тарихы. Алматы, Ана
тілі, 18 бет.
8. Ыбыраев Ш. Мәңгідік мұра. Қорқыт ата энциклопедиясынан жинақ. Алматы,
1999, 23 бет.
9 Ыбыраев Ш. Сонда 23 бет.
10 Ыбыраев Ш. Мәңгілік мұра. Қорқыт ата энциклопедиясынан жинақ. Алматы,
1999, 24 бет.
11Ыбыраев Ш. Сонда 23 бет.
12 – Жұбанов Қ. Қазақтың музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы.
Шығармалар естеліктер. Алматы, 1990, 16-19 беттер
13.Бердібаев Р. Мұраның мәні. Кәусәр бұлақ (мақалалар мен зерттеулер)
Алматы, Жазушы, 1989 127-129 беттер.
14. Қасқабасов Ә. Фольклордың қазіргі өмірдегі орны. Фольклор шындығы
Алматы, Ғылым, 1990 154-156 беттер.
2- лекция.
Таќырыбы: Қазақ музыка фольклорының қалыптасуында ұлттық этногенездің
қоғамдық, тарихи және саяси әлеуметтік ролі.
Жоспары: 1. Қазақ халқының этногенез тарихы.
2. Фольқлор тарихының халыптасуына ұлттық этногездің
әсері.
Лекция маќсаты: Қазақ музыкасың қалыптасуына ұлттық тарихтың және саяси
ахуалдың негізгі компоненттерінің әсерін анықтау.
Лекция мєтіні:
Қазақ халқының көне мәдениет тарихында сөз және саз өнерін
тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалар - абыздар шығармашылығы
мәдениеттің алуан қырымен байланысты. Олардың ескі замандарда ру басы, топ
басы болуымен қатар осы заманға сол заманнан бергі дәстүр жалғастығын әр
түрлі өркениеттің талапай тағдырымен сабақтастықта дамытып, көркейтіп,
жаңа дәуірге жеткізуі абыздар шығармашылығы қазақ халқының ұлттық мәдени
дәстүрінің арқауы деуге ой тартады. Танымның бірнеше түрі тұтас ғұмыр
кешкен рухани мәдениетіміздің барлық саласы, діни наным-сеніміміз, ауыз
әдебиеті мен музыка фольклорымыз, тағы басқаның барлығы олардың
шығармашылық дәстүрінен өркен жаяды. Әйтсе де абыздардың шығармашылық
бастауы қай ғасырлардан, қандай кезеңдерден басталады деген сауал туады?
Және олар ғұмыр кешкен дәуірлеріміз ұлттық өркениетіміз бен ұлттық
санамыздың қалыптасуына қандай әсерімен ізін қалдырды.
Халықтың әлеуметтік заңгері, ағартушысы, дау-жанжалын шешіп, билік
құрған топ басшысы абыздар - өзінің тарихи ғұмырнамасын қазақ халқын ең
ежелгі дәуірдегі мәдениетімен айырылмастай егіз сабақтастықта дамып келеді.
Сондықтан абыз қазақ халқының ұлттық этногенезін құрайтын рулық
-тайпалық замандардан басталады десек, бұл пікірімізді дәлелдейтін дерек,
мағлұматтар аз емес.
Егер қазақ халқының ұлттық сана-сезімнің негіздері ежелгі ғұн
дәуірінде қалыптасты десек, ал өз алдына жер иесі, ел иесі, мемлекет болуы
ежелгі түркі қағанаттарының құрылуынан басталады. Тағы бір жәйт абыздардың
шығармашылық дәстүрі өмір сүрген дәуіріне байланысты қоғамдық өзгеріске
ұшырап отырған.
Бұл жайында Бейсенбай Кенжебаевтың Қазақ әдебиетінің тарихын
дәуірлеу15 атты еңбегінде ұлттық тарихымыз бен мәдениетіміздің тығыз
байланысына көз жеткізуге болады. Көрнекті ғалым ұлттық этногенезіміздің
шығу тегін әлемдік деңгейдегі тарих сахнасымен шендестіре қарайды. Ғалым
тарихи деректер бойынша қазақ халқы боп құралған рулардың дені біздің
жыл санауымыздан бұрынғы IV ғасырда Сырдарияның орта, жоғары бойын
жайлаған, І ғасырда Ыссық көл төңірегін қоныстанған. Біздің жыл
санауымыздың алғашқы ғасырларында Шу. Талас, Қаратау, Сарысу жағын алып
жатқан, VII – VIII ғасырларда Орталық Азия мен шығыс – Оңтүстік – Сібірді
жайлаған; Х – XIV ғасырда, төменгі Еділ бойын, Каспидің шығыс, солтүстік,
батыс жағалауларын мекендеген. Қазақ халқының құрамына енген рулар ежелден,
арғы заманнан осы күнгі Орта Азияны, Қазақстанды, Орталық Азияны, шығыс –
оңтүстік Сібірді, орта, төмен Еділді, Каспий жағалауларын мекендеген. Сол
жерлерді ертеде мекендеген көптеген түрік, монғол руларымен, кейін
азербайжан, түрікпен, қарақалпақ, өзбек, қырғыз, ұйғыр, ойрат, тува, хакас,
башқұрт, татар халықтарының құрамына енген ру – тайпаларымен бірге, қатар
жасаған. Солардың біразымен кейде жауласып, қақтығысып, соғысып; кейде одақ
құрып, қыз алысып, құда болып, әскери топ жасап, аңды да бірге аулап
жүрген, - дей келіп олар ерте уақыттарда арғы, бергі тарихтарда аталатын
скиф, ғұн, қаңлы, сақ, сармат, алан, карлук, қазар, оғыз, күман – бәрі де
есте жоқ ерте замандардан Орталық Азия мен Византия аралығын мекендеген
түрік, монғол рулары, солардың әр кездегі ру ұлыстық, түрлі бірлестік,
құдандалық аттары екенін түсіндіреді.
Ғалымның айтуынша аталған жерлерді жайлаған түрік, монғол ру –
тайпаларының қай-қайсысы болсын үнемі бір орында, өзі әуелі мекендеген
жерінде отыра бермеген. Кейде өзара жауласып, соғысу салдарынан, кейде
басқа жақтан келген бөтен ру тайпалардың, халықтардың жорығы, көшіп қонуы
салдарынан бір жерден екінші жерге, бір өлкеден екінші өлкеге ауып,
мекендерін жиі өзгертіп отырған. Ертедегі қазақ рулары жөніндегі біздің бұл
айтып отырғанымызды олар мекендеген, жүрген өлке-өңірлерде, Қазақстан
жерінде әр кезде болған әр түрлі қалалар, кенттер, мекенді жерлер тарихы,
тарих археология ғылымдарының бүгінгі табыстары айқын дәлелдеп
отыр.(Мәселен Қазіргі Қызылорда ескі оғыздардың Жанкент атты астанасы).
Ғалым Б Кенжебаев қазақ халқының этногенезін дұрыс тану үшін оның
тарихын былай деп түсіндіреді: тарихтан мәлім, ертедегі түрік, монғол ру
тайпалары мекендеген жерлерде әр заманда әр түрлі одақ – бірлестіктер,
қауым – мемлекеттер болған. Мысалы, Үйсін мемлекеті, Түрік қағанаттары,
Хорезм патшалығы, қыпшақ бірлестігі (Дешті Қыпшақ), Алтын Орда (Ақ орда,
Көк орда) мемлекеті, түрлі хандықтар өмір сүрген.
Кейбір тарихшылар осы одақ – бірлестіктердің, қауым – мемлекеттердің
қай – қайсысы болсын бірді-екілі ру – тайпалардан құралған болатын деп
түсіндіреді. Үйсін мемлекеті тек Үйсін руынан, Түрік қағанаттары тек ұйғыр,
ойрат руларының, Қыпшақ бірлестігі тек қарақалпақ руларынан құрылған еді
деп жориды.
Бұл дұрыс емес. Арғы-бергі тарих мәліметтеріне қарағанда, ол одақтар
мен мемлекеттердің ешқайсысы бірді-екілі ру тайпалардан ғана құрылмаған.
Керісінше, қай-қайсысы болсын, әлденеше ру-тайпалардан құрылған, көп ру-
тайпалы одақ мемлекет болған. Айта берсек, кейбіреулері бірнеше ұлыстардан
құрылған. Басқа сөзбен айтқанда, аталған одақтар мен мемлекеттердің
құрамдарында бұрынғы қазақ ру-тайпалары да болуы, бірінде көпшілігі,
екіншісінде кейбіреулері болды; солардың саясатына, соғыс, шаруашылық,
мәдени өміріне араласты, өз әлінше қызмет атқарды.
Қысқасы, ертедегі қазақ ру-тайпалары бұрынғы уақытта, қазақ халқы,
қазақ хандығы болып құрылғанға дейін Қытай, Рим аралығындағы аймақтар мен
өлкелерді мекендеген түрік, монғол руларымен бірге болған, бірге тірлік
еткен.
Сондықтан бәрінің тарихы, қоғамдық мәдени өмірі ұқсас болған.
