Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің пайда болуы мен қалыптасуы
Кіріспе
1.1 Кәсіпкерлік процестің субъектілерінің құрылымы.
1.2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің пайда болуы мен қалыптасуы.
1.3. Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық.құқықтық нысандары.
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы кіші бизнес пен кәсіпкерліктің дамуын талдау.
III.ОҚО.ғы қәсіпкерлікті дамытуды мақсаттық.бағдарламалық басқаруды жетілдіру.
3.1. ОҚО.да қәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымы
Кәсіпкерліктің дамуын бағдарламалық басқару мақсатында ОҚО.нда кәсіпкерлікті дамутыдың 2006.2008 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды.
3.2 Cайрам ауданында емдік қасиеті бар минералды бұлақ суын өндірудің бизнес . жоспары.
4. Өнімнің сипаттамасы
5. Маркетинг жоспары
6. Өндірістік жоспар
7. Ұымдастырушылық жоспар
8. Қаржылық жоспар
9. Жұмыстардың орындалу тізбесі
Қорытынды
1.1 Кәсіпкерлік процестің субъектілерінің құрылымы.
1.2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің пайда болуы мен қалыптасуы.
1.3. Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық.құқықтық нысандары.
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы кіші бизнес пен кәсіпкерліктің дамуын талдау.
III.ОҚО.ғы қәсіпкерлікті дамытуды мақсаттық.бағдарламалық басқаруды жетілдіру.
3.1. ОҚО.да қәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымы
Кәсіпкерліктің дамуын бағдарламалық басқару мақсатында ОҚО.нда кәсіпкерлікті дамутыдың 2006.2008 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды.
3.2 Cайрам ауданында емдік қасиеті бар минералды бұлақ суын өндірудің бизнес . жоспары.
4. Өнімнің сипаттамасы
5. Маркетинг жоспары
6. Өндірістік жоспар
7. Ұымдастырушылық жоспар
8. Қаржылық жоспар
9. Жұмыстардың орындалу тізбесі
Қорытынды
Дүниежүзілік тәжірибе нақты көрсеткендей, нарықтық экономикасы дамыған елдердің өзінде шағын кәсіпкерлік халық шаруашылығының дамуына, әлеуметтік мәселелерді шешуге, жұмыспен қамтылған қызметкерлер санын арттыруға едәуір әсерін тигізеді. Жекелеген елдерде шағын кәсіпкерлік субъектілері өздері өндірген тауар және оны сату көлемі, атқарған жұмысы мен көрсеткен қызметі, жұмыспен қамтылған адамдар саны жағынан алдыңғы рольде.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік және отандық тәжірибесін талдай отырып, оның келесі басымдықтарын атауға болады: шаруашылық жүргізудің жергілікті жағдайларына жылдам дағдылану; шағын кәсіпкерлік субъектілері іс-әрекеттерінің тәуелсіздігі; шешімдердің қабылдану мен орындалудағы шұғылдығы мен икемділігі; шығындардың кемдігі, әсіресе басқаруға кететін шығындардың; өз идеяларын, мүмкіншіліктерін іске асыруға жеке тұлға үшін зор мүмкіндіктердің болуы; қаржыға деген сұраныстың төмендігі және жергілікті рыноктардың талаптарына сәйкес өнімге және өндіріске тез арада өзгеріс енгізу; өзіндік қаржының жылдам айналымдылығы және т.б. Шағын кәсіпкерлік субъектілері жергілікті рыноктың сұранысын жақсырақ біледі, көп жағдайда нақты бір тұтынушылардың тапсырысымен тауарлар өндіреді, ірі кәсіпорындарға қарағанда көптеген адамдарға қажетті қаражаттар бере отырып, кәсіби жұмысшылар даярлауға және тәжірибелік білімдерді таратуға септігін тигізеді. Жекелеген елдерде шағын және орта кәсіпорындар ірі кәсіпорындармен салыстырғанда сан жағынан да, сондай-ақ тауар өндірудегі, жұмыс атқарудағы, қызмет көрсетудегі үлес салмағы жағынан да басым орынға ие. Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлікке кейбір кемшіліктер де тән, олардың арасында ең елеулілерін атап өту қажет: ықтимал тәуекелдің көптігі, соның салдарынан рыноктағы жағдайдың тұрақсыздығы дәрежесінің жоғары болуы; ірі компанияларға тәуелділігі; жұмысты басқарудағы кемшіліктері; басшылардың жетік біле бермеуі; шаруашылық жүргізу шарттарының өзгеруіне жоғары сезімталдығы; қосымша қаржыларды тартудағы және несиелерді алудағы қиындықтар; шаруашылық жүргізуші әріптестердің келісімдерді (шарттарды) түзгендегі сенімсіздігі және сақтығы және т.б.
Шағын және орта бизнесті нығайту мақсатында Елбасы 2005 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында шағын және орта бизнесті қолдаудың жаңа бағыттарын белгілеп отыр, олар – шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың түбірлей жаңа идеологиясын құру және кәсіпкерлік ортаның бастамаларын іске асыру үшін қолайлы жағдай туғызу, мемлекеттік кәсіпорындар мен мегахолдингтердің, ең алдымен ірі мемлекеттік компаниялар мен монополиялардың өздеріне үйлеспейтін міндеттерін шағын және орта бизнеске беруі; қаржылық супермаркет құру; банк кредиттеріне кепілдік беру мен сақтандыруды жүзеге асыру. [1]
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік және отандық тәжірибесін талдай отырып, оның келесі басымдықтарын атауға болады: шаруашылық жүргізудің жергілікті жағдайларына жылдам дағдылану; шағын кәсіпкерлік субъектілері іс-әрекеттерінің тәуелсіздігі; шешімдердің қабылдану мен орындалудағы шұғылдығы мен икемділігі; шығындардың кемдігі, әсіресе басқаруға кететін шығындардың; өз идеяларын, мүмкіншіліктерін іске асыруға жеке тұлға үшін зор мүмкіндіктердің болуы; қаржыға деген сұраныстың төмендігі және жергілікті рыноктардың талаптарына сәйкес өнімге және өндіріске тез арада өзгеріс енгізу; өзіндік қаржының жылдам айналымдылығы және т.б. Шағын кәсіпкерлік субъектілері жергілікті рыноктың сұранысын жақсырақ біледі, көп жағдайда нақты бір тұтынушылардың тапсырысымен тауарлар өндіреді, ірі кәсіпорындарға қарағанда көптеген адамдарға қажетті қаражаттар бере отырып, кәсіби жұмысшылар даярлауға және тәжірибелік білімдерді таратуға септігін тигізеді. Жекелеген елдерде шағын және орта кәсіпорындар ірі кәсіпорындармен салыстырғанда сан жағынан да, сондай-ақ тауар өндірудегі, жұмыс атқарудағы, қызмет көрсетудегі үлес салмағы жағынан да басым орынға ие. Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлікке кейбір кемшіліктер де тән, олардың арасында ең елеулілерін атап өту қажет: ықтимал тәуекелдің көптігі, соның салдарынан рыноктағы жағдайдың тұрақсыздығы дәрежесінің жоғары болуы; ірі компанияларға тәуелділігі; жұмысты басқарудағы кемшіліктері; басшылардың жетік біле бермеуі; шаруашылық жүргізу шарттарының өзгеруіне жоғары сезімталдығы; қосымша қаржыларды тартудағы және несиелерді алудағы қиындықтар; шаруашылық жүргізуші әріптестердің келісімдерді (шарттарды) түзгендегі сенімсіздігі және сақтығы және т.б.
Шағын және орта бизнесті нығайту мақсатында Елбасы 2005 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында шағын және орта бизнесті қолдаудың жаңа бағыттарын белгілеп отыр, олар – шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың түбірлей жаңа идеологиясын құру және кәсіпкерлік ортаның бастамаларын іске асыру үшін қолайлы жағдай туғызу, мемлекеттік кәсіпорындар мен мегахолдингтердің, ең алдымен ірі мемлекеттік компаниялар мен монополиялардың өздеріне үйлеспейтін міндеттерін шағын және орта бизнеске беруі; қаржылық супермаркет құру; банк кредиттеріне кепілдік беру мен сақтандыруды жүзеге асыру. [1]
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан». Астана, 28 ақпан, 2007ж.
2. Елбасымыздың 2005 жылы 18 ақпанындағы халыққа жолдаған Жолдауы
"Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры" АҚ "үлкен қаржылық маркетке"
3. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және
кәсіпкерлік: Оқу құралы - Астана «Фолиант» баспасы, 2005 - 176 б.
4. М.Б. Бисенғазиев, А.Ш.Хамитов. Кәсіпкерлік негіздері. Орал. 2001
5. Г.Ө.Жолдасбаева. Кәсіпорын экономикасы. Алматы. 2002
6. К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева. Кәсіпорын
қаржылық жағдайын талдау. Алматы, 2001.
7. Пелих А.С. Бизнес-план. - М.: Издательство «Ось-89»6 1998г.-96с.
8. Буров В.П., Морошкин О.К., Новиков О.К. Бизнес-план. Методика
составления. Реальный пример. - М.: Изд-во ЦИПКК АП-Отраслевая
билиотека «Технический прогресс и повышение квалификации кадров в
авиационной промышленности», 1995 - 88с.
9. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі. Өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген. Алматы. Қазақстан, 2000ж.
10.Қазақстанның экономикасын тұрақтандыру және нарыққа өту
бағдарламасы. Алматы, Қазақстан, 1991ж.
11.«Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау» туралы Қазақстан
Республикасының Заңы, 1992 жыл. 4 шілде.
12.«Шағын кәсіпкерлікті дамытуды жеделту және оны мемлекеттік қолдау
шараларын нығайту» туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Қаулысы. 1997 жыл, 6 сәуір.
13.«Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау» туралы Қазақстан
Республикасының заңы, 1997 жыл. 19 маусым.
14."Мемлекеттік сатып алу туралы" Қазақстан Республикасы Заңы
15. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналган мемлекеттік Стратегиясы
16. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 12 мамырдағы
«Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдарға арналған шағын және
орта кәсіпкерлікті жедел дамыту бағдарламасын бекіту туралы» №450
қаулысымен бекітілген Бағдарлама
17. Қазақстан Республикасының «Жеке кэсіпкерлік туралы» заңы 18. Қазақстан 2030 даму стратегиясы, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Қазақстан экономикалық, әлеуметтік жэне саяси жедел жаңару жолында" 19. ОҚО бойынша индустриалды-инновациялық дамуының Стратегиялық
жоспары, 2004-2015жж. Шымкент, 2003ж.
20. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында шағын және
орта кәсіпкерлік субъектілерінің бастамаларын қолдау жөніндегі
жеделдетілген шаралар бағдарламасы
21. Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың 2006-
2008 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасы
22. Қазақстанның статистикалық жылнамасы. Алматы, 2005.
23. ОҚО-ың қысқаша статистикалық жылнамасы. Шымкент, 2006. 24. Методическая инструкция СМК дипломное проектирование (дипломная
работа) общее требования к организации, содержанию и проведению МИ
ЮКГУ 4.7-007-2006. Шымкент
Қазақстан». Астана, 28 ақпан, 2007ж.
2. Елбасымыздың 2005 жылы 18 ақпанындағы халыққа жолдаған Жолдауы
"Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры" АҚ "үлкен қаржылық маркетке"
3. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және
кәсіпкерлік: Оқу құралы - Астана «Фолиант» баспасы, 2005 - 176 б.
4. М.Б. Бисенғазиев, А.Ш.Хамитов. Кәсіпкерлік негіздері. Орал. 2001
5. Г.Ө.Жолдасбаева. Кәсіпорын экономикасы. Алматы. 2002
6. К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева. Кәсіпорын
қаржылық жағдайын талдау. Алматы, 2001.
7. Пелих А.С. Бизнес-план. - М.: Издательство «Ось-89»6 1998г.-96с.
8. Буров В.П., Морошкин О.К., Новиков О.К. Бизнес-план. Методика
составления. Реальный пример. - М.: Изд-во ЦИПКК АП-Отраслевая
билиотека «Технический прогресс и повышение квалификации кадров в
авиационной промышленности», 1995 - 88с.
9. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі. Өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген. Алматы. Қазақстан, 2000ж.
10.Қазақстанның экономикасын тұрақтандыру және нарыққа өту
бағдарламасы. Алматы, Қазақстан, 1991ж.
11.«Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау» туралы Қазақстан
Республикасының Заңы, 1992 жыл. 4 шілде.
12.«Шағын кәсіпкерлікті дамытуды жеделту және оны мемлекеттік қолдау
шараларын нығайту» туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Қаулысы. 1997 жыл, 6 сәуір.
13.«Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау» туралы Қазақстан
Республикасының заңы, 1997 жыл. 19 маусым.
14."Мемлекеттік сатып алу туралы" Қазақстан Республикасы Заңы
15. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналган мемлекеттік Стратегиясы
16. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 12 мамырдағы
«Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдарға арналған шағын және
орта кәсіпкерлікті жедел дамыту бағдарламасын бекіту туралы» №450
қаулысымен бекітілген Бағдарлама
17. Қазақстан Республикасының «Жеке кэсіпкерлік туралы» заңы 18. Қазақстан 2030 даму стратегиясы, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Қазақстан экономикалық, әлеуметтік жэне саяси жедел жаңару жолында" 19. ОҚО бойынша индустриалды-инновациялық дамуының Стратегиялық
жоспары, 2004-2015жж. Шымкент, 2003ж.
20. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында шағын және
орта кәсіпкерлік субъектілерінің бастамаларын қолдау жөніндегі
жеделдетілген шаралар бағдарламасы
21. Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың 2006-
2008 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасы
22. Қазақстанның статистикалық жылнамасы. Алматы, 2005.
23. ОҚО-ың қысқаша статистикалық жылнамасы. Шымкент, 2006. 24. Методическая инструкция СМК дипломное проектирование (дипломная
работа) общее требования к организации, содержанию и проведению МИ
ЮКГУ 4.7-007-2006. Шымкент
Кіріспе
Дүниежүзілік тәжірибе нақты көрсеткендей, нарықтық экономикасы дамыған
елдердің өзінде шағын кәсіпкерлік халық шаруашылығының дамуына, әлеуметтік
мәселелерді шешуге, жұмыспен қамтылған қызметкерлер санын арттыруға едәуір
әсерін тигізеді. Жекелеген елдерде шағын кәсіпкерлік субъектілері өздері
өндірген тауар және оны сату көлемі, атқарған жұмысы мен көрсеткен қызметі,
жұмыспен қамтылған адамдар саны жағынан алдыңғы рольде.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік және отандық тәжірибесін талдай
отырып, оның келесі басымдықтарын атауға болады: шаруашылық жүргізудің
жергілікті жағдайларына жылдам дағдылану; шағын кәсіпкерлік субъектілері іс-
әрекеттерінің тәуелсіздігі; шешімдердің қабылдану мен орындалудағы
шұғылдығы мен икемділігі; шығындардың кемдігі, әсіресе басқаруға кететін
шығындардың; өз идеяларын, мүмкіншіліктерін іске асыруға жеке тұлға үшін
зор мүмкіндіктердің болуы; қаржыға деген сұраныстың төмендігі және
жергілікті рыноктардың талаптарына сәйкес өнімге және өндіріске тез арада
өзгеріс енгізу; өзіндік қаржының жылдам айналымдылығы және т.б. Шағын
кәсіпкерлік субъектілері жергілікті рыноктың сұранысын жақсырақ біледі, көп
жағдайда нақты бір тұтынушылардың тапсырысымен тауарлар өндіреді, ірі
кәсіпорындарға қарағанда көптеген адамдарға қажетті қаражаттар бере отырып,
кәсіби жұмысшылар даярлауға және тәжірибелік білімдерді таратуға септігін
тигізеді. Жекелеген елдерде шағын және орта кәсіпорындар ірі
кәсіпорындармен салыстырғанда сан жағынан да, сондай-ақ тауар өндірудегі,
жұмыс атқарудағы, қызмет көрсетудегі үлес салмағы жағынан да басым орынға
ие. Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлікке кейбір кемшіліктер де тән, олардың
арасында ең елеулілерін атап өту қажет: ықтимал тәуекелдің көптігі, соның
салдарынан рыноктағы жағдайдың тұрақсыздығы дәрежесінің жоғары болуы; ірі
компанияларға тәуелділігі; жұмысты басқарудағы кемшіліктері; басшылардың
жетік біле бермеуі; шаруашылық жүргізу шарттарының өзгеруіне жоғары
сезімталдығы; қосымша қаржыларды тартудағы және несиелерді алудағы
қиындықтар; шаруашылық жүргізуші әріптестердің келісімдерді (шарттарды)
түзгендегі сенімсіздігі және сақтығы және т.б.
Шағын және орта бизнесті нығайту мақсатында Елбасы 2005 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында шағын және орта бизнесті қолдаудың жаңа
бағыттарын белгілеп отыр, олар – шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың
түбірлей жаңа идеологиясын құру және кәсіпкерлік ортаның бастамаларын іске
асыру үшін қолайлы жағдай туғызу, мемлекеттік кәсіпорындар мен
мегахолдингтердің, ең алдымен ірі мемлекеттік компаниялар мен
монополиялардың өздеріне үйлеспейтін міндеттерін шағын және орта бизнеске
беруі; қаржылық супермаркет құру; банк кредиттеріне кепілдік беру мен
сақтандыруды жүзеге асыру. [1]
Конституциялық ережеге сай: “Әрбір тұлға кәсіпкерлік қызметпен
еркін айналысуға, жеке мүлкін кез-келген заңды кәсіпкерлік іс үшін
пайдалануға құқылы”. Сондықтан мемлекет кәсіпкерлік ісімен еркін
айналысуға кепілдік береді және оны қорғап, қолдап отырады.
Кіші бизнес – бұл меншікке негізделген, несиеге алынған және
басқа да мүмкіндіктерді пайдалану арқылы қолданылып жүрген заңға
сәйкес жүзеге асырылатын бастамалық, шаруашылық және басқа да қызмет болып
табылады.
Кәсіпкер, жеке тұлға - ол өндірістік шаруашылық, көтерме сауда,
инновация, кеңестер беру, коммерциялық делдалдар, бағалы қағаз
операциялары және тағы да басқа заңмен тыйым салынбаған кез-келген қызмет
түрлерімен айналысуға құқылы.
Қәзір республика көлемінде кәсіпкерлікті, кіші және орта бизнесті
дамыту, оны көтермелеу мақсатымен арнайы заң қабылданып, оны өндірістің
қай саласында, одан тыс саласында қолдап, дамытып қорғауға жол
ашылып отыр.
Кіші және орта бизнес экономиканың дамуына ықпал жасайды,
нарықты тауарлармен, қызметтермен толтырады және бюджетті ұлғайтады,
тауар өндірушілер мен қызмет көрсетушілер арасында тауар шығарған кездегі
бәсекелестікті күшейтеді, қосымша жұмыс орындарының пайда болуына ықпалын
тигізеді. Ірі фирмаларда көптеген зор матералдық, қаржылық, еңбек
ресурстары және маманданған кадрлар бар, олар жоғары дәрежедегі
ғылыми-техникалық шешімдер қабылдап, өндірістік техникалық жаңа әдісін
қолдана алады. Ал, екінші жағынан, соңғы уақытта шағын және орта
бизнестің істері орын алуда. Олар әсіресе күрделі қаражатты және қызметтер
кооперативін көп қажет етпейтін жұмыс саласында пайда болады. Шағын
және орта кәсіпорындар, әсіресе, ғылыми жұмысты көп талап етпейтін
салаларда және тұтыну тауарларын шығару салаларында пайда болады. Шағын
фирмаларды ірі фирмалармен салыстырғанда, экономикалық тиімділігі
жергілікті нарыққа жақындығы, клиенттің сұранысына икемділігі шағын
мөлшерде өндіруі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге себебін
тигізеді, ол бәсекелік ортаны өркендетеді, қосымша жұмыс уақыты пайда
болады.
Шағын кәсіпорындардың ең басты маңыздылығы - бұл әлеуметтік
аспектілігінде. Өзінің құрылуымен шағын кәсіпорындар жұмыс орындарын
көбейтуге жағдай жасайды. Сөйтіп, жұмыссыздықты азайтады. Бұдан басқа
халықтың жалпы білімділігінің артуы барысында азаматтар арасында
жаппай өздерінің жеке қабілеттіліктерін көрсетулері үдей түседі.Ең
алдымен бұған қол жеткізуде өз істерін ұнататындықтары және бұған
бейімділіктерінің сай болуына қарай өздерінің жеке “ісін” ашу, өзінің
бизнеспен айналысуын жалғастыру болып табылады. Мұның өзі сондай-ақ ,
шағын кәсіпорындардың дамуына қажеттілігін тудырады.
Сонымен, экономиканың жаңа жағдайындағы рынокқа өтуінде шағын
кәсіпорындар “жанама” өнім ретінде болмайды. Олар еліміздің ажырамайтын
саяси- экономикалық жүйенің бөлігі болып табылады.
Біріншіден, нарықты қатынастардың тұрақтылығы, солай болғандықтан,
халықтың көптеген бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады.
Екішіден, рыноктық жағдайда олар қажетті икемділікті қамтамасыз
етеді, терең мамандандыруда іске асыруды және өндірісті тармақтанған
кооперацияға айналдырады. Онсыз оның экономикалық тиімділігінің болуы
мүмкін емес. Нәтижесінде, бұл шаруашылық дамуының және ұлттық
экономиканың серпінді өсуіне үлкен ықпал етеді.
Үшіншіден, шағын кәсіпорындар ролінің өзгеруі орта және ірі
кәсіпорындардың қызмет етуіне тиек болады.
I ʸñiïêåðëiê ïåí øà¹ûí áèçíåñòi дамуының ¹ûëûìè òåîðèÿëûº
íåãiçдері.
1.1 ʸñiïêåðëiê- ýêîíîìèêàëûº äàìóäû íåãiçãi áà¹ûòû
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың “өз ісіне” деген табиғи
ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында
бұл қызметтің ерекше түрі – кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына
әкеп соғады.
Кәсіпкерлік дегеніміз - адамдар мен олар құрған бірлестіктердің
белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге
бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын
көздейді. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш-жігерді жүзеге асыруға,
экономикалық және ұйыдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа
байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай 2
жағдайға: біріншіден, комерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық
пен дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен
кедергілерді жеңе білуге; екіншіден, экономикада ұйымдастыру ісінде
тапқырлық пен жаңашылдық тантуға, ҒТП-ке жетуге тікелей қатысты. [3]
Экономикасы нарықтық бағыттағы Қазақстан үшін кәсіпкерліктің
даму мәселесі-өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені,
нарықтық экономиканың өзі - кәсіпкерлік орта. Кәсіпкерлікті дамыту –
нарықтық экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік
төңірегінде көптеген мәселенің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы
ролінің өте маңыздылығын дәлелдейді. Қазақстан Республикасы
Конституциясында былай деп жазылған : “Әркімнің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез-келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін
пайдалануға құқығы бар”.
Жалпы өркениетті елдің қай-қайсысын алсақ та, өздерінің
экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешуде кәсіпкерлікке арқа
сүйейді. Себебі кәсіпкерлік халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар
қосымша жұмыс орындарының ашылуына да себебін тигізеді. Кәсіпкерлік
осындай және басқа да экономикалық және әлеуметтік функцияларды оны
дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға
және оны реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз
береді. Техникалық прогресс, тұтынушы сұранысын толық қанағаттандыру
кәсіпкерліктің тиімділігіне байланысты болады.
Кәсіпкерліктің түрлі формаларының өзара тиімді ынтымақтастық
құруы келешегі зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми-техникалық
жетістіктерді қабылдауға анағұрлым қабілетті нарықтағы сұраныс
өзгерісіне оңай бейімделеді. Сондай-ақ ірі кәсіпорындарға тауар
жеткізу мен қызмет көрсету құқығы үшін өзара бәсекеге барады, мұның
өзі олардың тұрақты табыстарына кепілдік берді. Олар ірі
кәсіпорындардың орнықтылығын және өндірістік диверсификациясын
қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы әрекет етеді. Кәсіпкерлік
нарықта консалтингтік, брокерлік, маклерлік, делдалдық, жарнама,
қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен қамтамасыз
етіліп белсенді роль атқарады.
Кәсіпкерлер саны артып, олар өндіретін тауарлар түрі өскен
сайын халық сұранымы да барынша қанағаттандырылып, бюджетке салық
төлеушілер қатарының көбейе түсетіні мәлім. Ал мұның өзі қазір бір
күн сайын газет беттерінен оқып та, теледидар, радиодан естіп те
келе жатқан жалақы мен зейнетақының уақытылы төленіп отыруына да
себебін тигізетіні сөзсіз.
Еңбекке деген қабілетін адам екі жолмен пайдалана алады:
-не кәсіпкер ретінде
-не басқа кәсіпкерге жалдамалы жұмыскер ретінде.
Нарықтық экономиканың қозғаушы күші кәсіпкерлік—бұл өнім өндіру,
белгілі бір жұмыстарды, қызметтерді орындауға байланысты ерекше
әрекет. Оның негізгі белгілері:
-шаруашылық әрекетінің бостандығы (өндіріс құралдарын пайдалануды,
өндіріс түрлері мен тәсілдерін таңдауды);
-осы экономикалық әрекетке, оның нәтижесіне, сондай-ақ оған
байланысты пайда болатын қателерге жеке басымен толық жауап беру;
-коммерциялық табыс пайда түсіруге бағытталады.
Нағыз кәсіпкерлік—бұл ерекше қасиет және ерекше іскерлік
этикасы мен өмір сүру және моральдық эстетикалық құндылықтың ерекше
жүйесі.(И.Шумпетер). Кәсіпкер мынандай ерекше белгілерімен
ерекшеленіп тұрады:
-еңбек сүйгіште, аса үлкен рухани күш, ынталылық, жаңашылдық,
шығармашылдық;
-іскерлік қабілет, тәуекелшілдік және өз бизнесін ұлғайтуға
ұмтылушылық;
-адамдармен араласа алу қасиеті;
-жауапкершілік адалдық , заң мен салт-дәстүрді сыйлау, басқа
адамдардың топтары мен қарым-қатынастары.
Сонымен қатар, кәсіпкердің ең ерекше қасиеті—ұйымдастырушылық
қасиеті. Жалпы алғанда кәсіпкер кәсіпорынның әрекетін бағыттайтын
және көптеген жағдайда осы әрекетті басқарушы кәсіпорынның негізгі
қолдаушысы және ұйымдастырушысы болып табылады. Ол еңбек құралдарының
иесі де болуы мүмкін, сондай-ақ өз иелігіне жатпайтын мүлікті жалға
алу арқылы пайдалануы да мүмкін. [3]
Кәсіпкердің қызметін бағалай отырып, А.Смитт “Өзінің жеке
мүдделерін көздей отырып, ол қоғам саналы түрде қызмет еткісі
келгенінен де артық еңбек сіңірді”,- деп атап көрсетті.
Кәсіпкерлік белсенділік субъектінің негізі - кәсіпкерлік функцияны
атқарушы, яғни кәсіпкерлердің өзі. Кәсіпкерлік процесті қозғаушы
субъект. Кәсіпкер кәсіпкерлік процесті мүмкін болатындай етуші
байланыстар орнатып, олардың ортасында орналасады. Бірақта кәсіпкер
бұл процестің жалғыз субъектісі емес, кәсіпкерлік функцияны атқара
отырып, идеяны іске асруға тартылатын капитал иесімен және идеяны
тиімді іске асыру процесін басқаруға қажет маман-менеджерлермен
байланыс орнатады. Кез-келген жағдайда кәсіпкер өндірістік процестің
мүмкін не мүмкін еместігі және оның жалғасуы, соған байланысты
тұтынушымен әрекеттесуі керек.
Тұтынушы кәсіпкер тарапынан негізгі серіктес ролінде
қарастырылады. Тұтынушыға көңіл қою, оның мүддесі үшін жұмыс істеу-
кәсіпкерге қойылатын маңызды талап. Бірақ та одан маңыздырағы, ол -
тұтынушы әрқашанда кәсіпкерлік процестің субъектісі, оның қатысуынсыз
мұндай процес мүмкін емес. Кәсіпкердің серіктестерінің басқа
категорияларымен жағдайы дәл осылай анықталады—кәсіпкер кооперациялық
байланысқа түсуге мәжбүр болған тұлғалар, яғни өндірістік процесті
ұйымдастыруға қажеттінің барлығын жеткізушілермен (шикізат, босалқы,
жабдықтар, электр энергиясы және т.б.). Осы секілді серіктестермен
байланыс орнатпаса, өндірістік процессті ұйымдастыру идеясы “ауада
қалықтап”, оны іске асыру мүмкін болмайды. Бұдан кейін жеткізіп
беруші кәсіпкерлік процестің міндетті түрдегі қатысушы субъектісі
ролінде болады.
Кәсіпкердің өзіндік ұйымдастыру принципінің мәні, тұтынушылар
және жеткізуші серіктестермен қажетті байланыстарды орната алуда.
Осындай байланыстарды орната алмау, не орнатуды қаламау адамға
кәсіпкер болуға жол бермейді, ол талант. Осындай әрекеттерге табиғи
бейімділік кәсіпкерлік процесті жоғары тиімділікпен ұйымдастыруға
алып келеді. [4]
Бірақ та кәсіпкерлік процес әрқашанда қандай да бір нақты
өндірістік процеске негізделе бермейді. Егерде мұндай процесті іске
асыруға өз күші жетпесе , онда жалдамалы жұмысшылар тартылады, олар
негізінде кәсіпкердің пікірлестері болуға тиіс. Ал егер бұлай болса ,
онда оларда кәсіпкерлік процестің субъектілері болады. Сонымен бірге
кәсіпкер өзінің басқа да ұйымдастырып отырған процестің
субъектілері секілді ұлттық құрылым ішінде жұмыс істеп отырған
және мемлекет барлық субъектілерге өз әсерін тигізетінін түсінеді.
Кәсіпкер алдында пайда болатын әртүрлі жағдайларды мемлекет қолданып
отырған шараларға қөмекші не қарсылас ролінде болуы мүмкін.
Кәсіпкер бұл жағдайды ескермеуге болмайды, сондықтан да мемлекетте
ұйымдастырылып отырған процестің толыққанды және құқылы субъектісі
ретінде қабылдайды.
Тұтынушылармен байланыс орнату бұл жерде тек бір нәрсені
көздейді--өндіріліп отырған тауарға олардың көңілін аудару осындай
тауарды сатып алу шешімін ерікті түрде қабылдайтындай әсер ету.
Кәсіпкерлік процестің субъектілерінің құрылымы түгелімен
төмендегі суретте көрсетілгендей болады.
Кәсіпкерлік процестің субъектілерінің құрылымы.
Кәсіпкерлік процес өзінің айналасына әр субъектінің эгоистік
және экономикалық мүдделерімен санасатын, араларында мақсатты
байланыстары бар салыстырмалы жабық түрдегі субъектілер тобын құру
ретінде мінезделеді.
Кәсіпкерліктің теориясы мен практикасын үйрену барысында
кәсіпкерлік белсенділік объектісі категориясы үлкен маңызға ие.
Себебі дәл осы объектімен кәсіпкерлік идея байланыста жиі болады
(бірақта ол өндірістік процесті ұйымдастырумен немесе басқарумен,
жаңа рынотарын дәстүрлі емес әдістермен, өткізу іздеумен және т.б.
байланыста болуы мүмкін).
Кәсіпкерлік объектісі - сатып алу, қолдану және тұтыну нарығында
ұсынылатын біреудің бір нәрсеге қажеттілігін қанағаттандыратын
тауар, өнім, қызмет, баға көлемі, сыртқы және т.б. көрініс секілді
көрсеткіштермен мінезделетін ерекшеленген біріңғай тауарлы бірлік,
кәсіпкердің өз әрекетіне маманданған қатынасы ең алдымен тауарлық
сапасына, тұтынушылық қасиетіне,баға, сырты көрініс, орамы , буып түюі
және т.б. одан соң барып тауарлы бірліктер санына көңіл қоюды
талап етеді. [3]
Кәсіпкерлік процестің барлық субъектілерінің арасындағы
қатынастар тауарлы мінезде, бірақта эгоистік экономикалық мүдде
ақшалай формада көрініс табатындықтан (арзанырақ алып, қымбатырақ
сату),субъектілер арасындағы қатынастар да тауарлы ақшалай қатынас
мінездемесінде болады.
Кәсіпкерлік қызметтің мақсаты - ол сұранысы және кәсіпкерге
табыс әкелетін тауарды өндіріп, нарыққа ұсыну. Кәсіпкердің тауарды
өндіріп, нарыққа ұсыну шешімін іске асыру барысындағы шығындардың
артуы.
Шығындар - кәсіпкердің осындай тауарды өндіруіне жұмсаған
шығыстары (негізінде ақша формалары).
Табыс - кәсіпкердің кассасына белгілі бір тауарлар, қызметтер,
мүліктер, басқа тұлғаға беру үшін келіп түсетін төлемдер. Табысты
белгілі мерзімге келіп түсетін және болашақта қайтарылуы тиіс
қарызға алынған қаражаттардан ажыратып алу қажет.
Мысалы, сіздің банктағы шотыңызға А тұлғасына жеткізілген
тауарларға төлем ретінде 300 мың теңге түсті, оларды өндіру сізге
200 мың теңгеге түсіп еді. Бұл жерде сіздің табысыңыз 300 мың
теңге, ал пайдаңыз 200 мың теңге.(300мың теңге-200мың теңге). [4]
Пайда табу тек кәсіпкерлік емес. Сондықтан да кәсіпкер
пайдасы немесе кәсіпкер табысы секілді экономикалық категорияның
ерекшелігіне көңіл бөлу маңызды. Кәсіпкер табыс мағынасында
басқарудан, өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдіс тәсілдерін енгізуінен
түсетін қосымша табысты кәсіпкер өзінің табиғи дарынына не сараптау
және өндіріс факторларын сыртқы орта шарттарына тәуелсіз
комбинациялау жасай алатындығына байланысты алатын артықшылықты
айтамыз.
Басқаша айтсақ кәсіпкер пайдасы 2 элементтен құралады:
-іскер адамның үйреншікті пайдасы;
-іскер адамның үйреншікті пайдасынан артушылық.
Екінші элемент - кәсіпкер табысы өндіріске жаңалық енгізу,
инновация үшін қоғамдық сый-ақы формасы.
Сіздің кәсіпорныңыздың пайдасы айына - 1 млн. теңге деңгейінде
тұрақты тұр еді делік. Сіз айталық, өндірістік процестің ұйымдастыру
жүйесін өзгерттіңіз. Соның нәтижесінде өндіріс тиімділігі мен пайда
айына 1,5 млн. теңге құрады. Бұл жағдайда 500 мың теңге - сіздің
кәсіпкерлік табысыңыз (пайда).
Кәсіпкердің пайдасы неғұрлым жоғарылаған сайын, соғұрлым
тұтынушылар саны жоғары, кәсіпкерлік өндіріс, салық төлеу, өндірісті
ұлғайтады, жұмыскерге жұмыс орны кеңейеді, тауарлар саны өседі,
еңбекке қабілетсіздерге әлеуметтік көмек көрсетеді, қоғамда келісімдер
үрдісі кеңейеді.
Кәсіпкерлік - бұл тауарды жеткізу және алыс, жақын
перспективадағы нарықтың зерттелуі деңгейінің көрсеткіші. Тауарды
жеткізу басталғанға дейін нарықтың жеткізуге реакциясын анықтау
қиын. Кәсіпкер бұл мағынада өз қауіп – қатері мен қарқынына әрекет
етеді, себебі ол мәңгілік экономикалық теориядағы келіп тіркелген
сұрақтарға жауап беру керек. Олар:
-не өндіру керек;
-қалай өндіру керек;
-кім үшін өндіру керек.
Бұл сұрақтарға жауапты кәсіпкер абстрактілі деңгейде береді,
яғни кәсіпкер болашақ тұтынушыны жалпы анықтайды. “Менің
тұтынушыларым 3-8 жас аралығындағы қыздары бар ата-аналар болады”,
- деп жорамалдайды, мысалы үшін балалар ойыншықтарын өндіруші,
болашақ тұтынушының бұдан да нақтырақ мінездемесін кәсіпкер бере
алмайды, оның керегі де жоқ, себебі мұндай ариентация жеткіліксіз.
Тұтынушының нақты мінездемесін тікелей жеткізіп беру кезінде және
тауарды өндіруге алғашқы тапсырыстарды орындау кезінен анықталады.
Кәсіпкер әдетте өз әрекетін үш бағытта таратады:
Бірінші бағыты - өндірісті басқару (өндіріс процестерін, еңбек
коллективін, кәсіпкер құрылымдарын). Кәсіпкер әрекетінің бұл бағыты
менеджмент концепциясы түрінде ғылымда жеке даму алды.
Кәсіпкер менеджменттің негізгі концепциясын игеріп, менеджер
болуға тиіс. Әрине орын алған кәсіпкер құрылымдарды бастан
маманданған кәсіпкер белсенділікпен менеджер жұмысын бірге алып
жүреді.
Өндірісті басқаруды кәсіпкер ешқашанда басқа кәсіпкерлік
әрекет бағыттарынан бөлек жүргізе алмайды, ал өндірісті өндіріс
үшін емес тұтыну үшін ұйымдастырады.
Осы себептен оның әрекетінің екінші бағыты - нарықты зерттеу.
Нарықта болып жатқан процестерді талдауынсыз тиімді кәсіпкерлік іс-
әрекет болуы мүмкін емес.
Нарықта кәсіпкерлікті өнім тауары айналысында орын алып
жатқан жағдай қызықтырады.
Кәсіпкер әсіресе өз іс-әрекетінің барысында маркетинг жөнінде
маман болуы тиіс. Кейінірек маркетинг мәліметтері мен қорытындыларын
алу үшін сол адамдарға жүгінеді. Бірақ кез-келген жағдайда оның
маркетинг негіздерінен хабары болуы керек.
Кәсіпкер өз көңілін бөлетін үшінші бағыт - серіктестік
байланыстар (орын алған не жоспарланып отырған).
Сонымен бірге серіктестік байланыстар эффективті, эффективтірек
және ескі күтіліп отырғандағымен салыстырғанда эффективтігі
төменірек ескілерінен бас тарту, жаңаларды іздеуге көңіл бөледі. [3]
Кәсіпкерлік әрекеттің негізгі бағыттары толығымен орын алады.
Кәсіпкерлік әрекеттің бағыты.
Сонымен, кәсіпкерлік - тауарларды өндірумен нарыққа жеткізу
кәсіпкерлік табыс (пайда) алуға бағытталған экономикалық (шаруашылық)
жүйесінде байланысты қауіп-қатермен және инновациялық тұрғыдан
келуге негізделген іскерлік формасы.
1.2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің
пайда болуы мен қалыптасуы.
Кәсіпкерліктің экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру
өзгешелігі, кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынушы
оған бүгіннен бастап ақша төлеуге дайын.
Кіші бизнес кәсіпорынның экономикалық дамуының маңызды
факторы. Сонымен бірге, ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да
аса басты ықпал етеді. Соңғысын мына жағдаймен түсіндіруге
болады: кіші бизнес өзінің мәнін жете түсіну негізінде(әрбір
азаматтың өзінің материалдық жағдайын одан әрі жақсартуға
талаптануы) оның одан әрі дамыту формасы арқылы жалпы жағдайларды
тудырады.
Шағын кәсіпорынның ел экономикасындағы ролі аса үлкен. Біздің
республикамызда кіші бизнестің үлесі қазіргі кезде 90%-ке жетті.
Кіші бизнестің экономикада алатын ролінің маңыздылығы—бұл
әлеуметтік аспектілігінде. Өзінің дамуымен кіші бизнес жұмыс
орындарын көбейтуге жағдай жасайды, сөйтіп жұмыссыздықты азайтады.
Бұдан басқа халықтың жалпы білімділігінің артуы барысында
азаматттар арасында жаппай өзінің жеке қабілеттіліктерін көрсетулері
үдейе түседі. Ең алдымен бұған қол жеткізуде өз істерін
ұнататындықтары және бұған бейімділіктерінің сай болуына қарай
өзінің жеке “ісін” ашу, өзінің бизнеспен айналысуын жалғастыру болып
табылады. Мұның өзі сондай-ақ шағын кәсіпорынның дамуына
қажеттілігін тудырады.
Кіші бизнес еліміздің ажырамайтын саяси-экономикалық жүйенің
бөлігі болып табылады.
Біріншіден, нарықтық қатынастың тұрақтылығы солай болғандықтан,
халықтың көптеген бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады.
Екіншіден, рыноктық жағдайда олар қажетті икемділікті қамтамасыз
етеді, терең мамандандыруда іске асыруды және өндірісті тармақталған
кооперацияларға айналдырады. Онсыз оның экономикалық тиімділігінің
болуы мүмкін емес. Нәтижесінде, бұл шаруашылық дамуының және ұлттық
экономиканың серпінді өсуіне үлкен ықпал етеді.
Үшіншіден, шағын кәсіпорынның ролінің өзгеруі орта және ірі
кәсіпорындардың қызмет етуіне тиек болады.
Жалпы, кіші бизнес өнімді өндіруге, жұмыс істеуге және қызмет
көрсетуге, жинауға, өңдеуге және ақпарат беруге, рухани байлықты
жасауға бағытталған қызмет. Шағын бизнестің дамуы нарықтық тауар
және қызметтерден дамиды, экспорттық потенциялын арттырады және
жергілікті шикізат ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Шағын кәсіпорынның маңызы ол тек тұтыну саласында емес, кейбір
бөлек узелдер мен механизмдерді шығару жағдайына немесе
полуфабрикаттар өндіріп, негізгі басты өндірісті қамтамасыз етеді.
Шағын бизнес саласындағы кәсіпорындар барлық халықшаруашылық
салаларында жұмыс істейді. Шағын кәсіпорындарда кейбір тауарлар
шығару, қызмет атқару - тек мемлекеттік кәсіпорындарға жүктеледі, ал
кейбір тауарларды өндіру үшін арнайы рұқсат немесе лицензия керек
болады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік—шаруашылық қызметтің
маңызды түрі. Оның ролін А.Смит былай деп бағалаған болатын:
“Кәсіпкер өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей
тұрғанымен, ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді.” Қазіргі экономика
кәсіпкерлікті –шаруашылықты ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды.
Кәсіпкердің экономиканы өрлетуге қосар үлесі өте зор. 2
Қазақстан Республикасында тұрғындардың жұмыспен қамтылуын
арттыру және нарықты отандық тауарлар мен қызметтерге малықтыру
кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тәжірибесіндегі техникалық
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық потенциялын толығырақ
пайдалану үшін оның пайда болуы мен дамуына үлкен мән берілуде.
Елде оның тәуелсіз дами бастаған әр алуан түрлері мен формаларының,
Қазақстанның қайта қалыптасушы экономикасының құрамдас бөлігі ретінде
қалыптасу процесін қамтамасыз ету және нарықтық қатынастарға өту
жағдайында әлеуметтік-экономикалық қайта құруларды жүзеге асыруда
олардың ролін жоғарылату үшін 20-дан астам заң және нормативтік
актілер қабылданды.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік алғаш рет кооперативтік
бастамада шағын кәсіпорындар түрінде 1992 жылы пайда болды. Ол кезде
олар 34506 бірлікті құрады. Олардың үлесіне Республикадағы жұмыспен
қамтылған жалпы жұмысшылар санының 6%-ы және ЖІӨ-нің 7%-ы
тиді.
Дегенмен, мемлекеттің инфляцияны ауыздықтау мақсатындағы қатаң
ақша-несие және бюджеттік реттеудің нәтижесінде кәсіпкерлік
саласында пайда болған дағдарысты үдерістер, оның дамуына
маңызды қиыншылықтарды туындатты және шағын бизнеспен
айналысушы субъектілердің санын 24030 бірлікке дейін қысқарды, ал
олардың үлестері жоғарыда көрсетілген мәліметтер бойынша
сәйкесінше 5,2% және 6% дейін қысқарды.
Бірақ та 1997 жылы кәсіпкерліктің пайда болуы мен даму
тәжірибесінде және ең алдымен шағын бизнесте күрт ¼çãåðiñêå
ұшыраған жыл ретінде орын алды, ол кезде шағын кәсіпорынның
қысқаруларының тоқтауы былай тұрсын, олардың саны алдағы жылдармен
салыстырғанда көптеген есе өсті. Мысалы, 1997 жылы шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне жататын шағын кәсіпорындар саны ел бойыша 123
мың бірлікті құрады, ал жеке кәсіпкерлердің саны - 196 мың адамға
жетті, бұл көрсетілген жылы жеке кәсіпкерлік саласының айтарлықтай
кеңейе түскендігін куәландырады. Заңды және жеке кәсіпкерлік
тұлғаның тез көбеюіне 1997 жылы шыққан Қазақстан Республикасы
Президентінің Екінші Жарлығы үлкен ықпал жасады - “Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен дамуын белсендіру шаралары
туралы”, “Қазақстан Республикасында аймақтық шағын кәсіпкерлікке
қолдау көрсету мен дамыту бағдарламалары және паритеттер туралы”
және шағын кәсіпкерліктің, соның ішінде шағын бизнестің өзекті
проблемалары іс-жүзінде шешу үшін сол жылы осылардың негізінде
қабылданған бірқатар заң және нормативтік актілер. Солардың қатарында
ел басшылығының 1997 жылы 14 наурызындағы №325 “Шағын кәсіпкерліктің
ақпараттық көрме орталығын құру туралы” және 1997 жылы 26 сәуірдегі
№665 “Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорын құру туралы” қаулыларымен
1997 жылы маусымда қабылданған “Шағын кәсіпкерлікті қолдау туралы”
Заңы маңызды орындарға ие болды, біздің республикамызда шағын
бизнесті одан әрі дамыту бойынша бағдарламалық құжаттарға
айналды.[11]
Осылайша, Қазақстанда елдегі қалыптасушы нарықтық экономикаға
қажетті масштабтарда кәсіпкерлік қызмет еркіндігін және оның пайда
болуы мен сәтті дамуын қамтамасыз ететін, шағын бизнестіің берік
құқықтық негізі құрылды. Бірақ, шағын бизнесті оның өмір сүруімен
органикалық түрде байланысты болып келетін орта және ірі
кәсіпкерліктен бөлуге болмайды.
Осы жерде бизнестің әрбір түріне өзінің жеке артықшылықтарын
танытуға және нарықтық экономикада өздеріне тән ерекше міндеттерді
орындауға мүмкіндік беретін байланыстырушы біріңғай заң базасының
жоқтығы білінеді, ол бизнестің барлық түрлерінің өзара байланысқан
түрде дамуы үшін жалпы құқықтық негіз ретінде қызмет көрсетуі
керек. Кәсіпкерлік қызмет саласында шағын бизнес кәсіпорынның негіз
қалаушы ретінде орын алатындығы белгілі, кейіннен бұл негізде
анағұрлым биігірек шаруашылық “қабаттары” өсіп жетіледі және ол көп
нәрсе бойынша нарықтық экономикамен түсініліп, өз ғимаратының
архитектураларын алдын-ала қарастырады. Ірі бизнес кәсіпорындары
болса, нарықтық экономиканың “тасушы конструкциясына” жатады, олар
тұрғындарын әр алуан тауарлар мен қызметтерге деген сұраныстарын
қамтамасыз ететін күшті өндірістік потенциялына ие. Олар индустриялық
жүйенің негізін құрайды және елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді.”11
Сондықтан шағын, орта және ірі кәсіпкерлік проблемасының
кешенді шешімін табу үшін олардың өзара тәуелді түрде дамуын
ұйғаратын жалпы бағдарламаның дайындалуы қажет. Бұл бағдарламада
шағын, орта және ірі бизнес арқылы жүзеге асырылатын кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуының барлық жағын қамтып, білім беру, қызмет
және келесілерінің жұмыс істеулерінің тоқталуын барлық аспектілерін
реттеуші шараларды алдын-ала қарастыруы қажет.
Қазақстан Республикасының Президентінің “Кәсіпкерлік қызмет
еркіндігі бойынша азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау
туралы” Жарлығының негізінде дайындалған, 1999-2000 жылдарына арналған
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік
қолдау көрсету бағдарламасы, шағын бизнес бойынша онда ұйғарылған
шаралардың іс жүзінде іске асырылуын қамтамасыз ететін құрамдас
бөлігі болуы керек. [12]
Қазіргі уақытта тіркелген шағын кәсіпорындардың жалпы санының
20%-ы тоқтап тұр, сондықтан ЖІӨ-дегі шағын кәсіпкерліктің үлесі
бұрынғы (7%) деңгейінде қалуда. Осыған орай ол жерде алдын-ала
қарастырылған жеңілдіктер мен кепілдемелер әлі шағын бизнес
кәсіпорынның пайда болуы мен жұмыс істеуін ынталандырудың әсерлі
жүйесіне жатпайды. Шағын бизнестің даму деңгейіне оған шаруашылық
қолдау көрсету механизмінің жоқ болуы да ықпал етеді. 2005 жылдың
аяғында елдегі өз бетінше жұмыс істеуші шағын кәсіпорынның саны -
700 мыңға жуықты құрады, бұл біздің еліміз үшін аз. Қазақстан
Республикасында шағын кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың саны
миллиондармен есептелуі керек.
Мысалы, АҚШ-та жалпы өнеркәсіп өндірісінің көлеміндегі шағын
бизнестің үлесі - 25%, Ұлыбританияда 30%, ал Жапонияда 50% жуық.
Қалыптасушы нарықтық экономикадағы шағын, орта және ірі кәсіпорыннан
құралған кәсіпкерлік құрылыстың үлес салмағын жоғарылату үшін
кәсіпкерлік қызметтің дамуына кедергі жасайтын себептерді жою керек.
Инфляция жағдайында қаржы тұрғысынан оң нәтижелерге
айтаолықтай тез жетуге болатындықтан, негізінен қаржы айналымы
саласында басталған Қазақстанның шағын және орта бизнестің даму
тәжірибесі бүгіндері бірте-бірте көмекілене бастады.
Бұған қоса бюджет тапшылығы жағдайында орталықты ұстау үшін
үстіміздегі жылдың өзінде 5млн. теңге, сондай-ақ шетелдік техникалық
көмек шеңберінде қаржы және ғимарат бөлу көзделген. Осы қаулымен
кәсіпкерлікті қолдау және дамыту жөніндегі ережеге сәйкес орталықтың
ғылыми-практикалық кеңесі құрылған.
Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаттың
кәсіпкерлікті қолдау және бәсекелестікті дамыту қоры ұсынылған
екінші нұсқасы шағын бизнес орталықтарының республикалық жүйесі
арқылы жұмыс жүргізуді көздейді.
Кәсіпкерлік әрекеттің жалпы схемасы.
Бірқатар факторларға байланысты қарым-қатынастың жүйесіндегі
орнын анықтау барысында тұтынушы қиын жағдайда болуы мүмкін. Ол
факторлар:
-жеке ақшалай табыстың деңгейі және формасы;
-тұтынушы мүддесінің птиоритеттер жүйесі;
-қажетті тауарларға қол жеткізбеушілік.
Басқаша айтсақ, нарықтың негізінде субектілердің қарым-
қатынасының екінші полюсінде кәсіпкерлік шешімінің қабылдануына әсер
етуші бағыныштылықтар жүйесі орын алады.
Кәсіпкер шешім қабылдау кезінде тұтынушының тәртібіне әсер
етуші бірқатар факторларды ескеруі қажет. Кәсіпкер біріншіден,
тұрғындардың қандай тобына бағыттап отырғанын (қандай табысы бар)
шешуі керек. Сонымен бірге өндіріс масштабын анықтау үшін кәсіпкер
осындай топтың көлемі (саны) туралы мәліметке ие болуы керек. Бұдан
басқа мәлімет кәсіпкер бағыт ұстап отырған нарыққа сай болуы
керек.
Көріп отырғанымыздай, тұтынушының тәртібіне әсер етуші факторлар
кәсіпкер тарапынан зерттелуі, ескерілуі тұтынушы айналасында орын
алып отырған жағдайға бейіделу шараларын анықтауды қажет етеді.
Дамыған қоғамды мұндай жұмыстар маманданған әрекеттің түрлі
категориясына жатқызылып, арадағы адам арқылы орындалады.
Егер кәсіпкер тарапынан іске асырылып жатқан идеяның орнына
жаңасы пайда болатын, нарықтағы, қоғамдағы өзгерістерге толығырақ
бейімделіп және күшейтуге мүмкіндік беретін болса, сонымен қатар
жаңа тауар өндіріс сферасында да, онда кәсіпкер өз әрекетінің
профилін өзгертіп, капиталын жаңа сфераға құяды.
1.3. Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық нысандары.
Кәсіпкерлікті жетілдіру экономиканың тұрақтылығы мен оның
бәсекелестік сипатын қалыптастыруда басты күштердің бірі болып
табылады. Кәсіпкерлікті дамыту үшін субъектілердің белгілі бір
дәрежеде еркіндігі мен құқығы, шаруашылық қызметінің бағытын таңдауда
еріктігі, қабылданатын шешімдерге, оған туындайтын нәтижелерге
тәуекелділіктің болуы қажет. Кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық
базасы, әлеуметтік-экономикалық шарттары қалануы керек. Республикадағы
кәсіпкерліктіің экономикалық мәнін тереңнен түсінуге “Қазақ КСР-гі
шаруашылық қызмет еркіндігі мен кәсіпкерліктің дамуы туралы” заңның
қабылдануы жол ашты. Бұл заң азаматтар мен заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі
құқықтық, экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап
берді. [5]
Еркін кәсіпкерлік меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте
болуын қалайды. Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың
әдістері бизнестің немесе кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формасы деп
аталады. Нарықтық қатынастарға өтуде халықты кеңінен кәсіпкерлікке
тарту қажет. Ал кәсіпкерлік қызметтің орын алар жері ең
алдымен—кәсіпорын болып табылады. Экономикалық категория ретінде ол
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастарды ұйымдастырудың негізгі
буыны. Құқықтық тұрғыдан немесе заңды құқықтары бар дара шаруашылық
субъектісі өзіне бекітіліп берілген мүліктерді пайдалана отырып өнім
өндіреді, түрлі жұмыстар атқарады, әр түрлі қызмет көрсетеді.
Ал, кәсіпорындарды анықтайтын негізгі белгілерін келесі кестеден
көруімізге болады.
Кесте-1
Кәсіпорындарды анықтайтын негізгі белгілер.
Көрсеткіштер Нарықты экономика Жоспарлы экономика
жағдайында жағдайында
Өндірістік Автономиялық Орталық органға
фактор-ларды пайдалану бағыныштылығы
Үнемділік Нақты нәтижелер Кез-келген бағада
бойынша пайдалылық жоспардың орындалуы
Жеке меншік Қоғамдық меншік
Қаржылық тепе-теңдігі Нарықтық баға Мемлекеттік баға
Жұмыс күшінің артылуыЖұмыс күшінің
жетіспеушілігі
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық
құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы жағынан әр түрлі болып келеді.
Құқықтық және өндірістік жағынан алғанда олар жекелеген топтар мен
түрлерге бөлінеді.
Кәсіпорындардың мынандай ұйымдық-құқықтық нысандары бар:
-мемлекеттік кәсіпорын;
-серіктестік (толық жауапкершілікті, аралас және жауапкершілігі
шектеулі жауапкершілікті);
-акционерлік қоғам, бірлестіктер.
Серіктестік—кәсіпкерлік қызметке қатысушылар мен олардың
әріптестерінің бірігуі. Серіктестік шаруашылықтарға әріптестердің
қатысуы жазбаша келісімдер мен шарттар түрінде бекітіледі.
Серіктестерді олардың құрылтайшылары құрайды.
Серіктестік шаруашылықтардың мүшелері:
-басқару істеріне қатысуға;
-серіктестік қызметі жөнінде мағлұматтар алуға;
-оның құжаттарымен танысуына;
-несие берушілер мен есеп айырысқаннан кейін қалған
пайданы бөлісуге;
-тиісті мүлік құнының ақшалай баламасын алуға құқығы бар.
Серіктестік шаруашылық иелігіндегі мүліктің құрамына жататындар:
-негізгі өндірістік құрал-жабдықтар (ғимараттар, құрылыс,
құрал-жабдықтар);
-айналым құралдары (шикізат, материал, дайын өнім, аяқталмаған
өндіріс, басқа да тауарлы материялдық құндылықтар);
-ақша қаражаты;
-басқа да құндылықтар кіреді.
Серіктестіктің мүшелері:
-құрылтайшылар атынан талап етілген құжаттарды дайындап
беруге;
-алдын-ала белгіленген жарналар мен салымдарды толық және
уақытында төлеулеріне;
-коммерциялық құпияларды сақтауға;
-құпия ақпаратты жария етпеуге міндетті.
Толық серіктестік—төмендегі негізгі 2 белгісімен ерекшеленеді:
1. Кәсіпкерлік қызмет және оған қатысушы серіктестіктің
қызметтері; олардың өз қызметтері болып саналады. Ал оның міндеттері
бойынша кез-келген қатысушы өзінің барлық мүлкімен жауап береді.
2. Серіктестік жеке сенімді қатынастарға негізделеді: егер бір
қатысушы серіктестіктің атынан мәлім жасаса, мүліктік жауапкершілік
басқа қатысушыға жүктеледі. Сондықтан толық серіктестік отбасылық
кәсіпкерлік ретінде дамып келеді. Егер толық серіктестікке оны
ұйымдастырушылардың бәрі жеке адам ретінде кіретін болса, белгілі
бір жауапкершіліктің жағдайға кезіккенде (мәселен банкротқа
ұшырағанда) өмірге қажетті күнделікті заттарды қоспағанда, басқа да
жеке мүліктерін, атап айтқанда: көлік, саяжай, жиһаз, қылқалам туындысы,
зергерлік бұйымдар басқа да құнды мүліктерді есепке алады.
Әдетте толық серіктестікті заңды тұлғалар, ірі кәсіпорындар
құрайды.
Аралас (командитті) серіктестікте бір немесе бірнеше қатысушылар
несие берушілер алдында бүкіл мүліктерімен жауап береді. Біреуінің
немесе бірнешеуінің жауапкершілігі олардың әрқайсысының қоғамға
қосқан үлесі (салымы) бойынша шектеледі.
Бұл мүліктер мен тәуекелге барып отырған қатысушы
қоғамдастықтың ішкі мүшесі немесе толық серіктестіктер, ал тек қана
қосқан үлестерінің мөлшер шамасынан сәйкес тәуекел етушілер сыртқы
қатысушылар немесе командиттер деп аталады.
Салалық тұрғысынан қарағанда, командиті серіктестік—жауапкершілігі
шектеулі қоғам. Мұндай құрылым жауапкершілігі шектеулі командитті
серіктестік болып табылады. Оның артықшылығы—салық төлеу
тұрғысынан қарағанда ол—серіктестік, ал азаматтық құқық тұрғысынан
алсақ, жауапкершілігі шектеулі қоғамдастық. Әдетте олардың капиталы да
көп болмайды.
Біздің елімізде командиттік серіктестіктің аралас түрі әлі дами
қойған жоқ. Алайда белгілі бір жағдайда оған деген қажеттіліктің
тууы әбден мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік—алдын-ала белгіленген пайшылар
үлестерінің негізінде құрылған бірлестік. Оның мүшелерінің (жеке
және заңды иегерлері) қоғамның міндеттемелерін орындауға
жауапкершіліктері жоқ. Олар тек өз үлестерінің мөлшерінде ғана
тәуекелділік жасай алады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті ұйымдастыру үшін құрылтай
келісім шарты жасалады, онда:
-кәсіпорынның аты;
-мекен-жайы;
-негізгі қызмет бағыттары;
-қызмет түрлері;
-капитал мөлшері;
-қоғам мүшелерінің үлестері көрсетіледі.
Қоғамдастықтың мүшелерінің құқығы жылына бір немесе екі рет
өткізілетін жалпы жиналысында анықталады да, ал одан әрі ол
тереңдетіліп, дамып отырады.
Жалпы жиналыстың маңызды шешімдер қабылдауға құқығы бар. Атап
айтқанда:
-жылдық балансты бекітеді;
-кірісті белгілі бір мақсатты көздеп орынды пайдаланады;
-шығындарды неғұрлым аз жұмсау жолдарын айқындайды;
-қоғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлауды көздейді,
одан әртүрлі мәселелер бойынша міндеттер жүктейді.
Қоғамдастықтың жұмысын бақылауды бақылау комисиясы, экономикасы
дамыған елдерде бақылау кеңесі іске асырады, оның мүшелері жалпы
жиналыста тағайындайды. [3]
Акционерлік қоғам—рұқсат ету жолымен құрылатын заңды құқығы
және өзіндік жарғысы бар бірлестік. Акционерлер болуға жеке
адамда, зиялы тұлғалар да қақылы. Акционерлік қоғам құру үшін
нотариус куаландырылған серіктестік келісім-шарты жасалады, ол
қоғамның жарғысы болып табылады. Акционерлік қоғамдарды
ұйымдастырушылар санына шек қойылмайды. Ұйымдастырушы тіпті бір адам
болуы да мүмкін. [4]
Қоғамның негізгі жарғылық қорының мөлшері сол елдің қолданылып
жүрген заңымен белгіленеді.
Кооператив - бұл пайда табу мақсатында емес, мөлшеріне көмек
көрсету, қызметтеріне тиісті ықпал жасау үшін құрылатын қоғам. Алайда
біздегі кооперативтер ең алдымен өндірістік қызмет көрсету және
сауда-делдалдық салада дамып отыр. Көпшілік жағдайда кооперативтік
кәсіпорындарда табысты капиталға айналдырмау ағымы байқалады. Мұндай
жағдай өндірістің тиімділігін арттыруға тиісінше ықпал жасамайды,
инновациялық процесті тежейді, құрылымдық қайта құру жұмыстарын
қиындатады.
Бюджеттік кәсірпорындар - бұл топқа заңды, шаруашылық дербестігі
жоқ ұйымдар кіреді. Олар мемлекеттік - әкімшілік жүйе шеңберінде
тікелей немесе құрылымдық тұрғыда министрліктерге, ведомстволарға
немесе жергілікті басқару органдарына бағынады. Бұлардың кірісі мен
шығысы мемлекеттік бюджет есебінен өтеледі. Пайдадан салық төлеуге
де тиісті емес. Олар сыртқы қаржы көздерін пайдаланбайды.
Кәсіпорындар басшыларын мемлекеттік басшы органдар тағайындайды.
Мұндағы жұмыс істейтіндер мемлекеттік қызметкерлер болып табылады.
Мемлекеттік корпорациялар - кәсіптік немесе ортақ мүдделер
принципіне біріккен қоғам, адамдар тобы; капиталистер кеңінен
қолданылатын Акционерлік Қоғам нысаны, қазіргі жағдайда мұндай
коорпорациялар монополиялық бірлестіктердің негізгі түрі. 8
Ассоциациялар - шаруашылық есеп, өзін-өзі басқару негізінде жұмыс
істейтін кәсіпорындардың, мекемелердің біріңғай экономикалық,
әлеуметтік, мәдени мүдделер негізінде ерікті түрде заңды ұйым
ретінде бірігуі.
Ассоциациялардың негізгі түрлері мыналар:
-концерн;
-салааралық;
-мемлекеттік бірлестік;
-шаруашылық ассоцияциясы;
-консорциум.
Концерн - қатысу жүйесі, мүдде ортақтығы туралы шарттар, қатысу
үлесі, патенттік-лицензиялық келісімдер, қаржыландыруға, өндірістік
ынтымақтастық негізінде өзара байланысқан дербес кәсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кәсіпорындарда Акционерлік Қоғам немесе басқалай
сауда серіктестіктері түрінде заңды ұйымдар құқығы сақталады.
Консорциум - капиталистік монополиялар нысанының бірі, қарыздарды
бірлестіре орналастыру, үлкен көлемде қаржы немесе күрделі
коммерциялық операциялар жүргізу, іріленген өнеркәсіп құрылысын
жүзеге асыру, белгілі бір өнім түрін өндіруді мейлінше ұлғайту
мақсатында бірнеше банк немесе өнеркәсіп субъектілері арасында
жасалып, қабылданатын уақытша келісім.
Холдинг - басқа компанияларға бақылау жасау мақсатында өзінің
капиталын олардың акцияларының бақылау пакеттерін сатып алу үшін
пайдаланылатын акционерлік компания.
Картель - біртектес өнім өндіретін тәуелсіз өнеркәсіп орындарын
белгілі бір нарыққа үстемдік орнату мақсатында ұйымдастырған
бірлестік, ассоцияция. Картельге мүше болу ерікті. Мына белгілер
бойынша жіктеледі:
-сату шарттарын қадағалау жөніндегі ассоцияция;
-баға белгілеу жөнінде ассоциация;
-өз мүшелері арасында өндірістік қызметті, өнімдерді сату;
-аумағы мен тұтынушылар бойынша мақсатында құрылған ассоциация;
-бизнестің белгілі бір саласындағы нақты үлесті айқындауды
көздейтін ассоциация.
Синдикат—өндірушілердің өнімі біртұтас сауда кеңсесі арқылы
бірігіп, сату жолымен бәсекені болдырмау және монополиялық бірігу
нысаны. Синдикатқа қатысушылар комерциялық дербестігін сақтамаса да,
өндірістік дербестігін жоғалтпайды.
Трест—кәсіпкерлер бірлестігі, ол өзіне кіретін кәсіпорындардың
өндірістік, комерциялық және заңдық дербестігін жойып, біріңғай
басқару жүйесіне бағынумен ерекшеленеді.
Кәсіпорынның жіктелуі 4-сурет.
Кәсіпорындар қызметтерінің негізгі мақсаттарына қарай:
➢ коммерциялық;
➢ коммерциялық емес болып бөлінеді.
Коммерциялық кәсіпорындардың жіктелуі
Коммерциялық емес кәсіпорындардың коммерциялық кәсіпорындардан
айырмашылығы пайдалары негізгі емес нысандардан алынады және ол пайдалар
коммерциялық қатысушылар арасында бөлінеді.
II. Îò¾ñòiê ²àçàºñòàí îáëûñûíäà ê¸ñiïêåðëiê ïåí øà¹ûí áèçíåñòi äàìó
æà¹äàéûí òàëäàó.
2.1. ²àçàºñòàí Ðñåïóáëèêàñûíäà¹û øà¹ûí áèçíåñ ïåí ê¸ñiïêåðëiê ºûçìåòòi
½éûìäàñòûðûëóûí òàëäàó
Экономикалық көрсеткіштер тұтасымен алғанда өндіріс мәселесімен
байланысты. Бұл өндірістің көлемін өлшеу үшін бірнеше көрсеткіштер
қолданылады: кәсіпорындар саны, өндірген өнім көлемі.
Экономиканы реформалауды іс-жүзінде асыру процесінде меншік
пен шаруашылық жүргізудің әдістерінде едәуір өзгерістер болуда. Ең
алдымен мемлекеттік меншікке негізделген шаруашылық жүргізудің
бұрынғы жүйесіне қарағанда көп укладты экономика меншіктің әрбір
тәсіліне кәсіпорынның тиісті үлесін ұсынады. Олар өзара құқықтық
формасы, ұйымдық құрылымы, өндіріс, қызметтік міндеттері, мамандану
масштабы және басқа белгілері бойынша ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасына кәсіпкерлік қызметті жүргізудің әдістері.
Кесте-2.
Жіктеу белгілері Кәсіпкерлік қызметті жүргізудің
әдістері
Заңдылық-құқықтық жағдайы Жеке және заңды тұлғалар
бойынша
Меншік түрі бойынша Жеке, ұжымдық, мемлекеттік
Ұйымдық-құқықтық жағдайы мен Шаруашылық серіктестіктер,
құрылымы бойынша Акционерлік қоғамдар, бірлестіктер
және т.б.
Экономикалық маңызы мен Жергілікті, аймақтық және жалпы
таратылу аймақтары бойынша мемлекеттік
Өндірістің масштабы бойынша Шағын,орта,ірі
Экономикалық қатынас түрі Әкімшілік, шаруашылық есептегі,
бойынша мердігерлік, арендалық, нарықтық
Жоғарыдағы белгілері бойынша Қазақстан Республикасындағы
кәсіпкерлік қызметтерге талдау жасаймыз.
Қазақстан Республикасындағы осы көрсеткіштерге тиесілі әсер
ететін кәсіпкерлік көлемі төменгі кестеде көрсетілген (Кесте-3).
Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындар.
Кесте-3
Кәсіпорындар Барлығы Соның ішінде
Мемлекеттік Жеке меншік
ҚР-сы бойынша 143329 25958 109580
Шағын 124445 17216 101623
Орта 13904 7126 5355
Ірі 4080 1616 2608
Қазақстанда көрсетілген мәліметтер бойынша өнеркәсіптер саны
143329 жетті. Соның ішінде шағын өнеркәсіптер 124445, орта 13904 және
ірі өнеркәсіптер саны 4080 болған. Сонымен қатар, кестеде жеке
меншік және мемлекеттік меншік түрлеріне тиесілі барлық өнеркәсіптер
көрсетілген.
Қазақстан Республикасы егеменді ел болғаннан бері және ірі
жекешелендіру этабына дейінгі көрсеткіштер төменгі кестеде
көрсетілген.
Ірі жекешелендіру кезеңіндегі кәсіпорындардың бөлінуі.
Кесте-4
Кәсіпорындардың атауы 1991 1992 1993 1994
Кооперативтер:
Кәсіпорындардың саы 10100 5100 3300 2000
250,0 28,0 57,0 34,0
Жұмысшылар саны (мың адам)
Шағын кәсіпорындар саны: 8400 12700 16100 21200
Кәсіорындар саны 130,0 220,0 247,2 172,6
Жұмысшылар саны (мың адам)
Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудың үшінші кезеңіне
дейін кәсіпорындар көрсеткіші жоғарыдағы кестедегі мәліметтерді
көрсеткен.
Төмендегі кесте бойынша Қазақстан Республикасының жекешелендіру
процесінің үшінші кезеңінде 1995 жылы меншік түрлері бойынша бөліну
көрсеткіші көрсетілген.
Кесте-5.
Қазақстан Республикасының жекешелендіру процесінің үшінші
кезеңінде кәсіпорынның меншік түрлеріне байланысты бөлінуі
Көрсеткіштер Барлық Меншік түрлері бойынша
кәсіпорынд
ар саны
МемлекеЖеке Шет ел
т меншік қатыспайтын
тік аралас меншік
1 2 3 4 5
Барлығы 21260 999 19936 169
Сауда 7850 136 7681 23
Өнім өндіретін 2929 213 2460 53
Құрылыс 2959 134 2808 14
Тұрмыстық қызмет көрсету 948 44 899 2
Жабдықтау өткізу 777 17 751 8
Ғылыми-зерттеу 367 36 320 10
Конструкторлық және енгізу 259 23 232 4
Құрылысқа қызмет көрсететін
жобалау іздестіру 158 24 131
Жоғарғы кестеде Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындар саны
мен меншік түрлері нарық талабына сәйкес меншік түрлерінің бөлінуі
көрсетілген.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындар дербестігіне ие болу
арқылы көптеген экономикалық мүмкіншіліктеріне жетуде. Бұрынғы
экономикалық дербестігін жоспарлау комитеті немесе кәсіпорынның
тағдырын шешіп отыратын жағдай нарық талабына сәйкес өзгерген.
Еліміздегі экономикалық дағдарыс пен өндірістің құлдырауын
тоқтатудың бір жолы—шағын, орта, ірі кәсіпкерлікті дамыту болып
табылады. Мемлекет қарамағындағы мемлекеттік объектілер мен қызмет
атқарушы субъектілер жеке кәсіпкер иелігіне өте отырып, кәсіпкер
еркіндігі негізінде өз қызметін іске асыру арқылы мемлекеттің
экономикалық көрсеткіштерінің артуына үлкен септігін тигізеді.
Кәсіпорындарды жекешелендіру бағытына сәйкес соңғы жылдардың
көрсеткіштері төменгі кестеде көрсетілген.
Кесте-6.
Кәсіпорындардың жекешелендірілу бағыты.
Бірлік.
Жекешелендірілген 2004 2005 2006
Жекешелендірілу бағыттары бойынша:
Әлеуметтік және өзге де объектілер 2187 1770 2044
Жаппай 131 79 161
Жеке жобалар бойынша - 3 -
Жекешелендірілгені барлығы 2318 1852 2205
Оның ішінде:
Өнеркәсіп 26 24 39
Құрылыс 16 7 10
Ауыл шаруашылығы - - -
Көлік 147 18 11
Сауда және қоғамдық тамақтандыру 141 1 56
Тұрмыстық қызмет көрсету және
коммуналдық шаруашылық 74 1 52
Өзге де салалар 1955 1801 1995
Тоқтап қалған объектілер мен
бітпеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дүниежүзілік тәжірибе нақты көрсеткендей, нарықтық экономикасы дамыған
елдердің өзінде шағын кәсіпкерлік халық шаруашылығының дамуына, әлеуметтік
мәселелерді шешуге, жұмыспен қамтылған қызметкерлер санын арттыруға едәуір
әсерін тигізеді. Жекелеген елдерде шағын кәсіпкерлік субъектілері өздері
өндірген тауар және оны сату көлемі, атқарған жұмысы мен көрсеткен қызметі,
жұмыспен қамтылған адамдар саны жағынан алдыңғы рольде.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік және отандық тәжірибесін талдай
отырып, оның келесі басымдықтарын атауға болады: шаруашылық жүргізудің
жергілікті жағдайларына жылдам дағдылану; шағын кәсіпкерлік субъектілері іс-
әрекеттерінің тәуелсіздігі; шешімдердің қабылдану мен орындалудағы
шұғылдығы мен икемділігі; шығындардың кемдігі, әсіресе басқаруға кететін
шығындардың; өз идеяларын, мүмкіншіліктерін іске асыруға жеке тұлға үшін
зор мүмкіндіктердің болуы; қаржыға деген сұраныстың төмендігі және
жергілікті рыноктардың талаптарына сәйкес өнімге және өндіріске тез арада
өзгеріс енгізу; өзіндік қаржының жылдам айналымдылығы және т.б. Шағын
кәсіпкерлік субъектілері жергілікті рыноктың сұранысын жақсырақ біледі, көп
жағдайда нақты бір тұтынушылардың тапсырысымен тауарлар өндіреді, ірі
кәсіпорындарға қарағанда көптеген адамдарға қажетті қаражаттар бере отырып,
кәсіби жұмысшылар даярлауға және тәжірибелік білімдерді таратуға септігін
тигізеді. Жекелеген елдерде шағын және орта кәсіпорындар ірі
кәсіпорындармен салыстырғанда сан жағынан да, сондай-ақ тауар өндірудегі,
жұмыс атқарудағы, қызмет көрсетудегі үлес салмағы жағынан да басым орынға
ие. Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлікке кейбір кемшіліктер де тән, олардың
арасында ең елеулілерін атап өту қажет: ықтимал тәуекелдің көптігі, соның
салдарынан рыноктағы жағдайдың тұрақсыздығы дәрежесінің жоғары болуы; ірі
компанияларға тәуелділігі; жұмысты басқарудағы кемшіліктері; басшылардың
жетік біле бермеуі; шаруашылық жүргізу шарттарының өзгеруіне жоғары
сезімталдығы; қосымша қаржыларды тартудағы және несиелерді алудағы
қиындықтар; шаруашылық жүргізуші әріптестердің келісімдерді (шарттарды)
түзгендегі сенімсіздігі және сақтығы және т.б.
Шағын және орта бизнесті нығайту мақсатында Елбасы 2005 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында шағын және орта бизнесті қолдаудың жаңа
бағыттарын белгілеп отыр, олар – шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың
түбірлей жаңа идеологиясын құру және кәсіпкерлік ортаның бастамаларын іске
асыру үшін қолайлы жағдай туғызу, мемлекеттік кәсіпорындар мен
мегахолдингтердің, ең алдымен ірі мемлекеттік компаниялар мен
монополиялардың өздеріне үйлеспейтін міндеттерін шағын және орта бизнеске
беруі; қаржылық супермаркет құру; банк кредиттеріне кепілдік беру мен
сақтандыруды жүзеге асыру. [1]
Конституциялық ережеге сай: “Әрбір тұлға кәсіпкерлік қызметпен
еркін айналысуға, жеке мүлкін кез-келген заңды кәсіпкерлік іс үшін
пайдалануға құқылы”. Сондықтан мемлекет кәсіпкерлік ісімен еркін
айналысуға кепілдік береді және оны қорғап, қолдап отырады.
Кіші бизнес – бұл меншікке негізделген, несиеге алынған және
басқа да мүмкіндіктерді пайдалану арқылы қолданылып жүрген заңға
сәйкес жүзеге асырылатын бастамалық, шаруашылық және басқа да қызмет болып
табылады.
Кәсіпкер, жеке тұлға - ол өндірістік шаруашылық, көтерме сауда,
инновация, кеңестер беру, коммерциялық делдалдар, бағалы қағаз
операциялары және тағы да басқа заңмен тыйым салынбаған кез-келген қызмет
түрлерімен айналысуға құқылы.
Қәзір республика көлемінде кәсіпкерлікті, кіші және орта бизнесті
дамыту, оны көтермелеу мақсатымен арнайы заң қабылданып, оны өндірістің
қай саласында, одан тыс саласында қолдап, дамытып қорғауға жол
ашылып отыр.
Кіші және орта бизнес экономиканың дамуына ықпал жасайды,
нарықты тауарлармен, қызметтермен толтырады және бюджетті ұлғайтады,
тауар өндірушілер мен қызмет көрсетушілер арасында тауар шығарған кездегі
бәсекелестікті күшейтеді, қосымша жұмыс орындарының пайда болуына ықпалын
тигізеді. Ірі фирмаларда көптеген зор матералдық, қаржылық, еңбек
ресурстары және маманданған кадрлар бар, олар жоғары дәрежедегі
ғылыми-техникалық шешімдер қабылдап, өндірістік техникалық жаңа әдісін
қолдана алады. Ал, екінші жағынан, соңғы уақытта шағын және орта
бизнестің істері орын алуда. Олар әсіресе күрделі қаражатты және қызметтер
кооперативін көп қажет етпейтін жұмыс саласында пайда болады. Шағын
және орта кәсіпорындар, әсіресе, ғылыми жұмысты көп талап етпейтін
салаларда және тұтыну тауарларын шығару салаларында пайда болады. Шағын
фирмаларды ірі фирмалармен салыстырғанда, экономикалық тиімділігі
жергілікті нарыққа жақындығы, клиенттің сұранысына икемділігі шағын
мөлшерде өндіруі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге себебін
тигізеді, ол бәсекелік ортаны өркендетеді, қосымша жұмыс уақыты пайда
болады.
Шағын кәсіпорындардың ең басты маңыздылығы - бұл әлеуметтік
аспектілігінде. Өзінің құрылуымен шағын кәсіпорындар жұмыс орындарын
көбейтуге жағдай жасайды. Сөйтіп, жұмыссыздықты азайтады. Бұдан басқа
халықтың жалпы білімділігінің артуы барысында азаматтар арасында
жаппай өздерінің жеке қабілеттіліктерін көрсетулері үдей түседі.Ең
алдымен бұған қол жеткізуде өз істерін ұнататындықтары және бұған
бейімділіктерінің сай болуына қарай өздерінің жеке “ісін” ашу, өзінің
бизнеспен айналысуын жалғастыру болып табылады. Мұның өзі сондай-ақ ,
шағын кәсіпорындардың дамуына қажеттілігін тудырады.
Сонымен, экономиканың жаңа жағдайындағы рынокқа өтуінде шағын
кәсіпорындар “жанама” өнім ретінде болмайды. Олар еліміздің ажырамайтын
саяси- экономикалық жүйенің бөлігі болып табылады.
Біріншіден, нарықты қатынастардың тұрақтылығы, солай болғандықтан,
халықтың көптеген бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады.
Екішіден, рыноктық жағдайда олар қажетті икемділікті қамтамасыз
етеді, терең мамандандыруда іске асыруды және өндірісті тармақтанған
кооперацияға айналдырады. Онсыз оның экономикалық тиімділігінің болуы
мүмкін емес. Нәтижесінде, бұл шаруашылық дамуының және ұлттық
экономиканың серпінді өсуіне үлкен ықпал етеді.
Үшіншіден, шағын кәсіпорындар ролінің өзгеруі орта және ірі
кәсіпорындардың қызмет етуіне тиек болады.
I ʸñiïêåðëiê ïåí øà¹ûí áèçíåñòi дамуының ¹ûëûìè òåîðèÿëûº
íåãiçдері.
1.1 ʸñiïêåðëiê- ýêîíîìèêàëûº äàìóäû íåãiçãi áà¹ûòû
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың “өз ісіне” деген табиғи
ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында
бұл қызметтің ерекше түрі – кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына
әкеп соғады.
Кәсіпкерлік дегеніміз - адамдар мен олар құрған бірлестіктердің
белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге
бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын
көздейді. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш-жігерді жүзеге асыруға,
экономикалық және ұйыдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа
байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай 2
жағдайға: біріншіден, комерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық
пен дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен
кедергілерді жеңе білуге; екіншіден, экономикада ұйымдастыру ісінде
тапқырлық пен жаңашылдық тантуға, ҒТП-ке жетуге тікелей қатысты. [3]
Экономикасы нарықтық бағыттағы Қазақстан үшін кәсіпкерліктің
даму мәселесі-өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені,
нарықтық экономиканың өзі - кәсіпкерлік орта. Кәсіпкерлікті дамыту –
нарықтық экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік
төңірегінде көптеген мәселенің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы
ролінің өте маңыздылығын дәлелдейді. Қазақстан Республикасы
Конституциясында былай деп жазылған : “Әркімнің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез-келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін
пайдалануға құқығы бар”.
Жалпы өркениетті елдің қай-қайсысын алсақ та, өздерінің
экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешуде кәсіпкерлікке арқа
сүйейді. Себебі кәсіпкерлік халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар
қосымша жұмыс орындарының ашылуына да себебін тигізеді. Кәсіпкерлік
осындай және басқа да экономикалық және әлеуметтік функцияларды оны
дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға
және оны реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз
береді. Техникалық прогресс, тұтынушы сұранысын толық қанағаттандыру
кәсіпкерліктің тиімділігіне байланысты болады.
Кәсіпкерліктің түрлі формаларының өзара тиімді ынтымақтастық
құруы келешегі зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми-техникалық
жетістіктерді қабылдауға анағұрлым қабілетті нарықтағы сұраныс
өзгерісіне оңай бейімделеді. Сондай-ақ ірі кәсіпорындарға тауар
жеткізу мен қызмет көрсету құқығы үшін өзара бәсекеге барады, мұның
өзі олардың тұрақты табыстарына кепілдік берді. Олар ірі
кәсіпорындардың орнықтылығын және өндірістік диверсификациясын
қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы әрекет етеді. Кәсіпкерлік
нарықта консалтингтік, брокерлік, маклерлік, делдалдық, жарнама,
қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен қамтамасыз
етіліп белсенді роль атқарады.
Кәсіпкерлер саны артып, олар өндіретін тауарлар түрі өскен
сайын халық сұранымы да барынша қанағаттандырылып, бюджетке салық
төлеушілер қатарының көбейе түсетіні мәлім. Ал мұның өзі қазір бір
күн сайын газет беттерінен оқып та, теледидар, радиодан естіп те
келе жатқан жалақы мен зейнетақының уақытылы төленіп отыруына да
себебін тигізетіні сөзсіз.
Еңбекке деген қабілетін адам екі жолмен пайдалана алады:
-не кәсіпкер ретінде
-не басқа кәсіпкерге жалдамалы жұмыскер ретінде.
Нарықтық экономиканың қозғаушы күші кәсіпкерлік—бұл өнім өндіру,
белгілі бір жұмыстарды, қызметтерді орындауға байланысты ерекше
әрекет. Оның негізгі белгілері:
-шаруашылық әрекетінің бостандығы (өндіріс құралдарын пайдалануды,
өндіріс түрлері мен тәсілдерін таңдауды);
-осы экономикалық әрекетке, оның нәтижесіне, сондай-ақ оған
байланысты пайда болатын қателерге жеке басымен толық жауап беру;
-коммерциялық табыс пайда түсіруге бағытталады.
Нағыз кәсіпкерлік—бұл ерекше қасиет және ерекше іскерлік
этикасы мен өмір сүру және моральдық эстетикалық құндылықтың ерекше
жүйесі.(И.Шумпетер). Кәсіпкер мынандай ерекше белгілерімен
ерекшеленіп тұрады:
-еңбек сүйгіште, аса үлкен рухани күш, ынталылық, жаңашылдық,
шығармашылдық;
-іскерлік қабілет, тәуекелшілдік және өз бизнесін ұлғайтуға
ұмтылушылық;
-адамдармен араласа алу қасиеті;
-жауапкершілік адалдық , заң мен салт-дәстүрді сыйлау, басқа
адамдардың топтары мен қарым-қатынастары.
Сонымен қатар, кәсіпкердің ең ерекше қасиеті—ұйымдастырушылық
қасиеті. Жалпы алғанда кәсіпкер кәсіпорынның әрекетін бағыттайтын
және көптеген жағдайда осы әрекетті басқарушы кәсіпорынның негізгі
қолдаушысы және ұйымдастырушысы болып табылады. Ол еңбек құралдарының
иесі де болуы мүмкін, сондай-ақ өз иелігіне жатпайтын мүлікті жалға
алу арқылы пайдалануы да мүмкін. [3]
Кәсіпкердің қызметін бағалай отырып, А.Смитт “Өзінің жеке
мүдделерін көздей отырып, ол қоғам саналы түрде қызмет еткісі
келгенінен де артық еңбек сіңірді”,- деп атап көрсетті.
Кәсіпкерлік белсенділік субъектінің негізі - кәсіпкерлік функцияны
атқарушы, яғни кәсіпкерлердің өзі. Кәсіпкерлік процесті қозғаушы
субъект. Кәсіпкер кәсіпкерлік процесті мүмкін болатындай етуші
байланыстар орнатып, олардың ортасында орналасады. Бірақта кәсіпкер
бұл процестің жалғыз субъектісі емес, кәсіпкерлік функцияны атқара
отырып, идеяны іске асруға тартылатын капитал иесімен және идеяны
тиімді іске асыру процесін басқаруға қажет маман-менеджерлермен
байланыс орнатады. Кез-келген жағдайда кәсіпкер өндірістік процестің
мүмкін не мүмкін еместігі және оның жалғасуы, соған байланысты
тұтынушымен әрекеттесуі керек.
Тұтынушы кәсіпкер тарапынан негізгі серіктес ролінде
қарастырылады. Тұтынушыға көңіл қою, оның мүддесі үшін жұмыс істеу-
кәсіпкерге қойылатын маңызды талап. Бірақ та одан маңыздырағы, ол -
тұтынушы әрқашанда кәсіпкерлік процестің субъектісі, оның қатысуынсыз
мұндай процес мүмкін емес. Кәсіпкердің серіктестерінің басқа
категорияларымен жағдайы дәл осылай анықталады—кәсіпкер кооперациялық
байланысқа түсуге мәжбүр болған тұлғалар, яғни өндірістік процесті
ұйымдастыруға қажеттінің барлығын жеткізушілермен (шикізат, босалқы,
жабдықтар, электр энергиясы және т.б.). Осы секілді серіктестермен
байланыс орнатпаса, өндірістік процессті ұйымдастыру идеясы “ауада
қалықтап”, оны іске асыру мүмкін болмайды. Бұдан кейін жеткізіп
беруші кәсіпкерлік процестің міндетті түрдегі қатысушы субъектісі
ролінде болады.
Кәсіпкердің өзіндік ұйымдастыру принципінің мәні, тұтынушылар
және жеткізуші серіктестермен қажетті байланыстарды орната алуда.
Осындай байланыстарды орната алмау, не орнатуды қаламау адамға
кәсіпкер болуға жол бермейді, ол талант. Осындай әрекеттерге табиғи
бейімділік кәсіпкерлік процесті жоғары тиімділікпен ұйымдастыруға
алып келеді. [4]
Бірақ та кәсіпкерлік процес әрқашанда қандай да бір нақты
өндірістік процеске негізделе бермейді. Егерде мұндай процесті іске
асыруға өз күші жетпесе , онда жалдамалы жұмысшылар тартылады, олар
негізінде кәсіпкердің пікірлестері болуға тиіс. Ал егер бұлай болса ,
онда оларда кәсіпкерлік процестің субъектілері болады. Сонымен бірге
кәсіпкер өзінің басқа да ұйымдастырып отырған процестің
субъектілері секілді ұлттық құрылым ішінде жұмыс істеп отырған
және мемлекет барлық субъектілерге өз әсерін тигізетінін түсінеді.
Кәсіпкер алдында пайда болатын әртүрлі жағдайларды мемлекет қолданып
отырған шараларға қөмекші не қарсылас ролінде болуы мүмкін.
Кәсіпкер бұл жағдайды ескермеуге болмайды, сондықтан да мемлекетте
ұйымдастырылып отырған процестің толыққанды және құқылы субъектісі
ретінде қабылдайды.
Тұтынушылармен байланыс орнату бұл жерде тек бір нәрсені
көздейді--өндіріліп отырған тауарға олардың көңілін аудару осындай
тауарды сатып алу шешімін ерікті түрде қабылдайтындай әсер ету.
Кәсіпкерлік процестің субъектілерінің құрылымы түгелімен
төмендегі суретте көрсетілгендей болады.
Кәсіпкерлік процестің субъектілерінің құрылымы.
Кәсіпкерлік процес өзінің айналасына әр субъектінің эгоистік
және экономикалық мүдделерімен санасатын, араларында мақсатты
байланыстары бар салыстырмалы жабық түрдегі субъектілер тобын құру
ретінде мінезделеді.
Кәсіпкерліктің теориясы мен практикасын үйрену барысында
кәсіпкерлік белсенділік объектісі категориясы үлкен маңызға ие.
Себебі дәл осы объектімен кәсіпкерлік идея байланыста жиі болады
(бірақта ол өндірістік процесті ұйымдастырумен немесе басқарумен,
жаңа рынотарын дәстүрлі емес әдістермен, өткізу іздеумен және т.б.
байланыста болуы мүмкін).
Кәсіпкерлік объектісі - сатып алу, қолдану және тұтыну нарығында
ұсынылатын біреудің бір нәрсеге қажеттілігін қанағаттандыратын
тауар, өнім, қызмет, баға көлемі, сыртқы және т.б. көрініс секілді
көрсеткіштермен мінезделетін ерекшеленген біріңғай тауарлы бірлік,
кәсіпкердің өз әрекетіне маманданған қатынасы ең алдымен тауарлық
сапасына, тұтынушылық қасиетіне,баға, сырты көрініс, орамы , буып түюі
және т.б. одан соң барып тауарлы бірліктер санына көңіл қоюды
талап етеді. [3]
Кәсіпкерлік процестің барлық субъектілерінің арасындағы
қатынастар тауарлы мінезде, бірақта эгоистік экономикалық мүдде
ақшалай формада көрініс табатындықтан (арзанырақ алып, қымбатырақ
сату),субъектілер арасындағы қатынастар да тауарлы ақшалай қатынас
мінездемесінде болады.
Кәсіпкерлік қызметтің мақсаты - ол сұранысы және кәсіпкерге
табыс әкелетін тауарды өндіріп, нарыққа ұсыну. Кәсіпкердің тауарды
өндіріп, нарыққа ұсыну шешімін іске асыру барысындағы шығындардың
артуы.
Шығындар - кәсіпкердің осындай тауарды өндіруіне жұмсаған
шығыстары (негізінде ақша формалары).
Табыс - кәсіпкердің кассасына белгілі бір тауарлар, қызметтер,
мүліктер, басқа тұлғаға беру үшін келіп түсетін төлемдер. Табысты
белгілі мерзімге келіп түсетін және болашақта қайтарылуы тиіс
қарызға алынған қаражаттардан ажыратып алу қажет.
Мысалы, сіздің банктағы шотыңызға А тұлғасына жеткізілген
тауарларға төлем ретінде 300 мың теңге түсті, оларды өндіру сізге
200 мың теңгеге түсіп еді. Бұл жерде сіздің табысыңыз 300 мың
теңге, ал пайдаңыз 200 мың теңге.(300мың теңге-200мың теңге). [4]
Пайда табу тек кәсіпкерлік емес. Сондықтан да кәсіпкер
пайдасы немесе кәсіпкер табысы секілді экономикалық категорияның
ерекшелігіне көңіл бөлу маңызды. Кәсіпкер табыс мағынасында
басқарудан, өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдіс тәсілдерін енгізуінен
түсетін қосымша табысты кәсіпкер өзінің табиғи дарынына не сараптау
және өндіріс факторларын сыртқы орта шарттарына тәуелсіз
комбинациялау жасай алатындығына байланысты алатын артықшылықты
айтамыз.
Басқаша айтсақ кәсіпкер пайдасы 2 элементтен құралады:
-іскер адамның үйреншікті пайдасы;
-іскер адамның үйреншікті пайдасынан артушылық.
Екінші элемент - кәсіпкер табысы өндіріске жаңалық енгізу,
инновация үшін қоғамдық сый-ақы формасы.
Сіздің кәсіпорныңыздың пайдасы айына - 1 млн. теңге деңгейінде
тұрақты тұр еді делік. Сіз айталық, өндірістік процестің ұйымдастыру
жүйесін өзгерттіңіз. Соның нәтижесінде өндіріс тиімділігі мен пайда
айына 1,5 млн. теңге құрады. Бұл жағдайда 500 мың теңге - сіздің
кәсіпкерлік табысыңыз (пайда).
Кәсіпкердің пайдасы неғұрлым жоғарылаған сайын, соғұрлым
тұтынушылар саны жоғары, кәсіпкерлік өндіріс, салық төлеу, өндірісті
ұлғайтады, жұмыскерге жұмыс орны кеңейеді, тауарлар саны өседі,
еңбекке қабілетсіздерге әлеуметтік көмек көрсетеді, қоғамда келісімдер
үрдісі кеңейеді.
Кәсіпкерлік - бұл тауарды жеткізу және алыс, жақын
перспективадағы нарықтың зерттелуі деңгейінің көрсеткіші. Тауарды
жеткізу басталғанға дейін нарықтың жеткізуге реакциясын анықтау
қиын. Кәсіпкер бұл мағынада өз қауіп – қатері мен қарқынына әрекет
етеді, себебі ол мәңгілік экономикалық теориядағы келіп тіркелген
сұрақтарға жауап беру керек. Олар:
-не өндіру керек;
-қалай өндіру керек;
-кім үшін өндіру керек.
Бұл сұрақтарға жауапты кәсіпкер абстрактілі деңгейде береді,
яғни кәсіпкер болашақ тұтынушыны жалпы анықтайды. “Менің
тұтынушыларым 3-8 жас аралығындағы қыздары бар ата-аналар болады”,
- деп жорамалдайды, мысалы үшін балалар ойыншықтарын өндіруші,
болашақ тұтынушының бұдан да нақтырақ мінездемесін кәсіпкер бере
алмайды, оның керегі де жоқ, себебі мұндай ариентация жеткіліксіз.
Тұтынушының нақты мінездемесін тікелей жеткізіп беру кезінде және
тауарды өндіруге алғашқы тапсырыстарды орындау кезінен анықталады.
Кәсіпкер әдетте өз әрекетін үш бағытта таратады:
Бірінші бағыты - өндірісті басқару (өндіріс процестерін, еңбек
коллективін, кәсіпкер құрылымдарын). Кәсіпкер әрекетінің бұл бағыты
менеджмент концепциясы түрінде ғылымда жеке даму алды.
Кәсіпкер менеджменттің негізгі концепциясын игеріп, менеджер
болуға тиіс. Әрине орын алған кәсіпкер құрылымдарды бастан
маманданған кәсіпкер белсенділікпен менеджер жұмысын бірге алып
жүреді.
Өндірісті басқаруды кәсіпкер ешқашанда басқа кәсіпкерлік
әрекет бағыттарынан бөлек жүргізе алмайды, ал өндірісті өндіріс
үшін емес тұтыну үшін ұйымдастырады.
Осы себептен оның әрекетінің екінші бағыты - нарықты зерттеу.
Нарықта болып жатқан процестерді талдауынсыз тиімді кәсіпкерлік іс-
әрекет болуы мүмкін емес.
Нарықта кәсіпкерлікті өнім тауары айналысында орын алып
жатқан жағдай қызықтырады.
Кәсіпкер әсіресе өз іс-әрекетінің барысында маркетинг жөнінде
маман болуы тиіс. Кейінірек маркетинг мәліметтері мен қорытындыларын
алу үшін сол адамдарға жүгінеді. Бірақ кез-келген жағдайда оның
маркетинг негіздерінен хабары болуы керек.
Кәсіпкер өз көңілін бөлетін үшінші бағыт - серіктестік
байланыстар (орын алған не жоспарланып отырған).
Сонымен бірге серіктестік байланыстар эффективті, эффективтірек
және ескі күтіліп отырғандағымен салыстырғанда эффективтігі
төменірек ескілерінен бас тарту, жаңаларды іздеуге көңіл бөледі. [3]
Кәсіпкерлік әрекеттің негізгі бағыттары толығымен орын алады.
Кәсіпкерлік әрекеттің бағыты.
Сонымен, кәсіпкерлік - тауарларды өндірумен нарыққа жеткізу
кәсіпкерлік табыс (пайда) алуға бағытталған экономикалық (шаруашылық)
жүйесінде байланысты қауіп-қатермен және инновациялық тұрғыдан
келуге негізделген іскерлік формасы.
1.2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің
пайда болуы мен қалыптасуы.
Кәсіпкерліктің экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру
өзгешелігі, кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынушы
оған бүгіннен бастап ақша төлеуге дайын.
Кіші бизнес кәсіпорынның экономикалық дамуының маңызды
факторы. Сонымен бірге, ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да
аса басты ықпал етеді. Соңғысын мына жағдаймен түсіндіруге
болады: кіші бизнес өзінің мәнін жете түсіну негізінде(әрбір
азаматтың өзінің материалдық жағдайын одан әрі жақсартуға
талаптануы) оның одан әрі дамыту формасы арқылы жалпы жағдайларды
тудырады.
Шағын кәсіпорынның ел экономикасындағы ролі аса үлкен. Біздің
республикамызда кіші бизнестің үлесі қазіргі кезде 90%-ке жетті.
Кіші бизнестің экономикада алатын ролінің маңыздылығы—бұл
әлеуметтік аспектілігінде. Өзінің дамуымен кіші бизнес жұмыс
орындарын көбейтуге жағдай жасайды, сөйтіп жұмыссыздықты азайтады.
Бұдан басқа халықтың жалпы білімділігінің артуы барысында
азаматттар арасында жаппай өзінің жеке қабілеттіліктерін көрсетулері
үдейе түседі. Ең алдымен бұған қол жеткізуде өз істерін
ұнататындықтары және бұған бейімділіктерінің сай болуына қарай
өзінің жеке “ісін” ашу, өзінің бизнеспен айналысуын жалғастыру болып
табылады. Мұның өзі сондай-ақ шағын кәсіпорынның дамуына
қажеттілігін тудырады.
Кіші бизнес еліміздің ажырамайтын саяси-экономикалық жүйенің
бөлігі болып табылады.
Біріншіден, нарықтық қатынастың тұрақтылығы солай болғандықтан,
халықтың көптеген бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады.
Екіншіден, рыноктық жағдайда олар қажетті икемділікті қамтамасыз
етеді, терең мамандандыруда іске асыруды және өндірісті тармақталған
кооперацияларға айналдырады. Онсыз оның экономикалық тиімділігінің
болуы мүмкін емес. Нәтижесінде, бұл шаруашылық дамуының және ұлттық
экономиканың серпінді өсуіне үлкен ықпал етеді.
Үшіншіден, шағын кәсіпорынның ролінің өзгеруі орта және ірі
кәсіпорындардың қызмет етуіне тиек болады.
Жалпы, кіші бизнес өнімді өндіруге, жұмыс істеуге және қызмет
көрсетуге, жинауға, өңдеуге және ақпарат беруге, рухани байлықты
жасауға бағытталған қызмет. Шағын бизнестің дамуы нарықтық тауар
және қызметтерден дамиды, экспорттық потенциялын арттырады және
жергілікті шикізат ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Шағын кәсіпорынның маңызы ол тек тұтыну саласында емес, кейбір
бөлек узелдер мен механизмдерді шығару жағдайына немесе
полуфабрикаттар өндіріп, негізгі басты өндірісті қамтамасыз етеді.
Шағын бизнес саласындағы кәсіпорындар барлық халықшаруашылық
салаларында жұмыс істейді. Шағын кәсіпорындарда кейбір тауарлар
шығару, қызмет атқару - тек мемлекеттік кәсіпорындарға жүктеледі, ал
кейбір тауарларды өндіру үшін арнайы рұқсат немесе лицензия керек
болады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік—шаруашылық қызметтің
маңызды түрі. Оның ролін А.Смит былай деп бағалаған болатын:
“Кәсіпкер өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей
тұрғанымен, ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді.” Қазіргі экономика
кәсіпкерлікті –шаруашылықты ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды.
Кәсіпкердің экономиканы өрлетуге қосар үлесі өте зор. 2
Қазақстан Республикасында тұрғындардың жұмыспен қамтылуын
арттыру және нарықты отандық тауарлар мен қызметтерге малықтыру
кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тәжірибесіндегі техникалық
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық потенциялын толығырақ
пайдалану үшін оның пайда болуы мен дамуына үлкен мән берілуде.
Елде оның тәуелсіз дами бастаған әр алуан түрлері мен формаларының,
Қазақстанның қайта қалыптасушы экономикасының құрамдас бөлігі ретінде
қалыптасу процесін қамтамасыз ету және нарықтық қатынастарға өту
жағдайында әлеуметтік-экономикалық қайта құруларды жүзеге асыруда
олардың ролін жоғарылату үшін 20-дан астам заң және нормативтік
актілер қабылданды.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік алғаш рет кооперативтік
бастамада шағын кәсіпорындар түрінде 1992 жылы пайда болды. Ол кезде
олар 34506 бірлікті құрады. Олардың үлесіне Республикадағы жұмыспен
қамтылған жалпы жұмысшылар санының 6%-ы және ЖІӨ-нің 7%-ы
тиді.
Дегенмен, мемлекеттің инфляцияны ауыздықтау мақсатындағы қатаң
ақша-несие және бюджеттік реттеудің нәтижесінде кәсіпкерлік
саласында пайда болған дағдарысты үдерістер, оның дамуына
маңызды қиыншылықтарды туындатты және шағын бизнеспен
айналысушы субъектілердің санын 24030 бірлікке дейін қысқарды, ал
олардың үлестері жоғарыда көрсетілген мәліметтер бойынша
сәйкесінше 5,2% және 6% дейін қысқарды.
Бірақ та 1997 жылы кәсіпкерліктің пайда болуы мен даму
тәжірибесінде және ең алдымен шағын бизнесте күрт ¼çãåðiñêå
ұшыраған жыл ретінде орын алды, ол кезде шағын кәсіпорынның
қысқаруларының тоқтауы былай тұрсын, олардың саны алдағы жылдармен
салыстырғанда көптеген есе өсті. Мысалы, 1997 жылы шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне жататын шағын кәсіпорындар саны ел бойыша 123
мың бірлікті құрады, ал жеке кәсіпкерлердің саны - 196 мың адамға
жетті, бұл көрсетілген жылы жеке кәсіпкерлік саласының айтарлықтай
кеңейе түскендігін куәландырады. Заңды және жеке кәсіпкерлік
тұлғаның тез көбеюіне 1997 жылы шыққан Қазақстан Республикасы
Президентінің Екінші Жарлығы үлкен ықпал жасады - “Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен дамуын белсендіру шаралары
туралы”, “Қазақстан Республикасында аймақтық шағын кәсіпкерлікке
қолдау көрсету мен дамыту бағдарламалары және паритеттер туралы”
және шағын кәсіпкерліктің, соның ішінде шағын бизнестің өзекті
проблемалары іс-жүзінде шешу үшін сол жылы осылардың негізінде
қабылданған бірқатар заң және нормативтік актілер. Солардың қатарында
ел басшылығының 1997 жылы 14 наурызындағы №325 “Шағын кәсіпкерліктің
ақпараттық көрме орталығын құру туралы” және 1997 жылы 26 сәуірдегі
№665 “Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорын құру туралы” қаулыларымен
1997 жылы маусымда қабылданған “Шағын кәсіпкерлікті қолдау туралы”
Заңы маңызды орындарға ие болды, біздің республикамызда шағын
бизнесті одан әрі дамыту бойынша бағдарламалық құжаттарға
айналды.[11]
Осылайша, Қазақстанда елдегі қалыптасушы нарықтық экономикаға
қажетті масштабтарда кәсіпкерлік қызмет еркіндігін және оның пайда
болуы мен сәтті дамуын қамтамасыз ететін, шағын бизнестіің берік
құқықтық негізі құрылды. Бірақ, шағын бизнесті оның өмір сүруімен
органикалық түрде байланысты болып келетін орта және ірі
кәсіпкерліктен бөлуге болмайды.
Осы жерде бизнестің әрбір түріне өзінің жеке артықшылықтарын
танытуға және нарықтық экономикада өздеріне тән ерекше міндеттерді
орындауға мүмкіндік беретін байланыстырушы біріңғай заң базасының
жоқтығы білінеді, ол бизнестің барлық түрлерінің өзара байланысқан
түрде дамуы үшін жалпы құқықтық негіз ретінде қызмет көрсетуі
керек. Кәсіпкерлік қызмет саласында шағын бизнес кәсіпорынның негіз
қалаушы ретінде орын алатындығы белгілі, кейіннен бұл негізде
анағұрлым биігірек шаруашылық “қабаттары” өсіп жетіледі және ол көп
нәрсе бойынша нарықтық экономикамен түсініліп, өз ғимаратының
архитектураларын алдын-ала қарастырады. Ірі бизнес кәсіпорындары
болса, нарықтық экономиканың “тасушы конструкциясына” жатады, олар
тұрғындарын әр алуан тауарлар мен қызметтерге деген сұраныстарын
қамтамасыз ететін күшті өндірістік потенциялына ие. Олар индустриялық
жүйенің негізін құрайды және елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді.”11
Сондықтан шағын, орта және ірі кәсіпкерлік проблемасының
кешенді шешімін табу үшін олардың өзара тәуелді түрде дамуын
ұйғаратын жалпы бағдарламаның дайындалуы қажет. Бұл бағдарламада
шағын, орта және ірі бизнес арқылы жүзеге асырылатын кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуының барлық жағын қамтып, білім беру, қызмет
және келесілерінің жұмыс істеулерінің тоқталуын барлық аспектілерін
реттеуші шараларды алдын-ала қарастыруы қажет.
Қазақстан Республикасының Президентінің “Кәсіпкерлік қызмет
еркіндігі бойынша азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау
туралы” Жарлығының негізінде дайындалған, 1999-2000 жылдарына арналған
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік
қолдау көрсету бағдарламасы, шағын бизнес бойынша онда ұйғарылған
шаралардың іс жүзінде іске асырылуын қамтамасыз ететін құрамдас
бөлігі болуы керек. [12]
Қазіргі уақытта тіркелген шағын кәсіпорындардың жалпы санының
20%-ы тоқтап тұр, сондықтан ЖІӨ-дегі шағын кәсіпкерліктің үлесі
бұрынғы (7%) деңгейінде қалуда. Осыған орай ол жерде алдын-ала
қарастырылған жеңілдіктер мен кепілдемелер әлі шағын бизнес
кәсіпорынның пайда болуы мен жұмыс істеуін ынталандырудың әсерлі
жүйесіне жатпайды. Шағын бизнестің даму деңгейіне оған шаруашылық
қолдау көрсету механизмінің жоқ болуы да ықпал етеді. 2005 жылдың
аяғында елдегі өз бетінше жұмыс істеуші шағын кәсіпорынның саны -
700 мыңға жуықты құрады, бұл біздің еліміз үшін аз. Қазақстан
Республикасында шағын кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың саны
миллиондармен есептелуі керек.
Мысалы, АҚШ-та жалпы өнеркәсіп өндірісінің көлеміндегі шағын
бизнестің үлесі - 25%, Ұлыбританияда 30%, ал Жапонияда 50% жуық.
Қалыптасушы нарықтық экономикадағы шағын, орта және ірі кәсіпорыннан
құралған кәсіпкерлік құрылыстың үлес салмағын жоғарылату үшін
кәсіпкерлік қызметтің дамуына кедергі жасайтын себептерді жою керек.
Инфляция жағдайында қаржы тұрғысынан оң нәтижелерге
айтаолықтай тез жетуге болатындықтан, негізінен қаржы айналымы
саласында басталған Қазақстанның шағын және орта бизнестің даму
тәжірибесі бүгіндері бірте-бірте көмекілене бастады.
Бұған қоса бюджет тапшылығы жағдайында орталықты ұстау үшін
үстіміздегі жылдың өзінде 5млн. теңге, сондай-ақ шетелдік техникалық
көмек шеңберінде қаржы және ғимарат бөлу көзделген. Осы қаулымен
кәсіпкерлікті қолдау және дамыту жөніндегі ережеге сәйкес орталықтың
ғылыми-практикалық кеңесі құрылған.
Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаттың
кәсіпкерлікті қолдау және бәсекелестікті дамыту қоры ұсынылған
екінші нұсқасы шағын бизнес орталықтарының республикалық жүйесі
арқылы жұмыс жүргізуді көздейді.
Кәсіпкерлік әрекеттің жалпы схемасы.
Бірқатар факторларға байланысты қарым-қатынастың жүйесіндегі
орнын анықтау барысында тұтынушы қиын жағдайда болуы мүмкін. Ол
факторлар:
-жеке ақшалай табыстың деңгейі және формасы;
-тұтынушы мүддесінің птиоритеттер жүйесі;
-қажетті тауарларға қол жеткізбеушілік.
Басқаша айтсақ, нарықтың негізінде субектілердің қарым-
қатынасының екінші полюсінде кәсіпкерлік шешімінің қабылдануына әсер
етуші бағыныштылықтар жүйесі орын алады.
Кәсіпкер шешім қабылдау кезінде тұтынушының тәртібіне әсер
етуші бірқатар факторларды ескеруі қажет. Кәсіпкер біріншіден,
тұрғындардың қандай тобына бағыттап отырғанын (қандай табысы бар)
шешуі керек. Сонымен бірге өндіріс масштабын анықтау үшін кәсіпкер
осындай топтың көлемі (саны) туралы мәліметке ие болуы керек. Бұдан
басқа мәлімет кәсіпкер бағыт ұстап отырған нарыққа сай болуы
керек.
Көріп отырғанымыздай, тұтынушының тәртібіне әсер етуші факторлар
кәсіпкер тарапынан зерттелуі, ескерілуі тұтынушы айналасында орын
алып отырған жағдайға бейіделу шараларын анықтауды қажет етеді.
Дамыған қоғамды мұндай жұмыстар маманданған әрекеттің түрлі
категориясына жатқызылып, арадағы адам арқылы орындалады.
Егер кәсіпкер тарапынан іске асырылып жатқан идеяның орнына
жаңасы пайда болатын, нарықтағы, қоғамдағы өзгерістерге толығырақ
бейімделіп және күшейтуге мүмкіндік беретін болса, сонымен қатар
жаңа тауар өндіріс сферасында да, онда кәсіпкер өз әрекетінің
профилін өзгертіп, капиталын жаңа сфераға құяды.
1.3. Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық нысандары.
Кәсіпкерлікті жетілдіру экономиканың тұрақтылығы мен оның
бәсекелестік сипатын қалыптастыруда басты күштердің бірі болып
табылады. Кәсіпкерлікті дамыту үшін субъектілердің белгілі бір
дәрежеде еркіндігі мен құқығы, шаруашылық қызметінің бағытын таңдауда
еріктігі, қабылданатын шешімдерге, оған туындайтын нәтижелерге
тәуекелділіктің болуы қажет. Кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық
базасы, әлеуметтік-экономикалық шарттары қалануы керек. Республикадағы
кәсіпкерліктіің экономикалық мәнін тереңнен түсінуге “Қазақ КСР-гі
шаруашылық қызмет еркіндігі мен кәсіпкерліктің дамуы туралы” заңның
қабылдануы жол ашты. Бұл заң азаматтар мен заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі
құқықтық, экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап
берді. [5]
Еркін кәсіпкерлік меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте
болуын қалайды. Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың
әдістері бизнестің немесе кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формасы деп
аталады. Нарықтық қатынастарға өтуде халықты кеңінен кәсіпкерлікке
тарту қажет. Ал кәсіпкерлік қызметтің орын алар жері ең
алдымен—кәсіпорын болып табылады. Экономикалық категория ретінде ол
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастарды ұйымдастырудың негізгі
буыны. Құқықтық тұрғыдан немесе заңды құқықтары бар дара шаруашылық
субъектісі өзіне бекітіліп берілген мүліктерді пайдалана отырып өнім
өндіреді, түрлі жұмыстар атқарады, әр түрлі қызмет көрсетеді.
Ал, кәсіпорындарды анықтайтын негізгі белгілерін келесі кестеден
көруімізге болады.
Кесте-1
Кәсіпорындарды анықтайтын негізгі белгілер.
Көрсеткіштер Нарықты экономика Жоспарлы экономика
жағдайында жағдайында
Өндірістік Автономиялық Орталық органға
фактор-ларды пайдалану бағыныштылығы
Үнемділік Нақты нәтижелер Кез-келген бағада
бойынша пайдалылық жоспардың орындалуы
Жеке меншік Қоғамдық меншік
Қаржылық тепе-теңдігі Нарықтық баға Мемлекеттік баға
Жұмыс күшінің артылуыЖұмыс күшінің
жетіспеушілігі
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық
құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы жағынан әр түрлі болып келеді.
Құқықтық және өндірістік жағынан алғанда олар жекелеген топтар мен
түрлерге бөлінеді.
Кәсіпорындардың мынандай ұйымдық-құқықтық нысандары бар:
-мемлекеттік кәсіпорын;
-серіктестік (толық жауапкершілікті, аралас және жауапкершілігі
шектеулі жауапкершілікті);
-акционерлік қоғам, бірлестіктер.
Серіктестік—кәсіпкерлік қызметке қатысушылар мен олардың
әріптестерінің бірігуі. Серіктестік шаруашылықтарға әріптестердің
қатысуы жазбаша келісімдер мен шарттар түрінде бекітіледі.
Серіктестерді олардың құрылтайшылары құрайды.
Серіктестік шаруашылықтардың мүшелері:
-басқару істеріне қатысуға;
-серіктестік қызметі жөнінде мағлұматтар алуға;
-оның құжаттарымен танысуына;
-несие берушілер мен есеп айырысқаннан кейін қалған
пайданы бөлісуге;
-тиісті мүлік құнының ақшалай баламасын алуға құқығы бар.
Серіктестік шаруашылық иелігіндегі мүліктің құрамына жататындар:
-негізгі өндірістік құрал-жабдықтар (ғимараттар, құрылыс,
құрал-жабдықтар);
-айналым құралдары (шикізат, материал, дайын өнім, аяқталмаған
өндіріс, басқа да тауарлы материялдық құндылықтар);
-ақша қаражаты;
-басқа да құндылықтар кіреді.
Серіктестіктің мүшелері:
-құрылтайшылар атынан талап етілген құжаттарды дайындап
беруге;
-алдын-ала белгіленген жарналар мен салымдарды толық және
уақытында төлеулеріне;
-коммерциялық құпияларды сақтауға;
-құпия ақпаратты жария етпеуге міндетті.
Толық серіктестік—төмендегі негізгі 2 белгісімен ерекшеленеді:
1. Кәсіпкерлік қызмет және оған қатысушы серіктестіктің
қызметтері; олардың өз қызметтері болып саналады. Ал оның міндеттері
бойынша кез-келген қатысушы өзінің барлық мүлкімен жауап береді.
2. Серіктестік жеке сенімді қатынастарға негізделеді: егер бір
қатысушы серіктестіктің атынан мәлім жасаса, мүліктік жауапкершілік
басқа қатысушыға жүктеледі. Сондықтан толық серіктестік отбасылық
кәсіпкерлік ретінде дамып келеді. Егер толық серіктестікке оны
ұйымдастырушылардың бәрі жеке адам ретінде кіретін болса, белгілі
бір жауапкершіліктің жағдайға кезіккенде (мәселен банкротқа
ұшырағанда) өмірге қажетті күнделікті заттарды қоспағанда, басқа да
жеке мүліктерін, атап айтқанда: көлік, саяжай, жиһаз, қылқалам туындысы,
зергерлік бұйымдар басқа да құнды мүліктерді есепке алады.
Әдетте толық серіктестікті заңды тұлғалар, ірі кәсіпорындар
құрайды.
Аралас (командитті) серіктестікте бір немесе бірнеше қатысушылар
несие берушілер алдында бүкіл мүліктерімен жауап береді. Біреуінің
немесе бірнешеуінің жауапкершілігі олардың әрқайсысының қоғамға
қосқан үлесі (салымы) бойынша шектеледі.
Бұл мүліктер мен тәуекелге барып отырған қатысушы
қоғамдастықтың ішкі мүшесі немесе толық серіктестіктер, ал тек қана
қосқан үлестерінің мөлшер шамасынан сәйкес тәуекел етушілер сыртқы
қатысушылар немесе командиттер деп аталады.
Салалық тұрғысынан қарағанда, командиті серіктестік—жауапкершілігі
шектеулі қоғам. Мұндай құрылым жауапкершілігі шектеулі командитті
серіктестік болып табылады. Оның артықшылығы—салық төлеу
тұрғысынан қарағанда ол—серіктестік, ал азаматтық құқық тұрғысынан
алсақ, жауапкершілігі шектеулі қоғамдастық. Әдетте олардың капиталы да
көп болмайды.
Біздің елімізде командиттік серіктестіктің аралас түрі әлі дами
қойған жоқ. Алайда белгілі бір жағдайда оған деген қажеттіліктің
тууы әбден мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік—алдын-ала белгіленген пайшылар
үлестерінің негізінде құрылған бірлестік. Оның мүшелерінің (жеке
және заңды иегерлері) қоғамның міндеттемелерін орындауға
жауапкершіліктері жоқ. Олар тек өз үлестерінің мөлшерінде ғана
тәуекелділік жасай алады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті ұйымдастыру үшін құрылтай
келісім шарты жасалады, онда:
-кәсіпорынның аты;
-мекен-жайы;
-негізгі қызмет бағыттары;
-қызмет түрлері;
-капитал мөлшері;
-қоғам мүшелерінің үлестері көрсетіледі.
Қоғамдастықтың мүшелерінің құқығы жылына бір немесе екі рет
өткізілетін жалпы жиналысында анықталады да, ал одан әрі ол
тереңдетіліп, дамып отырады.
Жалпы жиналыстың маңызды шешімдер қабылдауға құқығы бар. Атап
айтқанда:
-жылдық балансты бекітеді;
-кірісті белгілі бір мақсатты көздеп орынды пайдаланады;
-шығындарды неғұрлым аз жұмсау жолдарын айқындайды;
-қоғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлауды көздейді,
одан әртүрлі мәселелер бойынша міндеттер жүктейді.
Қоғамдастықтың жұмысын бақылауды бақылау комисиясы, экономикасы
дамыған елдерде бақылау кеңесі іске асырады, оның мүшелері жалпы
жиналыста тағайындайды. [3]
Акционерлік қоғам—рұқсат ету жолымен құрылатын заңды құқығы
және өзіндік жарғысы бар бірлестік. Акционерлер болуға жеке
адамда, зиялы тұлғалар да қақылы. Акционерлік қоғам құру үшін
нотариус куаландырылған серіктестік келісім-шарты жасалады, ол
қоғамның жарғысы болып табылады. Акционерлік қоғамдарды
ұйымдастырушылар санына шек қойылмайды. Ұйымдастырушы тіпті бір адам
болуы да мүмкін. [4]
Қоғамның негізгі жарғылық қорының мөлшері сол елдің қолданылып
жүрген заңымен белгіленеді.
Кооператив - бұл пайда табу мақсатында емес, мөлшеріне көмек
көрсету, қызметтеріне тиісті ықпал жасау үшін құрылатын қоғам. Алайда
біздегі кооперативтер ең алдымен өндірістік қызмет көрсету және
сауда-делдалдық салада дамып отыр. Көпшілік жағдайда кооперативтік
кәсіпорындарда табысты капиталға айналдырмау ағымы байқалады. Мұндай
жағдай өндірістің тиімділігін арттыруға тиісінше ықпал жасамайды,
инновациялық процесті тежейді, құрылымдық қайта құру жұмыстарын
қиындатады.
Бюджеттік кәсірпорындар - бұл топқа заңды, шаруашылық дербестігі
жоқ ұйымдар кіреді. Олар мемлекеттік - әкімшілік жүйе шеңберінде
тікелей немесе құрылымдық тұрғыда министрліктерге, ведомстволарға
немесе жергілікті басқару органдарына бағынады. Бұлардың кірісі мен
шығысы мемлекеттік бюджет есебінен өтеледі. Пайдадан салық төлеуге
де тиісті емес. Олар сыртқы қаржы көздерін пайдаланбайды.
Кәсіпорындар басшыларын мемлекеттік басшы органдар тағайындайды.
Мұндағы жұмыс істейтіндер мемлекеттік қызметкерлер болып табылады.
Мемлекеттік корпорациялар - кәсіптік немесе ортақ мүдделер
принципіне біріккен қоғам, адамдар тобы; капиталистер кеңінен
қолданылатын Акционерлік Қоғам нысаны, қазіргі жағдайда мұндай
коорпорациялар монополиялық бірлестіктердің негізгі түрі. 8
Ассоциациялар - шаруашылық есеп, өзін-өзі басқару негізінде жұмыс
істейтін кәсіпорындардың, мекемелердің біріңғай экономикалық,
әлеуметтік, мәдени мүдделер негізінде ерікті түрде заңды ұйым
ретінде бірігуі.
Ассоциациялардың негізгі түрлері мыналар:
-концерн;
-салааралық;
-мемлекеттік бірлестік;
-шаруашылық ассоцияциясы;
-консорциум.
Концерн - қатысу жүйесі, мүдде ортақтығы туралы шарттар, қатысу
үлесі, патенттік-лицензиялық келісімдер, қаржыландыруға, өндірістік
ынтымақтастық негізінде өзара байланысқан дербес кәсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кәсіпорындарда Акционерлік Қоғам немесе басқалай
сауда серіктестіктері түрінде заңды ұйымдар құқығы сақталады.
Консорциум - капиталистік монополиялар нысанының бірі, қарыздарды
бірлестіре орналастыру, үлкен көлемде қаржы немесе күрделі
коммерциялық операциялар жүргізу, іріленген өнеркәсіп құрылысын
жүзеге асыру, белгілі бір өнім түрін өндіруді мейлінше ұлғайту
мақсатында бірнеше банк немесе өнеркәсіп субъектілері арасында
жасалып, қабылданатын уақытша келісім.
Холдинг - басқа компанияларға бақылау жасау мақсатында өзінің
капиталын олардың акцияларының бақылау пакеттерін сатып алу үшін
пайдаланылатын акционерлік компания.
Картель - біртектес өнім өндіретін тәуелсіз өнеркәсіп орындарын
белгілі бір нарыққа үстемдік орнату мақсатында ұйымдастырған
бірлестік, ассоцияция. Картельге мүше болу ерікті. Мына белгілер
бойынша жіктеледі:
-сату шарттарын қадағалау жөніндегі ассоцияция;
-баға белгілеу жөнінде ассоциация;
-өз мүшелері арасында өндірістік қызметті, өнімдерді сату;
-аумағы мен тұтынушылар бойынша мақсатында құрылған ассоциация;
-бизнестің белгілі бір саласындағы нақты үлесті айқындауды
көздейтін ассоциация.
Синдикат—өндірушілердің өнімі біртұтас сауда кеңсесі арқылы
бірігіп, сату жолымен бәсекені болдырмау және монополиялық бірігу
нысаны. Синдикатқа қатысушылар комерциялық дербестігін сақтамаса да,
өндірістік дербестігін жоғалтпайды.
Трест—кәсіпкерлер бірлестігі, ол өзіне кіретін кәсіпорындардың
өндірістік, комерциялық және заңдық дербестігін жойып, біріңғай
басқару жүйесіне бағынумен ерекшеленеді.
Кәсіпорынның жіктелуі 4-сурет.
Кәсіпорындар қызметтерінің негізгі мақсаттарына қарай:
➢ коммерциялық;
➢ коммерциялық емес болып бөлінеді.
Коммерциялық кәсіпорындардың жіктелуі
Коммерциялық емес кәсіпорындардың коммерциялық кәсіпорындардан
айырмашылығы пайдалары негізгі емес нысандардан алынады және ол пайдалар
коммерциялық қатысушылар арасында бөлінеді.
II. Îò¾ñòiê ²àçàºñòàí îáëûñûíäà ê¸ñiïêåðëiê ïåí øà¹ûí áèçíåñòi äàìó
æà¹äàéûí òàëäàó.
2.1. ²àçàºñòàí Ðñåïóáëèêàñûíäà¹û øà¹ûí áèçíåñ ïåí ê¸ñiïêåðëiê ºûçìåòòi
½éûìäàñòûðûëóûí òàëäàó
Экономикалық көрсеткіштер тұтасымен алғанда өндіріс мәселесімен
байланысты. Бұл өндірістің көлемін өлшеу үшін бірнеше көрсеткіштер
қолданылады: кәсіпорындар саны, өндірген өнім көлемі.
Экономиканы реформалауды іс-жүзінде асыру процесінде меншік
пен шаруашылық жүргізудің әдістерінде едәуір өзгерістер болуда. Ең
алдымен мемлекеттік меншікке негізделген шаруашылық жүргізудің
бұрынғы жүйесіне қарағанда көп укладты экономика меншіктің әрбір
тәсіліне кәсіпорынның тиісті үлесін ұсынады. Олар өзара құқықтық
формасы, ұйымдық құрылымы, өндіріс, қызметтік міндеттері, мамандану
масштабы және басқа белгілері бойынша ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасына кәсіпкерлік қызметті жүргізудің әдістері.
Кесте-2.
Жіктеу белгілері Кәсіпкерлік қызметті жүргізудің
әдістері
Заңдылық-құқықтық жағдайы Жеке және заңды тұлғалар
бойынша
Меншік түрі бойынша Жеке, ұжымдық, мемлекеттік
Ұйымдық-құқықтық жағдайы мен Шаруашылық серіктестіктер,
құрылымы бойынша Акционерлік қоғамдар, бірлестіктер
және т.б.
Экономикалық маңызы мен Жергілікті, аймақтық және жалпы
таратылу аймақтары бойынша мемлекеттік
Өндірістің масштабы бойынша Шағын,орта,ірі
Экономикалық қатынас түрі Әкімшілік, шаруашылық есептегі,
бойынша мердігерлік, арендалық, нарықтық
Жоғарыдағы белгілері бойынша Қазақстан Республикасындағы
кәсіпкерлік қызметтерге талдау жасаймыз.
Қазақстан Республикасындағы осы көрсеткіштерге тиесілі әсер
ететін кәсіпкерлік көлемі төменгі кестеде көрсетілген (Кесте-3).
Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындар.
Кесте-3
Кәсіпорындар Барлығы Соның ішінде
Мемлекеттік Жеке меншік
ҚР-сы бойынша 143329 25958 109580
Шағын 124445 17216 101623
Орта 13904 7126 5355
Ірі 4080 1616 2608
Қазақстанда көрсетілген мәліметтер бойынша өнеркәсіптер саны
143329 жетті. Соның ішінде шағын өнеркәсіптер 124445, орта 13904 және
ірі өнеркәсіптер саны 4080 болған. Сонымен қатар, кестеде жеке
меншік және мемлекеттік меншік түрлеріне тиесілі барлық өнеркәсіптер
көрсетілген.
Қазақстан Республикасы егеменді ел болғаннан бері және ірі
жекешелендіру этабына дейінгі көрсеткіштер төменгі кестеде
көрсетілген.
Ірі жекешелендіру кезеңіндегі кәсіпорындардың бөлінуі.
Кесте-4
Кәсіпорындардың атауы 1991 1992 1993 1994
Кооперативтер:
Кәсіпорындардың саы 10100 5100 3300 2000
250,0 28,0 57,0 34,0
Жұмысшылар саны (мың адам)
Шағын кәсіпорындар саны: 8400 12700 16100 21200
Кәсіорындар саны 130,0 220,0 247,2 172,6
Жұмысшылар саны (мың адам)
Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудың үшінші кезеңіне
дейін кәсіпорындар көрсеткіші жоғарыдағы кестедегі мәліметтерді
көрсеткен.
Төмендегі кесте бойынша Қазақстан Республикасының жекешелендіру
процесінің үшінші кезеңінде 1995 жылы меншік түрлері бойынша бөліну
көрсеткіші көрсетілген.
Кесте-5.
Қазақстан Республикасының жекешелендіру процесінің үшінші
кезеңінде кәсіпорынның меншік түрлеріне байланысты бөлінуі
Көрсеткіштер Барлық Меншік түрлері бойынша
кәсіпорынд
ар саны
МемлекеЖеке Шет ел
т меншік қатыспайтын
тік аралас меншік
1 2 3 4 5
Барлығы 21260 999 19936 169
Сауда 7850 136 7681 23
Өнім өндіретін 2929 213 2460 53
Құрылыс 2959 134 2808 14
Тұрмыстық қызмет көрсету 948 44 899 2
Жабдықтау өткізу 777 17 751 8
Ғылыми-зерттеу 367 36 320 10
Конструкторлық және енгізу 259 23 232 4
Құрылысқа қызмет көрсететін
жобалау іздестіру 158 24 131
Жоғарғы кестеде Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындар саны
мен меншік түрлері нарық талабына сәйкес меншік түрлерінің бөлінуі
көрсетілген.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындар дербестігіне ие болу
арқылы көптеген экономикалық мүмкіншіліктеріне жетуде. Бұрынғы
экономикалық дербестігін жоспарлау комитеті немесе кәсіпорынның
тағдырын шешіп отыратын жағдай нарық талабына сәйкес өзгерген.
Еліміздегі экономикалық дағдарыс пен өндірістің құлдырауын
тоқтатудың бір жолы—шағын, орта, ірі кәсіпкерлікті дамыту болып
табылады. Мемлекет қарамағындағы мемлекеттік объектілер мен қызмет
атқарушы субъектілер жеке кәсіпкер иелігіне өте отырып, кәсіпкер
еркіндігі негізінде өз қызметін іске асыру арқылы мемлекеттің
экономикалық көрсеткіштерінің артуына үлкен септігін тигізеді.
Кәсіпорындарды жекешелендіру бағытына сәйкес соңғы жылдардың
көрсеткіштері төменгі кестеде көрсетілген.
Кесте-6.
Кәсіпорындардың жекешелендірілу бағыты.
Бірлік.
Жекешелендірілген 2004 2005 2006
Жекешелендірілу бағыттары бойынша:
Әлеуметтік және өзге де объектілер 2187 1770 2044
Жаппай 131 79 161
Жеке жобалар бойынша - 3 -
Жекешелендірілгені барлығы 2318 1852 2205
Оның ішінде:
Өнеркәсіп 26 24 39
Құрылыс 16 7 10
Ауыл шаруашылығы - - -
Көлік 147 18 11
Сауда және қоғамдық тамақтандыру 141 1 56
Тұрмыстық қызмет көрсету және
коммуналдық шаруашылық 74 1 52
Өзге де салалар 1955 1801 1995
Тоқтап қалған объектілер мен
бітпеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz