Қабдеш Жұмаділов шығармалары

Жоспар
Кіріспе

1 Мұраты биік суреткер
2 Есi ауысқандар (Әңгіме)

Қазақта “пешене” деп аталатын шетсіз-шексіз абстрактылы ұғым бар. “Жазмыштан озмыш жоқ” деп жатамыз. Өткен ғасырдың сол алпысыншы-жетпісінші жылдары әдеби үдеріске имене, жасқаншақтай келген Қабдеш Жұмаділов бүгінде сарабдал қаламгер, салмақты жазушыға айналды. Пешенесіне Қытай мен КСРО сияқты сол тұстағы қос империяның күңгейі мен көлеңкесін көру, көріп қана қоймай, өзі бел ортасында жүрген алапат оқиғаларды жан жүрегімен түйсіну, зардабын шегу, тағдыр атты жазмыштың пендесінің маңдайына жазар азды-көпті теперішін көру – бәрі де оның қаламгер ретінде қалыптасуына алғышарттар жасады. Өзі куә болған, көзбен көріп, бастан кешкен оқиға, құбылыстар Жұмаділовтің адами болмысынан берік орын алды. Ол өз қаһармандарын қиял әлемінен іздеген жоқ, жұмыр жерді шарлап, ғаламат оқиғаларды тізіп, өз туындыларына арқау етуге тырысқан жоқ. Оған өмірдің өзі мектеп болды, мынау пәни жалғандағы адамның іс-әрекеті, пиғылы мен ықыласынан туындайтын небір жайттар оның туындыларының өзегіне айналды. Ақиқат, шындық өмірдегі түрлі салыстырулардан тұрады деген екен Шығыстың бір ғұламасы. Қ.Жұмаділов қос мемлекетте ғұмыр кешті, екеуін ой таразысынан өткізді, өзара салыстырды. Зерттеді, зерделеді, сана елегінен өткізді. Ол әлемдегі алты миллиардтан астам адамдарды, сол адамдар құрайтын халықтың, ұлыстың тыныс-тіршілігін өз ұлтымен салыстырды. Қаламгер ретінде өз ұлтының мәрттігіне, өзгеге ұқсай бермейтін тектілігіне назар аударды. Сол тектілікті, мәрттікті күні бүгінге дейін насихаттаудан, жазудан жалықпай келеді.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Қабдеш Жұмаділов

Мұраты биік суреткер

Қазақта “пешене” деп аталатын шетсіз-шексіз абстрактылы ұғым бар.
“Жазмыштан озмыш жоқ” деп жатамыз. Өткен ғасырдың сол алпысыншы-жетпісінші
жылдары әдеби үдеріске имене, жасқаншақтай келген Қабдеш Жұмаділов бүгінде
сарабдал қаламгер, салмақты жазушыға айналды. Пешенесіне Қытай мен КСРО
сияқты сол тұстағы қос империяның күңгейі мен көлеңкесін көру, көріп қана
қоймай, өзі бел ортасында жүрген алапат оқиғаларды жан жүрегімен түйсіну,
зардабын шегу, тағдыр атты жазмыштың пендесінің маңдайына жазар азды-көпті
теперішін көру – бәрі де оның қаламгер ретінде қалыптасуына алғышарттар
жасады. Өзі куә болған, көзбен көріп, бастан кешкен оқиға, құбылыстар
Жұмаділовтің адами болмысынан берік орын алды. Ол өз қаһармандарын қиял
әлемінен іздеген жоқ, жұмыр жерді шарлап, ғаламат оқиғаларды тізіп, өз
туындыларына арқау етуге тырысқан жоқ. Оған өмірдің өзі мектеп болды, мынау
пәни жалғандағы адамның іс-әрекеті, пиғылы мен ықыласынан туындайтын небір
жайттар оның туындыларының өзегіне айналды. Ақиқат, шындық өмірдегі түрлі
салыстырулардан тұрады деген екен Шығыстың бір ғұламасы. Қ.Жұмаділов қос
мемлекетте ғұмыр кешті, екеуін ой таразысынан өткізді, өзара салыстырды.
Зерттеді, зерделеді, сана елегінен өткізді. Ол әлемдегі алты миллиардтан
астам адамдарды, сол адамдар құрайтын халықтың, ұлыстың тыныс-тіршілігін өз
ұлтымен салыстырды. Қаламгер ретінде өз ұлтының мәрттігіне, өзгеге ұқсай
бермейтін тектілігіне назар аударды. Сол тектілікті, мәрттікті күні бүгінге
дейін насихаттаудан, жазудан жалықпай келеді.

Алғашқы шағын өлең, әңгімелері Шыңжаң өлкесіндегі “Шыңжаң” газеті мен
“Шұғыла” журналында жарияланып, “Жас дәурен” атты тұңғыш өлеңдер жинағы
1967 жылы жарық көрді. Оның қаламынан сол кезеңнен бастап, “Қаздар қайтып
барады”, “Сарыжайлау”, “Шарайна”, “Сәйгүліктер”, “Бір түп тораңғы”, “Бір
қаланың тұрғындары”, “Қарауыл” атты әңгіме-хикаяттарымен бірге, “Соңғы
көш” роман-дилогиясы, “Көкейкесті”, “Бақыт жолында”, “Атамекен”, “Тағдыр”
романдары, “Дарабоз” тарихи роман-дилогиясы, “Таңғажайып дүние” атты
ғұмырнамалық романы, “Прометей алауы” романы және әр жылдары жазылған
танымдық дүниелері, шағын әңгімелері топтастырылған “Қалың елім, қазағым”
кітабы туды.

Авторлық тұжырым, ұстаным қаламгер дүниетанымымен тығыз байланысты
екені баршаға аян. Жазушы Қ.Жұмаділов әдебиеттің ардың ісі екендігін, оның
киелі де қасиетті өнер екенін түйсініп, қолына қалам алғаннан бері ар
тазалығы үшін, жазушының қоғамдағы алатын орны үшін күресіп келеді десек,
қателесе қоймаспыз.

Жазушы өз уақытының, өзі ғұмыр кешкен дәуірдің шын мәніндегі жаршысына
айналды. Неге екенін қайдам, бізге оның шығармаларының ішінде, өзгелеріне
қарағанда, еңселілеу, шоқтығы биіктеу көрінетіні – “Соңғы көш” және
“Таңғажайып дүние”.

“Соңғы көш” – адамзат баласы жылап келіп, жылап кетіп жататын мына
жарық дүниедегі қазақ деген халықтың бүкіл болмыс-бітімінің, кескін-
келбетінің шежіресі. “Соңғы көш” – ғасырлар бойы аузынан “тәубасы” мен
“қанағаты” түспеген, ешкімге ұқсамас төлтума мәдениет жасаған, мына жарық
дүниеде барша жұртқа гуманизм мен шынайы демократияның жарқын үлгісін
көрсеткен, өмірге адамның қонақ екенін терең түйсінген, “қонып бір өтер сай
үшін, арам өлер тай үшін” бет жыртыспауға үндеген, жаны жайсаң, жүрегі
мәрт жұрттың шынайы тарихы; “Соңғы көш” – қазіргі таңда жаһандану процесі
адамзат қоғамына дендеп еніп, материалдық игіліктер бірінші кезекке
шығып, руханият әлемі кейінге ысырылған, рухани азғындау, экспансия
элементтері, несін жасырайық, қоғамға ене бастаған сәтке қарағанда, рухы
биік, өзін табиғатты бағындырушы емес, керісінше, сол табиғаттың бір
бөлшегі ретінде түйсінген ұлы дала тұрғындарының айнасы. “Соңғы көш” –
табиғи тазалығын, кәусар бұлақтай мөлдірлігін сақтап қалған көшпелі
жұрттың өмір атты керуен – көштегі соңғы бұлқынысы, алапат арпалысы.

“Менің өмірбаянымды қайтесің, өлеңдерімді оқысаң, бәрі де сонда тұр”
деген екен бір ақын. Өз туындылары арқылы қаламгер Жұмаділов қара ормандай
қалың қазағын биікке көтерді, тағдыр-талайын, адами келбетін өзгеге паш
етуге талпынды, яғни жазушы халқын өсірді, халқы жазушысын өсірді.

Қазақ тарихында туған жер, тас босаға, тал бесік үшін қу далада тәні,
құла түзде көрі, құба белде елі қалғанша жанын пида етіп, басын бәйгеге
тіккен, қол бастаған батырлар, сөз бастаған шешендер, құдайға шүкір,
болған. Тұлпар тұрпатты, сұңқар қанатты, тұғыры биік, замана желі қай
жағынан соқса да иілмеген, сынбаған қазақ жұрты Жұмаділов қаламынан
“Дарабозды” туғызды, имандылық пен инабаттылықты келер ұрпақ санасына
сіңірейін деп жанталасқан Ақтайлақ би тұлғасын сомдаған “Прометей алауын”
дүниеге келтірді. Қашан да дүйім халқының қуанышы мен қайғысын
шығармашылығына терең арқау еткендер ғана мәңгілік зердеде қалады.
Қ.Жұмаділов – халық азабы мен кегін, қуанышы мен қайғысын тарихи тұрғыдан
жырлай отырып, оны тұлға ретінде шабыттың шаңқай биігіне көтерген
қаламгер. Ол халық болмысының күллі арналары мен тамырларын сәтті ұштастыра
білді.

Кезінде Н.Г.Чернышевский: “Математиканы білмей-ақ, латын, грек
тілдерін үйренбей-ақ мәдениетті адам болуға болады, бірақ тарихты білмей
тұрып, мәдениетті адам болуға болмайды” – деп жазыпты.

Ғылымда тарихи тамырластық, тарихи сабақтастық деген ұғымдар бар. Егер
“қай дәуір туралы қалам сілтемесін, жазушы – қашанда тарихшы. Әдебиеттің
басты парызы – адамзат естелігінің үзік-үзік болмауына күш салу. Шежіре
арқауы жалғанбаған жерде, адамзат санасынан ғасырлар ғайып болып, тіпті
мыңжылдық жеңістер мен жеңілістер трагедиясы ұмыт қалады. Ал, жазушы
адамзат зердесінің бірден-бір жоқтаушысы болғандықтан да тарихтың әлгіндей
жыртықтарын романмен, поэмамен жамайды” (О.Сүлейменов) деген пікірге ден
қойсақ, Қ.Жұмаділовтің бүкіл романдары тарихи немесе тарихи сипаттағы
туындылар деп кесіп-пішіп айтуға болатын сияқты. Жалпы, сүйекті туындыны
тарихи немесе тарихи емес роман деп баяғыдан келе жатқан даулы пікірлерге
төрелік айтпай-ақ қояйық, олай болудың өзі шартты нәрсе, бірақ
Қ.Жұмаділовтің “Дарабозы” – ХVІІІ ғасырдағы қазақтың Отан соғысының
“Тағдыр” мен “Прометей алауы” – сәл бертініректегі оқиғалардың, “Соңғы көш”
– ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы оқиғалардың тарихи шежіресі екендігіне
ешкім де дау айта қоймас. Сонда оқырман алдынан үш дәуірдің, үш кезеңнің
алапат оқиғаларының панорамасы ашылады. Үш романның үшеуі де халық
тарихының, дәуір шындығының айнасы іспеттес. Қ.Жұмаділов аталмыш
туындыларында жеке тұлғаларды даралай білді, егер тарихтың қозғаушы күші –
халық екені рас болса, сол халықты бастайтын серкесі бар емес пе?
Қаламгерді толғантқан осы жайттар еді, нәтижесінде Қабанбай, сондай-ақ
қазақтың ұлы ханы Абылай, батыры Бөгенбайлар тұлғасы оқырманға жол тартты.
Бірде ойлантқан, бірде толғантқан, бірде мұңайтқан, бірде қиялыңды
шарықтатқан нәрсе – жазушы бойындағы дала табиғатының, сол даланың еркін
перзенттерінің қайсар мінезі... Жазушы тағылымы әр жұмыр басты пендені өзін-
өзі тануға итермелейді, мынау жалпақ жер бетіндегі Адам деп аталатын
тіршілік иесі өзін-өзі таныса, өз іс-әрекетіне есеп беріп отырса,
зұлымдық қайдан келеді – деген сауал төңірегінде толғаныс жасауға шақырады.

Аға буын өкілі І.Есенберлин, өз замандастары Ә.Кекілбаев, М.Мағауин,
С.Жүнісовтер сияқты Қ.Жұмаділов те Әуезовтің шеберлік мектебінен үлгі-
өнеге алды, Әуезов тағылымы, Әуезовтің азаматтық, адами нар тұлғасы,
кісілік келбеті, ұшан-теңіз білімпаздығы, кең құлашты эпикалық серпіні ол
үшін таным мектебі, адастырмас темірқазығына айналды. Әуезов тағылымы
қаламгердің қаламынан туындаған Қабанбай, Демежан, Абылай хан, Қанағат би,
Нартай, Төле би, Бұқар жырау, Естай, Жолбарыс, Ұзақ, Атаханов, Қылышбаев,
Түктібаев, Бибі, Ши-амбы, Матен – амбы, Әмірсана, т.б. кейіпкерлердің
дүниеге келуіне, шебер қолмен мүсінделіп, ұлттық әдебиеттегі образдар
галереясының толығуына алғышарттар жасады. Адам табиғатын зерттеудегі
жазушының көркемдік ізденістер жүйесі, стильдік даралығы философиялық ой-
толғаммен шебер ұштасқан. Қаламгердің өз сөзімен айтсақ, “жазушы
құдіреттілігі санаңда мықтап орын алған, алайда кешегі уақыт аясында қалған
оқиғаны бір сәтке кідірту, қайта тірілту” болса, тарихи оқиға, құбылыстар
бар шындығымен, дәйектілігімен оқырман таразысына түседі.

Жазушының “Сарыжайлау”, “Сәйгүліктер”, “Бір түп тораңғы”, “Қарауыл”,
“Бір қаланың тұрғындары” күні кешегі кеңестік дәуір шындығын бейнелеген
туындыларға жатады. Уақыт біреу. Кеңістік те біреу. Бұлар мезгіл мен мекен
жағынан ғана емес, ішкі мазмұн, пішін жағынан да сарындас шығармалар.
Уақыт та, кеңістік те шексіз. Өмір уақытқа тәуелді. Адам үшін екі түрлі
бесік бар: біріншісі – тал бесік, екіншісі – жер бесік. Екеуінің ортасы –
кеңістік, жүріп өтуге кететін мерзім – уақыт. Қ.Жұмаділов өз хикаяттары
арқылы адам өмірінің уақыт пен кеңістік ауқымындағы мән-маңызына,
мазмұнына үңіледі. Дәнеш, Жұмаш, Машанов, Таубай, Айтқұлов, Ағыбай, Ержан,
Батырхан, Тәкібаев, Әділгерей образдары – дәуір шындығының бірегей
картинасын беріп тұрған бейнелер. Шынайы образ автордың көркемдік, стильдік
ізденістерінен туындайды. Қ.Жұмаділовтің қаламгерлік қолтаңбасына,
өнерпаздық даралығына оның өмірді жетік білуін, өзі бастан кешкен немесе
өзі жетік білетін жайттарды, құбылыстарды көркем туындысының өзегіне
айналдыруын, өмір құбылыстарын оқырманына ұсына отырып, әр құбылысқа, оның
астарына өзі де, кейіпкері де ойлылықпен үңілуін, әр шығармасының
аттарының өзі символ болып келетінін, тақырып алуандылығын, өмір құбылысын
суреттегенде тың ой, жаңаша да соны пікірлер айтуға тырысатын жазушы
дарынын, ішкі толғаныс пен жүрек тебіренісін, сәулелі сезім мен саналы
парасаттылық ұялаған жазушының өз “менін”, сонымен бірге бүкіл
шығармаларындағы ішкі-сыртқы үйлесімділіктің тек қана қарапайымдылық пен
табиғилық ұғымдарымен тыныс алатынын, әр туындысында ұлттық болмыстың
“менмұндалап” тұратын қасиеттерін жатқызар едік. Оның әр хикаятынан өз
шығармалары арқылы табиғаттың ұлы жаратылыс заңына, адам мен адамның, адам
мен қоғамның, адам мен табиғаттың арасындағы үйлесімділікті сақтау
қағидаларына уақыт пен кеңістік сияқты ұғымдар тұрғысынан үңілгенін
байқауға болады. Жазушы өз хикаяттарын бас-аяғы бүтін, біртұтас дүние етіп
жазуға, шығаруға тырысқаны сияқты, адамзат баласы өмір деп атайтын мынау
жарық дүниені, әлемді, ортаны, қоғамды да біртұтас күйінде қабылдауға
құштар.

Жазушының табиғи талантын, философиялық көзқарасын бүкіл
хикаяттарындағы, оның ішінде “Сәйгүліктердегі” шеберлігі паш етіп тұр. Дала
сәнін текті мал – жылқысыз елестету санасына сіңбеген Ағыбай қарияның
ауруханада жатқанда өң мен түстің арасында сандырақтап жатып түс көруі,
түсінде қып-қызыл алақанды көруі, төскейде жайылып жатқан қалың жылқы,
кенеттен ай нұрына шағылысып, жарқ еткен ақ балта жүзінің бітеу, кесек
сүйектерге қарш-қарш қадалғанын көруі, сөйтсе, әлгі балтаның жаңқалап
жатқаны жылқының сүйегі сияқты еді, бір уақытта қараса, әлгі залымдардың
шапқылап, балталап жатқаны жылқы емес, бұның жалғыз ұлы Айдарға айналып
кетуі – бәрі-бәрі де бойына жақсылықты да, жамандықты да сыйғызып тұрған,
сол екеуінің шарпысуына мыңдаған, миллиондаған жыл бойы куә боп келе жатқан
уақыт пен кеңістік туралы автордың тосын шешіміне негізделген. Қарияның
жалғыз ұлының қайтыс болған жері, яғни “қайғылы оқиға тас жол бойында,
Ағыбай ұрылармен айқасқан тұстан бес шақырымдай беріде болып еді”. Осы бес-
ақ шақырым жерде терең ой бар. Философиялық толғам бар. Жалпыадамзаттық
көкейкесті проблемалар бар. Бес-ақ шақырым жер жан-жақтан қаумалаған,
сөйтіп, небәрі осынша жерді ғана қалдырған қоғамның ызғары, дәуірдің
қыспағы сияқты. Расымен-ақ жақсылық атты ұғымға мына жарық дүниеден
бұйырғаны бар болғаны бес-ақ шақырым кеңістік болғаны ма? Осыдан жыл бұрын
дүние дәл осындай тар емес еді ғой. Шынымен-ақ адамзат баласы ғұмыр кешетін
жер атты жұмыр планетада дүние осыншама қусырылғаны ма? Дүниені осыншама
тарылтқан кім? Жазушының авторлық толғанысы, яғни адам болмысына үңілуі,
сол арқылы барша адамзат баласын ізгілікке, имандылыққа шақыруы, есіңді жи,
адамзат баласы, жан-жағыңа қара деп дабыл қағуынан байқалып тұр. Осынау
философиялық ой-толғаныс оның барлық хикаяттарына арқау болғанын байқау
қиын емес. Бір қарағанда, күнделікті өмірде жиі кездесіп жататын, ұсақ,
күйкі тірлікке жататын қарапайым ғана жайттар қаламгер шеберлігі арқасында
аса өзекті, жалпы адамзат баласына тән ортақ мәселелерге айналған.

Авторы: Мәуен ХАМЗИН, филология ғылымдарының докторы.

Қабдеш Жұмаділов, Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың
иегері: Мен не жазсам да көзбен көргенімді, куә болғанымды жаздым

– Қабдеш аға, жетпістің биігінде тұрып өткен өмірге көз салсаңыз,
қайсыбір кезді жиі еске аласыз, ал қайсыбірін еске алмауға тырысасыз?
– Жетпіс енді аз да емес, көп те емес жас қой. Ал енді осы уақыт
ішінде "нені еске алуға тұрады, нені еске алуға тұрмайды" дегенге келсек,
мен сүрген өмірдің "мынасы жақсы, мынасы жаман" деп есептемейтін адаммын.
Әрине, медальдың екі жағы секілді, өмірдің өзі жақсылық пен жамандық, қайғы
мен қуаныш, сор менен бақыт, сәттілік пен сәтсіздіктен тұрады емес пе! Адам
өмірі кинолента емес, жаман жерін қиып, монтаждап отыратын. Әрине, өмірде
қатты қиналған киын кездер де болды. Мен оның бәрін "Таңғажайып дүние"
деген ғұмырнамалық кітабымда тәптіштеп жазғанмын. Рас, о баста менің
оңымнан туған бақ жұлдызым болды. Сол жұлдыз еш уақытта мені тастап кеткен
жоқ. Кейде адастырып, кейде бұлтқа батып кеткенімен, үнемі жарқ етіп
алдымнан шығып, жол сілтеп тұрғандай болады. Мен сол жұлдызым жарқ етіп
көрінген тұстарды жиі еске аламын. Мәселен, сонау 1956 жылы Қытай
үкіметінің жолдамасымен ұйғыр-қазағы аралас елу баланың бірі болып Алматыға
оқуға келдім. Соның ішіндегі он қазақ баласының бірі болып оқуға ілігуім,
менің болашақ тағдырымды шешті десем артық айтпағаным. Сонда жарқ етіп
жанған бақ жұлдызым әлі күнге мені адастырмай алып келеді. Қиын күндер де
болды. Екі курсты оқып бітірген соң бізді кері шақырып алды. Сол 1958-ден
1962 жылға дейін мен саяси қуғын-сүргінде жүрдім. Ол Кеңес елі мен Қытай
арасы нашарлап тұрған кез еді. Сол уақытта Қытайда жергілікті ұлтшылдарға
қарсы күрес науқаны жүріп жатты. Мен үшін ол уақыт Алматыдағы оқу көзден
бұл-бұл боп ұшып, көңілім құлазыған ең бір ауыр сәттер болды. Бірақ ол да
өтті. Содан 1962 жылы ата жұртқа, Алматыға қайта оралдым. "Бір жамандықтың
бір жақсылығы бар" дейді. Жаңағы төрт жылғы сүргіннен кейін мен олжалы
оралдым. Біріншіден, мен сол 62-жылдың сәуір айында яғни, сәуірдің онынан
бірінші мамырға дейін жиырма күннің ішінде дүрк көтеріліп, Кеңес шегарасына
асқан 150 мың адамнан тұратын ұлы көштің бұйдасын ұстап келген адаммын. Сол
көшті қыс бойы дайындаған адамдардың бірімін. Сонау Кеңес елінің астанасы
Мәскеуге, Кремльге хат жазып, "біз, қазақтар, ата жұртқа көшеміз, баспана
беріңдер" дегенді алдын ала хабарладық. Хрущевтің, Ворошиловтың атына
мыңдаған адамдардың қолын қойдырып, ондаған хат жолдадық. Оның көшірмесін
кеңестік Қазақстанның сол кездегі басшысы Қонаевқа да жолдап тұрдық. Ол
хаттар әлі күнге мұрағатта сақтаулы. Содан бүкіл жұрт қыс бойы буынып-
түйініп, көктемгі көшке даяр отырды. Содан болар, әу дегенде жүз елу мың
адамның демде шегарадан өте шыққаны. Сол бір кез менің есімде мәңгі қалып
қойды. Ол бір қазақ тарихындағы өте қастерлі кезең еді. Мен
шығармашылығымды есепке алмағанда, көш бастап келуім ұлт алдындағы
азаматтық қызметімнің шыңы деп есептеймін. Екінші бір олжам, ол – "Соңғы
көш" дейтін екі томдық романымның бүкіл материалын алып келдім. Егер мені
Қытайға кері шақырып алмаса, қуғын-сүргінді көрмесем "Соңғы көш" тумаған
болар еді. Демек, бір жамандықтың бір жақсылығы осы болса керек-ті. Иә,
бүгінде жетпістің қырқасына шыққан кезде осы секілді нәрселер көз алдымнан
кетпейді.
– Сонау "Соңғы көштен" бастап кешегі "Тағдырға" дейін сыртта қалған
қазақтың жарты тарихын жазған жазушысыз. Әлі де болса, "жеткізе алмадым,
ашық айтуға шамам келмеді" деген өкініштеріңіз бар ма?
– Қазір айтылып жүр ғой, "қазақтың үштен бірі сыртта" деп. Соның бір
жарым миллиондайы Қытайда. Сонау 56-шы, 60-шы жылдары сыртта қалған қазақ
көп екенін жұрт білмейтін, өйткені ашық айтылмайтын. Қазір ғой көзіміз
ашылғаны. Бүгінде әдебиет зерттеушілері мені диаспора жөніндегі әдебиеттің
негізін салушы деп атайды. Әсілі, осы сөзде жан бар. Маған өзгені қимаса
да, сырттағы қазақтың өмірін жазған, диаспора жөніндегі әдебиетті алып
келген, осы тақырыпты әдебиетке енгізген, әрі іргесін қалаған жазушы деген
сөзге ешкім таласпайды ғой деп ойлаймын. Сол Қытайдан мен әлгінде
айтқандай, " Соңғы көштің", "Тағдырдың" материалдарын ала келдім. Ендігі
мәселе мен сол шығармаларымда сырттағы қазақтың өмірін дұрыс бере алдым ба,
жоқ па дегенде тұр ғой. Кезінде кейбіреулер "Жұмаділов Қытай мен Советтің
арасы жаман болып тұрған кезде "Соңғы көшті" жазды да, Қытайды жамандады.
Сөйтіп, кітабы жақсы атанып шыға келді" деген қаңқу әңгімелер де таратты.
Бірақ шындығында олай болған жоқ. Мен тек ақиқатты ғана жаздым. "Соңғы көш"
өткен 90-жылдардың басында қайта басылды. Одан кейін таяуда көп томдық
шығармаларыма енді. Сол кезде кітапты қайта қарап шықтым. Бірақ бірде-бір
нүктесіне де өзгерту жасамадым. Неге десең, мен шындықты бүркемесіз жаздым.
Тіпті сол кітапты қазір жазсам да солай жазар едім. "Тағдыр" романым да
солай. Өте бір қапысыз жазылған шығармам. Екі империя арасында шегара қалай
тартылды, қазақ екіге қалай бөлініп қалды. Соны қозғадым. Осы "Тағдыр"
романыма тоқсаныншы жылы Мемлекеттік сыйлық берілді. Жалпы, диаспора
тақырыбы өте үлкен. "Бәрін мен жазуым керек еді" деп өкінудің керегі жоқ.
Мен бастадым, негізгі сара жолды салдым. Қазір осы жақтың да, ол жақтың да
жазушылары қалам сілтеп жүр. Бұл – бір кісі емес, көп болып бітіретін
шаруа.
– Қазір қазақ тарихы тасқа басылып, қат-қат кітап болып қана жатқан
жоқ. Экран беттерінде көркемфильм болып көріне бастады. Мәселен, ертеректе
түсірілген " Жаушы", "Отырардың күйреуі", тағы да басқа фильмдер. Кеше ғана
" Көшпенділер" кино болып халыққа жол тартты. Бірақ осы "Көшпенділерге"
байланысты халық арасында әр түрлі пікір бар. Тіпті киноға риза емес
екендіктерін айтып жатқандар да жеткілікті. Фильм түсірілмей жатып басылым
бетінде сіз оның сценарийіне сын айтқан болатынсыз. Қазір фильм экранға
шығып кеткен соң не айтар едіңіз?
– Қазақ тарихына байланысты түсірілген кинолардың ешқайсысына көңілім
толмайды. Неғұрлым тарихты жетік білген сайын ол фильмдердің шала екеніне
көзің жете түседі. Тіпті әлгінде өзің атаған "Жаушы" мен " Отырардың
күйреуін" алайық. " Жаушы" Әнуар Әлімжановтың романы бойынша түсірілді. Сол
кездегі ресми көзқарас бойынша жалпы романның жазылымы да, фильм де бір
жақты түсірілген. Онда он сегізінші ғасырдағы жоңғарға қарсы соғыс айтылады
да, аты-шулы Абылай ханның да, қазақ әскерінің бас қолбасшысы Қабанбай
батырдың да аты аталмайды. Дүниенің бәрі дөңгеленіп Әбілхайыр ханның
айналасынан шықпайды. Өйткені ол кездегі Мәскеудің ресми құжаттары
Әбілқайырдан басқа қазақтың хандарын мойындамайтын. Себебі "қазақтың
Ресейге қосылуына үлкен еңбек еткен, данышпан, көреген" деп тек Әбілқайыр
есептелді. Сондықтан роман да, фильм де Ресейдің ресми көзқарасынан алыс
кете алмаған. Әлімжанов сол тұста белгілі қоғам қайраткері еді, жұмысы
бастан асып жататын, содан болар мұрағатқа барып ізденуге уақыты бола
бермеген болуы керек. Ал енді " Отырардың күйреуі" тіпті сын көтермейді.
Менің ойымша, ол киноны қазір көрсетуді тоқтату қажет. Себебі бұл да ескі
концепциямен, отаршылдық көзқараспен жазылған. Ал қазір тарих тексерілді,
сұрыпталды, анықталды. Енді бәрі керісінше болып отыр. Отырар – қыпшақтарды
билеп отырған Хорезмнің шеткі қамалдарының бірі. Ал Қайырхан – бар-жоғы сол
қаланың билеушісі. Ол – Хорезм шахтың шешесінің бауыры. Шыңғыс хан Хорезмге
бір емес, екі рет елші жіберді. Екеуін де әлгі Қайырхан жолдан ұстап алып
қырып тастаған. Ақылды адам кімге тиісуді білу керек қой. Ал Шыңғыс хан
оның дегеніне көне қоятын, көкірегін бастыра қоятын жан ба еді? Тіпті
Шыңғыс ханның түркі екендігінен, жолындағысын бәрін жапырып, Қытайды
талқандап келе жатқанынан хабардар болуға тиіс еді. Ақыры не болды, талқан
болды емес пе? Алты ай қоршауда жатқан Отырардан көптеген әскерлер шығып
Шыңғыс ханның қолына қосылды. Өйткені Шығыс ханның әскерлерінің түгелге
дерлік өз ағайындары, түркі тайпалары. Шыңғыс ханның арғы тегі қият, ал
қият пен қыпшақ бірге туысады. Негізінен Батыс пен орыс зерттеушілері
Шыңғыс ханның бізге туыс екенін жасыруға тырысты ғой. Тіпті түркі дегенді
айтқызбай, оны моңғол деп атады. Артында Алтын Орда деген үлкен мемлекет
қалды. Ол – қыпшақ мемлекеті еді. Түркі қағанатының орнын басқан жаңа бір
қағанат болатын. Егер ол күйретуші, басқыншы болса, оның артында гүлденген
жаңағындай мемлекет қалар ма еді? Оның қарауына ішінде Ресей де бар, бүкіл
Еуразия кеңістігі кірді. Ал енді әлгі "Отырардың күйреуіне" қайтып келсек,
оны экраннан алып тастайтын кез жетті. Ол ешқандай патриоттық рух бермейді,
қайта оқушыны шатастырады. Неге біз Қайырхан деген біреуден төбе жасау үшін
бүкіл түркінің шыңы, Гималайы атанған Шыңғыс ханды құлатуға тиіспіз. Сонда
Шыңғыс хандай алыпты жермен-жексен етіп, тарихтан өшіріп, Қайырхан дегеннен
төбе тұрғызуымыз керек пе? Бұл енді масқара, тарихқа таңба, күйе жағу.
"Көшпенділерге" келсек, ол – біздің фильм емес. Қазақтың киносы емес.
Ол – Голливудтың киносы. Кезінде мен оның алғашқы сценарийі туралы
"Көрінгенге жем болған "Көшпенділер" деген мақала да жазғанмын. Сол алғашқы
сценарий тіпті масқара болатын. Мынасы әйтеуір көп сын айтылған соң,
өңделіп, сұрыпталып жасалғаны ғой. Әрине, Ибрагимбековтің киноның білгірі
екендігінде менің дауым жоқ. Оның трагедиясы – қазақтың тарихын білмеуінде.
Шетелдік актерлерге де ештеңе дей алмайсың. Олар қазақтың тарихын түгендеп
берем деп міндетіне алған жоқ. Рөлде ойнады, ақшасын алды, кетті. Жалпы, ол
кинодан қазақтың тарихын іздеп қажеті жоқ. Таппайсың. Онда атақты Қабанбай
батыр да жоқ, орақ ауызды билер де жоқ, ел басқарған Абылай да жоқ. Тек
қана оның жастық шағы ғана көрініс тапқан. Онда да қалай дейсің ғой. Абылай
– боевик, каратист. Бұл – жеткіншектерге арналған кино. Сол деңгейде қалып
қойған. Соларға қызық. Тағы да сонда Әбілқайыр хан жүр. Абылайға бата
береді. Тарихта олай емес қой. Екеуі де бір-бірін ұнатпаған, бір-бірін ата
жаудай көретін жандар. Ал оларды әкеп жақындастыру ақылға сыйымсыз. Жалпы,
бұл біздің тарихтан сыр тартатын кино емес. Асығыс жасалды, бізге жарнама
керек болды. Біз сенсацияны жақсы көреміз. Жалпы, "Көшпенділер" фильмін
түсіре отырып, біздің кино қайраткерлеріміз керемет деңгейге көтерілген
екен, ел тамсанатындай кино жасапты десек, қателескеніміз. Голливудтықтар
кетті, баяғы таз кепешімізді киіп біз қалдық. "Көшпенділер" біздің өсу
деңгейімізді білдірмейді. Ол басқа фильм.
Бар-жоғы Қазақстанды дүниенің төрт бұрышына таныту үшін жасалған
жарнамалық қана құны бар. Рас, оған кеткен 35 миллион доллар аз ақша емес.
Кино саласында жүргендер, бұған дейін бір фильмді түсіруге жарты миллионнан
артық ақша жұмсап көрген жоқпыз дейді. Ал әлгі қаржыға кем дегенде 70 кино
түсіруге болады дегенді айтады.
– Қабдеш аға, қазір жазушылар сырт көзге өте самарқау, бей-жай күй
кешуге көшкен сияқты болады да тұрады. Баяғыдай жарыса, таласа жазу
ұмытылып қалғандай. Тіпті қоғамда болып жатқан жылт еткен өзгерістерге де
көзқарастарын білдіруге жарамай қалғанға ұқсайды. Бұндай бойкүйездік қайдан
келді?
– Жалпы, қазір әдебиетке, жазушыға деген сұраныс жоқ. Тәуелсіздіктің
алғашқы кезінен бастап-ақ экономикалық, саяси тәуелсіздік болса болды,
идеология қажет пе өзі, әлде жоқ па деген сұрақтар алдан шықты. Сосын келіп
оны қажетсіз деп есептедік. "Ұлттық идеологияны қайтеміз?" дегенде "соған
тойған жоқсыңдар ма?" деп бетімізден қағып тастаған үлкен кісілер болды.
Демек, идеология қажетсіз болған соң оның ең үлкен қаруы – әдебиет те
керексіз болды. Ал әдебиеттің күйі сондай болғанда жазушыларда не қадір
қалады дейсің. Рас тәуелсіздіктің бас тұсында өз пікірлерін жасырмай ортаға
салып жүрген қаламдастар болмады емес, болды. Алайда олардың айтқанын
ескерген ешкім болмады. Оны айтасың, Жазушылар одағына бюджеттен бір тиын
бөлінбейтіндей етіп оны Ата Заңға жазып тастадық қой. Бұлай істейтіндей не
болды, соншама?!
– Бұған сөзін өткізе алмайтын жазушылардың өзі кінәлі емес пе?
– Кейде менің оқыс пікірлерімді, айтқандарымды баспасөз баспайды.
Талай мәрте қырқып, қайшылап, әрең дегенде бергендері бар. Тіпті алдыңғы
жылы жиырма-отыз жазушы Елбасымен кездескенде айтқан ойларымды қиып
тастады. Мен түк айтпаған болып шыға келдім. Әрине, бұл жерде жазушылардың
өз кінәсі де жоқ емес. Қаламдастардың көбі кезінде компартияға қалай
жағымпазданса, енді жаңа Үкіметке де солай жағыну керек деп түсінді. Жақсы
ойлар, өткір пікірлер айтудың орнына "алдыңнан ақ күн тусын, жүз жаса, мың
жаса" деген алқалы баталар көбейіп кетті. "Билікке жақын жүрсем, қабылдауда
болсам" деген пендешіліктер көбейді. Мұның бәрі – бұрынғы құлдық санадан
қалған мінез. Тіпті жағынбаса тұра алмайтын адамдар да баршылық. Осындай
пендешіліктер биліктің бізден бас тартуына әсер етті ме деп те ойлаймын.
Жалпы, идеологиямен ойнауға болмайды ғой. Кешегі кеңестік жүйені жетпіс жыл
ұстап тұрған да сол идеология болатын. Ол анау 5 миллиондық армиядан да
күшті еді. Ал біз идеологияның қажеті жоқ дейміз. Кеше ғана бодандықтан
құтылып, құлдықтың қамытын сыпырған бізге дәл қазір идеология ауадай қажет.
Кейде жоғарғы мінберлерден алдымен экономика, саясат, сосын барып қалғаны
дейді. Бұл да сыңаржақ пікір. Жалпы, адам екі аяғын тең басып жүруі керек
қой. Өйткені ешкім де "алдымен оң аяғыммен, сосын сол аяғыммен жүремін"
демейді емес пе. Сондықтан мемлекеттің шаңырағын құлатпай ұстап тұратын
дүниелердің бәрін тең алып жүрген дұрыс.
– Аға, жетпістің биігінде тұрып, өткенге көз салыңызшы. Кімдерді
көресіз? Қазақ әдебиетінің болашағы туралы не ойлайсыз?
– Кейбіреулер "әдебиет құрыды, жоқ" деп ауызды құр шөппен сүртіп,
байбалам салады. Ол да дұрыс емес. Әдебиетті қанша төмендетем, құртам
дегенмен ол құрымайды. Өйткені халық бар жерде әдебиет болады. Рас, қазір
сол әдебиеттің жүдеп-жадаған кезі. Өйткені әдебиет насихатталмайды,
жазғаның оқушыға жетпейді. Қазір 1-2 мың данамен ғана кітап шығады. Ол
тарамайды. Жазушылардың үйінің балконында үйіліп жатады. Ары кеткенде
туыстарына, жора-жолдастарына таратады. Ол – әдебиет емес. Кеңес заманында
кітаптар кем дегенде 50-60 мың данамен тарайтын. Менің "Соңғы көш" атты
романым "Жұлдыз" журналында алғаш рет басылды. Сол кезде ол журналдың
таралымы 127 мың болатын. Қандай керемет еді десеңші. Не айтары бар, рас,
қазір әдебиет жүдеу адамның тірлігін кешіп жатыр. Әдеби процесс тоқтап
қалған. Дегенмен әдебиет жоқ деуге тағы болмайды. Әдебиеттің тағы бір
құлдыраған себебі, сын жоқ, сарапшы жоқ. Қазір баспа көбейіп кетті. Бір үш-
төрт кісі бірігеді де, баспа аша салады. Не жазсаң да, ақша төлесең болды,
шығара береді. Тіпті редакторы жоқ, корректоры жоқ баспаларды көрдім.
Шығарған кітаптарының іші толған қате. Енді бір қызық жайтты айтайын. Сені
ұстазым деп танып, жазғаныңа еліктейтін, шәкіртің болғаны жақсы. Бірақ
осының екінші бір қыры бар екен. Ол ұрлыққа айналған түрі. Сенің
жазғандарыңды тонын айналдырып, көшіріп алатындар пайда болды. Оны
тексеріп, сынап-мінеп, сараптап жатқан ешкім жоқ. Мысалы, менің сонау
тоқсаныншы жылдардың басында шыққан "Дарабоз" дейтін екі томдық романым
бар. Қазір содан аумайтын романдар жарық көрді.
– Қазір жасы біразға келген, мүйізі қарағайдай кейбір ақын-
жазушыларымыз өткен өмірлерін тәптіштеп мемуар жазуға кірісті. Оның ішінде
"Таңғажайып дүние" деген естелік кітап жазған өзіңіз де барсыз. Кейде Қадыр
Мырзалының жазғандарын қарап отырсаңыз, осы күнге дейін жақсы көріп келген
аға-апаларымыздың көлеңкелі тұстарын, пендешіліктерін көріп, айнып
қалғандай күйге түсеміз. Белгілі адамдардың пендешілігі жайлы сіздің де
жазғандарыңыз бар. Мұның бәрі осы күнге дейін жақсы көріп келген аға-
апаларымызға деген теріс ойды қалыптастыруға әсер етпей ме?
– Мемуар – әдебиеттің бір жанры. Ол бүкіл еуропалық әдебиеттерде
кеңінен таралған. Мемуар қазақта кенжелеу қалған. Мен екі-үш-ақ адамды
білемін. Олар Сәбит Мұқанов, Ғабиден Мұстафин, Әбділда Тәжібаев. Мемуар
жазу қиын. Өйткені ол қиялдан тумайды. Ол таза ақиқаттан, бастан кешкен
оқиғадан құралады. Және ондағы фактілерді бұрмаламай, сол қалпында беруің
қажет. Өйтпесең тарихқа обал, шындыққа қиянат. Сондықтан екінің бірі мемуар
жазуға бара алайды. Әрі мемуар өз басынан кешкен, жұртқа ғибараты мол өмір
болуы шарт. Менде біраз адамдардың аты аталады. Олардың біразының көзі
тірі. Мен не жазсам да көзбен көргенімді, куә болғанымды жаздым. Дұрыс емес
дейтіндер болса, айтсын, дәлелдесін. Осындай ақиқаттарды айтпасақ, онда
мемуар бола ма?! Жалпы, мемуар тарих үшін де қажет. Өйткені оның өзегінде
заманның шындығы жатады.
– Осы тұста зиялы қауымның қоғамдағы орны қандай болу керек?
– Қазір зиялы қауым Үкіметке, билікке, қалталы азаматтарға кіріптар,
солардың қолынан "жем" жейді. Осыдан келіп жауынгер емес, жағымпаз зиялылар
қалыптаса бастады. Оларды зиялы деуге де келмес. Тек оқыған дипломы бар,
бірақ өз күнін өзі көріп жүргендер. Нағыз зиялыны да жоқ деуге болмас,
баршылық, бірақ аз, саусақпен санарлық. Біз қызметкер мен қайраткерді айыра
білуіміз қажет. "Зиялы неге аз?" дегенге мен айтар едім, олардың арқа
тірейтін күші жоқ. Зиялы халыққа арқа тіресе керек еді, сүйенсе керек ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.