Қазақ ауыз әдебиетінде Барар жерің, Балқан тау, ол да біздің барған
тау деген сөз тіркесі бар. Бұл қазақ руларының бір заманда Балқан түбегіне
дейін ығысып барғанын аңғартады. Яғни қазақ рулары басқа түрік, монғол ру
тайпаларымен бірге ерте уақыттардан шығыс жағы Орталық Азия, батыс жағы
Византия аралығын жайлаған, әр кезде сол араның әр жерінде болған. Осы
күнгі Қазақстан жеріне XV ғасырдан, негізінде өз алдына халық боп
құралғаннан бастап жайғасқан.
Ерте кездерде Қытай, Рим арасын мекендеген көптеген ру – тайпалар,
шамамен айтқанда, ІХ ғасырға дейін қоғамдық дамудың ру ұлыстық сатысында
болды. Соған лайық олардың әлеуметтік тұрмыс тіршілігі, шаруашылығы, тілі,
мәдениеті, әдебиеті болды.
Сол дәуірлердет халықтың наным – сенімі, ұғым - әдеті, салт – санасы,
даналығы пайда болдғанын және халық түрлі өнер, жазу – сызу мәдениетіне
дейін көтерілгенін айта келіп, ондай туындыларға Қорқыт жөніндегі аңыздар,
Оғыз, Алпамыс, Күлтегін туралы жыр – дастандар жататынын айтып өтеді. Бұл
мұраның бүкіл түркі жұртына ортақ екенін: осы күні бізге жеткен Алып,
Қорқыт жөніндегі аңыздар, Оғыз, Алпамыс, Күлтегін жөніндегі жыр – дастандар
түрік текті халықтардың анасының әдебиетінде бар, мынасының әдебиетінде
кездеседі; оларды бұл халықтар бірінен – бірі ауысып, үйреніп алған деп
түсіндіреміз. Кейде тіпті, пәлен халық жасаған, басқасы сол халықтан
үйренген деп дәлелдеуге тырысамыз.
Біздіңше, осының бәрі бекер. Себебі айтылған аңыздар мен жыр –
дастандар түрік текті халықтар бірге араласып, жиі қатынасып жүрген кезде
жасалған. Солардың бәріне ортақ, бәріне бірдей туынды. Сондай-ақ, түрік ру
– тайпаларының ру ұлыстық дәуірде бәріне ортақ әліппесі, жазу – сызуы
болған. Олар бұрынғы ұйғыр, арамей әліппелері, Орхон – Енесей, Талас, Шу
жазулары , - деп түсіндіреді. Кейінгі зерттеулердің нәтижесіне қарағанда
Орталық Азия мен Шығыс Европа аралығанда жасаған ру – тайпалар біздің жыл
санауымыздың V-VIII ғасырларында қоғамдық тіршілігі, шаруашылығы, мәдениеті
бірталай жетілген ел болған. Халықтың біразы мал шаруашылығымен, біразы
егіншілікпен тірлік еткен. Меру, Самарқан, Үргеніш, Бұхар, Пенжикент,
Отырар, Тараз сияқты үлкенді-кішілі қалалар, кенттер, мәдениет орталықтары
жасалған.
Оларда керамика, тоқыма, зергерлік сияқты әртүрлі қол өнері кәсібі,
астраномия, математика сияқты ғылымдар дамыған; сурет, сәулет, музыка
өнерлері болған.
Қазақ халқы құрамындағы көптеген ру – тайпалардың бірі, негізгісі,
көбі қыпшақ тайпасы – тоқсан баулы (тоқсан ру, тоқсан тараулы ру деген
мағынада) қыпшақ. Қыпшақтар тарихта ерте бастан бар. Әуелгі ғасырларда олар
негізінде осы күнгі Қазақстан жерін мекендеген.
Түрлі шапқыншылық, жаугершілік салдарынан болу керек, ХІ ғасыр
ортасында қыпшақтар батысқа қарай ығысады. Төменгі Еділ бойына, Каспий
теңізінің солтүстік – батыс жағалауларына, Дон Днепр маңындағы далаларға,
Қара теңіздің солтүстік – шығыс жағалауларына дейін барып орналасады.
Бұрын – соңды қыпшақтар ру – тайпалық қалыпта жасайды. Көпшілігі мал
өсіріп, көшіп – қонып, кейбірі отырықшы болып, егін егіп, кейбірі кенттерде
тұрып, ұсақ кәсіп істеп күн көрген.
Жаңа мекеніндегі қыпшақтарды төңірегіндегі халықтар, елдер,
патшалықтар түрліше атайды:орыстар, Шығыс Европадағы тағы басқа халықтар:
печенегтер, половецтер деп, рум – юнан (гректер), Итма халықтары кумандар
деп, араб, парсы саяхатшылары мен тарихшылары бастапқы атымен түрік –
қыпшақ деп жүреді. Қыпшақтар жайлаған өлкені половецтер, кумандар,
қыпшақтар сахарасы - Дешті қыпшақ деп атайды.
Осы ығысуда, онан кейін болған жаугершіліктер кезінде қыпшақтардың
біразы арабтар жеріне – Мысыр жағына өтіп кетеді. Онда қыпшақтар мамлюктер
деп аталады. Арабстанда мамлюктер әуелі көбінше әскери қызметтер атқарады,
кейін ел басқару істеріне де араласады.
Яғни көне түріктердің ұлт ретінде тарих сахнасына шығуы және адамзат
баласына тән 7 түрлі сананың ең жауапкершілігі мол, ұлттық сананың негізгі
компоненттері қалыптасып, ұлттық руханиетіміздің негізгі факторын туғызған
кәсіптік сана иесі болған ежелгі дәуірлік мәдениетіміз сонау біздің жыл
санауымыздың V – VIII ғасырларында қалыптасқанын білдіреді. Кәсіптік
сананың қалыптасуы дүниедегі ғұмыр кешкен барлық ұлттардың ұлт болып
қалыптасуында ең шешуші дәуір. Себебі әрбір ұлт кәсіптік сананың қалыптасу
дәуірінде айналасын қоршаған табиғаттың қарапайым және көмескі жақтарының
заңдылықтарын игеріп білуден бастап, жерге ие болуда және ел болу үшін
тарихтың ауыр-ауыр сынақ-сопақтарынан өтеді. Қазақ халқыныңда ұлттық ой –
сана, мәдениет, өркениет дәстүрін ғалым Қ.Өміралиев, Б. Кенжебаев, М.
Мырзахметовтер ежелгі Ғұн, Қаңлы, Үйсін дәуірінен бастау алып, кейін Түркі,
Қарахан, Қыпшақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары: 1. Қазақ музыкасының фольклорлық мұрасы
2. Фольқлор тарихының бес приціпі.
3. Қазақ музыкасың синкреттілігі және оның даралануы.
Лекция маќсаты: Қазақ музыкасың теориялық негізін фольклор туындылары
негізінде саралау
Лекция мєтіні: Фольклорлық мұраларда сөз өнері, сахна өнері, музыка
өнері сияқты бірнеше өнер бас қосады және этнографиялық сипат басым болады.
Біз осы сипаттарды бөлінбес бүтіндей бір құбылыс ретінде қабылдағанда ғана
фольклорлық мұраның нағыз шынайы тұтас тұлғасын аша аламыз. Фольклор
мұрасын тек жалаң бір жақты зерттеу оның шын мазмұнын айқындауға
мүмкіншілік бермейді.
Қазақ халқының фольклорлық саз өнері тарихын зерттеу де осы талап-
тілектер мен заңдылықтарға, мақсаттарға негізделсе, біз рухани
мәдениетіміздің асылын құрайтын көне жәдігерлеріміздің шексіз құндылығын
дұрыс бағалай білер едік. Мәселен қазақ халқының бүкіл саз өнері мен
мәдениеті бастау алатын ең көне аспабы қара қобызы- өзінің тарихи
тамырын терең жіберген алып бәйтеректей көне сақтардың, ежелгі ғұндардың
және ұлт болып қалыптасуымызға терең із қалдырған оғыз қыпшақ ұлысымен
терең сабақтастықта дамыған. Қобыз аспабының осы заманға жетуі бір жағынан,
қазақ халқының ежелден келе жатқан отанымызды өз жауларынан кескілескен
ұрыс-соғыстардан қорғап, қара шаңыраққа ие болуымен байланысты болса,
екінші өте маңызды жағы көне мұрамызды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші дәстүр
жалғастығының иелері-рухани тұлғаларымыз абыздар мен бақсылардың, би
шешендер мен жыршы-жыраулардың, күйшілер мен термешілердің мәні өшпес ерен
еңбегі мен шығармашылық жолы.
Қобыз аспабының даму тарихы рухани алыптарымызбен тікелей байланыста
болуы, табиғи процесс. Себебі, ғалым С.Қасқабасов ғылыми еңбегінде[i]
жүйелі жіктеп көрсеткендей, фольклорлық мұралар 5 түрлі тарихи дамуды
басынан кешіреді.
Біріншіден, мұны фольклордың тарихилығы деп атайды. Фольклорлық
құбылысты құрайтын ең басты компоненттер фольклорлық ойлау, фольклорлық
дәстүр, фольклорлық шығарма және тарихи тұлға мен оқиғаның міндетті түрде
болуы. Тағы бір жәйт осы компоненттер міндетті түрде тарихтың белгілі бір
кезеңінде болып, сол дәуірдің жемісі ретінде адамзат мәдениетінің бір
сатысы деп танылуы.
Осы принципке байланысты ең алғаш қобыз аспабы абыздардың қолында
болып, олардың ізгілікке үндеген жырында ел билеген көне түркі қағаны мен
ел болуға біріккен көп ұлтты түркі қағанаттарының дүйім халқына келешегін
болжап сөйлеген үгіт насихаттың мәртебесін көтерген. Бұл дәуір қазақ
фольклорында Көне түркі дәуірі атағына ие болған, оның куәсі
ретінде Орхон - Енесей ескерткіштерін атауға болады.
Екіншіден, фольклор – адам тіршілігімен тікелей байланысты, оның
болмысының бір бөлшегі. Сондықтан ол адам өмірінің барлық жағын бейнелейді,
шаруашылғынан, тұрмысынан, әдет-ғұрпынан, салт-санасынан толық мәлімет
береді.
Қобыз аспабының тарихы да қазақ халқының көп қырлы мәдениетінің,
әсіресе, рухани мәдениетіміздің барлық саласында өзіндік орны мен
ерекшелігі бар аспап. Себебі ел болу мақсатымызда абыз-жырауларымыз қобызға
қосылып терең философиялық ойларын баяндаса, бақсылар қобызбен сарын тартып
көзге көрінбейтін басқа әлеммен тілдескен және сол қасиеттерімен адам
бойындағы табиғаттың кесапат күштерінен келген аурулардан сауығуына
көмектескен. Ал күйшілер қобыз күйлерімен қаралы да, қайғылы да күндердің
ізін суреттеумен қатар табиғаттың әсем – сұлу кереметтерін де тілімен
түсіндірендей халыққа жеткізе білген. Қытай деректерінде қобыздың атын
айтып суреттемесе де оған ұқсас басқа аспаптың болғаны баяндалады.
Ал қобыздың нағыз қобыз аты оғыз-қыпшақ ұлысының куәсі Қорқыт
жырларында аталынады. Ал қазақ халқының хас өнері ақын-жыраулар
шағырмашылығының дәстүрінде Жанақ ақынға дейін қобызбен жыр айтқан, кейін
оның орнын домбыра басады. Әйтсе де осы заманға оның тарихы мен шын бейнесі
осы кезге дейін дұрыс сақталынып келген бақсылық дәстүрден жалғасады.
Мұндай даму процестен қобызда орындалатын шығармалардың жанры әр дәуірге
байланысты өзгеріп отырған. Абыздарда толғау, жырауларда жыр, бақсыларда
сарын, күйшілерде күй болып өзгерген.
Қобыз аспабының ұлттық өнерімізге енуінің өзі қазақ халқының тарихи
аңыздарында, әпсана-хикаяларында, мифтерінде де үлкен орын алып, халықтың
тарихи жадында мықты сақталған. Мәселен, оғыздардың өзімен ала кеткен
аңыздарын былай қойсақ, Қорқытты қобыз жасаушы және күйші, әулие ретінде
суреттейтін аңыздар сыр елінде кең жайылған.
Үшіншіден, фольклор тарихи оқиғаларға тікелей де, жанама да
байланысты болады. Екінші сөзбен айтқанда, фольклор халық тарихында маңызды
оқиғаларды қамтып, солардың негізінде жаңа шығармалар туындатып, тарихи
қайраткерлер жайында әңгімелейді.
Төртіншіден, фольклор халықтың өзінің тарихқа қатысын, көзқарасын
танытады, маңызды оқиғалар мен көрнекті тұлғаларға берген халықтың бағасын,
қарым - қатынасын көрсетеді.
Бесіншіден, фольклор әр дәуірге, қоғам өміріне сәйкес өзгеріп, тарихи
циклизациядан өтіп отырады. Соның нәтижесінде жанрлардың трансформациясы
жүріп жатады.
Қобыз аспабы – халқымыздың әлі ұлт болып яғни қазақ атына ие болмаған
дәуірден бастау алады. Рулық тайпалық заманда түркі тектес халықтардың
мәдениетінің қалыптасуына зор ықпал жасаған.
Қобыз сонау рулық қоғамның өзінде ру басыларының қолында болған. Ол
кезде ру басыларын абыз деп атаған. Бұл пікірімізді растайтын көрнекті
ғалым Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер[ii] атты еңбегін
атауға болады. Қазақта ескі кездегі шамандарды абыз деп атаған. Ру
құрылысы дәуірінде олар ру бастықтары болғандықтан, рудың ақсақалы, үлкені
болғандықтан, абыз сөзі барлық үлкендіктің аты болып кеткен. Әйелдің
үлкенін де қазақтар абысын, татарлар – абызтай, ағаны – абзы дейтіндер сол
абыз ұғымынан шыққан сөздер, – дейді.[iii]
Ғалым Қ. Жұбанов абыз сөзінің қобыз аспабымен байланысын былай
түсіндіреді: Ол абыз сөзі бұрынғы қобыз деген сөздің өзгерген түрі қ
дыбысы түсіп қалғанда о-ның орнына а дыбысы қолданылған, сөйтіп бұрынғы
қобыз – абыз болып кеткен дейді, және мұның дұрыстығына күмәнданбауға
болады деп қорытындылайды. Демек, Сібірде тұратын бурят, монғол, алтай,
т.б. көптеген халықтардың арасында айтылып жүрген шаман деген сөз
қазақтың абыз деген сөзі екен. Абыздар да бір кезде шамандар секілді
каста дәрежесінде саналып, өзінің ерекше бөтен білімді, көрегендігімен өзге
жұрттан биік, жоғары тұрған. Демек, қазақ халқының өткендегі өз өмірінен,
өз тұрмысынан туатын өз ерекшелігін ескерсек, бұдан былайғы жерде ұлттық
фольклористикамызда шаман деген сөздің орнына абыз деген сөзді қолдану
керек сияқты.[iv]
Фольклорист ғалым Б.Уахатов абыздардың функциясы жайында былай дейді:
Қазақ арасында бақсылардың бір тобы ежелгі шығыс сәуегейлері сияқты күн
ілгеріні біліп айтып, ескертіп отыратын абыз, болашақты болжаған балгер
болған
Енді абыз сөзінің этимологиясына келсек, ғалым С.Талжанов аударма
және қазақ әдебиетінің мәселелері атты еңбегінде былай талдайды.[v]
Қазақта абыз (жрец, продвидец) деген сөз бар. Арабта – һафыз (оберегающий,
храняющий лицо, знающий наизусть Коран), татарда – абыз, абзи (дядя),
шувашта – апас (жрец на молениях) болып кейбір дыбыстық өзгеріспен
қолданылады.
Абыз – шаман дініндегі халықтардың молда, сопы, бақсы сияқты
адамдардың лауазымы. Ол абыз демек, әуелде шаман дініндегілердің өз
молдасына қоятын аты екен (Абай), Қазақ тілінің түсіндерме сөздігінде (І
том) Абыз сөзі-Һафыз, абид сөздеріне қатысты дей келіп, оның мағынасын
оқымысты, білгіш, көреген, сәуегей балгер деп түсіндіреді. Түрік тілінде
- һафыз – құранды түгел жатқа білетін, құдайға сенетін кісі. Түрік тіліне
бұл сөздер араб тілінен ауысқан. Ал бірақ қазақта абыз сөзі түркі елінің
төл сөзі. Абыз (абпа-абуз) сөзі шығыс түркі тілдерінде де бар. (В.В.
Радлов, Сөздіктерінен қараңыз). Якут тілінде аба, абла, абыс, ап мағына
жағынан бір-біріне өте жақын. Бәріне ортақ түбір – ап. Бұлардың мағынасы:
қу, сиқырлық, магия (Пекарский: Якут тілі сөздігі). Қазақ тілінде –
абызсынып отырғанын көрдің бе? деген сияқты сөйлемдегі абыз сөзінен
әулиелік, сиқырлық мағына байқалады. Көне жазу ескерткіштерінде аб (охота)
– аңды алдап торға түсіру, сиқырлы, айлалы тәсіл қолдану. (С.Е. Малов
Памятники древней письменности монголов и киргизов. 89)
В.В. Радловтың (сөздіктерінде) айтуынша алтай тілінде ап – екі
жүзділік, алдау. Сонда абыз сөзінің негізгі түбірі обоп сиқыр, тылсым
мәнін білдіреді.
Қолына қобыз ұстаған абыздардың атқарған міндеті мен функциясы жайында
көрнекті ғалымдар мен ұлылардың зерттеулерінде де орнықты орын алған.
Мәселен, академик Ә. Марғұланның көне дүниемізді терең зейінімен зерттеген
еңбегі – Ежелгі жыр аңыздар атты кітабы. Бұл еңбекте ғалым қобыз тарихын
жан-жақты аспектіде қарастырып, аспаптың шығу тарихын түбегейлі зерттеп,
кімдердің қолында дамығанын, өріс жайғанын және әр дәуірдегі өзіне тән
сипатын айқындап, тарих, әдебиет, музыка, этнография тұрғысынан терең
сипаттама, шолу жасаған. Ол: Ежелгі бақсы-жыраулардың бір тобын абыз деп
атаған (Нысан абыз, Құрманбай абыз, Сабырбай абыз, т.б-лар). Бұлардың
ерекшелігі ескі заманның тасқа, ағашқа, теріге түсірген жазуларын оқи
білген. Далада тасқа түсірілген жазулар кездессе, ол жердің қазақтары оны
пәлен абызға көрсет деп отыратын болған. Қазақта киіз кітап дейтін ұғым
бар, бұл ұғым толығымен абыз аттарымен байланысты жүреді. Халық аңызы
бойынша тас, ағаш, сүйек, теріден басқа бұрынғы заманда жазуды жұқа
киіздерге жазып отырған. Орта ғасырдағы абыздардың көпшілігі қазақ
хандарының хатшылық қызметінде болып, олардың кеңесшісі, ақыл берушісі
болған, халық алдында үгіт айтып, оларға өзінің насихатымен кеңес берген.
Бұл деректерге қарағанда қазақтың абыздары ескі замандағы оқымысты
бақсылардың дәстүрін соңғы заманға дейін сақтап келген, солардың қалдығы
деуге болады. Абыздар бір жерде отырмайды, ылғи тау-тасты аралап, тасқа
жазу түсіріп, ескі жазуларды оқып жүреді, жирен атқа мініп ел қыдырып,
қобыз тартып, сарын айтып, сәуегейлік құрып жүретін болған. Бұл дәстүр,
әсіресе, Алтайда, Ертіс бойында, Тарбағатайда көбірек сақталған. Алтайда
жирен атқа мініп, қобызбен күй тартып, сарын айтып жүретін қарияларды
Жиренше не Сары абыз деп атаған... Қазақ абыздарының бір ерекшелігі
олар сахарада әр заманда үстем болған салт-сананы біріктіріп (тәңірі, будда
діні, мани), олардың аралас синкретті түрін қолданған.[vi]
Яғни Ә.Марғұланның айтуынша, абыз тек ру басы ғана емес, ескі салт-
сананы, дәстүрді, тарихты, діни наным-сенімді білуші, оқымысты, қобызбен
сарын айтқан сәуегей қарт.
Біздің ұлттық фольклорымызда кенже қалып, егжей-тегжей, түбегейлі өз
атымен, өз дәрежесімен зерттелмей келе жатқан саласы да халықтың наным-
сенімі немесе ескі салт-санасы.
Бұл жөнінде ғұлама ғалым, жазушы Мұхтар Әуезов те: ...жылдан жыл
өткен сайын ескілікті еске түсіретін нәрселер жоғалып барады. Солар
жоғалған сайын қазақ тарихына ескілікті білу, іздеп тауып ұғыну қиын бола
бермекші – деп өкінішпен айтады.
М.Әуезов қазақ халқының ескі дінін, салт-санасын екі үлкен дәуірге
бөледі.[vii] Бірі – ислам діні кірген мезгіл, екіншісі содан бұрынғы арғы
дәуір. ...Бұл дәуірдің біздің дәуірімізге жеткен белгілері болса, елдің
кейбір әдет-салтында, өлең жырында, ескіліктің ұғымында қалған белгілері
болады... Ол күнде мәдениет жоқ, оның үстіне ислам діні ескіліктің барлық
белгісімен қатты алысты. Ескі дінді еске түсіретін ұғымның барлығын
жоғалтып жіберді. Мұсылманшылыққа ауысқан соң, қазақ биік белден асып
кеткендей болды. Белдің астында көрінбей қалып отырған дүние: баяғы бақсы
заманның ескіліктері. Бергі заманға оның белгісі келсе, мұсылманшылықтың,
сүзгісінен өтіп келеді, болмаса, елдің сүйіп, айрыла алмағаны келеді, не
дінге кемшілік келтірмейтін әдеттер келеді... Ең әуелгі кезде
мұсылманшылықты ұстаса дa мұсылманның молдасынан өзінің бақсысын артық
көрген. Бақсыда үлкен қуат болып, елдің ықыласын өзіне тартып, билеп
отырған... Мысалы, ескі замандарда абыз дегендер болған. Абыз деген сөз
арабша хафыз деп шығады. Ізгі, әулие деген сөз. Бақсы өзі әулие орнында
күтулі болады ...
Ескі абыздардың рухани мәдениетімізде елеулі орнын алғанын ұлы ойшыл
Абай Құнанбаев өзінің 39-қара сөзінде терең бағалайды. Ол абыздарды ескі
заманның молдасы екенін айта келіп былай дейді Рас, бұрынғы біздің ата-
бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы төмен болған.
Бірақ бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен. Ендігі жұрт ата –
бабаларымыздың мінді ісін бір - бірлеп тастап келеміз, әлгі екі ғана тәуір
ісін бір жола жоғалтып алдық. Осы күнгілер мінезге осы өрмелеп ілгері бара
жатқанына қарай сол аталарымыздың екі ғана тәуір мінезін жоғалтпай тұрсақ,
бізде ел қатарына кірер едік. Сол екі мінез жоқ болған соң, әлгі үйренген
өнеріміздің бәрі де адамшылыққа ұқсамайды, шайтандыққа тартып барады.
Жұрттан кетіп бара жатқанымыздың бір үлкен себебі сол көрінеді. Ол екі
мінезі қайсы десең, әуелі - ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер
болады екен. Көш-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады
екен. өзге қара жұрт жақсы-жаман өздерінің шаруасымен жүре береді екен. Ол
ел басы мен топ басылары қалай қылса, қалай бітірсе, халықта оны сынамақ,
бірден-бірге жүргізбек болмайды екен. Қой асығын қолыңа ал, қолайыңа жақсы
сақа бол. Бас басына би болса, манар тауға симассың, басалқаңыз бар
болса, жанған отқа күймессің деп мақал айтып, тілеу қылып, екі тізгін бір
шылбырды бердік саған, берген соң қайтып бұзылмақ түгіл, жетпегеніңді
жетілтемін деп, жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын деп тырысады екен.
Оны зор тұтып, онан соң жақсылары да көп азбайды екен. Бәрі өз бауыры,
бәрі өз малы болған соң, шынымен жетесінде жоқ болмаса, солардың қамын
жемей қайтеді?
Екінші мінез намысқорлық екен. Ат аталып, ардақ шақырылған жерде
ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салады екен. Өзіне ар
тұтқан, жаттан зар тұтады деп, Аз араздықты қуған көп пайдасын кетірер
деп, Ағайынның азары болса да безері болмайды, Алтау ала болса,
ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі келеді десіп, Жол қуған
қазынаға жолығар, дау қуған пәлеге жолығар десіп. Қанекей, енді осы екі
мінез қайда бар? Бұлар да арлылық, намыстылық, табандылықтан келеді.
Бұлардан айрылдық.
Ендігілердің достығы – пейіл емес, алдау, дұшпандығы – кейіс емес, не
күндестік, не тыныш отыра алмағандық – дейді.
Ұлы Абай елдің ел болуы, жұрт болуына ескі абыздардың еңбегі және ел
басы, топ басына халықтың сенім артуын, бағынуын басалқаңыз бар болса,
жанған отқа күймессің деп тебірене түсіндіреді, күйінеді. Тағы ескере
кететін жәйт Абай сөзінде абыздардың тым ерте дәуірде ғұмыр кешкеніне ой
сілтейді. VII-VIII ғасырларда, елді мекенімізге ислам діні әлі келе
қоймаған кезде оғыздар мен қыпшақтардан құрылған үлкен ұлыс өмір сүрген.
Оғыздардың өзі 24 тайпадан тұрса, қыпшақтар 90-нан астам рулардан біріккен.
Бұл ұлыстың сыртқы жауға бірігіп соғысуы жақсылық берген болса, кей
уақыттарда өз ара жер бөлісі, олжа бөлісінен қақтығыстар да болып тұрған.
Арабтар елімізге ислам дінін тарату мақсатымен жаулап алмас бұрын, оғыздар
мен қыпшақтардың арасында үлкен ұрыс болып, оғыздарды ескі мекенінен
қыпшақтар ығыстырады. Бірақ оғыздар бұл ұрыстан еш нәрсе жоғалпайды. Қайта
жолай Кіші Азияны және көптеген мемлекеттерді өзіне бағындырып, кейін іслам
дінін кіргізу мақсатында европада соғысып, бұрынғы Константинополь қаласын
жаулап алып, ол жерге қазіргі Түркия мемлекетін орнатқан. Әйтсе де оғыздар
өздерінің ата-жұртын Сейхун жағалауы деп айтады. Оғыздар өздерімен бірге
Сыр бойында туған жыр-дастан, рухани мұраларын ұмытпай, оларды әуелде
ауызша жатқа айтып, кейін хатқа да түсіре білген.
Ең бастысы қазақ халқының ұлттық музыка өнерінде күй атасы, қобыз
жасаушы саналатын Қорқыт бабамыздың жырлары сол оғыздарда сақталынған. Бұл
мұраны зерттеу дүние жүзі ғалымдарының назарынан тыс қалмады.
Олардың еңбектерінде Қорқыт ұзан-жырау, жыршы ретінде айтылады. Бірақ
Орта Азияда табылған мағлұмат деректерге қарағанда оның рухани тұлғасы тым
бай да қызғылықты. Қорқыт мұрасын терең зерттеген көрнекті ғалым,
қорқыттанушы Шәкір Ыбраев былай дейді: Оғыз жырларының Қорқыт атымен
топтануы да кездейсоқ емес. XIV-XVI ғасырларда оғыздардың ескі заманынан
беделіне дақ түсірмей, ерекше қастерлеп келгені, айрықша қадірлісі Қорқыт
ата. (Түпнұсқада деде сөзімен қатар кейде ата сөзі де Қорқытқа
байланысты айтылады). Ол (Қорқыт ата) ғалымдардың көпшілігінің
зерттеулеріне қарағанда ісләм діні оғыз, қыпшақ арасына тарамай тұрғанда
өмір сүрген бірінші абыз, бақсылардың атасы. Ислам діні келгеннен кейін
бұрынғы шаманизмнің белді өкілі болған бақсыларды ығыстыра бастағандығы
мәлім, тіптен көп жағдайда бақсыларға қарсы күрес жүргізді. Осыған
байланысты көне заманның атақты абыздары мен бақсылары біртіндеп ұмыт
болуға айналды, немесе исламға лайықты өзгерістерге ұшырап, ескі
идеологияның да белгілерін ұштастырған күрделі синкреттік тұлғаға айналды
дейді.[viii]
Қорқытты бiрiншi абыз деп мойындап қана қоймай оның абыздық функциясын
былай деп: Рас, Қорқыт – көреген, қасиеттi, болашақты болжайтын қарт.
Ол не айтса, сол болады. Мiне осы тұста Қорқыттың екi жақтама тұлғасы
көрiнедi, анығырақ айтқанда, мұсылман әулиелерiне тән қасиеттер мен
ескi шамандық көзқарастардан қалған бақсылық, абыздық белгiлердiң бiр-
бiрiмен кiрiгiп, тұтасып кеткендiгi байқалады. Бiр жағынан көрегендiк,
болашақты болжау
ежелгi абыздарға, бақсыларға тиесiлi; ру-тайпалардың тағдырын болжау,
жол көрсету солардың үлесiне тиген; ру-тайпа iшiндегi ең беделдi
адамдар да солар. Екiншiден, бұл сияқты қасиеттер мұсылман
әулиелерiнiң де негiзгi белгiлерi және бұлар құдайдың құдiретiмен
болып отырады. Демек, ескi бақсылар мен абыздарда көрсетiлген
белгiлерi бойынша мұсылман әулиелерiне қарай икемдеу оншалықты қиынға
соқпаған. Бiрақ олардың қызметiне байыптап қарасақ, елеулi қайшылықтар
бар. Абыздар мен бақсылардың қызметi, атқаратын бүкiл iс әрекетi,
қажет десеңiз, әулиелiгi құдайға құлшылық емес, ру-тайпа мақсатына,
солардың арасындағы қақтығыстарды реттеуге бағытталады, - деп
түсiндiредi.[ix]
Тарихтағы абыздар тұлғасының синкреттiк тұлға екенiн барлық
зерттеулер растайды. Абыздардың атқарған функциясына қарай, берген
мiнездемесiне қарап мынадай тұжырым жасауға болады:
1. "Абыз" - ежелгi дәуiрдегі елдiң бiрлiгiн қамтамасыз етушi - ру басы, топ
басы.
2. Ескi жазуды оқи бiлген оқымысты (сауатты адам).
3. Ескi салт-сана, дәстүрлердi, заңдарды бiлген әлеуметтiк заңгер.
4. Қобыз тартып сәуегейлiк құрған, болашақты болжаушы қарт. Ол не айтса,
сол болады, тілегі қабыл болған әулие.
Осы тұжырымға байланысты мынадай проблемалы сауалдар туады.
Біріншіден ,сол кездегi абыздардың ел басқарған бiлiмi, өнерi қандай
бiлiмге немесе кiтаптарға негiзделген, арқа сүйеген.
Екіншіден, ел басқару үшiн сәуегейлiк құрып болжам айту мiндеттi түрде
шартты ма едi және оның сәуегейлiк құруына қобыздың қандай қатысы бар?
Бiз абыздар деп жалпылама түрде олардың рухани болмысын, iс-
әрекетiн, таным зердесiн аша алмаймыз. Осы уақытқа дейiн фольклорлық
мұраларымыздың iшiнде там-тұмдап, европа мен Азия ғалымдарының назарын
терең аударған ауқымды нақтылы дерек көзі, абыз ретiнде қарастыруға
мүмкiншiлiк беретiн Қорқыт ата мұрасы дер едiк. Орта Азияда жиналған
деректерге мән берсек, Қорқытты ең алғаш қобызды, күйдi шығарған атақты
күйшi, барлық ән-күйдiң атасы және қазақ күйшiлерiн бiрiншi рет қобызға
үйреткен ұстазы ретiнде сипаттайды. Ал Қорқыт ата кiтабындағы Қорқыт
бейнесiн ғалым Ш.Ыбыраев жан-жақты дәлелдеп көрсетiп бередi... Қорқыттың
аңыздарындағы, эпостардағы әпсаналардағы атқаратын әр түрлi қызметiне ислам
тұрғысынан берiлетiн баяндау, түсiнiктердi алып тастасақ, оның жасайтын iс-
әрекеттерi ислам идеологиясына кереғар болып шығады.[x] Бұл, әсiресе,
қазақтың аңыз, әпсаналары мен Қорқыт ата кiтабынан анық байқалады. Оғыз
эпосында Қорқыттың барлық қызметi оғыз тайпаларының ортақ мақсат-
мүдделерiмен байланысты. Оның жатса-тұрса ойлайтыны құдайға құлшылық жолы
емес, оғыздардың тағдыры, жырлайтыны әулие пайғамбарлар туралы дiни
сюжеттер емес, оғыз батырларының ерлiгi. Тұтастай алғанда Қорқыт атаның
болмыс бiтiмi рулық, тайпалық деңгейден аспаған, жалпы исламдық дәрежеге
көтерiлмеген. Ғалым абыздарға тән қасиеттердi Қорқыт бейнесi арқылы аша
түседi. ...Барлық жырда саналы топтастырып тұрған Қорқыт баяндалады. а)
Эпоста барлық жырды қобызбен жырлаушы озан, болашақты болжайтын көреген,
оғыз арасындағы ең қасиеттi адам. ә) Бұған қоса Қорқыт эпос оқиғаларының
ара-арасында да қатысып отырады. Ол ең жауапты, оғыз жұртының тағдырындағы
қиын кезеңдерге қатысады. Мәселен, Жалғыз көздi Төбекөз оғыздарды жеп
тауысатын болған соң онымен келiссөзге Қорқыт барады.(VIII жыр) б) Қыз
айттыруға барғандарды өлтiре беретiн Дели Қарашарға да Қорқыт барып, оның
өзiнiң кереметін мойынсұндырады. (III оғызнама). Оғыз бектерiнiң қысылғанда
ақыл сұрап отыратыны да Қорқыт. Мұнан шығатын қорытынды, оғыз жырларын
жазбаша құрастырушы оларды Қорқыт атымен топтастыра салған дегенге негiз
жоқ. Оның бейнесi нағыз оғызнамалардың болмыс-бiтiмiнiң, эпостың сюжетiмен
тұтасып кеткен. Оның атын жырды жазып алу кезiнде сыналып, жаман-жасқап
енгiзгендiктiң iзi жоқ. Ендеше оғыздардың қаһармандық жырларының Қорқыт
атымен жинақталып циклдана бастауы қағаз бетiне түсуден сәл бұрынырақ
болған. Бiрақ бұл процесс сол кезде әлi аяқталып болмаған.”[xi] Қорқытты
тарихи тұлға, абыз ретiнде батыл таныған және дәлелдi пiкiр айтқан да
Ш.Ыбраев десек болады.
Қ.Жұбанов: Қазақтың музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы
атты еңбегiндегi абыздардың шығармашылық дәстүрi қазақ халқының рухани
мәдениетiнiң негiзiн қалағанын айтады. Ол, Қазақтың бақсылары, есепшiлерi,
тiстiң құртын шақыратындар, жыланды, бүйiнi шақыратындар, тамыршылар,
қобызшылар, домбырашы әншiлер абыздардан өрбiген – дейдi.[xii]
Абыз сөзi қоғамның өзгеруiне байланысты әр заманда әр түрлi атпен
және әр қилы мақсатпен қолданылғанын айтады. Қобыз ұстағандар бiр қоғамда
зиялылардың аты болса, ендi бiрiнде аспан үнiмен тiлдескен, сиқырлы
iстерiмен тиiстi мiндетiн атқарған емшi болған, дей келiп ол: бұл өнер
оларда тұқым қуалап отырады. Бiрден-бiрге үйрену, белгiлi мектеп болу,
профессионализм күштiрек.
Қазақтың бақсылары да бал ашқанда қобызбен ашады, – дейдi Қ.Жұбанов,
– қазақтың қобызы немесе музыкасы бақсылықпен, бал ашулықпен қабаттасып
жүргенiн айта келiп күйшiлiк өнерiмiздi де былай бағалайды: "Қазақтың
өзiнiң күйлерi, әндерi жайындағы сөздерiн алып қараған уақытта да музыкаға
артықша iрi баға бергендiгiн, табиғаттан тыс күштерге ие қылып қойғанын
көремiз. Ботасына қарамаған нарды күй тартып, жүйесiн босатып, идiрiп
жiбередi. Баласы Жошының өлгенiн естiрткенi үшiн хан ашуланып, домбырасын
айдаhардың iнiнiң алдына апарып тастағанда, домбырашы айдаһарды күйменен
балқытып, айдаһар iнiнiң түбiнен ат басындай алтын әкеп бередi. Осының
бәрiнен көретiнiмiз: музыка алғашқы әзiрде тек сауық үшiн ұсталған нәрсе
емес, табиғатқа сыртқы бiр iрi күштермен адамның астарлауынша керек болған
магиялық бiр бөлшек екенiн көремiз"-дейдi. Жоғарыдағы ғалымдарымыздың
зерттеулерiндегi абыздардың да шынайы бейнесi қазақтың қара қобызымен
тiкелей байланысты екен. Ғалым Ш.Ыбыраев зерттеулерiндегi абыз қобызбен
сәуегейлiк құрып проблема шешсе, Қ.Жұбановтың айтуынша тiлсiз құпия
сырларды түсiндiруге мүмкiншiлiк берген. Ендiгi жерде бiздiң нысанамыздан
көз жазбай отырып зерттейтiн мақсатымыз да сол абыздар, олар ұстаған қара
қобыздың тарихы болмақ. Ең бiрiншi тарихы да, болмысы да синкреттік қобыз
аспабын қандай жүйеде, қандай тұрғыдан зерттеген дұрыс болады, осыған
тоқталайық.
Қазақ халқының ұлттық аспабы қобыз - фолькларлық мұра болғандықтан
фольклортану ғылымының алдында тұрған осы күрделi мiндеттер қобыз аспабының
келешек тарихы үшiн де, өткен тарихын тану үшiн де келелi, маңызды
мiндеттердiң бiрi. Бұл жөнiнде фольклорист ғалым Р.Бердiбаев ұлттық
мұраттарды зерттеп, зерделеуде есте ұстау керек мынадай қағидаларды
ұстанғанды жөн деп санайды. Ол: осы кезге дейiнгi ауыз әдебиетi жөнiндегi
еңбектерiмiздiң осал тұсы - олардың этнографияға байланысты қаралмай келуi"
дейдi. Фольклортану әрi этнографиялық, әрi филологиялық ғылым деген
тұжырымға ден қоймай болмайды. Әсiресе, фольклордың көне кезеңiн зерттеуге
этнографияның берерлiк көмегi мол. Бiз көп жағдайда қайсы бiр фольклорлық
текстің көркемдiк эстетикалық әсерiнiң аздығына қарап, оларды көркемдiк
ойлаудың төменгi сатысы ретiнде санап менсiнбей қарайтынымыз бар. Бiрақ
олардың қандай жағдайда тұрғанын және қаншалықты қызмет атқарғанын
ажыратуға кiлтiмiз жоқ. Ол кiлт-этнография. Егер архаикалық мәдениеттің
синкреттi болғандығын мойындасақ, көне замандарда туған фольклорлық
шығармалардың тек ғана эстетикалық функция атқармай, ең алдымен, тұрмыс-
салт қажетiн өтегенiн түсiнер едiк. Жалпы алғанды, феодализм дәуiрiне
дейiнгi ауыз әдебиетi шығармаларының (фольклор) әр қайсысында көп
қабаттылық сипат танылады. Фольклор шығармалары уақыт өте келе бiрте-бiрте
сол өзiнің көп функциялдық қасиетінен айырыла бастауы. Тұжырымдап айта
келгенде, фольклортанудың проблемалары тек сөз өнерi ауқымында ғана қалып
қоймайды, ол көркем ойлардың ұлттық спецификасы ұлттық дәстүр, ұлттық
этникалық фольклор мен ұлттық мәдениет, жанр, сюжет, бейнелеу жүйесiнiң
ұлттық және жалпы заңдылықтары секiлдi проблемаларды қамтиды. Мұның өзi,
фольклортану ғылымының этнография теориясымен бiр арнада өз ара байланыста
дамуы қажеттiгiн көрсетедi.
Ғалым фольклордың тарихи шындыққа ара қатынасын да былай деп
саралайды: "Фольклор шығармаларында ерте заман тарихы шындығының берiлуi
спецификасы мүлде өзгеше болатынын мойындамасақ, iс бекер.
Мәселен, ауыз әдебиетi ескерткiштерінде архаикалық: анимистiк,
тотемдiк, магиялық ұғымдар, діни сөздер, көне наным сенiм-белгiлерi кездесе
бередi. Олардың осындай сипаты өз кезеңi үшiн заңды, табиғи екенiн
ескермей, құбыжық санау, жарияға тиым салу, көптеген шығармаларды қара
тiзiмге қосып қою ғылымымызға орасан залал тигiзiп келедi.
Мiне сондықтан да фольклордың тарихилығы деген мәселе өте зәру,
дiлгiр проблема болып табылады".[xiii]
Ғалым Бердiбаевтың келешекке артқан мiндетiн С.Қасқабасов өзiнiң
ғылыми еңбектерiнде егжей-тегжейлі қарастырады.[xiv] Ол фольклордың
тарихилығын барлық халық прозасы жанрларының шығу тегiмен қарап қана
қоймай, жалпы фольклордан дәстүрлi фольклордың өзiне тән хас ерекшелiктерiн
де атап көрсетедi. Бұрынғы дәуiрлерде фольклор халық рухани мәдениетiнiң
негiзi болып, өнердiң барлық саласын қамтыды... халық ата-бабасынан қалған
мұраны сол қалпында сақтауға тырысқан, оны елеусiз көрiнiстермен
жаңаландырмаған: себебi дәстүлi фольклордың табиғатына ондай талап сай
келмейдi... Нағыз дәстүрлi қазақ фольклоры бiздiң заманымызда да өмiр
сүруде. Өмiр сүргенде, ол өзiнiң табиғи жағдайында, тiрi түрiнде өмiр сүрiп
жатыр. Дәлiрек айтсақ, ел жадында, адамдардың айтуында. Олар оны кiтаптан
да, жинақтан да ала алады, бiрақ көбiнесе тiкелей тұрмыста, күнделiктi
тiрлiкте ата-бабамыздың бұрынғы салты бойынша үйренедi.
Мiне осы дәстүрлi фольклорлық мұра бүгiнгi мәдени өнерiмiздiң маңызды
саласына айналып, халықты идеялық және эстетикалық тәрбиелеу iсiнде мәндi
құрал болып отыр. Бұл мәдени мұра ел арасына осы заманғы професионалды
әдебиет пен музыка тәрiздi кiтап түрiнде ғана таралмайды. Оның табиғи
классикалық түрiнде болуы үшiн мызғымайтын, тынбайтын халықтық көркем
дәстүр керек. Ондай дәстүрдi халық сақтайды, халықтың ішкі рухани
қажеттiлiгi өмiр сүргiзедi.
Мұра дейтiнiмiз – халық оны бұрынғы өткен дәуiрлерден қабылдап алып,
өткенінің ескерткiші деп бағалаған, әрi сол арқылы өзiнiң тарихи және
мәдени салт-дәстүрлерiн сақтап келген. Өмiршең болатыны ол - музейде
сақтаулы тұрған жоқ, халық өмiрiнiң қайнаған ортасында жасап жүр, тiптi сол
өмiрдiң бiр бөлшегi, сол себептi оның заңы мен әсерiне тәуелдi. Расында,
ғалым С. Қасқабасов айтқандай, ескi мұраның айтыс өнерi, жыршылық,
термешiлiк, қобызшылық болсын, жаңа заманға қаймағы бұзылмай жетуi де сол
дәстүрлi өнерiмiздiң арқасы десек болады. Олардың қарым-қабiлетi,
ерекшелiктерi жайлы – ғалым Ежелгi мұраны сақтаушылардың шеберлiгiмен
творчествосының басты ерекшелiгi елдiң ежелгi мұрасы мен мәдениетiн бiлiп,
түсiнуімен қатар сақтап, нәшiне келтiре орындап, басқа адамдарға,
көпшiлiкке таратуында, келесi ұрпаққа жеткiзуiнде. Бұл ерекшелiк тек
психологиялық қасиетерге, жаттау қабiлетiне, музыкалық талапқа, әсем
дауысқа ғана байланысты емес, сонымен бiрге өнер шеберiнiң iшкi өнерпаздық
дарынына, халық поэзиясының нәрiн түсiне бiлуiне, оның сыр-сипатын,
қасиетiн жақсы танып, толық меңгеруiне байланысты. Дәстүрлi ауыз әдебиетiн
бiлетiн сөз зергерлерi – шын мәнiнде суреткерлер және өнерпаздар. Бiрақ
олардың еңбегiнiң мәнi, ең алдымен, фольклорлық дәстүрдi жақсы сақтауында.
Олардың өзiндiк творчествасы. Олардың шығармашылығы да сол ескi дәстүрден
аса алмайды.
Дәстүрлi фольклорды С.Қасқабасов халық мәдениетiнiң рухани
мұрасының бiр саласы деп танып, ол қазiргi фольклорға енбейтiнiн және
дәстүрлi фольклор – ежелгi заманның дүниесi деп қорытындылайды. Ғалым
С.Қасқабасовтың дәстүрлi фольклор жайындағы тұжырымы және оның рухани мұра
екенi, ежелгi заман дүниесi деп қорытындылауы қара қобыз тарихымен
үндестiк табады.
1. Бұлай дейтiн себебiмiз: көрнектi ғалымдарымыз М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
С.Жұбанов, Ш.Ыбыраев, Б.Уахатов және ұлы Абай айтқандай, зерттегендей,
қазақтың ұлттық музыка аспабы – қобыз ру басы, әлеуметтiк заңгер, ескi
жазуды оқыған оқымысты, және халықтың болашағын, тағдырын болжай бiлген
сәуегей, әулие, iзгi қасиеттi тұлға абыздың қолында болған екен. Рухани
танымның әр түрлi арналарын бойына бiрiктiрген абыз тұлғасы бiздiң ұлттық
руханиетiмiзде маңызды орын алған деп айа аламыз.
Абыздардың рухани тұлғасы мен шығармашылық жолы қазақ халқының руханиет
бастауы десек болады. Себебi олар туғызған архаикалық және классикалық
фольклор – бiр жағынан бiздiң өте ертеде өткен өмiрiмiздiң айғағы және тым
әрiде болған көне бұйымымыз да, екiншi жағынан қазiргi дәуiрiмiзге үндес
профессионалды өмiрiмiздiң асылы. Оның күшi мен құдiретi тек көнелiгiнде
емес, рухани эстетикалық ықпалы зор дiни наным-сенiмiмізде, орасан көркем
сыры мол эстетикалық ықпалы күштi шынайы өнерiнде және бұл күштiң астарында
халқымыздың ғасырлар бойғы арманы мен ойы, парасаты мен тәжiрибесi,
пайымдауы мен қорытындысы бар.
Баќылау с±раќтары:
1. Этнографиялық деректердің фольклорлық мұра синкреттілігі мен шынайы
болмысын тануда қандай маңызы бар?
2. Қазақ халқының ең көне аспабы – қобыз қандай дәуірлерден бастау алады?
3. Фольклордың тарихилығы дегеніміз не?
4. Көне дәуірдегі шығармашылық тұлға - абыздар жайлы Қ Жұбанов, С
Талжанов, Ә Марғұланның тезис ойлары қандай?
5. М Әуезов, А Құнанбаевтың қазақ халқының өткен дәуірлердегі салт-санасы
туралы пікірлері.
6. Қазақтың музыкалық фольклорының бастауы қандай күйшімен байланысты?
7. Қорқыттың синкретті тұлғасы жайлы Ш Ыбыраевтың ғылыми тұжырымдары.
8. Абыз тұлғасына анықтама.
9. Қобыз ойнаған алғашқы дәстүрлі өнердің негізін салушы абыздардың
синкретті тұлға екендігі жайлы Ә Марғұланның пікірі қандай?
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Қасқабасов. Миф пен єпсананыњ тарихылыѓы. 82 бет
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966, 314-315
беттер.
4.. Уахатов Б. Халықтың ескілікті наным-сенімімен туған өлеңдер. Қазақтың
халық өлеңдері Алматы, Ғылым, 1974, 136 бет.
5. Талжанов С. Қазақ тілінің араб тілімен байланысы. Аударма және қазақ
әдебиетінің мәселелері. Алматы, Ғылым, 1975, 98-99 беттер.
6. Марғұлан Ә. Қазақтың халық музыкасындағы Қорқыт дәстүрі. Ежелгі жыр-
аңыздар. Алматы, Жазушы, 1985, 214 бет.
7. Әуезов М. Қазақ ескілігінен аз мағлұмат. Әдебиет тарихы. Алматы, Ана
тілі, 18 бет.
8. Ыбыраев Ш. Мәңгідік мұра. Қорқыт ата энциклопедиясынан жинақ. Алматы,
1999, 23 бет.
9 Ыбыраев Ш. Сонда 23 бет.
10 Ыбыраев Ш. Мәңгілік мұра. Қорқыт ата энциклопедиясынан жинақ. Алматы,
1999, 24 бет.
11Ыбыраев Ш. Сонда 23 бет.
12 – Жұбанов Қ. Қазақтың музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы.
Шығармалар естеліктер. Алматы, 1990, 16-19 беттер
13.Бердібаев Р. Мұраның мәні. Кәусәр бұлақ (мақалалар мен зерттеулер)
Алматы, Жазушы, 1989 127-129 беттер.
14. Қасқабасов Ә. Фольклордың қазіргі өмірдегі орны. Фольклор шындығы
Алматы, Ғылым, 1990 154-156 беттер.
2- лекция.
Таќырыбы: Қазақ музыка фольклорының қалыптасуында ұлттық этногенездің
қоғамдық, тарихи және саяси әлеуметтік ролі.
Жоспары: 1. Қазақ халқының этногенез тарихы.
2. Фольқлор тарихының халыптасуына ұлттық этногездің
әсері.
Лекция маќсаты: Қазақ музыкасың қалыптасуына ұлттық тарихтың және саяси
ахуалдың негізгі компоненттерінің әсерін анықтау.
Лекция мєтіні:
Қазақ халқының көне мәдениет тарихында сөз және саз өнерін
тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалар - абыздар шығармашылығы
мәдениеттің алуан қырымен байланысты. Олардың ескі замандарда ру басы, топ
басы болуымен қатар осы заманға сол заманнан бергі дәстүр жалғастығын әр
түрлі өркениеттің талапай тағдырымен сабақтастықта дамытып, көркейтіп,
жаңа дәуірге жеткізуі абыздар шығармашылығы қазақ халқының ұлттық мәдени
дәстүрінің арқауы деуге ой тартады. Танымның бірнеше түрі тұтас ғұмыр
кешкен рухани мәдениетіміздің барлық саласы, діни наным-сеніміміз, ауыз
әдебиеті мен музыка фольклорымыз, тағы басқаның барлығы олардың
шығармашылық дәстүрінен өркен жаяды. Әйтсе де абыздардың шығармашылық
бастауы қай ғасырлардан, қандай кезеңдерден басталады деген сауал туады?
Және олар ғұмыр кешкен дәуірлеріміз ұлттық өркениетіміз бен ұлттық
санамыздың қалыптасуына қандай әсерімен ізін қалдырды.
Халықтың әлеуметтік заңгері, ағартушысы, дау-жанжалын шешіп, билік
құрған топ басшысы абыздар - өзінің тарихи ғұмырнамасын қазақ халқын ең
ежелгі дәуірдегі мәдениетімен айырылмастай егіз сабақтастықта дамып келеді.
Сондықтан абыз қазақ халқының ұлттық этногенезін құрайтын рулық
-тайпалық замандардан басталады десек, бұл пікірімізді дәлелдейтін дерек,
мағлұматтар аз емес.
Егер қазақ халқының ұлттық сана-сезімнің негіздері ежелгі ғұн
дәуірінде қалыптасты десек, ал өз алдына жер иесі, ел иесі, мемлекет болуы
ежелгі түркі қағанаттарының құрылуынан басталады. Тағы бір жәйт абыздардың
шығармашылық дәстүрі өмір сүрген дәуіріне байланысты қоғамдық өзгеріске
ұшырап отырған.
Бұл жайында Бейсенбай Кенжебаевтың Қазақ әдебиетінің тарихын
дәуірлеу15 атты еңбегінде ұлттық тарихымыз бен мәдениетіміздің тығыз
байланысына көз жеткізуге болады. Көрнекті ғалым ұлттық этногенезіміздің
шығу тегін әлемдік деңгейдегі тарих сахнасымен шендестіре қарайды. Ғалым
тарихи деректер бойынша қазақ халқы боп құралған рулардың дені біздің
жыл санауымыздан бұрынғы IV ғасырда Сырдарияның орта, жоғары бойын
жайлаған, І ғасырда Ыссық көл төңірегін қоныстанған. Біздің жыл
санауымыздың алғашқы ғасырларында Шу. Талас, Қаратау, Сарысу жағын алып
жатқан, VII – VIII ғасырларда Орталық Азия мен шығыс – Оңтүстік – Сібірді
жайлаған; Х – XIV ғасырда, төменгі Еділ бойын, Каспидің шығыс, солтүстік,
батыс жағалауларын мекендеген. Қазақ халқының құрамына енген рулар ежелден,
арғы заманнан осы күнгі Орта Азияны, Қазақстанды, Орталық Азияны, шығыс –
оңтүстік Сібірді, орта, төмен Еділді, Каспий жағалауларын мекендеген. Сол
жерлерді ертеде мекендеген көптеген түрік, монғол руларымен, кейін
азербайжан, түрікпен, қарақалпақ, өзбек, қырғыз, ұйғыр, ойрат, тува, хакас,
башқұрт, татар халықтарының құрамына енген ру – тайпаларымен бірге, қатар
жасаған. Солардың біразымен кейде жауласып, қақтығысып, соғысып; кейде одақ
құрып, қыз алысып, құда болып, әскери топ жасап, аңды да бірге аулап
жүрген, - дей келіп олар ерте уақыттарда арғы, бергі тарихтарда аталатын
скиф, ғұн, қаңлы, сақ, сармат, алан, карлук, қазар, оғыз, күман – бәрі де
есте жоқ ерте замандардан Орталық Азия мен Византия аралығын мекендеген
түрік, монғол рулары, солардың әр кездегі ру ұлыстық, түрлі бірлестік,
құдандалық аттары екенін түсіндіреді.
Ғалымның айтуынша аталған жерлерді жайлаған түрік, монғол ру –
тайпаларының қай-қайсысы болсын үнемі бір орында, өзі әуелі мекендеген
жерінде отыра бермеген. Кейде өзара жауласып, соғысу салдарынан, кейде
басқа жақтан келген бөтен ру тайпалардың, халықтардың жорығы, көшіп қонуы
салдарынан бір жерден екінші жерге, бір өлкеден екінші өлкеге ауып,
мекендерін жиі өзгертіп отырған. Ертедегі қазақ рулары жөніндегі біздің бұл
айтып отырғанымызды олар мекендеген, жүрген өлке-өңірлерде, Қазақстан
жерінде әр кезде болған әр түрлі қалалар, кенттер, мекенді жерлер тарихы,
тарих археология ғылымдарының бүгінгі табыстары айқын дәлелдеп
отыр.(Мәселен Қазіргі Қызылорда ескі оғыздардың Жанкент атты астанасы).
Ғалым Б Кенжебаев қазақ халқының этногенезін дұрыс тану үшін оның
тарихын былай деп түсіндіреді: тарихтан мәлім, ертедегі түрік, монғол ру
тайпалары мекендеген жерлерде әр заманда әр түрлі одақ – бірлестіктер,
қауым – мемлекеттер болған. Мысалы, Үйсін мемлекеті, Түрік қағанаттары,
Хорезм патшалығы, қыпшақ бірлестігі (Дешті Қыпшақ), Алтын Орда (Ақ орда,
Көк орда) мемлекеті, түрлі хандықтар өмір сүрген.
Кейбір тарихшылар осы одақ – бірлестіктердің, қауым – мемлекеттердің
қай – қайсысы болсын бірді-екілі ру – тайпалардан құралған болатын деп
түсіндіреді. Үйсін мемлекеті тек Үйсін руынан, Түрік қағанаттары тек ұйғыр,
ойрат руларының, Қыпшақ бірлестігі тек қарақалпақ руларынан құрылған еді
деп жориды.
Бұл дұрыс емес. Арғы-бергі тарих мәліметтеріне қарағанда, ол одақтар
мен мемлекеттердің ешқайсысы бірді-екілі ру тайпалардан ғана құрылмаған.
Керісінше, қай-қайсысы болсын, әлденеше ру-тайпалардан құрылған, көп ру-
тайпалы одақ мемлекет болған. Айта берсек, кейбіреулері бірнеше ұлыстардан
құрылған. Басқа сөзбен айтқанда, аталған одақтар мен мемлекеттердің
құрамдарында бұрынғы қазақ ру-тайпалары да болуы, бірінде көпшілігі,
екіншісінде кейбіреулері болды; солардың саясатына, соғыс, шаруашылық,
мәдени өміріне араласты, өз әлінше қызмет атқарды.
Қысқасы, ертедегі қазақ ру-тайпалары бұрынғы уақытта, қазақ халқы,
қазақ хандығы болып құрылғанға дейін Қытай, Рим аралығындағы аймақтар мен
өлкелерді мекендеген түрік, монғол руларымен бірге болған, бірге тірлік
еткен.
Сондықтан бәрінің тарихы, қоғамдық мәдени өмірі ұқсас болған.
Қазақ ауыз әдебиетінде Барар жерің, Балқан тау, ол да біздің барған
тау деген сөз тіркесі бар. Бұл қазақ руларының бір заманда Балқан түбегіне
дейін ығысып барғанын аңғартады. Яғни қазақ рулары басқа түрік, монғол ру
тайпаларымен бірге ерте уақыттардан шығыс жағы Орталық Азия, батыс жағы
Византия аралығын жайлаған, әр кезде сол араның әр жерінде болған. Осы
күнгі Қазақстан жеріне XV ғасырдан, негізінде өз алдына халық боп
құралғаннан бастап жайғасқан.
Ерте кездерде Қытай, Рим арасын мекендеген көптеген ру – тайпалар,
шамамен айтқанда, ІХ ғасырға дейін қоғамдық дамудың ру ұлыстық сатысында
болды. Соған лайық олардың әлеуметтік тұрмыс тіршілігі, шаруашылығы, тілі,
мәдениеті, әдебиеті болды.
Сол дәуірлердет халықтың наным – сенімі, ұғым - әдеті, салт – санасы,
даналығы пайда болдғанын және халық түрлі өнер, жазу – сызу мәдениетіне
дейін көтерілгенін айта келіп, ондай туындыларға Қорқыт жөніндегі аңыздар,
Оғыз, Алпамыс, Күлтегін туралы жыр – дастандар жататынын айтып өтеді. Бұл
мұраның бүкіл түркі жұртына ортақ екенін: осы күні бізге жеткен Алып,
Қорқыт жөніндегі аңыздар, Оғыз, Алпамыс, Күлтегін жөніндегі жыр – дастандар
түрік текті халықтардың анасының әдебиетінде бар, мынасының әдебиетінде
кездеседі; оларды бұл халықтар бірінен – бірі ауысып, үйреніп алған деп
түсіндіреміз. Кейде тіпті, пәлен халық жасаған, басқасы сол халықтан
үйренген деп дәлелдеуге тырысамыз.
Біздіңше, осының бәрі бекер. Себебі айтылған аңыздар мен жыр –
дастандар түрік текті халықтар бірге араласып, жиі қатынасып жүрген кезде
жасалған. Солардың бәріне ортақ, бәріне бірдей туынды. Сондай-ақ, түрік ру
– тайпаларының ру ұлыстық дәуірде бәріне ортақ әліппесі, жазу – сызуы
болған. Олар бұрынғы ұйғыр, арамей әліппелері, Орхон – Енесей, Талас, Шу
жазулары , - деп түсіндіреді. Кейінгі зерттеулердің нәтижесіне қарағанда
Орталық Азия мен Шығыс Европа аралығанда жасаған ру – тайпалар біздің жыл
санауымыздың V-VIII ғасырларында қоғамдық тіршілігі, шаруашылығы, мәдениеті
бірталай жетілген ел болған. Халықтың біразы мал шаруашылығымен, біразы
егіншілікпен тірлік еткен. Меру, Самарқан, Үргеніш, Бұхар, Пенжикент,
Отырар, Тараз сияқты үлкенді-кішілі қалалар, кенттер, мәдениет орталықтары
жасалған.
Оларда керамика, тоқыма, зергерлік сияқты әртүрлі қол өнері кәсібі,
астраномия, математика сияқты ғылымдар дамыған; сурет, сәулет, музыка
өнерлері болған.
Қазақ халқы құрамындағы көптеген ру – тайпалардың бірі, негізгісі,
көбі қыпшақ тайпасы – тоқсан баулы (тоқсан ру, тоқсан тараулы ру деген
мағынада) қыпшақ. Қыпшақтар тарихта ерте бастан бар. Әуелгі ғасырларда олар
негізінде осы күнгі Қазақстан жерін мекендеген.
Түрлі шапқыншылық, жаугершілік салдарынан болу керек, ХІ ғасыр
ортасында қыпшақтар батысқа қарай ығысады. Төменгі Еділ бойына, Каспий
теңізінің солтүстік – батыс жағалауларына, Дон Днепр маңындағы далаларға,
Қара теңіздің солтүстік – шығыс жағалауларына дейін барып орналасады.
Бұрын – соңды қыпшақтар ру – тайпалық қалыпта жасайды. Көпшілігі мал
өсіріп, көшіп – қонып, кейбірі отырықшы болып, егін егіп, кейбірі кенттерде
тұрып, ұсақ кәсіп істеп күн көрген.
Жаңа мекеніндегі қыпшақтарды төңірегіндегі халықтар, елдер,
патшалықтар түрліше атайды:орыстар, Шығыс Европадағы тағы басқа халықтар:
печенегтер, половецтер деп, рум – юнан (гректер), Итма халықтары кумандар
деп, араб, парсы саяхатшылары мен тарихшылары бастапқы атымен түрік –
қыпшақ деп жүреді. Қыпшақтар жайлаған өлкені половецтер, кумандар,
қыпшақтар сахарасы - Дешті қыпшақ деп атайды.
Осы ығысуда, онан кейін болған жаугершіліктер кезінде қыпшақтардың
біразы арабтар жеріне – Мысыр жағына өтіп кетеді. Онда қыпшақтар мамлюктер
деп аталады. Арабстанда мамлюктер әуелі көбінше әскери қызметтер атқарады,
кейін ел басқару істеріне де араласады.
Яғни көне түріктердің ұлт ретінде тарих сахнасына шығуы және адамзат
баласына тән 7 түрлі сананың ең жауапкершілігі мол, ұлттық сананың негізгі
компоненттері қалыптасып, ұлттық руханиетіміздің негізгі факторын туғызған
кәсіптік сана иесі болған ежелгі дәуірлік мәдениетіміз сонау біздің жыл
санауымыздың V – VIII ғасырларында қалыптасқанын білдіреді. Кәсіптік
сананың қалыптасуы дүниедегі ғұмыр кешкен барлық ұлттардың ұлт болып
қалыптасуында ең шешуші дәуір. Себебі әрбір ұлт кәсіптік сананың қалыптасу
дәуірінде айналасын қоршаған табиғаттың қарапайым және көмескі жақтарының
заңдылықтарын игеріп білуден бастап, жерге ие болуда және ел болу үшін
тарихтың ауыр-ауыр сынақ-сопақтарынан өтеді. Қазақ халқыныңда ұлттық ой –
сана, мәдениет, өркениет дәстүрін ғалым Қ.Өміралиев, Б. Кенжебаев, М.
Мырзахметовтер ежелгі Ғұн, Қаңлы, Үйсін дәуірінен бастау алып, кейін Түркі,
Қарахан, Қыпшақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz