Кәсіби қазақ тілі пәндік оқу - әдістемелік нұсқау
Алғы сөз ... ... ... ... ... .3
1.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... 4
2.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... 7
3.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... .11
4.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ..14
5.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ...16
6.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ...19
7.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ...21
8.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ..24
9.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... 27
10.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... .30
11.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ...33
12.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... .36
13.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ..39
14.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... 42
15.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... .44
16.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ...47
17.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... .51
18.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ...53
Оқушылардың білімін тексерудегі қолданылатын тест жұмыстары ..56
Сөздік ... ... ... ... ... ... ...79
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
1.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... 4
2.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... 7
3.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... .11
4.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ..14
5.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ...16
6.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ...19
7.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ...21
8.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ..24
9.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... 27
10.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... .30
11.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ...33
12.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... .36
13.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ..39
14.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... 42
15.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... .44
16.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ...47
17.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... .51
18.тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ...53
Оқушылардың білімін тексерудегі қолданылатын тест жұмыстары ..56
Сөздік ... ... ... ... ... ... ...79
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
«Графика» деген сөз гректің «grapho» – «жазамын», «суретке саламын» деген сөзінен шыққан. Ол – сурет салу өнері. Қарындашпен, тушьпен салынған суреттер немесе гравюралар графикаға жатады. Графика өнерінің туындыларын тек көрмелерде ғана емес, күнделікті тұрмыста да жиі ұшырастырамыз.
Бала кезімізден кітапқа, оның ішіне, мұқабасына салынған түрлі – түсті суреттерге сүйсінеміз. Кітаптағы сол суреттердің бәрі кітап графикасы деп аталады. Сонымен қатар қосалқы, қолданбалы графика да болады. Мәселен, біреуді мерекемен құттықтағыңыз келсе, қатырма ашық хат пен оған жапсыратын марка сатып аламыз, ашық хат та, марка да суретшінің қолынан шыққан.
Ал, әлгі әр алуан қораптардың, пакеттер мен шыны сауыттардың сыртындағы алабажақ жапсырынды қағаздарға - жарлықтарға назар аудара да бермейміз. Шынтуайтқа келгенде, олар да суретшілердің туындылары. Міне, осының бәрі қолданбалы графикаға жатады.
Бала кезімізден кітапқа, оның ішіне, мұқабасына салынған түрлі – түсті суреттерге сүйсінеміз. Кітаптағы сол суреттердің бәрі кітап графикасы деп аталады. Сонымен қатар қосалқы, қолданбалы графика да болады. Мәселен, біреуді мерекемен құттықтағыңыз келсе, қатырма ашық хат пен оған жапсыратын марка сатып аламыз, ашық хат та, марка да суретшінің қолынан шыққан.
Ал, әлгі әр алуан қораптардың, пакеттер мен шыны сауыттардың сыртындағы алабажақ жапсырынды қағаздарға - жарлықтарға назар аудара да бермейміз. Шынтуайтқа келгенде, олар да суретшілердің туындылары. Міне, осының бәрі қолданбалы графикаға жатады.
1 Сейдімбек А. Қазақ тілі. – Алматы, 2000. – 254 с.
2 Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих : учебник. – Алматы : Рауан, 1994. – 295 с.
3 Қазақша -орысша терминологиялық сөздік. – Павлодар, 2000. – 396 с.
4 Сүлейменова Э., Қадашева К. Тіл ұстарту. – Алматы, 1998. – 128 с.
5 Махмудов Х., Мұсабаев Г. Қазақша-орысша сөздік. – Алматы : Өнер, 1998. – 234 с.
6 Каменова Е. Кемпірқосақтың түсі қандай? – Алматы : Өнер, 1981. – 134 с.
7 Дитмар К. Хочу узнать и нарисовать тебя, мир! – М. : Просвещение, 1993. – 80 с.
8 Киплик Д. И. Техника живописи. – М. : Просвещение, 1998. – 110 с.
9 Аманжолов С. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі. – Алматы, 1998. – 110 с.
10 Рахимжанов К. Х., Акошева М. К. Практический курс казахского языка для энергетических специальностей : учебное пособие. – Павлодар, 2003. – 230 с.
.
2 Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих : учебник. – Алматы : Рауан, 1994. – 295 с.
3 Қазақша -орысша терминологиялық сөздік. – Павлодар, 2000. – 396 с.
4 Сүлейменова Э., Қадашева К. Тіл ұстарту. – Алматы, 1998. – 128 с.
5 Махмудов Х., Мұсабаев Г. Қазақша-орысша сөздік. – Алматы : Өнер, 1998. – 234 с.
6 Каменова Е. Кемпірқосақтың түсі қандай? – Алматы : Өнер, 1981. – 134 с.
7 Дитмар К. Хочу узнать и нарисовать тебя, мир! – М. : Просвещение, 1993. – 80 с.
8 Киплик Д. И. Техника живописи. – М. : Просвещение, 1998. – 110 с.
9 Аманжолов С. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі. – Алматы, 1998. – 110 с.
10 Рахимжанов К. Х., Акошева М. К. Практический курс казахского языка для энергетических специальностей : учебное пособие. – Павлодар, 2003. – 230 с.
.
КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ
пәндік оқу - әдістемелік нұсқау
1-тәжірибелік сабақ
Сурет – ол өте күрделі де, өте қиын еңбек,
Оны тек ішкі сезім арқылы тануға болады.
Ол шынайы сезім, белгісіз құбылыс.
И.Репин
Графика
Графика деген сөз гректің grapho – жазамын, суретке саламын
деген сөзінен шыққан. Ол – сурет салу өнері. Қарындашпен, тушьпен салынған
суреттер немесе гравюралар графикаға жатады. Графика өнерінің туындыларын
тек көрмелерде ғана емес, күнделікті тұрмыста да жиі ұшырастырамыз.
Бала кезімізден кітапқа, оның ішіне, мұқабасына салынған түрлі –
түсті суреттерге сүйсінеміз. Кітаптағы сол суреттердің бәрі кітап графикасы
деп аталады. Сонымен қатар қосалқы, қолданбалы графика да болады. Мәселен,
біреуді мерекемен құттықтағыңыз келсе, қатырма ашық хат пен оған жапсыратын
марка сатып аламыз, ашық хат та, марка да суретшінің қолынан шыққан.
Ал, әлгі әр алуан қораптардың, пакеттер мен шыны сауыттардың
сыртындағы алабажақ жапсырынды қағаздарға - жарлықтарға назар аудара да
бермейміз. Шынтуайтқа келгенде, олар да суретшілердің туындылары. Міне,
осының бәрі қолданбалы графикаға жатады.
Сөздік
Тұрмыс быт
Әр алуан разнообразие
Кітап графикасы книжная графика
Қолданбалы прикладное
Қосалқы запасной, побочный
Қатырма картон
Қоршаған нәрселер окружающие предметы
Ретпен по порядку
Ұғым понятие
Мұқаба обложка
Ашық хат открытка
Туындылар пройзведения
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Графика дегеніміз не?
2) Графиканың түрлерін ата.
3) Кітап графикасы дегеніміз не?
4) Графика өнерінің туындыларын ата.
5) Мұқабаға қандай суреттер салынады?
6) Суретшілердің туындыларына нелер жатады?
7) Қолданбалы графикаға нелер жатады?
Назар аударыңыз!
Дыбыс және әріп
Тілдегі дыбыстардың жасалуын, пайда болуын, ол дыбыстардың жүйесі
мен заңдылықтарын зерттейтін тіл ғылымының саласын фонетика деп атайды.
Дыбыстардың жазбаша таңбасын әріп дейміз.
Әріптердің тізбектелген жиынтығы алфавит деп аталады. Қазақ тілінде 42
әріп бар.
Дыбыстау мүшелері арқылы жасалып, естілетін физикалық құбылысты дыбыс деп
атайды.
Дыбыстар дауысты және дауыссыздарға бөлінеді.
Дауысты дыбыстар: а, ә, о, ө, е, ұ, ү, у, і, ы, и, ю, я.
1 Тілдің қатысына қарай Жуан а, о, ұ, ы, (у),(и)
Жіңішке ә,ө,ү,і,е, (и),(у)
2 Жақтың қатысына қарай Ашық а, ә, о, ө, е
Қысаң ы, і, ұ, ү, у, и
3 Еріннің қатысына қарай Еріндік о, ө, ұ, ү, у
Езулік а, ә, е, ы, і, и
Дауыссыз дыбыстар: б,в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т,
(у), ф, х, ц, ш, щ, ч, һ.
Дауыссыз дыбыстар үн мен салдырдың қатысына қарай:
Қатаң: к, қ, п, с, т, ф, х, ц, ш, щ, ч, һ
Ұяң: б, в, г, ғ, д, ж, з
Үнді: р, л, м, н, ң, й, у болып бөлінеді.
Тапсырмалар
1. Мәтінді мәнерлеп оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап даярлаңыз.
3. Берілген сөздермен сөз тіркестерін құрастырыңыз, қазақ тіліне тән
дыбыстарға назар аударыңыз:
өнер, бояу, мөлдір, құнды, туынды, көрме, хат, тұрмыс, құттықтау,
алабажақ, мұқаба.
4. Көп нүктенің орнына о немесе ө әрпін қойып жазыңыз:
м...лдірлік, б...яу, к...рініп, к...п, ...те, к...птеген, ...нер,
к...рме, қ...салқы, қ...лданбалы, б...ліну.
5. Берілген сөздерді жуан, жіңішкелігіне қарай топтап жазыңыз:
Атау, шығарма, көрме, керек, жігін, жұмсақ, қолдану, каталог,
жазылады, қосалқы, суретшілер, бояу, түс, тұстар, мөлдір, қағаз.
6. Көп нүктенің орнына қ немесе к әрпін қойып жазыңыз:
гре...тің, ...үнделікті, ...ітап, ...осалқы, ...елсе, ...олданбалы,
мұ...аба, ...өрме, ...ораптар.
7. Көп нүктенің орнына н мен ң әрпін қойып көшіріңіз:
іші...е, о...ың, ә...гіме, ө...ер, салы..ған, мәселе..., қолы...ан,
шы...ы, туы...ды.
8. Берілген сөздерге фонетикалық талдау жасаңыз: өнер, суретші,
қосалқы.
9. Қазақ тіліне аударыңыз:
Графика – искусство изображения предметов линиями и штрихами
одного цвета. Основа графики – линия. пятно, контраст. Графика — вид
изобразительного искусства, использующий в качестве основных
изобразительных средств линии, штрихи, пятна и точки. При рисовании
графикой обычно используют не больше одного цвета, в редких случаях — два.
10. Сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз:
– 1980 жылдары танылған график суретшілер кімдер?
– Олар Василий Тимофеев пен Қайырбай Зәкіровтің туындылары. Осы
туындылар 1980-1990 жылдары жоғарғы бағаға ие болды. Еңбектері:
Қазақтың белгілі қайраткерлері атты сериясында Әль-Фараби, Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаев, Ж.Жабаев портреттерін өте нанымды бейнелеген. Аман
Батығалиев, Қадырбек Каметовтардың еңбектері: Менің өлкем, Дала
әуендері т.б.
11. Эпиграфты қалай түсінесіз, айтып беріңіз.
2-тәжірибелік сабақ
Әдебиет, музыка, живопись – барлық ұлы да тамаша нәрселерді нақты
бейнелейді, ол ата-бабаларымыздың даналық сөздері мен олардың еңбектері –
өмірді танудағы нақты, күшті, мықты құрал, күрестің күшті қаруы болып
табылады.
Бауыржан Момышұлы
Живопись өнері
Живопись - ең бір ежелгі өнер. Ол көне дәуір мен Қайта өрлеу дәуірінде
де Ежелгі Египет пен Грецияда да өмір сүрген.
Живопись шеберлері әр заманда әр түрлі әдіс қолданған. Ол көбіне -
көп қандай тәсіл, қандай бояудың пайдалануына тікелей байланысты. Мәселен,
Қайта өрлеу дәуірінің шеберлері салған суретте қай бояудың қалай жағылғаны,
қыл қаламның кенеп бетіне қалай тигені байқалмайды. Ол үшін олар негізгі
бояу кепкеннен кейін үстіне жұқалап, үстеме түссіз бояу жағатын болған.
Мұндай әдісті "лессировка" дейді.
Кейін суретшілер қылқаламның ізін жасырмауды әдетке айналдырды. Біреу
кенепке бояуды қыл қаламның ұшын тиер- тигізбес қып жұқалап жағады.
Екіншілері бояуды баттитып - баттитып батыл жағады да, өзіне керек реңкті
бірте - бірте сатылап емес, бірден табады. Мұндай әдіс бейнелеп отырған
нәрсенің түрі мен көлемін дәл жеткізуге көп септік жасайды.
Живопись станоктік және монументтік деп екіге бөлінеді. Суретші
әдетте суретін, мольберт немесе станок деп аталатын тиянақ тағанға
қондырылып, жақтауға керілген кенепке салады. Мұндай шығармалар станоктік
живопись деп аталады. Ал монументтік деген сөздің өзі - ақ бір ересен
үлкендіктің мағынасын береді. Монументтік живопиське үйлердің немесе
сыртқы қабырғаларының өзіне салынған шығармалар жатады.
Сөздік
Шеберлер мастера
Әр заманда в разные эпохи
Әдіс способ
Тәсіл метод
Тікелей байланысты непосредственно связано
Қайта өрлеу дәуірі эпоха возраждения
Қыл қалам кисточка
Кенеп холст
Байқалмайды не замечается
Жұқалап тонко
Ізі след
Тиер - тигізбес не значительно
Бірте - бірте постепенно
Бейнелеу изобразить
Тиянақ таған мольберт
Сыртқы қабырғалар наружные стены
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Живопись қай дәуірдегі өнер?
2) Лессировка-әдісі дегеніміз не?
3) Живопись қандай түрлерге бөлінеді?
4) Станоктік живопись дегеніміз не?
5) Монументтік живопись дегеніміз не?
Назар аударыңыз!
Үндестік заңы
Қазақ тілінде сөздің жасалуы мен өзгеруі үндестік заңына
бағынады.
Түбір мен қосымшаның және сөз аралығындағы дыбыстардың бір - біріне
ықпал жасап, өзара үйлесіп айтылуын үндестік заңы дейміз.
Үндестік заңы 2 түрлі болады:
1) Буын үндестігі;
2) Дыбыс үндестігі
Сөздің соңғы буынының жуан немесе жіңішкелігіне қарай қосымшалардың
да жуан немесе жіңішке болып жалғану заңдылығын буын үндестігі
(сингорманизм) деп атаймыз. Мысалы: өнер - де, көрме-сі.
Бұл заңдылыққа бағынбайтындар:
а) Көмектес септігінің - мен, - бен, - пен жалғаулары; Мысалы: қыл
қалам - мен, реңк- пен.
ә) Меншіктілікті білдіретін - нікі, -дікі, - тікі қосымшалары;
Мысалы; көрме -нікі, маман - дікі.
б) - паз, - қор, - қой, - гөй, - хана, - ист, - изм қосымшалары;
Мысалы: сән – қой ,өнер - паз, шебер - хана.
Түбір мен қосымшаның немесе сөз тіркесіндегі екі сөздің жігінде
дауыссыз дыбыстардың бір - біріне әсер ету нәтижесінде өзгеруін дыбыс
үндестігі немесе ассимиляция деп атайды.
Дыбыс үндестігінің 2 түрі бар:
Ілгерінді ықпал
Кейінді ықпал
Ілгерінді ықпал
1. Түбір мен қосымшаның немесе сөз тіркесіндегі сөздер аралығында
алғашқы дауыссыз дыбыстың кейінгі дауыссыз дыбысқа әсерін ілгерінді ықпал
деп атайды:
2. Қатаң дауыссыздар мен б, в, г, д дыбыстарына аяқталған сөзге қатаң
дауыссыздан басталатын қосымша жалғанады. Мысалы: Сурет -тер, кәсіп –
кер;
3. Ұяң дауыссызға аяқталған сөзге жалғанатын қосымшаның бастапқы
дыбысы ұяң болып келеді. Мысалы: Негіз - дері, күмбез - дер.
4. Түбірдің соңғы дыбысы дауысты немесе үнді дауыссыз болғанда
қосымшаның бастапқы дыбысы ұяң немесе үнді дауыссыз болады. Мысалы:
Жұмысшы - лар, жасанды - лар.
5. Түбірдің соңғы дыбысы үнді дауыссыз болса, қосымша үнді немесе
ұяң даыссыздан басталады. Мысалы: Қор - дың, материал - дың.
6. Түбірдің соңғы дыбысы ш болып, қосымшаның бастапқы дыбысы с болса,
айтылуда с - ш дыбысына айналады. Бірақ жазуда қосымшаның алғашқы түрі
сақталады. Мысалы : Аш-са (ашша).
Кейінді ықпал
Түбір мен қосымшаның немесе сөз тіркесіндегі сөздер аралығында
кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсерін кейінді ықпал дейді.
1. Қ, к, п қатаң дауыссыздарына аяқталған сөзге дауысты дыбыстан
басталатын қосымша жалғанса, бұл қатаң дауыссыздар ұяңға айналады.
Мысалы: Тірек - тірегі, сұйық - сұйығы.
2. Түбірдің соңындағы н дыбысы одан кейінгі б, п дыбыстарының
әсерінен айтылуда м дыбысына айналады. Мысалы:
Сәрсенбі - сәрсембі.
Тапсырмалар
1. Мәтінді мәнерлеп оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап даярлаңыз.
3. Жақшадағы сөздерді қазақ тіліне аударып, сөйлемді толықтырыңыз:
а) (Некоторые работы художника ) топтасып, жинақталып, жалпы және
арнайыға бөлінеді.
б) (Қыл қалам, жақтау, тиянақ таған) сурет салуға қажетті құралдар.
4. Сөйлемдерді аяқтаңыз, орыс тіліне аударыңыз :
а) Живопись станоктік және монументтік деп ... ...
б) Мұндай әдісті ... ... ...
в) Қайта өрлеу дәуірінің ...
г) Живопись - ең бір ... ...
5. Берілген сөздерге тиісті жалғауларды жалғаңыз:
Сұрақ(і, ы)өнім (дар, дер.), өмір (ды, ді.), бұйым (дар, дер.), сурет
(тар, тер.), көрме (сы, сі.), бояу (ы і.), жүрек(і, ы), шебер (лар, лер.),
қонақ (ы, і), кенеп (ы,і.), кескін (ды, ді.), кеңістік (та, те.), әдістер
(ды, ді.), кешен (нан, нен.), монумент (тық, тік.).
6. Берілген сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.
Живопись – вид изобразительного искусства, воспроизводящий предметы и
явления реального мира с помощью красок. Основа живописи – цвет.
По назначению живопись бывает:
Монументальная живопись - всегда соединена с архитектурой.
Станковая живопись – картины очень многообразные, могут быть написаны
маслом, акварелью, гуашью.
7. Сөйлемдерді мәнерлеп оқып, орыс тіліне аударыңыз.
Затқа қарап сурет салғанда қағаз бетіне нәрсенің жоғарғы және төменгі
шекараларын белгілеп алу керек. Суреттің шекараларын белгілегенде нәрсенің
негізгі пропорциялары белгіленеді. Егер осы кезде қателіктер кетіп, ол дер
мезгілінде түзелмесе, онда нәрсенің формасы дұрыс шықпайды, сурет мүлдем
жарамсыз болуы мүмкін.
8. Көп нүктенің орнына ы немесе і әрпін қойып жазыңыз:
Көлеңкеге тығ...лып,
Көс ...леді күш...гім.
Күн көзіне бұйығ...п,
Маужырайды мыс...ғым.
(М. Хакимжанов)
9.Эпиграфта берілген Бауыржан Момышұлының сөздерін түсіндіріңіз.
3-тәжірибелік сабақ.
Адамды биік шыңға жеткізетін еңбек.
Біз баға жетпес білім қорын арттырып,
Оны жаңаша түрлендіре білуіміз керек.
Н.Ә. Назарбаев
Мүсін өнері
Мүсін - ең ежелгі өнерлердің бірі. Біз бұдан мыңдаған жылдар бұрын
Мысыр, Үнді, Грек шеберлерінің қолынан шыққан тамаша туындыларды білеміз.
Мүсін өнерін скульптура дейді. Ол латынның "Sculpere" - қашау деген сөзінен
шыққан. Әр өнердің төңірегіміздегі дүниені өзінше бейнелеп, өзінше
түсіндіретін өз тілі бар. Сурет өнерінің тілі - бояулар; суретшілер сол
арқылы бояу әлемінің сұлулығын ашады.
Мүсінші өз шығармасын тастан, мәрмәрдан қашайды, не саздан жасайды.
Суретші сияқты мүсінші де өзі бейнелеп отырған мінез - құлқын, ішкі сырын
ашуға тырысады. Оны біз бет - әлпетінен, қимыл - қозғалыстарынан аңғарамыз;
тіпті мүсінделген адамның үстіндегі киімнің әр қыртысына дейін оның жан
дүниесінен бір сыр танытып тұрады.
Металдан мүсін жасау үшін оның моделі жасалады, сосын сол бойынша
қола мен шойыннан мүсіннің өзі құйылады. Сурет өнері шығармаларындай мүсін
өнерінің туындылары да көлемі жағынан шағын станокты және монументтік түрге
бөлінеді.Статуя - адам бойымен тұтас бейнеленген монументтік мүсін.
Сөздік
Мүсін скульптура
Шебер мастер
Туындылар произведения
Қола бронза
Шойын чугун
Мәрмәр мрамор
Қашау долото
Саз глина
Тас камень
Бояу краска
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Тамаша туындылар кімдердің қолынан шыққан?
2) Скульптура – қай сөзден шыққан?
3) Мүсінші өз шығармасын неден жасайды?
4) Металдан мүсінді қалай жасайды?
5) Статуя дегеніміз не?
6) Мүсін туралы не білесің?
Назар аударыңыз!
Қосымшалар
Жеке тұрғанда болмағанмен, түбірге жалғану арқылы сөзге әр
түрлі лексикалық және грамматикалық мағына беретін сөз бөлшегін қосымша деп
атайды.
Қосымша екі түрге жіктеледі: жұрнақ және жалғау.
Жұрнақ дегеніміз - өзі жалғанған сөзге лексикалық немесе
грамматикалық мағына беретін қосымшалар.
Мысалы: өнім.
Жұрнақтар сөз тудырушы және сөз түрлендіруші болып бөлінеді.
Мысалы: құрылысшы, шаруашылық, үйшік, құлыншақ, ағатай.
Сөзге грамматикалық мағына үстейтін, сөз бен сөзді байланыстыратын
қосымшаны жалғау дейміз.
Қазақ тілінде 4 түрлі жалғау бар:
1) Септік жалғау
2) Көптік жалғау
3) Тәуелдік жалғау
4) Жіктік жалғау
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап даярлаңыз.
3. Төмендегі сөздерден жаңа сөздер жасаңыздар:
өнер, мүсін, дайын, туынды, бөлшектік, монумент, дүние, мәрмәр, сұлу,
негіз, өнеркәсіп, азамат, сыйымды.
Керекті жұрнақтар: - дік, -дық, - тік, - тық, -лық, -лік.
4. Берілген сөздерден сөз тудырушы және сөз түрлендіруші жұрнақтары
бар сөздерді жеке теріп жазыңыздар:
өнерпаз, суретші, кейіпкер, жұлдызша, шығармашылық, қалақша, мүсінші,
апай,сәулетші, үйшік, желкенше, күрек, көкетай,сандықша, дағдарыс, қобдиша.
5. Берілген сөздермен сөз тіркестерін құра:
саз, тас, шойын, мінез-құлық, туынды, бет-әлпет, қимыл-қозғалыс.
6. Қазақ тіліне аударыңыз:
Скульптура – создание объемных изображений из глины, камня, дерева,
металла. Отличается трёхмерностью, объемом, пластикой, текучестью формы.
Делится на плоскостную и объемную. Главные жанры скульптуры — портрет,
исторические, бытовые, символические, аллегорические изображения,
анималистический жанр.
7. Есте сақта.
а) Он саусағынан өнер тамған- фразеологизмі Мастер на все руки
немесе Золотые руки деген мағынаны білдіреді.
ә) Білімді өлсе,
Қағазда аты қалар.
Ұста өлсе,
Істеген заты қалар.
в) Өнерлінің қолы алтын,
Өлеңшінің сөзі алтын.
8. Берілген сөздермен, сөз тіркестерімен сөйлем құрастырыңыз, қазақ
тіліне тән дыбыстарға назар аударыңыз.
қолдану
Суретшілік өнерді меңгеру
Пайдалану
9. Көп нүктенің орнына қ немесе к әрпін қойып жазыңыз:
Мен живопись жазғанда бейнені бөле... - бөле... ай...ындауға еш...ашан
асы...қан емеспін. Мені ең әуелі қызы...тыратын шығарманың жалпы салмағы
мен мінезі. Егер осылардың шешімін тапсам, әрі ...арай нысанның нәзі...
жерлері мен әрін іздеуге ...ірісемін. Мен барлы... уақытта ешнәрсеге
алаңдамай және де еш...андай жүйеге то...тамай солармен жұмыс істеймін .
(Сергей Калмыков)
4-тәжірибелік сабақ
Егер мақсатың болмаса,
Түк те тындыра алмайсың,
Ал мақсатың мардымсыз болса,
Ешқандай көрнекті нәрсе тындырмайсың.
Д.Дидро
Қарындаш
Осы заманғы қарындашты ХҮІІІ ғасырдың аяғында француз оқымыстысы Н.
Конте ойлап тапты. Сурет салуға қажетті қарындаштың ұзындығы көбінесе –
18см. болып келеді. Ал, олардың сыртқы түрі әр түрлі болып келуі мүмкін, ол
әр суретшінің өз талғамына байланысты. Көп жағдайларда алты қырлы
қарындаштар қолдануға қолайлы. Себебі, бұл қарындаштың ұшымен ғана емес,
оның қырымен де сурет салауға ыңғайлы. Дөңгелек қарындашқа келетін болсақ,
саусақтарда тұрмай жылжи береді.
Қарындаштар қатты, жұмсақ боп екіге бөлінеді. Қатты қарындаштар сызуға
пайдаланылады. Олардың сыртынан Т, 2Т, 3Т деген жазуларды көруге болады.
"Т" орыстың "твердый" деген сөзін білдіреді, ал 2,3 деген цифрлар
қарындаштың қаншалықты қатты екенін білдіреді. Мәселен "2Т" деген қарындаш
жай "Т" - дан қаттырақ, ал - "3Т" әлгі екеуінен де қатты.
Сурет салуға жұмсақ қарындаш қолайлы. Олардың сыртына орыстың "мягкий"
деген сөзін білдіретін "М" әрпі жазылады. "М" әрпінің қасындағы цифр
неғұрлым көп болған сайын, қарындаш та солғұрлым жұмсақ болады. Суретшілер
италия қарындашы деген арнаулы қарындашты пайдаланады. Ол жай
қарындаштардан гөрі жуан жұғады, қағаз бетіне жұмсақ қара сызықтар салады.
Сөздік
Оқымыстысы – ученный
Ойлап тапты – придумал
Көруге болады – можно увидеть
Қатты – твердый
Жұмсақ – мягкий
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Қарындашты кім ойлап тапты?
2) Қарындаштың түрлерін ата.
3) Жұмсақ түрі қалай белгіленеді?
4) Суретшілер қандай қарындашты пайдаланады?
5) Қатты түрі қалай белгіленеді?
6) Сурет салуға қандай қарындаш қолайлы?
7) Суретшілер Италия қарындашын неге пайдаланады?
Назар аударыңыз!
Септік жалғаулары
№ Септіктер Сұрақтары Жалғаулары Мысалы
1 Атау септік Кім ? Не ? - мүсін
2 Ілік септік Кімнің ? Ненің ? -ның, -нің, -дың, мүсіннің
-дің, -тың, -тің
3 Барыс септік Кімге ? Неге ? - ға, - ге, - қа, мүсінге
Қайда ? - ке,
- на, - не, -а, -е
4 Табыс септік Кімді ? Нені ? - ды, - ді, - мүсінді
ты,
- ті, -ны, -ні, -
н
5 Жатыс септік Кімде ? Неде ? - да, -де, -та, мүсінде
Қайда ? -те,
- нда, - нде
6 Шығыс септік Кімнен ? Неден ? - нан, - нен, - мүсіннен
Қайдан ? дан, - ден, -
тан, -тен
7 Көмектес септік Кіммен ? Немен ? - мен, - бен, - мүсінмен
пен
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап даярлаңыз.
3. Көп нүкте орнына тиісті септік жалғауларын қойып жазыңыз:
Мен сурет... жұмсақ қарындаш... салдым.
Бұл қарындаш... француз... оқымыстысы Н. Конте ойлап тапты.
Мұражай... грек шеберлері... қолы... шыққан тамаша туындылар...
көрдім. Мүсінші... тас..., мәрмәр... қашаған
шығармалары... көрдім.
4. Берілген сөздерден септік жалғаулы сөздерді теріп жазып, құрамына
қарай талдаңыз:
суретшілерге, жүйелерден, жұмыстарды, алаңының, қарындаштармен,
жобасы, құрылысты, қаржылар, жазуларды, шарттары.
5. Берілген сөздерді септеңіз:
оқымысты, қарындаш ,суретші.
6. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз:
Рисунки простым карандашом это лучший способ для начала знакомства с
основами техники рисования. Картинки, нарисованные карандашом, получаются
красивые и естественные. Карандаш хорош тем, что им можно рисовать и в
помещении и на природе. Графитный карандаш прост в использовании может
быть, поэтому его часто так и называют — простой карандаш. Качество
карандашного рисунка зависит не только от твердости карандаша, но и от
степени заостренности его грифеля. Следует также учитывать силу нажима на
карандаш и, конечно, качество используемой для рисования бумаги.
7. Мына мақал – мәтелдерді жаттап ал.
а) Өнерлінің өзегі талмас.(Мастер не знает нужды.)
ә) Сабағы жаман жемістің дәні де жаман.(От плохого семени не жди
хорошего племени.)
б) Жеті рет өлшеп, бір рет піш.( Семь раз отмер, один раз отрежь)
8. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз:
Суретшінің негізгі және басты міндеті – бояуды, қалам ізін, мәрмәр мен
қоланы жанды бейнеге айналдыра білу. Кез-келген картина, оның ішінде
портрет те бар, суретшінің жанында көптеген әсерлердің қосылуындағы
образдардан туындайды, бояуға да, не мәрмәрға да еш ұқсамайды. Әрбір
суретші ішкі сырын сыртқы ортақ тілге аударумен айналысады.
5-тәжірибелік сабақ
Дүниеде түрлі өнер көп,
Өнерді тапқан шебер көп.
Халық мақалы
Қыл қалам
Суретшілер пайдаланатын қыл қалам әр түрлі болады. Акварель
бояулар үшін ақ тиін, күзен секілді ұсақ хайуандардың құйрық қылы
пайдаланылады. Өйткені, акварельге қажет қыл қалам әрі жұмыр, әрі тығыз
болуға тиісті. Майлы бояуға ақ түсті тікенек қылтанақтар пайдаланылады.
Олар жұмыр емес, қалақ тәрізді жалпақ келгені ләзім. Үлкен қыл қаламмен
бояу тұтас жазылатын үлкен таңдақтарды, кішкене қыл қалам шығарманың майда
детальдерін бояйды. Қыл қаламның сыртына: 1,2,3,4, одан да көп цифрлар
салынады. Цифр неғұрлым үлкен болған сайын қыл қалам да соғұрлым үлкен
болады.
Сөздік
Тиін – белка
Қыл қалам – кисточка
Күзен – хорек
Жұмыр – круглый
Хайуандар – животные
Ұсақ – мелкие
Тікенек – колючка
Қылтанақтар – шерстинка
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Суретшілер қандай қыл қаламды пайдаланады?
2) Акварель бояулар үшін нелердің құйрық қылы пайдаланылады?
3) Акварельге қажет қыл қалам қандай болу керек?
4) Майлы бояуға қандай қылтанақтар пайдаланылады?
5) Үлкен қыл қаламмен нелерді бояйды?
6) Қыл қаламның сыртына нелер салынады?
7) Кішкене қыл қаламмен нелерді бояйды?
Назар аударыңыз!
Көптік жалғаулары
Сөзге көптік мағына беретін қосымшаларды көптік жалғаулары деп
атайды.
Сөздің соңғы дыбысы Көптік жалғауы Мысалы
1 Дауысты немесе үнді р, - лар, - лер жұмысшылар
у, й дауыссыздарынан соң
2 Ұяң з,ж немесе үнді - дар, - дер тәсілдер
л,м,н,ң дауыссыздары -
нан соң
3 Қатаң дауыссыздар - -тар, -тер жарылыстар
дан соң
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтіннен көптік жалғаулы сөздерді теріп жазыңыз.
3. Берілген сұрақтарды пайдалана отырып, тақырып бойынша өзара
әңгімелесіңіздер.
4. Берілген сөздерге көптік жалғауын жалғаңыз:
қыл қалам, суретші, шебер , кенеп , бояу, қарындаш, мүсін,
өнім,бұйым, сурет, көрме , кескін , әдіс, кешен ,монумент.
5. Қазақ тіліне аударыңыз:
Под рукой должен быть сосуд с чистой водой и губка, которая как
правило, участвует в процессе наравне с кистями.
Сухая кисть используется в графической технике.
6. Көп нүкте орнына тиісті көптік жалғауларын қойып жазыңыз.
Қазіргі бейнелеу өнері еркін ойлауға жол ашты, тарих бетінің талай
жасырын ақтаңдақ ...ы көркем шығарма ретінде дүниеге келді.Қазақстанның
суретші ... інің қол жеткізген табыс ...ы бүкіләлемдік мәдени кеңістік
...ден көрінуде. Жаңа ғасыр суретші ...і бейнелеу өнерінің беделін арттыра
беретіні анық.
7. Көп нүктенің орнына "ы" немесе "і" әрпін қойып, өлеңді жатта.
Ұл...м, қыз...м - жан жұлд..з...м,
Бақыт...м сен өм...рдегі.
Сен...ң нұрл... жарқ...н жүз...ң,
Шаттанд...рған күнде мен... .
(С.Жиенбаев)
8. Сөйлемдерді мәнерлеп оқып, орыс тіліне аударыңыз.
Оқушылар біз Көбелектер деген тақырыпқа композиция құрамыз. Әдемі
көбелектерді салмастан бұрын симмитрия деген сөзбен танысамыз.
Симмитрия деп қандай да заттың немесе бұйымның екі бүйірі немесе екі
жағының тепе тең болуы. Мысалы: жапырақ, саңырауқұлақ, өрнек, құмыра,
қоңыз. Көбелекті бейнелеу үшін бізге: қарындаш, альбом, палитра
тақтайшасы, акварель краскасы, №1, №3, №6 қылқаламдар, керек. Суретті
салмастан бұрын форматқа көбелектің орнын композициялық тұрғыда белгілеп
аламыз. Яғни орналасу бағыты форматтың ортасы болу керек.
9. Эпиграфта берілген халық мақалын түсіндіріңіз.
6-тәжірибелік сабақ
Көркемдік талғам дегеніміз— әсемдікті ажыратар,
нағыз сұлулықты жалған сұлулықтан ажырата білу қабілеті.
А. Б. Салтыков
Тушь
Қазіргі уақытта тушьтар сурет салуда өте кеңінен қолданылады. Әсіресе,
тушьтар комиктер мен сайқымазақтардың суретін салуда жиі кездеседі. Кез
келген туштың бір түрімен салынған суреттер күн сәлесіне , т. б.
құбылыстарға төзімді болып келеді. Кәдуілгі тушь - сұйқылт қара бояу. Ол
сонымен қоса қатты кесек күйде де ұшырасады. ХІХ ғасырдың ортасына дейін,
қаз қауырсыны қолданылып келсе, одан соң металдан жасалған қаламұш
қолданылады. Жапон суретшілері, күйені желімге, муға, хош иісті заттарға
араластыра езіп тушьтарды өз қолдарынан жасайды. Сол қоспадан сіріңке
қорапшасының көлеміндей кесек плиталар жасап, әбден кептіреді. Жұмыс жасар
алдында әлгі кесек бояуларды шыныға не тарелкаға үйкеп ұнтақтап, суға
ерітеді.
Жапон суретшілерінің бейнелеу өнерінде өз дәстүр, өз ерекшеліктері
бар. Мәселен, олар белгілі бір нәрсенің суретін салу үшін соған арналған
белгілі бір тушь түрін ғана қолданады. Олар суретті арнайы қыл қаламдармен
салады.Тушьпен сурет салуға қыл қалам да, темір қаламұш та жарай береді.
Сөздік
Қолданылады – применяется
Сайқымазақ – карикатура
Кәдуілгі – обыкновенный
Сұйқылт – жидкий
Ұшырасады – встречается
Күйе – сажа
Желім – клей
Кептіреді – сушат
Жасау – создать
Жаңқалар – шепочки
Қауырсын – перо
Дәртсіз – инертна
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Тушьтар қандай суреттерді салуда жиі кездеседі?
2) Тушьпен суреттерді салу үшін қандай құралдар қолданылады?
3) Кәдуілгі тушь қандай күйде ұшырасады?
4) Жапон суретшілері тушьты қалай жасайды?
5) Қоспадан не істейді?
6) Жұмыс жасар алдында кесек бояулармен не істейді?
7) Кімдердің бейнелеу өнерінде өз дәстүр, өз ерекшеліктері бар?
8) Тушьпен сурет салуға нелер жарайды?
Назар аударыңыз!
Тәуелдік жалғаулары
Иеленуші жақтың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін
жалғау тәуелдік жалғау деп аталады
Оңаша түрі
Жақ Тәуелдік жалғаулары Мысалдар
І - м, - ым, -ім қауырсыным, желімім
ІІ -ің, -ың қауырсының, желімің
-іңіз, -ыңыз, -ңыз, -ңізқауырсыныңыз, желіміңіз
ІІІ - ы, -і, -сы, -сі қауырсыны, желімі
Ортақ түрі
Жақ Тәуелдік жалғаулары Мысалдар
І - мыз, - міз, - ымыз, қауырсындарымыз, желімдеріміз
-іміз
ІІ -ің, -ың қауырсындарың, желімдерің
-іңіз, -ыңыз, -ңыз, қауырсындарыңыз, желімдеріңіз
-ңіз
ІІІ - ы, -і, -сы, -сі қауырсындары, желімдері
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап даярлаңыз.
3. Төмендегі сөздерді тәуелдеңіз
қауырсын, суретші, әрекет, бояу, шыны, бейне.
4. Берілген сөздер мен сөз тіркестерінен сөйлем құрастырыңыз:
қара бояу, суға ерітеді, бейнелеу өнері, суретшілер, кәсіпкер, негізі
сала, ағаш шеберлері, қыл қаламдар.
5. Көп нүкте орнына тиісті тәуелдік жалғауларын қойып жазыңыз
Мен қыл қалам...ды сурет салуға Есенге бердім.
Сен темір қаламұш...ды Меруертке бер.
Біздің салған сурет... көрмеде ілулі тұр.
6. Қазақ тіліне аударыңыз:
Тушь наиболее широко применяется для рисования, особенно при создании
комиксов и карикатур. Рисунки, выполненные любой разновидностью туши,
отличаются светостойкостью, так как основной ее компонент — сажа —
химически инертна. Тушь — материал для рисования кистью или пером,
используется в графической технике сухая кисть. Особенностью рисунков,
сделанных тушью, является штриховая манера исполнения. Трудность работы
заключается в особой чувствительности пера, легко изменяющего характер
линии.
7.Берілген сөздердің антонимін тауып жазыңдар:
жылдам,қисық, табиғи, жарық, табылады, береді.
8. Жұмбақты шеш:
Адамның жүзін,
Басы мен көзін.
Айнытпай келбетін,
Салатын кім суретін?
(с ... )
9. Эпиграфты қалай түсінесіз, айтып беріңіз.
7-тәжірибелік сабақ
Адамды қоршаған ортаның табиғаттың ішкі сырын
білім- ғылым арқылы танып білуге болады
Абай Құнанбаев.
Гуашь
Гуашь - бояудың бір түрі. Оны да акварель сияқты қағазға тигізбес
бұрын әуелі суға езіп алу керек. Бірақ, ол акварельдей емес, қағаз бетіне
мөлдіреп түспей, қалың жағылады. Өйткені, гуашьты ақ ұнтақ қосып әзірлейді.
Гуашь масатының бетіндей біртегіс жұмсақ боп жағылады. Балалар,
әсіресе, сәбилер осынау айқын да жарқын бояуды өте жақсы көреді. Онымен
жұмыс істеу де өте оңай. Егер қағаз бетіне жаққан бояуың ұнамаса, оны
үстінен басқа бір түсті бояу жағып өзгерте саласың. Орта ғасырларда
гуашьтың көмегімен кітаптар әшекейленді. Кейін,гуашьпен салу техникасын
портреттерді, эскиздарды және басқа да даярлану жұмыстарын орындау
кездерінде қолданған. Рессейдегі Бейнелеу әлемі суретшілер одағы,
гуашьпен үлкен станоктік шығармаларды, театрлық декорацияларды, киім-
кешектердің суретін салуға қолданып отырған.
Сөздік
Жұмсақ – мягкий
Жарқын – яркий
Акварель сияқты – как акварель
Айқын – ясный
Өйткені – потому что
Түс – цвет
Қағазға тигізбес бұрын – не накладывая на бумагу
Суға езіп алу – растворить в воде
Тегіс – равномерно
Әсіресе – особенно
Бір түсті бояу – краска одного цвета
Ақ ұнтақ – белый порошок
Қалың жағылады – накладывается толстым слоем
Ұнамаса – не понравится
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Акварель мен гуашьтың айырмашылығы неде?
2) Жарқын бояуды кімдер жақсы көреді?
3) Гуашьтың акварельге қарағанда қалың жағылуының себебі неде?
4) Гуашь дегеніміз не?
5) Гуашь қандай боп жағылады?
6) Қағаз бетіне жаққан бояуың ұнамаса, не істеуге болады?
Назар аударыңыз!
Буын түрлері
Қазақ тілі дауыстыларының дауыссыздарынан басты айырмашылығы -
дауыстылар буын құрай алады.
Сөздің айтылуында бөлшектенетін бір толқынды буын деп атайды.
Қазақ тілінде буынның 3 түрі бар:
1) Ашық буын дегеніміз - бір дауысты дыбыстан ғана тұратын немесе
дауыссыздан басталып, дауысты дыбысқа аяқталатын буын.
Мысалы: А - ла - са.
2) Тұйық буын дегеніміз - дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз
дыбысқа аяқталатын буын. Мысалы: Ор, үй.
3) Бітеу буын дегеніміз - дауыссыз дыбыстан басталып, дауыссыз
дыбысқа аяқталатын буын. Мысалы: Жер, құр.
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап беріңіз.
3. Жақшадағы сөздерді қазақ тіліне аударып, сөйлемді толықтырыңыз:
а) (Некоторые работы художника ) топтасып, жинақталып, жалпы және
арнайыға бөлінеді.
в) (Қыл қалам, жақтау, тиянақ таған) сурет салуға қажетті құралдар.
4. Қазақ тіліне аударыңыз:
Гуашь — вид акварельных красок, более плотный и матовый, чем обычная
акварель. Гуашью выполнялись книжные миниатюры уже в Средние века. В эпоху
Возрождения художники применяли технику гуаши для эскизов, картонов и
других подготовительных работ, а также для портретных миниатюр. Гуашью
можно работать не только на бумаге, но и на грунтованном (не размываемом)
холсте, на ткани, картоне, фанере. Гуашь широко применяется в декорационной
живописи, при выполнении различных эскизов. Очень часто используют её для
цветных набросков. Гуашь удобна в работе и, что важно, даёт возможность
вносить исправления в процессе работы. Слой краски средней толщины сохнет
от 30 минут до 3 часов в зависимости от влажности воздуха. Плакатная гуашь
отличается от художественной большей кроющей способностью и цветовой
насыщенностью.
5. Берілген сөздер мен сөз тіркестерінен сөйлем құрастырыңыз:
қалың ,ұнамаса, қателік, қыл қалам, жақтау, тиянақ таған
6. Сөйлемдегі сөздерге тиісті жалғауларды жалғаңыз:
Сурет салу кезеңінде жіберілген қателіктер ... түзеу үшін, гуаш ...
жұмыс істеу ыңғайлы болып келеді. Гуашьпен ашық түсті бояу ... қаралау бояу ...
жабуға болады. Гуашьпен салынған кепкен сурет, жаңа ғана салынған сурет ...
ашықтау болады. Сондықтан,бояу түрін таңдап алу қиын... соғады. Егер бояу тым
қалыңырақ жағылса,суретте кішкентай жырықшақ ... пайда болады.
7. Төмендегі сөздерді буын түрлеріне бөліп жазыңыздар:
Жарқын, түс , топтасып, жинақталып, айқын, жұмсақ ,жалпы, кезеңінде,
жіберілген, өйткені, қателіктер, салу.
8. Көп нүктенің орнына дүрыс жалғауларды қойып,сөйлемдерді орыс тіліне
аударыңыз:
Зат... қарап сурет салғанда қағаз бетіне нәрсе... жоғарғы және төменгі
шекаралар... белгілеп алу керек. Сурет... шекаралар... белгілегенде
нәрсе... негізгі пропорциялар... белгіленеді. Егер осы кезде қателік...
кетіп, ол дер мезгілінде түзелмесе, онда нәрсенің форма... дұрыс шықпайды,
сурет мүлдем жарамсыз болуы мүмкін.
9. Эпиграфта берілген сөздің авторы Абай Құнанбаев туралы не білесіз,
айтып беріңіз.
8-тәжірибелік сабақ
Өмірден өткен ұлы суретшілердің ойлары кез келген
суретшіні, оқырманды бейжай қалдыруы мүмкін емес.
Врубель.
Акварель
Акварель деген атау латынның "agua" ("су") дейтін сөзінен шыққан.
Бұл сөз суға езілетін бояуды да, сол бояумен салынатын шығармаларды да
білдіреді.
Акварель бояу қағаз бетіне мөлдіреп түседі, сол мөлдірлік акварель
туындыларының ең басты құнды қасиеті болып табылады. Суреттің бояу мөлдір
жағылған жерлерінде қағаздың өз түсі көрініп жатады.
Бояуды қалың жағу керек тұстарға, әлденеше бояу қабаты түсіріледі,
бірақ суретші сонда да мөлдірлікті жоғалтпауға тырысады. Көптеген
суретшілер бір түс пен екінші түстің арасында кереғар айырмашылық болмау
үшін де акварель бояуларын пайдаланады: олар бір - біріне жігін білдірмей
жалғасып, өте бір биязы жұмсақ реңк танытады.
Әр түсті бояулардың мұндай жымдаса атасуы акварельге өте - мөте тән.
Өнер туындыларының қандай болмасын үлкен - үлкен көрмелеріне арнайы
каталогтар шығарылады. Онда шығармалары көрмеге қойылатын суретшілердің
атақ - жөндері мен туындыларының аты жазылады. Ал, шығарманың атынан кейін
әдетте акварель" майлы бояу, гуашь деп, оның қандай бояумен салынғаны
көрсетіледі. Ондай жазулар шығармаға жапсырылған жарлықтарда да ұшырасады.
Сөздік
Бояу – краска
Езу – разжижать
Мөлдір - прозрачный
Қағаз бетіне – на поверхность бумаги
Басты құнды қасиеті – главное ценное свойство
Түс – цвет
Реңк – тон, оттенок
Кереғар айырмашылық – противоположная разница
Жік – грань
Өнер – искусство
Туындылар – произведения
Көрме – выставка
Атақ – звание
Ұшырасады – встречается
Назар аударыңыз!
Жіктік жалғаулары
Жіктік жалғауы – қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін қолданылатын
қосымша, ол сөз бен сөзді жақ – жағынан қиыстырып тұрады.
Жекеше түрі
Жақ Жіктік жалғаулары Мысалдар
І - мын, - мін, -бын, сараптаушымын, шебермін
-бін, - пын, -пін
ІІ -сің, -сың сараптаушысың, шеберсің
-сыз, - сіз сараптаушысыз, шеберсіз
ІІІ - сараптаушы, шебер
Көпше түрі
Жақ Жіктік жалғаулары Мысалдар
І - мыз, - міз, - быз, сараптаушымыз, шеберміз
-біз, - пыз, -піз
ІІ -сыңдар, - сіңдер сараптаушысыңдар, шеберсіңдер
-сыздар, - сіздер сараптаушысыздар, шеберсіздер
ІІІ - сараптаушылар, шеберлер
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Сұрақтар құрастырып, оларға жауап беріңіз.
3. Берілген сөзідерді жіктеңіз:
мүсінші, қайраткер, мақтаншақ .
4. Берілген сөздерге тиісті жіктік жалғауларын жалғаңыз:
мен кәсіпкер... , біз жұмыскер ... , сендер маман ... , сіз
суретші..., олар кәсіпкер..., сіздер мүсіншілер... .
5. Берілген сөздермен сөз тіркестерін құрастырыңыз:
кереғар, қасиет, жік, құнды, туынды, көрме, акварель.
6. Көп нүктенің орнына "о" немесе "ө" әрпін қойып жазыңыз:
Ж...ндері, ж...ғалтпау, ж...ғары, к...птеген, ...те, қ...лданбалы,
...нер, қ...ғам, к...рме.
7. Берілген сөздерді жуан, жіңішкелігіне қарай топтап жазыңыз:
Аталған, шығарма, көрме, керек, жігін, жұмсақ, қолдану, каталог,
жазылады, суретшілер, бояу, түс, тұстар, мөлдір, қағаз.
8. Қазақ тіліне аударыңыз:
Работа акварельными красками на природе, с натуры, требует быстроты и
отработанной техники. Вместе с тем, под рукой должен быть сосуд с чистой
водой и губка, которая, как правило, участвует в процессе наравне с
кистями. Качество акварельной бумаги является очень важным для работы, но
самая дорогая и лучшая бумага не всегда доступна начинающим художникам, и
потому вполне можно приспособиться к уже имеющейся — настолько, что даже на
самой хорошей, но непривычной бумаге результат может оказаться слабее.
9. Көп нүктенің орнына қажетті жалғауын қойыңыз:
Акварель ... жұмыс істегенде ең алдымен салатын зат ... өңі ...
ұқсас бояу ... бастаған орынды. Бояу үйлесімділіг ... іздеп табуды ес ...
шығармау керек.
10. Қазақ тіліне аударып, жалғаулардың түрін анықтаңыз:
Краски делятся на две группы – теплые и холодные. К теплым относятся
желтые, оранжевые, красные, коричневые, то есть все краски, которые в
основе своей содержат то или иное количество красного или желтого цвета. К
группе холодных — голубые, синие, зеленые, фиолетовые, если в них
преобладают холодновато-синие оттенки. Зеленые, фиолетовые, серые и черные
цвета могут быть как холодными, так и теплыми в зависимости от особенностей
колера и влияния окружения.
11. Эпиграфты қалай түсінесіз, айтып беріңіз.
9-тәжірибелік сабақ
Бояу живописьті әрлендіреді,
Бояу жұмбақ, ғажап әлем.
Энгр Жан Огюст Доминик
Натюрморт
Натюрморт – француз сөзі, дәл мағынасы өлі табиғат деген ұғымдыды
білдіреді. Оған тұрмыста күнде кездесіп жүретін заттарды, жемістерді,
гүлдерді немесе балықтан, түз құстарынан дайындалған алуан түрлі тағамдарды
бейнелейтін картиналар жатады.
Натюрморт алғаш рет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда пайда болды. Ол
голландтардың испан басқыншыларымен ұзақ жылғы күресінің нәтижесінде жаңа
ғана азаттық алған кез еді. Енді олар жер жүзінің көп теңіздерінде емін -
еркін жүзуге мүмкіндік алды. Голландия Европадағы ең бай елдердің біріне
айналды. Көп жылға созылған шайқастардан соң адамдар өзін қоршаған ортаны,
табиғат сұлулығын бұрынғыдан гөрі зейін салып бақылай бастады. Олар өздерін
қоршаған заттарға сүйсіне қарайтын болды. Бұл голланд өнерінің, әсіресе,
натюрморттың ерекше көркейген кезі еді.
Елеусіз нәрсенің өзінен елең еткізер сұлулық таба білу голланд
суретшілерінің төл мінезі болып алды. Олар өз полотналарында ыдыс -
аяқтарды, маталарды, жеміс – жидектерді, шыны бокалдарды күн нұрымен
жымыңдасқан қан күрең шарапты ерекше бір сүйіспеншілікпен бейнелейді.
Сөздік
Табиғат – природа
Ұғымды – понятие
Тұрмыста – в быту
Басқыншылар – завоеватели
Қоршаған орта – окружаещая среда
Бақылау – наблюдать
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Натюрморт кімдердің сөзі?
2) Натюрморт қандай ұғымды білдіреді?
3) Натюрмортқа қандай картиналар жатады?
4) Натюрморт қай елде пайда болды?
5) Адамдар неден соң табиғат сұлулығын зейін салып бақылай бастады?
6) Голланд суретшілерінің төл мінезі болып не саналады?
Зат есім
Заттың, нәрсенің атын білдіретін атау сөздер зат есім деп аталады. Зат
есімдер кім ? не ? деген сұрақтарға жауап береді.
Қазақ тілінде кім ? деген сұрақ тек қана адамдарға қойылады.
Құрамына қарай Дара сала
Күрделі жеміс - жидектер
Тұлғасына қарай Негізгі жұмыс
Туынды жұмысшы
Мағынасына қарай Жалпы сәулетші
Жалқы Қанат
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Берілген сұрақтарды пайдалана отырып, тақырып бойынша өзара
әңгімелесіңіздер.
3. Мәтіннен зат есімдерді тауып, құрамына қарай ажыратыңыз.
4. Төмендегі сөздермен сөз тіркестерін жасаңыз:
құстар, сүйсіне, азаттық, жаппай, дағдылы, тәсіл, басқыншы,
табиғат,сүйіспеншілік.
5. Қазақ тіліне аударыңыз:
Натюрморт – изображение так называемой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
пәндік оқу - әдістемелік нұсқау
1-тәжірибелік сабақ
Сурет – ол өте күрделі де, өте қиын еңбек,
Оны тек ішкі сезім арқылы тануға болады.
Ол шынайы сезім, белгісіз құбылыс.
И.Репин
Графика
Графика деген сөз гректің grapho – жазамын, суретке саламын
деген сөзінен шыққан. Ол – сурет салу өнері. Қарындашпен, тушьпен салынған
суреттер немесе гравюралар графикаға жатады. Графика өнерінің туындыларын
тек көрмелерде ғана емес, күнделікті тұрмыста да жиі ұшырастырамыз.
Бала кезімізден кітапқа, оның ішіне, мұқабасына салынған түрлі –
түсті суреттерге сүйсінеміз. Кітаптағы сол суреттердің бәрі кітап графикасы
деп аталады. Сонымен қатар қосалқы, қолданбалы графика да болады. Мәселен,
біреуді мерекемен құттықтағыңыз келсе, қатырма ашық хат пен оған жапсыратын
марка сатып аламыз, ашық хат та, марка да суретшінің қолынан шыққан.
Ал, әлгі әр алуан қораптардың, пакеттер мен шыны сауыттардың
сыртындағы алабажақ жапсырынды қағаздарға - жарлықтарға назар аудара да
бермейміз. Шынтуайтқа келгенде, олар да суретшілердің туындылары. Міне,
осының бәрі қолданбалы графикаға жатады.
Сөздік
Тұрмыс быт
Әр алуан разнообразие
Кітап графикасы книжная графика
Қолданбалы прикладное
Қосалқы запасной, побочный
Қатырма картон
Қоршаған нәрселер окружающие предметы
Ретпен по порядку
Ұғым понятие
Мұқаба обложка
Ашық хат открытка
Туындылар пройзведения
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Графика дегеніміз не?
2) Графиканың түрлерін ата.
3) Кітап графикасы дегеніміз не?
4) Графика өнерінің туындыларын ата.
5) Мұқабаға қандай суреттер салынады?
6) Суретшілердің туындыларына нелер жатады?
7) Қолданбалы графикаға нелер жатады?
Назар аударыңыз!
Дыбыс және әріп
Тілдегі дыбыстардың жасалуын, пайда болуын, ол дыбыстардың жүйесі
мен заңдылықтарын зерттейтін тіл ғылымының саласын фонетика деп атайды.
Дыбыстардың жазбаша таңбасын әріп дейміз.
Әріптердің тізбектелген жиынтығы алфавит деп аталады. Қазақ тілінде 42
әріп бар.
Дыбыстау мүшелері арқылы жасалып, естілетін физикалық құбылысты дыбыс деп
атайды.
Дыбыстар дауысты және дауыссыздарға бөлінеді.
Дауысты дыбыстар: а, ә, о, ө, е, ұ, ү, у, і, ы, и, ю, я.
1 Тілдің қатысына қарай Жуан а, о, ұ, ы, (у),(и)
Жіңішке ә,ө,ү,і,е, (и),(у)
2 Жақтың қатысына қарай Ашық а, ә, о, ө, е
Қысаң ы, і, ұ, ү, у, и
3 Еріннің қатысына қарай Еріндік о, ө, ұ, ү, у
Езулік а, ә, е, ы, і, и
Дауыссыз дыбыстар: б,в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т,
(у), ф, х, ц, ш, щ, ч, һ.
Дауыссыз дыбыстар үн мен салдырдың қатысына қарай:
Қатаң: к, қ, п, с, т, ф, х, ц, ш, щ, ч, һ
Ұяң: б, в, г, ғ, д, ж, з
Үнді: р, л, м, н, ң, й, у болып бөлінеді.
Тапсырмалар
1. Мәтінді мәнерлеп оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап даярлаңыз.
3. Берілген сөздермен сөз тіркестерін құрастырыңыз, қазақ тіліне тән
дыбыстарға назар аударыңыз:
өнер, бояу, мөлдір, құнды, туынды, көрме, хат, тұрмыс, құттықтау,
алабажақ, мұқаба.
4. Көп нүктенің орнына о немесе ө әрпін қойып жазыңыз:
м...лдірлік, б...яу, к...рініп, к...п, ...те, к...птеген, ...нер,
к...рме, қ...салқы, қ...лданбалы, б...ліну.
5. Берілген сөздерді жуан, жіңішкелігіне қарай топтап жазыңыз:
Атау, шығарма, көрме, керек, жігін, жұмсақ, қолдану, каталог,
жазылады, қосалқы, суретшілер, бояу, түс, тұстар, мөлдір, қағаз.
6. Көп нүктенің орнына қ немесе к әрпін қойып жазыңыз:
гре...тің, ...үнделікті, ...ітап, ...осалқы, ...елсе, ...олданбалы,
мұ...аба, ...өрме, ...ораптар.
7. Көп нүктенің орнына н мен ң әрпін қойып көшіріңіз:
іші...е, о...ың, ә...гіме, ө...ер, салы..ған, мәселе..., қолы...ан,
шы...ы, туы...ды.
8. Берілген сөздерге фонетикалық талдау жасаңыз: өнер, суретші,
қосалқы.
9. Қазақ тіліне аударыңыз:
Графика – искусство изображения предметов линиями и штрихами
одного цвета. Основа графики – линия. пятно, контраст. Графика — вид
изобразительного искусства, использующий в качестве основных
изобразительных средств линии, штрихи, пятна и точки. При рисовании
графикой обычно используют не больше одного цвета, в редких случаях — два.
10. Сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз:
– 1980 жылдары танылған график суретшілер кімдер?
– Олар Василий Тимофеев пен Қайырбай Зәкіровтің туындылары. Осы
туындылар 1980-1990 жылдары жоғарғы бағаға ие болды. Еңбектері:
Қазақтың белгілі қайраткерлері атты сериясында Әль-Фараби, Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаев, Ж.Жабаев портреттерін өте нанымды бейнелеген. Аман
Батығалиев, Қадырбек Каметовтардың еңбектері: Менің өлкем, Дала
әуендері т.б.
11. Эпиграфты қалай түсінесіз, айтып беріңіз.
2-тәжірибелік сабақ
Әдебиет, музыка, живопись – барлық ұлы да тамаша нәрселерді нақты
бейнелейді, ол ата-бабаларымыздың даналық сөздері мен олардың еңбектері –
өмірді танудағы нақты, күшті, мықты құрал, күрестің күшті қаруы болып
табылады.
Бауыржан Момышұлы
Живопись өнері
Живопись - ең бір ежелгі өнер. Ол көне дәуір мен Қайта өрлеу дәуірінде
де Ежелгі Египет пен Грецияда да өмір сүрген.
Живопись шеберлері әр заманда әр түрлі әдіс қолданған. Ол көбіне -
көп қандай тәсіл, қандай бояудың пайдалануына тікелей байланысты. Мәселен,
Қайта өрлеу дәуірінің шеберлері салған суретте қай бояудың қалай жағылғаны,
қыл қаламның кенеп бетіне қалай тигені байқалмайды. Ол үшін олар негізгі
бояу кепкеннен кейін үстіне жұқалап, үстеме түссіз бояу жағатын болған.
Мұндай әдісті "лессировка" дейді.
Кейін суретшілер қылқаламның ізін жасырмауды әдетке айналдырды. Біреу
кенепке бояуды қыл қаламның ұшын тиер- тигізбес қып жұқалап жағады.
Екіншілері бояуды баттитып - баттитып батыл жағады да, өзіне керек реңкті
бірте - бірте сатылап емес, бірден табады. Мұндай әдіс бейнелеп отырған
нәрсенің түрі мен көлемін дәл жеткізуге көп септік жасайды.
Живопись станоктік және монументтік деп екіге бөлінеді. Суретші
әдетте суретін, мольберт немесе станок деп аталатын тиянақ тағанға
қондырылып, жақтауға керілген кенепке салады. Мұндай шығармалар станоктік
живопись деп аталады. Ал монументтік деген сөздің өзі - ақ бір ересен
үлкендіктің мағынасын береді. Монументтік живопиське үйлердің немесе
сыртқы қабырғаларының өзіне салынған шығармалар жатады.
Сөздік
Шеберлер мастера
Әр заманда в разные эпохи
Әдіс способ
Тәсіл метод
Тікелей байланысты непосредственно связано
Қайта өрлеу дәуірі эпоха возраждения
Қыл қалам кисточка
Кенеп холст
Байқалмайды не замечается
Жұқалап тонко
Ізі след
Тиер - тигізбес не значительно
Бірте - бірте постепенно
Бейнелеу изобразить
Тиянақ таған мольберт
Сыртқы қабырғалар наружные стены
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Живопись қай дәуірдегі өнер?
2) Лессировка-әдісі дегеніміз не?
3) Живопись қандай түрлерге бөлінеді?
4) Станоктік живопись дегеніміз не?
5) Монументтік живопись дегеніміз не?
Назар аударыңыз!
Үндестік заңы
Қазақ тілінде сөздің жасалуы мен өзгеруі үндестік заңына
бағынады.
Түбір мен қосымшаның және сөз аралығындағы дыбыстардың бір - біріне
ықпал жасап, өзара үйлесіп айтылуын үндестік заңы дейміз.
Үндестік заңы 2 түрлі болады:
1) Буын үндестігі;
2) Дыбыс үндестігі
Сөздің соңғы буынының жуан немесе жіңішкелігіне қарай қосымшалардың
да жуан немесе жіңішке болып жалғану заңдылығын буын үндестігі
(сингорманизм) деп атаймыз. Мысалы: өнер - де, көрме-сі.
Бұл заңдылыққа бағынбайтындар:
а) Көмектес септігінің - мен, - бен, - пен жалғаулары; Мысалы: қыл
қалам - мен, реңк- пен.
ә) Меншіктілікті білдіретін - нікі, -дікі, - тікі қосымшалары;
Мысалы; көрме -нікі, маман - дікі.
б) - паз, - қор, - қой, - гөй, - хана, - ист, - изм қосымшалары;
Мысалы: сән – қой ,өнер - паз, шебер - хана.
Түбір мен қосымшаның немесе сөз тіркесіндегі екі сөздің жігінде
дауыссыз дыбыстардың бір - біріне әсер ету нәтижесінде өзгеруін дыбыс
үндестігі немесе ассимиляция деп атайды.
Дыбыс үндестігінің 2 түрі бар:
Ілгерінді ықпал
Кейінді ықпал
Ілгерінді ықпал
1. Түбір мен қосымшаның немесе сөз тіркесіндегі сөздер аралығында
алғашқы дауыссыз дыбыстың кейінгі дауыссыз дыбысқа әсерін ілгерінді ықпал
деп атайды:
2. Қатаң дауыссыздар мен б, в, г, д дыбыстарына аяқталған сөзге қатаң
дауыссыздан басталатын қосымша жалғанады. Мысалы: Сурет -тер, кәсіп –
кер;
3. Ұяң дауыссызға аяқталған сөзге жалғанатын қосымшаның бастапқы
дыбысы ұяң болып келеді. Мысалы: Негіз - дері, күмбез - дер.
4. Түбірдің соңғы дыбысы дауысты немесе үнді дауыссыз болғанда
қосымшаның бастапқы дыбысы ұяң немесе үнді дауыссыз болады. Мысалы:
Жұмысшы - лар, жасанды - лар.
5. Түбірдің соңғы дыбысы үнді дауыссыз болса, қосымша үнді немесе
ұяң даыссыздан басталады. Мысалы: Қор - дың, материал - дың.
6. Түбірдің соңғы дыбысы ш болып, қосымшаның бастапқы дыбысы с болса,
айтылуда с - ш дыбысына айналады. Бірақ жазуда қосымшаның алғашқы түрі
сақталады. Мысалы : Аш-са (ашша).
Кейінді ықпал
Түбір мен қосымшаның немесе сөз тіркесіндегі сөздер аралығында
кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсерін кейінді ықпал дейді.
1. Қ, к, п қатаң дауыссыздарына аяқталған сөзге дауысты дыбыстан
басталатын қосымша жалғанса, бұл қатаң дауыссыздар ұяңға айналады.
Мысалы: Тірек - тірегі, сұйық - сұйығы.
2. Түбірдің соңындағы н дыбысы одан кейінгі б, п дыбыстарының
әсерінен айтылуда м дыбысына айналады. Мысалы:
Сәрсенбі - сәрсембі.
Тапсырмалар
1. Мәтінді мәнерлеп оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап даярлаңыз.
3. Жақшадағы сөздерді қазақ тіліне аударып, сөйлемді толықтырыңыз:
а) (Некоторые работы художника ) топтасып, жинақталып, жалпы және
арнайыға бөлінеді.
б) (Қыл қалам, жақтау, тиянақ таған) сурет салуға қажетті құралдар.
4. Сөйлемдерді аяқтаңыз, орыс тіліне аударыңыз :
а) Живопись станоктік және монументтік деп ... ...
б) Мұндай әдісті ... ... ...
в) Қайта өрлеу дәуірінің ...
г) Живопись - ең бір ... ...
5. Берілген сөздерге тиісті жалғауларды жалғаңыз:
Сұрақ(і, ы)өнім (дар, дер.), өмір (ды, ді.), бұйым (дар, дер.), сурет
(тар, тер.), көрме (сы, сі.), бояу (ы і.), жүрек(і, ы), шебер (лар, лер.),
қонақ (ы, і), кенеп (ы,і.), кескін (ды, ді.), кеңістік (та, те.), әдістер
(ды, ді.), кешен (нан, нен.), монумент (тық, тік.).
6. Берілген сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.
Живопись – вид изобразительного искусства, воспроизводящий предметы и
явления реального мира с помощью красок. Основа живописи – цвет.
По назначению живопись бывает:
Монументальная живопись - всегда соединена с архитектурой.
Станковая живопись – картины очень многообразные, могут быть написаны
маслом, акварелью, гуашью.
7. Сөйлемдерді мәнерлеп оқып, орыс тіліне аударыңыз.
Затқа қарап сурет салғанда қағаз бетіне нәрсенің жоғарғы және төменгі
шекараларын белгілеп алу керек. Суреттің шекараларын белгілегенде нәрсенің
негізгі пропорциялары белгіленеді. Егер осы кезде қателіктер кетіп, ол дер
мезгілінде түзелмесе, онда нәрсенің формасы дұрыс шықпайды, сурет мүлдем
жарамсыз болуы мүмкін.
8. Көп нүктенің орнына ы немесе і әрпін қойып жазыңыз:
Көлеңкеге тығ...лып,
Көс ...леді күш...гім.
Күн көзіне бұйығ...п,
Маужырайды мыс...ғым.
(М. Хакимжанов)
9.Эпиграфта берілген Бауыржан Момышұлының сөздерін түсіндіріңіз.
3-тәжірибелік сабақ.
Адамды биік шыңға жеткізетін еңбек.
Біз баға жетпес білім қорын арттырып,
Оны жаңаша түрлендіре білуіміз керек.
Н.Ә. Назарбаев
Мүсін өнері
Мүсін - ең ежелгі өнерлердің бірі. Біз бұдан мыңдаған жылдар бұрын
Мысыр, Үнді, Грек шеберлерінің қолынан шыққан тамаша туындыларды білеміз.
Мүсін өнерін скульптура дейді. Ол латынның "Sculpere" - қашау деген сөзінен
шыққан. Әр өнердің төңірегіміздегі дүниені өзінше бейнелеп, өзінше
түсіндіретін өз тілі бар. Сурет өнерінің тілі - бояулар; суретшілер сол
арқылы бояу әлемінің сұлулығын ашады.
Мүсінші өз шығармасын тастан, мәрмәрдан қашайды, не саздан жасайды.
Суретші сияқты мүсінші де өзі бейнелеп отырған мінез - құлқын, ішкі сырын
ашуға тырысады. Оны біз бет - әлпетінен, қимыл - қозғалыстарынан аңғарамыз;
тіпті мүсінделген адамның үстіндегі киімнің әр қыртысына дейін оның жан
дүниесінен бір сыр танытып тұрады.
Металдан мүсін жасау үшін оның моделі жасалады, сосын сол бойынша
қола мен шойыннан мүсіннің өзі құйылады. Сурет өнері шығармаларындай мүсін
өнерінің туындылары да көлемі жағынан шағын станокты және монументтік түрге
бөлінеді.Статуя - адам бойымен тұтас бейнеленген монументтік мүсін.
Сөздік
Мүсін скульптура
Шебер мастер
Туындылар произведения
Қола бронза
Шойын чугун
Мәрмәр мрамор
Қашау долото
Саз глина
Тас камень
Бояу краска
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Тамаша туындылар кімдердің қолынан шыққан?
2) Скульптура – қай сөзден шыққан?
3) Мүсінші өз шығармасын неден жасайды?
4) Металдан мүсінді қалай жасайды?
5) Статуя дегеніміз не?
6) Мүсін туралы не білесің?
Назар аударыңыз!
Қосымшалар
Жеке тұрғанда болмағанмен, түбірге жалғану арқылы сөзге әр
түрлі лексикалық және грамматикалық мағына беретін сөз бөлшегін қосымша деп
атайды.
Қосымша екі түрге жіктеледі: жұрнақ және жалғау.
Жұрнақ дегеніміз - өзі жалғанған сөзге лексикалық немесе
грамматикалық мағына беретін қосымшалар.
Мысалы: өнім.
Жұрнақтар сөз тудырушы және сөз түрлендіруші болып бөлінеді.
Мысалы: құрылысшы, шаруашылық, үйшік, құлыншақ, ағатай.
Сөзге грамматикалық мағына үстейтін, сөз бен сөзді байланыстыратын
қосымшаны жалғау дейміз.
Қазақ тілінде 4 түрлі жалғау бар:
1) Септік жалғау
2) Көптік жалғау
3) Тәуелдік жалғау
4) Жіктік жалғау
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап даярлаңыз.
3. Төмендегі сөздерден жаңа сөздер жасаңыздар:
өнер, мүсін, дайын, туынды, бөлшектік, монумент, дүние, мәрмәр, сұлу,
негіз, өнеркәсіп, азамат, сыйымды.
Керекті жұрнақтар: - дік, -дық, - тік, - тық, -лық, -лік.
4. Берілген сөздерден сөз тудырушы және сөз түрлендіруші жұрнақтары
бар сөздерді жеке теріп жазыңыздар:
өнерпаз, суретші, кейіпкер, жұлдызша, шығармашылық, қалақша, мүсінші,
апай,сәулетші, үйшік, желкенше, күрек, көкетай,сандықша, дағдарыс, қобдиша.
5. Берілген сөздермен сөз тіркестерін құра:
саз, тас, шойын, мінез-құлық, туынды, бет-әлпет, қимыл-қозғалыс.
6. Қазақ тіліне аударыңыз:
Скульптура – создание объемных изображений из глины, камня, дерева,
металла. Отличается трёхмерностью, объемом, пластикой, текучестью формы.
Делится на плоскостную и объемную. Главные жанры скульптуры — портрет,
исторические, бытовые, символические, аллегорические изображения,
анималистический жанр.
7. Есте сақта.
а) Он саусағынан өнер тамған- фразеологизмі Мастер на все руки
немесе Золотые руки деген мағынаны білдіреді.
ә) Білімді өлсе,
Қағазда аты қалар.
Ұста өлсе,
Істеген заты қалар.
в) Өнерлінің қолы алтын,
Өлеңшінің сөзі алтын.
8. Берілген сөздермен, сөз тіркестерімен сөйлем құрастырыңыз, қазақ
тіліне тән дыбыстарға назар аударыңыз.
қолдану
Суретшілік өнерді меңгеру
Пайдалану
9. Көп нүктенің орнына қ немесе к әрпін қойып жазыңыз:
Мен живопись жазғанда бейнені бөле... - бөле... ай...ындауға еш...ашан
асы...қан емеспін. Мені ең әуелі қызы...тыратын шығарманың жалпы салмағы
мен мінезі. Егер осылардың шешімін тапсам, әрі ...арай нысанның нәзі...
жерлері мен әрін іздеуге ...ірісемін. Мен барлы... уақытта ешнәрсеге
алаңдамай және де еш...андай жүйеге то...тамай солармен жұмыс істеймін .
(Сергей Калмыков)
4-тәжірибелік сабақ
Егер мақсатың болмаса,
Түк те тындыра алмайсың,
Ал мақсатың мардымсыз болса,
Ешқандай көрнекті нәрсе тындырмайсың.
Д.Дидро
Қарындаш
Осы заманғы қарындашты ХҮІІІ ғасырдың аяғында француз оқымыстысы Н.
Конте ойлап тапты. Сурет салуға қажетті қарындаштың ұзындығы көбінесе –
18см. болып келеді. Ал, олардың сыртқы түрі әр түрлі болып келуі мүмкін, ол
әр суретшінің өз талғамына байланысты. Көп жағдайларда алты қырлы
қарындаштар қолдануға қолайлы. Себебі, бұл қарындаштың ұшымен ғана емес,
оның қырымен де сурет салауға ыңғайлы. Дөңгелек қарындашқа келетін болсақ,
саусақтарда тұрмай жылжи береді.
Қарындаштар қатты, жұмсақ боп екіге бөлінеді. Қатты қарындаштар сызуға
пайдаланылады. Олардың сыртынан Т, 2Т, 3Т деген жазуларды көруге болады.
"Т" орыстың "твердый" деген сөзін білдіреді, ал 2,3 деген цифрлар
қарындаштың қаншалықты қатты екенін білдіреді. Мәселен "2Т" деген қарындаш
жай "Т" - дан қаттырақ, ал - "3Т" әлгі екеуінен де қатты.
Сурет салуға жұмсақ қарындаш қолайлы. Олардың сыртына орыстың "мягкий"
деген сөзін білдіретін "М" әрпі жазылады. "М" әрпінің қасындағы цифр
неғұрлым көп болған сайын, қарындаш та солғұрлым жұмсақ болады. Суретшілер
италия қарындашы деген арнаулы қарындашты пайдаланады. Ол жай
қарындаштардан гөрі жуан жұғады, қағаз бетіне жұмсақ қара сызықтар салады.
Сөздік
Оқымыстысы – ученный
Ойлап тапты – придумал
Көруге болады – можно увидеть
Қатты – твердый
Жұмсақ – мягкий
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Қарындашты кім ойлап тапты?
2) Қарындаштың түрлерін ата.
3) Жұмсақ түрі қалай белгіленеді?
4) Суретшілер қандай қарындашты пайдаланады?
5) Қатты түрі қалай белгіленеді?
6) Сурет салуға қандай қарындаш қолайлы?
7) Суретшілер Италия қарындашын неге пайдаланады?
Назар аударыңыз!
Септік жалғаулары
№ Септіктер Сұрақтары Жалғаулары Мысалы
1 Атау септік Кім ? Не ? - мүсін
2 Ілік септік Кімнің ? Ненің ? -ның, -нің, -дың, мүсіннің
-дің, -тың, -тің
3 Барыс септік Кімге ? Неге ? - ға, - ге, - қа, мүсінге
Қайда ? - ке,
- на, - не, -а, -е
4 Табыс септік Кімді ? Нені ? - ды, - ді, - мүсінді
ты,
- ті, -ны, -ні, -
н
5 Жатыс септік Кімде ? Неде ? - да, -де, -та, мүсінде
Қайда ? -те,
- нда, - нде
6 Шығыс септік Кімнен ? Неден ? - нан, - нен, - мүсіннен
Қайдан ? дан, - ден, -
тан, -тен
7 Көмектес септік Кіммен ? Немен ? - мен, - бен, - мүсінмен
пен
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап даярлаңыз.
3. Көп нүкте орнына тиісті септік жалғауларын қойып жазыңыз:
Мен сурет... жұмсақ қарындаш... салдым.
Бұл қарындаш... француз... оқымыстысы Н. Конте ойлап тапты.
Мұражай... грек шеберлері... қолы... шыққан тамаша туындылар...
көрдім. Мүсінші... тас..., мәрмәр... қашаған
шығармалары... көрдім.
4. Берілген сөздерден септік жалғаулы сөздерді теріп жазып, құрамына
қарай талдаңыз:
суретшілерге, жүйелерден, жұмыстарды, алаңының, қарындаштармен,
жобасы, құрылысты, қаржылар, жазуларды, шарттары.
5. Берілген сөздерді септеңіз:
оқымысты, қарындаш ,суретші.
6. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз:
Рисунки простым карандашом это лучший способ для начала знакомства с
основами техники рисования. Картинки, нарисованные карандашом, получаются
красивые и естественные. Карандаш хорош тем, что им можно рисовать и в
помещении и на природе. Графитный карандаш прост в использовании может
быть, поэтому его часто так и называют — простой карандаш. Качество
карандашного рисунка зависит не только от твердости карандаша, но и от
степени заостренности его грифеля. Следует также учитывать силу нажима на
карандаш и, конечно, качество используемой для рисования бумаги.
7. Мына мақал – мәтелдерді жаттап ал.
а) Өнерлінің өзегі талмас.(Мастер не знает нужды.)
ә) Сабағы жаман жемістің дәні де жаман.(От плохого семени не жди
хорошего племени.)
б) Жеті рет өлшеп, бір рет піш.( Семь раз отмер, один раз отрежь)
8. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз:
Суретшінің негізгі және басты міндеті – бояуды, қалам ізін, мәрмәр мен
қоланы жанды бейнеге айналдыра білу. Кез-келген картина, оның ішінде
портрет те бар, суретшінің жанында көптеген әсерлердің қосылуындағы
образдардан туындайды, бояуға да, не мәрмәрға да еш ұқсамайды. Әрбір
суретші ішкі сырын сыртқы ортақ тілге аударумен айналысады.
5-тәжірибелік сабақ
Дүниеде түрлі өнер көп,
Өнерді тапқан шебер көп.
Халық мақалы
Қыл қалам
Суретшілер пайдаланатын қыл қалам әр түрлі болады. Акварель
бояулар үшін ақ тиін, күзен секілді ұсақ хайуандардың құйрық қылы
пайдаланылады. Өйткені, акварельге қажет қыл қалам әрі жұмыр, әрі тығыз
болуға тиісті. Майлы бояуға ақ түсті тікенек қылтанақтар пайдаланылады.
Олар жұмыр емес, қалақ тәрізді жалпақ келгені ләзім. Үлкен қыл қаламмен
бояу тұтас жазылатын үлкен таңдақтарды, кішкене қыл қалам шығарманың майда
детальдерін бояйды. Қыл қаламның сыртына: 1,2,3,4, одан да көп цифрлар
салынады. Цифр неғұрлым үлкен болған сайын қыл қалам да соғұрлым үлкен
болады.
Сөздік
Тиін – белка
Қыл қалам – кисточка
Күзен – хорек
Жұмыр – круглый
Хайуандар – животные
Ұсақ – мелкие
Тікенек – колючка
Қылтанақтар – шерстинка
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Суретшілер қандай қыл қаламды пайдаланады?
2) Акварель бояулар үшін нелердің құйрық қылы пайдаланылады?
3) Акварельге қажет қыл қалам қандай болу керек?
4) Майлы бояуға қандай қылтанақтар пайдаланылады?
5) Үлкен қыл қаламмен нелерді бояйды?
6) Қыл қаламның сыртына нелер салынады?
7) Кішкене қыл қаламмен нелерді бояйды?
Назар аударыңыз!
Көптік жалғаулары
Сөзге көптік мағына беретін қосымшаларды көптік жалғаулары деп
атайды.
Сөздің соңғы дыбысы Көптік жалғауы Мысалы
1 Дауысты немесе үнді р, - лар, - лер жұмысшылар
у, й дауыссыздарынан соң
2 Ұяң з,ж немесе үнді - дар, - дер тәсілдер
л,м,н,ң дауыссыздары -
нан соң
3 Қатаң дауыссыздар - -тар, -тер жарылыстар
дан соң
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтіннен көптік жалғаулы сөздерді теріп жазыңыз.
3. Берілген сұрақтарды пайдалана отырып, тақырып бойынша өзара
әңгімелесіңіздер.
4. Берілген сөздерге көптік жалғауын жалғаңыз:
қыл қалам, суретші, шебер , кенеп , бояу, қарындаш, мүсін,
өнім,бұйым, сурет, көрме , кескін , әдіс, кешен ,монумент.
5. Қазақ тіліне аударыңыз:
Под рукой должен быть сосуд с чистой водой и губка, которая как
правило, участвует в процессе наравне с кистями.
Сухая кисть используется в графической технике.
6. Көп нүкте орнына тиісті көптік жалғауларын қойып жазыңыз.
Қазіргі бейнелеу өнері еркін ойлауға жол ашты, тарих бетінің талай
жасырын ақтаңдақ ...ы көркем шығарма ретінде дүниеге келді.Қазақстанның
суретші ... інің қол жеткізген табыс ...ы бүкіләлемдік мәдени кеңістік
...ден көрінуде. Жаңа ғасыр суретші ...і бейнелеу өнерінің беделін арттыра
беретіні анық.
7. Көп нүктенің орнына "ы" немесе "і" әрпін қойып, өлеңді жатта.
Ұл...м, қыз...м - жан жұлд..з...м,
Бақыт...м сен өм...рдегі.
Сен...ң нұрл... жарқ...н жүз...ң,
Шаттанд...рған күнде мен... .
(С.Жиенбаев)
8. Сөйлемдерді мәнерлеп оқып, орыс тіліне аударыңыз.
Оқушылар біз Көбелектер деген тақырыпқа композиция құрамыз. Әдемі
көбелектерді салмастан бұрын симмитрия деген сөзбен танысамыз.
Симмитрия деп қандай да заттың немесе бұйымның екі бүйірі немесе екі
жағының тепе тең болуы. Мысалы: жапырақ, саңырауқұлақ, өрнек, құмыра,
қоңыз. Көбелекті бейнелеу үшін бізге: қарындаш, альбом, палитра
тақтайшасы, акварель краскасы, №1, №3, №6 қылқаламдар, керек. Суретті
салмастан бұрын форматқа көбелектің орнын композициялық тұрғыда белгілеп
аламыз. Яғни орналасу бағыты форматтың ортасы болу керек.
9. Эпиграфта берілген халық мақалын түсіндіріңіз.
6-тәжірибелік сабақ
Көркемдік талғам дегеніміз— әсемдікті ажыратар,
нағыз сұлулықты жалған сұлулықтан ажырата білу қабілеті.
А. Б. Салтыков
Тушь
Қазіргі уақытта тушьтар сурет салуда өте кеңінен қолданылады. Әсіресе,
тушьтар комиктер мен сайқымазақтардың суретін салуда жиі кездеседі. Кез
келген туштың бір түрімен салынған суреттер күн сәлесіне , т. б.
құбылыстарға төзімді болып келеді. Кәдуілгі тушь - сұйқылт қара бояу. Ол
сонымен қоса қатты кесек күйде де ұшырасады. ХІХ ғасырдың ортасына дейін,
қаз қауырсыны қолданылып келсе, одан соң металдан жасалған қаламұш
қолданылады. Жапон суретшілері, күйені желімге, муға, хош иісті заттарға
араластыра езіп тушьтарды өз қолдарынан жасайды. Сол қоспадан сіріңке
қорапшасының көлеміндей кесек плиталар жасап, әбден кептіреді. Жұмыс жасар
алдында әлгі кесек бояуларды шыныға не тарелкаға үйкеп ұнтақтап, суға
ерітеді.
Жапон суретшілерінің бейнелеу өнерінде өз дәстүр, өз ерекшеліктері
бар. Мәселен, олар белгілі бір нәрсенің суретін салу үшін соған арналған
белгілі бір тушь түрін ғана қолданады. Олар суретті арнайы қыл қаламдармен
салады.Тушьпен сурет салуға қыл қалам да, темір қаламұш та жарай береді.
Сөздік
Қолданылады – применяется
Сайқымазақ – карикатура
Кәдуілгі – обыкновенный
Сұйқылт – жидкий
Ұшырасады – встречается
Күйе – сажа
Желім – клей
Кептіреді – сушат
Жасау – создать
Жаңқалар – шепочки
Қауырсын – перо
Дәртсіз – инертна
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Тушьтар қандай суреттерді салуда жиі кездеседі?
2) Тушьпен суреттерді салу үшін қандай құралдар қолданылады?
3) Кәдуілгі тушь қандай күйде ұшырасады?
4) Жапон суретшілері тушьты қалай жасайды?
5) Қоспадан не істейді?
6) Жұмыс жасар алдында кесек бояулармен не істейді?
7) Кімдердің бейнелеу өнерінде өз дәстүр, өз ерекшеліктері бар?
8) Тушьпен сурет салуға нелер жарайды?
Назар аударыңыз!
Тәуелдік жалғаулары
Иеленуші жақтың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін
жалғау тәуелдік жалғау деп аталады
Оңаша түрі
Жақ Тәуелдік жалғаулары Мысалдар
І - м, - ым, -ім қауырсыным, желімім
ІІ -ің, -ың қауырсының, желімің
-іңіз, -ыңыз, -ңыз, -ңізқауырсыныңыз, желіміңіз
ІІІ - ы, -і, -сы, -сі қауырсыны, желімі
Ортақ түрі
Жақ Тәуелдік жалғаулары Мысалдар
І - мыз, - міз, - ымыз, қауырсындарымыз, желімдеріміз
-іміз
ІІ -ің, -ың қауырсындарың, желімдерің
-іңіз, -ыңыз, -ңыз, қауырсындарыңыз, желімдеріңіз
-ңіз
ІІІ - ы, -і, -сы, -сі қауырсындары, желімдері
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап даярлаңыз.
3. Төмендегі сөздерді тәуелдеңіз
қауырсын, суретші, әрекет, бояу, шыны, бейне.
4. Берілген сөздер мен сөз тіркестерінен сөйлем құрастырыңыз:
қара бояу, суға ерітеді, бейнелеу өнері, суретшілер, кәсіпкер, негізі
сала, ағаш шеберлері, қыл қаламдар.
5. Көп нүкте орнына тиісті тәуелдік жалғауларын қойып жазыңыз
Мен қыл қалам...ды сурет салуға Есенге бердім.
Сен темір қаламұш...ды Меруертке бер.
Біздің салған сурет... көрмеде ілулі тұр.
6. Қазақ тіліне аударыңыз:
Тушь наиболее широко применяется для рисования, особенно при создании
комиксов и карикатур. Рисунки, выполненные любой разновидностью туши,
отличаются светостойкостью, так как основной ее компонент — сажа —
химически инертна. Тушь — материал для рисования кистью или пером,
используется в графической технике сухая кисть. Особенностью рисунков,
сделанных тушью, является штриховая манера исполнения. Трудность работы
заключается в особой чувствительности пера, легко изменяющего характер
линии.
7.Берілген сөздердің антонимін тауып жазыңдар:
жылдам,қисық, табиғи, жарық, табылады, береді.
8. Жұмбақты шеш:
Адамның жүзін,
Басы мен көзін.
Айнытпай келбетін,
Салатын кім суретін?
(с ... )
9. Эпиграфты қалай түсінесіз, айтып беріңіз.
7-тәжірибелік сабақ
Адамды қоршаған ортаның табиғаттың ішкі сырын
білім- ғылым арқылы танып білуге болады
Абай Құнанбаев.
Гуашь
Гуашь - бояудың бір түрі. Оны да акварель сияқты қағазға тигізбес
бұрын әуелі суға езіп алу керек. Бірақ, ол акварельдей емес, қағаз бетіне
мөлдіреп түспей, қалың жағылады. Өйткені, гуашьты ақ ұнтақ қосып әзірлейді.
Гуашь масатының бетіндей біртегіс жұмсақ боп жағылады. Балалар,
әсіресе, сәбилер осынау айқын да жарқын бояуды өте жақсы көреді. Онымен
жұмыс істеу де өте оңай. Егер қағаз бетіне жаққан бояуың ұнамаса, оны
үстінен басқа бір түсті бояу жағып өзгерте саласың. Орта ғасырларда
гуашьтың көмегімен кітаптар әшекейленді. Кейін,гуашьпен салу техникасын
портреттерді, эскиздарды және басқа да даярлану жұмыстарын орындау
кездерінде қолданған. Рессейдегі Бейнелеу әлемі суретшілер одағы,
гуашьпен үлкен станоктік шығармаларды, театрлық декорацияларды, киім-
кешектердің суретін салуға қолданып отырған.
Сөздік
Жұмсақ – мягкий
Жарқын – яркий
Акварель сияқты – как акварель
Айқын – ясный
Өйткені – потому что
Түс – цвет
Қағазға тигізбес бұрын – не накладывая на бумагу
Суға езіп алу – растворить в воде
Тегіс – равномерно
Әсіресе – особенно
Бір түсті бояу – краска одного цвета
Ақ ұнтақ – белый порошок
Қалың жағылады – накладывается толстым слоем
Ұнамаса – не понравится
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Акварель мен гуашьтың айырмашылығы неде?
2) Жарқын бояуды кімдер жақсы көреді?
3) Гуашьтың акварельге қарағанда қалың жағылуының себебі неде?
4) Гуашь дегеніміз не?
5) Гуашь қандай боп жағылады?
6) Қағаз бетіне жаққан бояуың ұнамаса, не істеуге болады?
Назар аударыңыз!
Буын түрлері
Қазақ тілі дауыстыларының дауыссыздарынан басты айырмашылығы -
дауыстылар буын құрай алады.
Сөздің айтылуында бөлшектенетін бір толқынды буын деп атайды.
Қазақ тілінде буынның 3 түрі бар:
1) Ашық буын дегеніміз - бір дауысты дыбыстан ғана тұратын немесе
дауыссыздан басталып, дауысты дыбысқа аяқталатын буын.
Мысалы: А - ла - са.
2) Тұйық буын дегеніміз - дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз
дыбысқа аяқталатын буын. Мысалы: Ор, үй.
3) Бітеу буын дегеніміз - дауыссыз дыбыстан басталып, дауыссыз
дыбысқа аяқталатын буын. Мысалы: Жер, құр.
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап беріңіз.
3. Жақшадағы сөздерді қазақ тіліне аударып, сөйлемді толықтырыңыз:
а) (Некоторые работы художника ) топтасып, жинақталып, жалпы және
арнайыға бөлінеді.
в) (Қыл қалам, жақтау, тиянақ таған) сурет салуға қажетті құралдар.
4. Қазақ тіліне аударыңыз:
Гуашь — вид акварельных красок, более плотный и матовый, чем обычная
акварель. Гуашью выполнялись книжные миниатюры уже в Средние века. В эпоху
Возрождения художники применяли технику гуаши для эскизов, картонов и
других подготовительных работ, а также для портретных миниатюр. Гуашью
можно работать не только на бумаге, но и на грунтованном (не размываемом)
холсте, на ткани, картоне, фанере. Гуашь широко применяется в декорационной
живописи, при выполнении различных эскизов. Очень часто используют её для
цветных набросков. Гуашь удобна в работе и, что важно, даёт возможность
вносить исправления в процессе работы. Слой краски средней толщины сохнет
от 30 минут до 3 часов в зависимости от влажности воздуха. Плакатная гуашь
отличается от художественной большей кроющей способностью и цветовой
насыщенностью.
5. Берілген сөздер мен сөз тіркестерінен сөйлем құрастырыңыз:
қалың ,ұнамаса, қателік, қыл қалам, жақтау, тиянақ таған
6. Сөйлемдегі сөздерге тиісті жалғауларды жалғаңыз:
Сурет салу кезеңінде жіберілген қателіктер ... түзеу үшін, гуаш ...
жұмыс істеу ыңғайлы болып келеді. Гуашьпен ашық түсті бояу ... қаралау бояу ...
жабуға болады. Гуашьпен салынған кепкен сурет, жаңа ғана салынған сурет ...
ашықтау болады. Сондықтан,бояу түрін таңдап алу қиын... соғады. Егер бояу тым
қалыңырақ жағылса,суретте кішкентай жырықшақ ... пайда болады.
7. Төмендегі сөздерді буын түрлеріне бөліп жазыңыздар:
Жарқын, түс , топтасып, жинақталып, айқын, жұмсақ ,жалпы, кезеңінде,
жіберілген, өйткені, қателіктер, салу.
8. Көп нүктенің орнына дүрыс жалғауларды қойып,сөйлемдерді орыс тіліне
аударыңыз:
Зат... қарап сурет салғанда қағаз бетіне нәрсе... жоғарғы және төменгі
шекаралар... белгілеп алу керек. Сурет... шекаралар... белгілегенде
нәрсе... негізгі пропорциялар... белгіленеді. Егер осы кезде қателік...
кетіп, ол дер мезгілінде түзелмесе, онда нәрсенің форма... дұрыс шықпайды,
сурет мүлдем жарамсыз болуы мүмкін.
9. Эпиграфта берілген сөздің авторы Абай Құнанбаев туралы не білесіз,
айтып беріңіз.
8-тәжірибелік сабақ
Өмірден өткен ұлы суретшілердің ойлары кез келген
суретшіні, оқырманды бейжай қалдыруы мүмкін емес.
Врубель.
Акварель
Акварель деген атау латынның "agua" ("су") дейтін сөзінен шыққан.
Бұл сөз суға езілетін бояуды да, сол бояумен салынатын шығармаларды да
білдіреді.
Акварель бояу қағаз бетіне мөлдіреп түседі, сол мөлдірлік акварель
туындыларының ең басты құнды қасиеті болып табылады. Суреттің бояу мөлдір
жағылған жерлерінде қағаздың өз түсі көрініп жатады.
Бояуды қалың жағу керек тұстарға, әлденеше бояу қабаты түсіріледі,
бірақ суретші сонда да мөлдірлікті жоғалтпауға тырысады. Көптеген
суретшілер бір түс пен екінші түстің арасында кереғар айырмашылық болмау
үшін де акварель бояуларын пайдаланады: олар бір - біріне жігін білдірмей
жалғасып, өте бір биязы жұмсақ реңк танытады.
Әр түсті бояулардың мұндай жымдаса атасуы акварельге өте - мөте тән.
Өнер туындыларының қандай болмасын үлкен - үлкен көрмелеріне арнайы
каталогтар шығарылады. Онда шығармалары көрмеге қойылатын суретшілердің
атақ - жөндері мен туындыларының аты жазылады. Ал, шығарманың атынан кейін
әдетте акварель" майлы бояу, гуашь деп, оның қандай бояумен салынғаны
көрсетіледі. Ондай жазулар шығармаға жапсырылған жарлықтарда да ұшырасады.
Сөздік
Бояу – краска
Езу – разжижать
Мөлдір - прозрачный
Қағаз бетіне – на поверхность бумаги
Басты құнды қасиеті – главное ценное свойство
Түс – цвет
Реңк – тон, оттенок
Кереғар айырмашылық – противоположная разница
Жік – грань
Өнер – искусство
Туындылар – произведения
Көрме – выставка
Атақ – звание
Ұшырасады – встречается
Назар аударыңыз!
Жіктік жалғаулары
Жіктік жалғауы – қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін қолданылатын
қосымша, ол сөз бен сөзді жақ – жағынан қиыстырып тұрады.
Жекеше түрі
Жақ Жіктік жалғаулары Мысалдар
І - мын, - мін, -бын, сараптаушымын, шебермін
-бін, - пын, -пін
ІІ -сің, -сың сараптаушысың, шеберсің
-сыз, - сіз сараптаушысыз, шеберсіз
ІІІ - сараптаушы, шебер
Көпше түрі
Жақ Жіктік жалғаулары Мысалдар
І - мыз, - міз, - быз, сараптаушымыз, шеберміз
-біз, - пыз, -піз
ІІ -сыңдар, - сіңдер сараптаушысыңдар, шеберсіңдер
-сыздар, - сіздер сараптаушысыздар, шеберсіздер
ІІІ - сараптаушылар, шеберлер
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Сұрақтар құрастырып, оларға жауап беріңіз.
3. Берілген сөзідерді жіктеңіз:
мүсінші, қайраткер, мақтаншақ .
4. Берілген сөздерге тиісті жіктік жалғауларын жалғаңыз:
мен кәсіпкер... , біз жұмыскер ... , сендер маман ... , сіз
суретші..., олар кәсіпкер..., сіздер мүсіншілер... .
5. Берілген сөздермен сөз тіркестерін құрастырыңыз:
кереғар, қасиет, жік, құнды, туынды, көрме, акварель.
6. Көп нүктенің орнына "о" немесе "ө" әрпін қойып жазыңыз:
Ж...ндері, ж...ғалтпау, ж...ғары, к...птеген, ...те, қ...лданбалы,
...нер, қ...ғам, к...рме.
7. Берілген сөздерді жуан, жіңішкелігіне қарай топтап жазыңыз:
Аталған, шығарма, көрме, керек, жігін, жұмсақ, қолдану, каталог,
жазылады, суретшілер, бояу, түс, тұстар, мөлдір, қағаз.
8. Қазақ тіліне аударыңыз:
Работа акварельными красками на природе, с натуры, требует быстроты и
отработанной техники. Вместе с тем, под рукой должен быть сосуд с чистой
водой и губка, которая, как правило, участвует в процессе наравне с
кистями. Качество акварельной бумаги является очень важным для работы, но
самая дорогая и лучшая бумага не всегда доступна начинающим художникам, и
потому вполне можно приспособиться к уже имеющейся — настолько, что даже на
самой хорошей, но непривычной бумаге результат может оказаться слабее.
9. Көп нүктенің орнына қажетті жалғауын қойыңыз:
Акварель ... жұмыс істегенде ең алдымен салатын зат ... өңі ...
ұқсас бояу ... бастаған орынды. Бояу үйлесімділіг ... іздеп табуды ес ...
шығармау керек.
10. Қазақ тіліне аударып, жалғаулардың түрін анықтаңыз:
Краски делятся на две группы – теплые и холодные. К теплым относятся
желтые, оранжевые, красные, коричневые, то есть все краски, которые в
основе своей содержат то или иное количество красного или желтого цвета. К
группе холодных — голубые, синие, зеленые, фиолетовые, если в них
преобладают холодновато-синие оттенки. Зеленые, фиолетовые, серые и черные
цвета могут быть как холодными, так и теплыми в зависимости от особенностей
колера и влияния окружения.
11. Эпиграфты қалай түсінесіз, айтып беріңіз.
9-тәжірибелік сабақ
Бояу живописьті әрлендіреді,
Бояу жұмбақ, ғажап әлем.
Энгр Жан Огюст Доминик
Натюрморт
Натюрморт – француз сөзі, дәл мағынасы өлі табиғат деген ұғымдыды
білдіреді. Оған тұрмыста күнде кездесіп жүретін заттарды, жемістерді,
гүлдерді немесе балықтан, түз құстарынан дайындалған алуан түрлі тағамдарды
бейнелейтін картиналар жатады.
Натюрморт алғаш рет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда пайда болды. Ол
голландтардың испан басқыншыларымен ұзақ жылғы күресінің нәтижесінде жаңа
ғана азаттық алған кез еді. Енді олар жер жүзінің көп теңіздерінде емін -
еркін жүзуге мүмкіндік алды. Голландия Европадағы ең бай елдердің біріне
айналды. Көп жылға созылған шайқастардан соң адамдар өзін қоршаған ортаны,
табиғат сұлулығын бұрынғыдан гөрі зейін салып бақылай бастады. Олар өздерін
қоршаған заттарға сүйсіне қарайтын болды. Бұл голланд өнерінің, әсіресе,
натюрморттың ерекше көркейген кезі еді.
Елеусіз нәрсенің өзінен елең еткізер сұлулық таба білу голланд
суретшілерінің төл мінезі болып алды. Олар өз полотналарында ыдыс -
аяқтарды, маталарды, жеміс – жидектерді, шыны бокалдарды күн нұрымен
жымыңдасқан қан күрең шарапты ерекше бір сүйіспеншілікпен бейнелейді.
Сөздік
Табиғат – природа
Ұғымды – понятие
Тұрмыста – в быту
Басқыншылар – завоеватели
Қоршаған орта – окружаещая среда
Бақылау – наблюдать
Өз түсінігіңізді айқындайтын сұрақтар:
1) Натюрморт кімдердің сөзі?
2) Натюрморт қандай ұғымды білдіреді?
3) Натюрмортқа қандай картиналар жатады?
4) Натюрморт қай елде пайда болды?
5) Адамдар неден соң табиғат сұлулығын зейін салып бақылай бастады?
6) Голланд суретшілерінің төл мінезі болып не саналады?
Зат есім
Заттың, нәрсенің атын білдіретін атау сөздер зат есім деп аталады. Зат
есімдер кім ? не ? деген сұрақтарға жауап береді.
Қазақ тілінде кім ? деген сұрақ тек қана адамдарға қойылады.
Құрамына қарай Дара сала
Күрделі жеміс - жидектер
Тұлғасына қарай Негізгі жұмыс
Туынды жұмысшы
Мағынасына қарай Жалпы сәулетші
Жалқы Қанат
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
2. Берілген сұрақтарды пайдалана отырып, тақырып бойынша өзара
әңгімелесіңіздер.
3. Мәтіннен зат есімдерді тауып, құрамына қарай ажыратыңыз.
4. Төмендегі сөздермен сөз тіркестерін жасаңыз:
құстар, сүйсіне, азаттық, жаппай, дағдылы, тәсіл, басқыншы,
табиғат,сүйіспеншілік.
5. Қазақ тіліне аударыңыз:
Натюрморт – изображение так называемой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz