Қазақ тіліндегі араб әдеби кірме сөздері
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
I. Тарау ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің шығармаларындағы діни араб кірме сөздерінің зерттелуі
1.1 Қазақ тіліне енген араб кірме сөздерінің қолданылу үрдісі ... ... ..
1.2 Қазақ тіліндегі араб элементтері және олардың зерттелуі ... ... ... .
1.3 ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің шығармаларындағы діни араб кірме сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
IІ. Тарау «Араб кірме сөздерінің ғылыми терминологиядағы орны»
2.1 «Терминологиядағы кірме элементтер және Қазақ тіл біліміндегі араб сөздерінің зерттелу жайы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 «Араб сөздерінің қазақ тіліне енуінің тарихи себептері» ... ... ... .
2.3 «Кірме терминдердің жасалу жолдары» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
I. Тарау ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің шығармаларындағы діни араб кірме сөздерінің зерттелуі
1.1 Қазақ тіліне енген араб кірме сөздерінің қолданылу үрдісі ... ... ..
1.2 Қазақ тіліндегі араб элементтері және олардың зерттелуі ... ... ... .
1.3 ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің шығармаларындағы діни араб кірме сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
IІ. Тарау «Араб кірме сөздерінің ғылыми терминологиядағы орны»
2.1 «Терминологиядағы кірме элементтер және Қазақ тіл біліміндегі араб сөздерінің зерттелу жайы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 «Араб сөздерінің қазақ тіліне енуінің тарихи себептері» ... ... ... .
2.3 «Кірме терминдердің жасалу жолдары» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Кірме сөздер. Тіл –тілдің лексикасын байытудың аса өнімді жолы, халықтар мен олардың тілдері қарым – қатынасының айқын көрінісі; мемлекет пен халық пен халық арасындағы экономикалық, саяси мәдени байланыстарының нәтижесі. Осындай қарым – қатынастар арқылы бір тілден екінші тілге көптеген сөз ауысады. Бір тілдің сөздері екінші не үшінші, төртінші бір тілге тікелей де, жанамалап, сатылап та, екінші бір аралық тіл арқылы да сондай - ақ, ауызша да жазба нұсқалар арқылы да ауыса береді. Қазірде дүние жүзінде кірме сөздері жоқ тіл жоқ десе де болады.
Мәселен, француз тілінің этимологиялық сөздігіне 4635 түбір сөз енгізіліпті. Этимологиялық тұрғыдан талдай келгенде, соның 2028 – і латын тілінікі, 925 – і грек, 604 – кейбір герман тілдерінікі, 96 – сы кельт, 154 – і ағылшын, 285 – і итальян, 119 – ы испан, 10 – ы португал, 146 – сы араб; 36 – сы ежелгі еврей; 4 – і венгер; 25 – і славян; 34 – і түркі; 6 – ы африка тілдері, 99 – ы азияның әртүрлі халықтары, 62 – і американ үндістері, 2 – і австралия мен поменезия тілдерінің сөзі екен.
Қазақ тіліне парсы тілі элементтері араб мәдениетінің гүлденуінен әлдеқайда бұрын басталған. Л. Рустемов араб, иран тілдерінен келген кірме сөздердің қазақ тіліне ену мерзімін екі кезеңге бөліп қарайды: бірінші кезең – XVғасырға дейінгі шақ, екінші кезең XVғасырдан Ұлы Қазанға дейінгі уақытты қамтиды. Л. Рустемовше, қазақ тілі сөздік құрамындағы араб, парсы сөздері 17% шамасында болады екен. Олардың дыбыстық тұлғасы дыбыстық тұлғасы қазақ тілі заңдылықтарына бағынып, тіліміздегі төл сөздер қатарына баяғыда қосылып, әбден кірісіп кеткен. Қазіргі жастар мынау – араб, мынау – парсы сөзі дегенді білмейді. Ондайды білетіндер – илнгвистер ғана. Сонымен бірге қазақ тіліне араб, парсы элементтері тікелей қоян – қолтық араласу нәтижесінде емес, туысқан көрші халықтар арқылы сатылап енген: дәптер, дүние, қалам, қағаз, мектеп, пән, аруақ, аят, ораза, қудай т.б
XIX ғасырда өмір сүрген ақындардың шығармашылығында сол кезеңге тән рухани – мәдени болмысы көрініс тауып, әлеуметтік, қоғамдық – саяси процестер сөйлеу түрі мен жазба тілдің нормаларын қалыптастыруда өзіндік із қалдыру. Атап айтқанда, ескі түркі дәстүрді жалғастырып, сонымен бірге ортаазиялық жазба әдеби тілге тән кірме араб сөздерін тиісті орында қолдана отырып, көркем образ жасаудың қазақ әдебиетінде жаңа үлгілерін ұсынды. Осыған байланысты бұл ақындардың сөз қолданысында өз заманына сай қолданылған рухани – имандылық, мәдени ағартушылық салаға т.б қатысты сөздер мен жаңа оралымдар, олардың поэтикалық қолданысы, қызметі мен ұйқасқа сәйкес сабақтаса тіркесуі көркем образдардың жаңа үлгілері мен көне түркі жазбаларындағы жалғастылық дәстүр ерекшеліктерін оған қоса араб кірме сөздерінің осы ғасырдағы қалданыс үлгілерінің қолданыс барысында қалыптасқан фонетикалық варианттары мен кірме лексикалық бірліктердің барлығы анықталды.
Тақырыптың өзектілігі. Кірме сөздер. Тіл –тілдің лексикасын байытудың аса өнімді жолы, халықтар мен олардың тілдері қарым – қатынасының айқын көрінісі; мемлекет пен халық пен халық арасындағы экономикалық, саяси мәдени байланыстарының нәтижесі. Осындай қарым – қатынастар арқылы бір тілден екінші тілге көптеген сөз ауысады. Бір тілдің сөздері екінші не үшінші, төртінші бір тілге тікелей де, жанамалап, сатылап та, екінші бір аралық тіл арқылы да сондай - ақ, ауызша да жазба нұсқалар арқылы да ауыса береді. Қазірде дүние жүзінде кірме сөздері жоқ тіл жоқ десе де болады.
Мәселен, француз тілінің этимологиялық сөздігіне 4635 түбір сөз енгізіліпті. Этимологиялық тұрғыдан талдай келгенде, соның 2028 – і латын тілінікі, 925 – і грек, 604 – кейбір герман тілдерінікі, 96 – сы кельт, 154 – і ағылшын, 285 – і итальян, 119 – ы испан, 10 – ы португал, 146 – сы араб; 36 – сы ежелгі еврей; 4 – і венгер; 25 – і славян; 34 – і түркі; 6 – ы африка тілдері, 99 – ы азияның әртүрлі халықтары, 62 – і американ үндістері, 2 – і австралия мен поменезия тілдерінің сөзі екен.
Қазақ тіліне парсы тілі элементтері араб мәдениетінің гүлденуінен әлдеқайда бұрын басталған. Л. Рустемов араб, иран тілдерінен келген кірме сөздердің қазақ тіліне ену мерзімін екі кезеңге бөліп қарайды: бірінші кезең – XVғасырға дейінгі шақ, екінші кезең XVғасырдан Ұлы Қазанға дейінгі уақытты қамтиды. Л. Рустемовше, қазақ тілі сөздік құрамындағы араб, парсы сөздері 17% шамасында болады екен. Олардың дыбыстық тұлғасы дыбыстық тұлғасы қазақ тілі заңдылықтарына бағынып, тіліміздегі төл сөздер қатарына баяғыда қосылып, әбден кірісіп кеткен. Қазіргі жастар мынау – араб, мынау – парсы сөзі дегенді білмейді. Ондайды білетіндер – илнгвистер ғана. Сонымен бірге қазақ тіліне араб, парсы элементтері тікелей қоян – қолтық араласу нәтижесінде емес, туысқан көрші халықтар арқылы сатылап енген: дәптер, дүние, қалам, қағаз, мектеп, пән, аруақ, аят, ораза, қудай т.б
XIX ғасырда өмір сүрген ақындардың шығармашылығында сол кезеңге тән рухани – мәдени болмысы көрініс тауып, әлеуметтік, қоғамдық – саяси процестер сөйлеу түрі мен жазба тілдің нормаларын қалыптастыруда өзіндік із қалдыру. Атап айтқанда, ескі түркі дәстүрді жалғастырып, сонымен бірге ортаазиялық жазба әдеби тілге тән кірме араб сөздерін тиісті орында қолдана отырып, көркем образ жасаудың қазақ әдебиетінде жаңа үлгілерін ұсынды. Осыған байланысты бұл ақындардың сөз қолданысында өз заманына сай қолданылған рухани – имандылық, мәдени ағартушылық салаға т.б қатысты сөздер мен жаңа оралымдар, олардың поэтикалық қолданысы, қызметі мен ұйқасқа сәйкес сабақтаса тіркесуі көркем образдардың жаңа үлгілері мен көне түркі жазбаларындағы жалғастылық дәстүр ерекшеліктерін оған қоса араб кірме сөздерінің осы ғасырдағы қалданыс үлгілерінің қолданыс барысында қалыптасқан фонетикалық варианттары мен кірме лексикалық бірліктердің барлығы анықталды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі /СІЛТЕМЕ /
1. Мансұров Н.Б «,,,,,,,,,,,,,»Алматы- 2006- 30 б.
2. Бекмұхамедов.Е.Б «Қазақ тіліндегі араб парсы сөздері түсіндірме сөздік » Алматы: «Қазақстан», 1977- 198 б.
1. Мансұров Н.Б «,,,,,,,,,,,,,»Алматы- 2006- 30 б.
2. Бекмұхамедов.Е.Б «Қазақ тіліндегі араб парсы сөздері түсіндірме сөздік » Алматы: «Қазақстан», 1977- 198 б.
Қазақ тіліндегі араб әдеби кірме сөздері
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
I. Тарау ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің
шығармаларындағы діни араб кірме сөздерінің зерттелуі
1.1 Қазақ тіліне енген араб кірме сөздерінің қолданылу
үрдісі ... ... ..
1.2 Қазақ тіліндегі араб элементтері және олардың
зерттелуі ... ... ... .
1.3 ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің шығармаларындағы
діни араб кірме сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
IІ. Тарау Араб кірме сөздерінің ғылыми терминологиядағы орны
2.1 Терминологиядағы кірме элементтер және Қазақ тіл біліміндегі
араб сөздерінің зерттелу
жайы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Араб сөздерінің қазақ тіліне енуінің тарихи
себептері ... ... ... .
2.3 Кірме терминдердің жасалу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Кірме сөздер. Тіл –тілдің лексикасын байытудың
аса өнімді жолы, халықтар мен олардың тілдері қарым – қатынасының айқын
көрінісі; мемлекет пен халық пен халық арасындағы экономикалық, саяси
мәдени байланыстарының нәтижесі. Осындай қарым – қатынастар арқылы бір
тілден екінші тілге көптеген сөз ауысады. Бір тілдің сөздері екінші не
үшінші, төртінші бір тілге тікелей де, жанамалап, сатылап та, екінші бір
аралық тіл арқылы да сондай - ақ, ауызша да жазба нұсқалар арқылы да ауыса
береді. Қазірде дүние жүзінде кірме сөздері жоқ тіл жоқ десе де болады.
Мәселен, француз тілінің этимологиялық сөздігіне 4635 түбір сөз
енгізіліпті. Этимологиялық тұрғыдан талдай келгенде, соның 2028 – і латын
тілінікі, 925 – і грек, 604 – кейбір герман тілдерінікі, 96 – сы кельт, 154
– і ағылшын, 285 – і итальян, 119 – ы испан, 10 – ы португал, 146 – сы
араб; 36 – сы ежелгі еврей; 4 – і венгер; 25 – і славян; 34 – і түркі; 6 –
ы африка тілдері, 99 – ы азияның әртүрлі халықтары, 62 – і американ
үндістері, 2 – і австралия мен поменезия тілдерінің сөзі екен.
Қазақ тіліне парсы тілі элементтері араб мәдениетінің гүлденуінен
әлдеқайда бұрын басталған. Л. Рустемов араб, иран тілдерінен келген кірме
сөздердің қазақ тіліне ену мерзімін екі кезеңге бөліп қарайды: бірінші
кезең – XVғасырға дейінгі шақ, екінші кезең XVғасырдан Ұлы Қазанға дейінгі
уақытты қамтиды. Л. Рустемовше, қазақ тілі сөздік құрамындағы араб, парсы
сөздері 17% шамасында болады екен. Олардың дыбыстық тұлғасы дыбыстық
тұлғасы қазақ тілі заңдылықтарына бағынып, тіліміздегі төл сөздер қатарына
баяғыда қосылып, әбден кірісіп кеткен. Қазіргі жастар мынау – араб, мынау –
парсы сөзі дегенді білмейді. Ондайды білетіндер – илнгвистер ғана. Сонымен
бірге қазақ тіліне араб, парсы элементтері тікелей қоян – қолтық араласу
нәтижесінде емес, туысқан көрші халықтар арқылы сатылап енген: дәптер,
дүние, қалам, қағаз, мектеп, пән, аруақ, аят, ораза, қудай т.б
XIX ғасырда өмір сүрген ақындардың шығармашылығында сол кезеңге тән
рухани – мәдени болмысы көрініс тауып, әлеуметтік, қоғамдық – саяси
процестер сөйлеу түрі мен жазба тілдің нормаларын қалыптастыруда өзіндік із
қалдыру. Атап айтқанда, ескі түркі дәстүрді жалғастырып, сонымен бірге
ортаазиялық жазба әдеби тілге тән кірме араб сөздерін тиісті орында қолдана
отырып, көркем образ жасаудың қазақ әдебиетінде жаңа үлгілерін ұсынды.
Осыған байланысты бұл ақындардың сөз қолданысында өз заманына сай
қолданылған рухани – имандылық, мәдени ағартушылық салаға т.б қатысты
сөздер мен жаңа оралымдар, олардың поэтикалық қолданысы, қызметі мен
ұйқасқа сәйкес сабақтаса тіркесуі көркем образдардың жаңа үлгілері мен көне
түркі жазбаларындағы жалғастылық дәстүр ерекшеліктерін оған қоса араб кірме
сөздерінің осы ғасырдағы қалданыс үлгілерінің қолданыс барысында
қалыптасқан фонетикалық варианттары мен кірме лексикалық бірліктердің
барлығы анықталды.
Тақырыптың мақсаты. Лингвистикалық тұрғыдан қарағанда, араб, парсы
сөздердің қазақ тілі ғана емес, жалпы түркі тілдері лексикасын молайтудағы
рөлін, эволюциясын, әсерін, сөздердің семантикалық жақтан дамуын,
орфографиялық, орфоэпиялық, грамматикалық жақтан өзгерісін т.б жайларын
ғылыми тұрғыдан білу – қажетті нәрсе.
Араб тектес ономалардың , әсіресе кісі аттарының, о баста белгілі бір
мағынасы бар екені мәлім. Бірақ оларды қабылдаған тіл қазірде ондайлардың
алғашқы семантикасынқарастырып жатпайды, - біртұтас ретінде дайын қалпында
қолдана береді. Арғы семантикасына көз жүгіртсек: Низами – арабша нази
(бірқалыпты сөз) Науай – арабша бекше мелодикалы, үнді. Хафиз – арабша
Құранды жатқа білуші, Хайям – арабша шатыр жасаушы, Саятнова – арабша ән
патшасы, музыка иесі т. б.
Араб тектес көптеген онома алғашқы мағынасы мен дыбысталу қалпын
қазақ тілі заңына әбден бағындырып, әбден сіңісіп, төл есмідесі болып
кетті: Айбарша, Айгүл, Анар, Әуез, Базар, Бақберген, Гүлнар, Дана, Досбол,
Ерболат, Жандос, Жақып, Иманжан, Күлаш, Мейрам, Зеркүл, Үміт, Шынар,
Ырысжан т.б.
Қазақ – араб әдеби байланыстарын саралау кез келген елдің жеке; оқшау
өмір сүрмейтінін, олардың бір – бірімен мәдени - әдеби тығыз байланыста
ғана өркендейтінін дәлелдейді;
XX ғасырда жазылған көркем шығармалардағы шығыстық деп танылып
жүрген сарындардың ішінен таза араб әдебиетіне қатысты мотивтерді ерекше
бөліп көрсетуге болады. Бұл ақын – жыраулардың шығармаларындағы имандылық,
ағартушылық рухында жазылған өлеңдерінен айқын көрінеді;
М.Көпеев, Ш.Қүдайбердіұлы, М.Байзақов, С.Дөнентаев, А.Байтұрсынұлы
шығармаларындағы мысалдардың түп – төркіні араб әдебиетіне барып тіреледі.
Олардың көркемдік арнасы, идеялық ұстанымы, сюжеттік бағыты ұқсас болып
келеді.
Мың бір түннің орысша, арабша, қазақша аудармаларын салыстырғанда,
қазақ тіліндегі аударманың көркемдік ерекшеліктері айқындалады;
текстологиялық талдаулар қазақша тәржімалардағы аудармашылардың өзіндік
қолтаңбаларын анықтайды, нәзирашылдық дәстүрдің сақталатындығын көрсетеді;
Қазақ мысалдарының түп – төркінін анықтап, Калила мен Димна мен
қазақ қаламгерлерінің мысалдарын салыстыра зерттегенде, олардың сюжеттік,
құрылымдық, мазмұндық жағынан бір – бірімен үйлесіп жатқаны аңғарылады.
Дегенмен, қазақ туындыларындағы мысалдарды дәл аударма емес, төлтума дүние
деп қарауға болады.
Тақырыптың теориялық және практикалық маңызы.
I. Тарау ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің
шығармаларындағы діни араб кірме сөздерінің зерттелуі
1.1 Қазақ тіліне енген араб кірме сөздерінің қолданылу үрдісі
Ахмет Байтұрсынов жаңа әдебиеттің пайда болуы туралы пікірлерін
тұжырымдар жасайды. Мұсылман дінінің күшімен енген араб әдебиеттері
әсерінен туған мазмұн, уақиға ауысуы, шығарманың жаңа түрлерінің пайда
дамыта келіп, әдеби байланыс, әдеби ықпал орайында дәлді, нақты болуы,
бұрынғы үлгілердің соны тақырыпқа қызмет етуі тұжырымды дәлелденеді.
Ал қазақ жерінің отарлануынан кейінгі орыс әсері, Еуропа ықпалы өмірдің
барлық саласынан көрінгенін, әсіресе көркем әдебиеттегі өзгерістердің
туғанын А.Байтұрсынов жаңа бағыттар, жаңа жанрлық үлгілерді талдау арқылы
айқындап береді.
"Әдебиет танытқыштың” үлкен бір тарауы жазба әдебиет мәселелеріне
арналған. Ахмет Байтұрсынов негізінен "жазу әдебиет” деген терминді
қолданады, кейде "жазба әдебиет” деп айтады. Жазудың қазаққа дін арқылы
келгенін кеңінен ұқтыра отырып, осы істегі қожалардың, ноғай молдалардың
дін шарттарын, шариғат бұйрықтарын өлең арқылы тарату әрекеттерін
көрсетеді, олардың ақын болмағандықтан, әңгіменің қисынымен қызықтырып,
тамұқ азабымен қорқытып, жұмақ рахатымен үміттендіргенін ескертеді. Қожа,
молдалар ішінен Шортанбай, Ақмолда секілді ірі ақындарды көрсетеді.
"Зарқұм”, "Сал-сал”, "Сейфұл-Мәлік” секілді қиссалар аталып, Жүсіпбек
Шайхы Ісламұлының "Мұса мен Қарынбай” қиссасы, Шортанбай, Әбубәкір, Молда-
Мұса шығармалары талданады.
Кірме элементтердің қазақ тіліне енуі
Қазақ тілінің сөздік қоры да өзінің сан қилы өмір тарихында талай
тарихи кезеңдерді басынан өткізгенін ескерсек, осының негізінде тіліміздің
сөздік қорына өзге тілдердің көптеп сөз ауысқанын көреміз.
Шығыс халықтары тілдерінен соның ішінде араб, иран тілдерінен сөз ауысу
процесін ғалымдарымыз түрліше түсіндіріп жүр. Кей ғалымдар араб, иран
тілдерінен сөз ауысуын ислам дінінің келуімен байланыстырса, енді біреулер
ертедегі IV ғасырдан бастап ақ керуен саудасы болғанын айтады. Тіпті, оның
күшейе бастағаның XIX ғасырдағы қоғамдық – саяси құбылыспен байланыстырады.
Осы тұрғыдан алғанда кірме сөздердің қалыптасуымен даму жолдарын
қарастырып, тарихи тұрғыдан талдау жасау қашанда маңызды болмақ. Бұл араб
сөздері мен иран сөздерінің өзіндік ену жолдары барлығын көрсетеді.
Араб кірме сөздерінің енуі
Күні бүгінге дейін араб шапқыншылығының мақсаты жергілікті бұқараны
ислам діні негізінде бағындыруды көздеген делінген тарихи көзқарастар тарих
беттерінде тайға таңба басқандай болып көрініп тұр. Біздіңше, бұған тарихи
тұрғыдан нақтылап талдау жасау қажет сияқты. Мұнда араб шапқыншылығының
мақсаты емес әркезде халифалық құрған халифалардың көздеген жеке
көзқарастары мен мақсатына деп білу керек. Оны тарихтағы умеяттар,
саманилер, аббасилер заманына көз жүгіртіп қарасақ көруге болады.
Халифалық құрған умеяттар тұсында қатал болды деп жазады біздің
тарихшылар. Олар жаулап алған жерлерде жергілікті халықты күштеп
бағындырды. Нәтижесінде, Орта Азия жорықтарында түркі тілдес ру –
тайпалардың мәдениетін, әдебиетін, жазу – сызуын жойып, жазба
ескерткіштерді қиратты деген. Шындығында, бұл солай болуы мүмкін. Алайда,
Орта Азия халықтары ең алғаш ислам дінімен умеяттар тұсында қауышты, оны
таныды, діннің қыр – сырымен танысты, оның көп тұстарынан хабардар болды
деген мәліметтерді де ескеру керек.
Ал саминилердін тұсында діннін таралуына негіз болған діні оқу
орындарынын ашылуы. Бұхара, Самарқанд, Ургенч үлкен мәдениет ошағына
айналған. Осы қалаларда көптеген медреселер ашылып, тек қана шариғат
ілімдері оқытылатын болған. Бұл кезінде ислам дінінің таралуына негізгі
арқау болған деуге болады. Мұндай медреселердің ашылып, онда діни
мамандарды әзірлеу ислам дінін Орта Азияда таратудың дәуірлегені соншалық,
тіпті, халифат заманында да мұншалықты болмаған деседі.
Халифалықтың күрделі аббасилер заманында ислам дініне құрмет
көрсетіліп, беделі артыруды мақсат еткен. Ислам тирихын жазу, Құран
сүрелерін түсіндіретін тафсирді жазу кеңінен дами бастады, әсіресе
аббасилік халифа әл – Мамун тұсында ислам діні үлкен беделге ие болды.
Жалпы алғанда ислам діні тарихи тұрғыдан алып қарағанда күрделі кезең
екендігі белгілі. Алайда осындай саясат сөз етіп отырған тілге, сөздік
қорына өз кезегінде септігін тигізді. Бұл араб сөздерінің тілімізге енуінің
алғашқы дәуірі. Өйткені араб халифаларының жасаған жорықтарының негізгі
мақсаты жерді жаулау, дүние алу емес, бейбіт жолмен мұсылмандықты тарату,
оны дәріптеп қана қоймай сол дінге енгізу. Ендеше мұндай мақсатқа жетуде
түрлі амал – тәсілдердің болатыны жасырын емес. Сол себебпті араб, парсы
кірме сөздері тілімізден айтарлықтай орын алды. Олар жазу арқылы енген,
яғни қазақ тілінің дыбыстық ерекшелігіне түспеген сөздер мен қазақ тілінің
дыбыстық заңдылығына бағынып, өзінің алғашқы фонетикалық бейнесін өзгертіп
үлгермеген араб, парсы сөздері еді: алхамды, әптиек, беһәне, бейғамал,
ғизат, ишарат, жаһил, сабия, сама, талақ, тәркі, тастих, тәкәппар, тәкбір,
мизам, мисуақ, мұсибат, фасыл, фитна т.б.
Араб иран сөздерінің қалыптасуына XIX ғасырдағы саяси қоғамдық, діни –
ағартушылық құбылыстардың әсері.
XIX ғасырда қоғамдағы саяси құбылыстың тілге де әсері болады, оның
ішінде араб, иран кірме сөздерінің кірігіп, қалыптасуына өз кезегінде
септігін тигізді. Олай дейтініміз бұл ғасырдың орта тұсында діни сарындағы
ағартушылық ағым қарқынды жүрді. Ал өз кезегінде прогресшіл ақындар
қоғамдық ақыл –ойға барынша әсер етті. Нәтижесінде саяси – қоғамдық
құбылысты діни сарында дәріптеп, суреттеді, оны діннен бөліп алмай қоса
сынға алды.
Оған қоса XIX ғасырда оқу – ағарту саласында да бірнеше өзгерістер
болды. Оқудың жаңа түрі усули - жадид орнықты. Бұл ғасырда мектеп,
медреселер ешқандай дүнияуи ғылым – білім, ана тілі, қазақ әдебиеті сияқты
нәрселер оқытылмайтын, тек діни сабақтар: араб тілі, ислам дінінің парыз
қағидалары оқылатын. Бұл кірме араб, сөздерінің тілімізден орын алуына
мүмкіндік жасады. Бірақ Қазақстанның Ресейге қосылуы оқудың жаңа түрлері
қалыптастырды. Жоғарыда айтқан усули – жадид ағымының орнығуы нәтижесінде
ғана мектеп, медреселерде діни сабақтармен қатар, ана тілі, есеп,
география, тарих, орыс тілдері оқытыла бастады. Ал мұндай саясат болса, өз
кезегінде кірме сөздердің енуіне тежеу жасады.
Сондықтан XIX ғасырдағы әлеуметтік саяси – қоғамдық ахуал көркем
шығармаларға араб және иран элементтерінің бұрынғыдан да көбірек енуіне
жағдай жасады десек, онда ол орта тұсына сәйкес келеді. Оның басты себебі
діни – ағартушылық ағым, екіншісі оқудың түрлері.
XIX ғасыр ақындары шығармаларының текстологиялық ерекшеліктері.
Дулат, Шортанбай, Мұрат туындылыры өткен XIX ғасырда дүниеге
келгендіктен түрлі белестерден өтті, өзгерді, өңделді. Соған қарамастан
әлде бір туындының, образды құрылған сөз оралымдарының авторлығын айқындау
өзекті. Кезінде белгілі болған мұралар қалпын сақтап қалу қиын. Десек те,
бұл ақындардың шығармалары қазір жария етілген. Ол біріншіден, ақындардың
өмір сүрген кезеңі кешегі XIX ғасыр болса, екінші, оларды көзімен көріп,
аузынан естіген жұртшылықтың бірін екіншісі толықтырып, көшірме түрінде
ұсынып, қалпына келтіргендігін көрсетеді.
Бірақ зерттеу барысында ақындар шығармаларында өзгешеліктердің барлығы
көрінді. Ол сөз еткен кезеңдегі жазба дәстүрдің араб графикасымен жазылыуы.
Онда бір сөздер көркемдеуде өңделіп, қосылса, бірі түсіп қалады не
өзгертіледі. өйткені қазақ әдеби тілінің қазіргі таңда қалыптасқан
нормалары ауыз әдебиетіне қоса поэзиядан да нәр алып, тамырласып
жататындығын аңғартады. Ал поэзиядағы көркем байланыс пен ұйқастардың әсері
кірме сөздердің әдеби нормаға қалыптасуымен тікелей байланысты. Сондықтан
текстология мәселесін сөз еткенде аса назар аударатын нәрсе ақындардың өз
қолтаңбаларын бұрмаламай, қосымша сөздер қосып көркемдемей берген абзал. Ол
біріншіден автордың өз қолтаңбасын білдірсе, екіншіден, ақынның
сауаттылығын, өлең ұйқастарындағы шеберлігін танытады, үшіншіден, сол
ғасырдағы қолданыста жүрген кірме араб, иран сөздерінің мөлшерін және ақын
өзі өмір сүрген кезеңнің тілдік үлгілерін ұсынады.
1.2 Қазақ тіліндегі араб элементтері және олардың зерттелуі.
Қай тілдің болсын сөздік қорын негізінен өзінің байырғы төл сөздері мен
өзге тілдерден енген кірме сөздерден тұратыны белгілі. Өйткені кез келген
тілдік сөздік қорына қоғамдағы түрлі тарихи оқиғалар өз әсерін тигізбей
қоймайтыны түсінікті. Дәл осы заңдылық қазақ тіліне де тән. Өйткені кез
келген тілдің сөздік құрамының толығып кемелденуі бір ғана өзінің ішкі
мүмкіншіліктері арқылы болып қоймайды. Сонымен қатар өзінде жоқ сөзді өзге
тілдерден ауысып алу арқылы да тіл өзінің сөздік құрамын байытып,
жетілдіріп отырады. Мұны қазақ халқының даму тарихына саралап көз
жүгіртсек, олардың көптеген көрші елдермен үнемі тығыз қарым – қатынаста
болғандығын көреміз. Мысалы, орыс, қытай, монғол, грек, латын тілдерінен
қазақ тіліне сөз ауысқанын тарихи деректермен көрсетуге болады.
Тілдің тарихын зерттеуде қашанда кірме сөздердің орны ерекше. Осы
бағытта шығыс тілдерінің соның ішінде араб, иран кірме элементтерінің
өзіндік орны бар. Бұл мәселеде шетелдік шығыстанушы ғалымдар мен түрколог
ғалымдар және өзіміздің отандық (жергілікті) ғалымдарымыз еңбектерін атап
өту керек.
Араб тілдерінің әсері жайлы еңбектерден С.С. Майзельдің, С.Н. Ивановтың
еңбектерін атауға болады. С.С. Майзель түрік тіліндегі көп ретте ескі осман
тіліндегі кірме сөздер қамтып, онда кірме сөздердің фонетикалық және
морфологиялық құрылымы мен көмекші сөздер жайлы сөз етсе, С.Н. Иванов араб
тіліндегі бұрыс көпше түрдің үлгілерін, олардың басқа сөз таптарымен
байланысын сипаттап өтеді. Ең маңыздысы оның еңбеңгінде қазіргі түрік
тіліндегі араб сөздері қарастырылған.
Діни кірме сөздер.
Адал حالال (хәлал) Діни. Таза пайдалануға
жарамды. 2.Ақ ниет, турашыл, әділ. Азан. ازان (әзан). 1. Мұсылмандарды
тәулік сайын бес рет намазға шақырғанда молданың айқайлап айтатын дұғасы.
2. Таңертеңгі уақыт. Ақирет, Ахирет. اخرت (ахерәт). Діншілдердің
ұйғаруынша, о дүние. Дозақ, тозақ. دوزخ (дузәх) Діни ұғым бойынша,
өлгеннен кейін адамның тішілігіндегі күнәсі үшін жазалайтын, азаптайтын
орын. Ішкенің су орнына арақ, боза, Дозақтың ортасында қақаясың. (Жамбыл).
Иман. ايمان (иман) 1. Сену, нану 2. Құдайға, құранға шын сенетіндігін
білдіретін мұсылманның дұғасы., ислам дінінің бес парызының бірі. 3. Ұят,
адалдық. Зікір. زكر (зикр). Еске алу, зікір ету. Зекет. زكات (зәкат).
Айт.عيد (ғид). Мұсылмандардың діни мейрамы. Арам. حرام
(хәрам). 1. Діни. Шариғат бойынша, ішіп-жеуге болмайтын, тыйым салынған,
адал емес зат. 2. Сұм, жауыз, қара ниетті, бұзық (кісі). Адал еңбек елге
жеткізер, Арам қулық елден кеткізер. (мақал).
Әзірейіл. عزرائيل (ғәзраиль). 1. Діни.Дәншілердің ұғымы бойынша жан
алатын періште. 2. мейрімсіз, қайырымсыз, қатал, тас бауыр. Салауат. صلوات
(салават). Мұхаммед пайғамбарды мақтауға арналған көптеген дуғалар. Аят.
اية (айәт). Құран сүресіндегі жеке шумақтар. Жәннәт. جنت (джәннәт). Жұмақ-
Құдайға құлшылығы ұнаған күнәсіз адамдар кіретін тамаша жер. Тағдыр. تقدير
(тәқдир). 1. Жазамыш, жазымыштың арнауы, жазуы. 2. Өмір, тұрмыс, болашақ.
Өзгеге ешбір дүниеден, еркімен тимес бұл жүрек. Әуелде тағдыр иеден, Қожам
сенсің не керек. (Абай). Талақ. طلاق (талақ). 1. Ерлі-зайыптының ажырасуы.
2. Бір нәрседен мүлде безеді, аластады. Ислам. اسلام (эслам). Мұхаммед
пайғамбар (570-632) негізін салған мұсылман дінінің аталуы. Күпір. كفر
(Күфір). Қудайға сенбеулік, қудайсыздық, қудайға қарсылық, дінсіздік.
Уағыз. وعظ (уәғәз). өсиет, насихат. Сахаба. صحابه (сахабә). Мұхаммед
пайғамбардың ислам дінін таратқан кезіндегі қасында болған серіктері,
замандастары.
Медициналық араб кірме сөздері.
Алкоголизм الكحولية
Алкоголь الكحول
Аллерген اليرجن, الرجن
Аллергия اليرجية
Альбумин البومين
Бактерия بكتريا, بكترية
Бальзам بلسم
Биология البيولوجيا
Ақиқат, хәқиқат. حقيقت (хәқиқәт). Шын, шындық.
Ғылымды үйренгенде, ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек. (Абай). ,
Мәдениет. مدنيت (Мәдәнийәт). Адам баласының қоғамдық
өндіріс саласындағы табыстары мен ақыл ой жөніндегі жетістіктерінің
жиынтығы. Мұғалім. معلم (Мұғаллем). Мектептерде және
басқа да оқу орындарында сабақ беруші, оқытушы. Рух. روح
(рух). 1.Филос.Шындықты, ақиқатты танып білуге түрткі болатын (сана, ойлау)
психикалық ерекшеліктер. 2.Ауыс. Күш, қуат, дем. 3. Рухани қасиет,
ерекшелік. Сурет. صورت (Сурәт). Бір заттың қағазға не басқа
бір нірсеге түсірілген бейнесі. Табиғат. طبيعت
(тәбиғәт). Дүниедегі барлық органикалық және органикалық емес жаратылыс.
Тағам. طعام (тәғам). Тамақ, ас, дәм. Шарап. شراب
(шәрап). Қызыл түсті, дәмді ішімдік Ғажайып, таңғажайып.
عجائب (ғәджаэб). Таңқаларлық, таңырқалық, керемет,
тамаша, әдеттегіден тыс нәрсе. Ғажап.
عجب (ғәджәб). Тамаша, өте қызық, таңырқарлық. Абзал. افضل
(әфзал). Ең жақсы, қадырлы, ардақты. Әлем. عالم
(ғаләм). Барлық дүние жүзі. Пікір.فكر
(фекр). Бір нәрсе туралы ой, көзқарас. Тамам. تامام (тәмам).
1. Бір нәрсенің аяқталғанын, біткенін, соңы екендігін білдіретін сөз.
Жиһаз. جهاز (джеһаз). Үй бұйымы, мүлік, жасау. Әрекет. حركت
(хәрәкәт). 1. Қимыл, қозғалыс. 2. Амал, айла, тәсіл.
Ғадауат. عداوات (ғәдауәт). Душпандық, өшпенділік, араздық,
көре алмаушылық, жек көрушілік. Ақыл. عقل(ғәқыл).
Адамның ойлау қабілеті. Ақыл тозбайтын тон, білім-таусылмайтын кен.(мақал).
Амал. عمل (ғәмәл). Шара, ылаж. Дүние. دنيا
(дүнья). 1. Бүкіл әлем, бүкіл жер жүзі. 2. Өмір, тіршілік. 3. Мал, мүлік.
Дүниеде сірә сендей маған жар жоқ, саған жар менен артық табылса да.
(Абай). Дүкен. دكبن (дүккән). 1. Түрлі товарлар сататын
сауда орны. 2. Ұстаның темір соғатын орны. Есеп. حساب (хесаб).
1. Төрт амал әдісімен сан мөлшерін оқытатын пән аты. 2. Есеп – қисап. 3.
Істелген жұмыс жөнінде жоғарғы орынға есеп беру. Есім. اسم
(есім). Әрбір адамға қойылған меншікті ат, ныспы. Жазира. جزير
(джәзирә). Байтақ дала, кең сахара. Ағза. اعضء (әғза’).
1.Дене мүшесі. 2.Ауыс.Қоғамның т.б мүшесі. Айып. عيب
(ғәйб). 1. Теріс қылық, жазық, кінә. 2. Қате, мін кемшілік, ағат. 3. Тар.
Жазаға лайық кесілген мал, дүние. Ғылым. عالم (ғелм).
Жаратылыстың, қоғамның, ойлаудың, техниканың даму заңдылығын білу жүйесі
және сол сияқты жеке өнер-білім тараулары. Хабар. خبر
(хәбәр). Біреудің не бір нәрсенің жай-күйі жөнінде ауызекі не жазба түрде
алынған мәлімет. Дәріс. درس (дәрс). Сабақ, лекция пән.
Ғимарат. عمارت (ғемарәт). Түрлі құрылыстар (зәулім
үйлер, көпір т.б салу). Ғашық. عاشق (ғашеқ). Ынтық
құштар, ынтызар, шын сүйген адам. Бағбан. باغبان
(бағбан). Бау-бақшаны, бақты қараушы, күтуші адам, бақшашы. Әмір.امير
(әмир). Әмір етуші, әкім, ұлық, хан, сұлтан. Әзәзіл عزازيل
(әзәзил). Азғырушы, арандатушы, атыстырушы, құтыртушы. Әзел.
ازل (әзәл). Әуелде, о баста, ежелгі. Әзіл. هزل (һәзіл).
Қалжын, ойын, күлкі, достық шарж (әзіл). Ысырап. اسراف (исраф). 1. Дүние
шашушылық.2. Мөлшерден шығу. Инсан. انسان (инсан). Адам. Жансыз
жаратқандарынан пайда алатұғын жан иесі хайуандарды жаратып, жанды
хайуандардан ақылды инсанды жаратыпты. (Абай). Аманат. امانة (аманат)
1.сенімділік, дәлелдік, адалдық. 2. сақтау үшін берілген зат, мүлік,
сенімділік. 3. сый, мұра. Қазына. خزينة (хазина). 1. асыл, қымбат заттар;
2. қойма, көмбе, байлық; 3. асыл дүние. Табиғат байлығы-қымбат қазына.
(мақал). Хикая. حكايات (хикаиа). 1. әңгіме, повесть; 2. тарих. Үкім. حكم
(хукм). 1. үстемдік; 2. өкімет басқару; 3. режим, низам, құрылыс; 4. қаулы,
қарар, шешім, тоқтам, өмір, жарлық, парыз. Ауа. هواء (һәуа’). Түссіз,
дәмсіз, қолға устауға келмейтін зат. Әдебиет. ادبيات (әдәбийәт). 1. Жалпы
жазба шығармалардың жиынтығы (ғылыми, саяси-көпшілік кітаптар,
журналдар).т.б. 2. Проза, поэзия, драма түріндегі көркем шығармалар. Барақ,
парақ. ورق (вәрәқ). Бір тарақ қағаз. Қарыз. قرض (қәрз). Несие, бересі,
борыш.
Адам. ادام (адәм). 1. Ойлау және сөйлеу қабілеті бар тірі жан. 2.
саналы, ойлаушы, қоғамға пайда тигізетін адам. Адам ойға тоймас, бөрі қойға
тоймас. (мақал). Атаңның баласы болма, Адамның баласы бол. (Абай). Ғазиз,
әзіз. غزيز (ғәзиз). Аяулы, қадірлі, қымбатты, ардақты. Жаза. جزاء (джәза’).
Қылмыстының тартатын тақсыреті, айыбы. Дәм. طعم (тә’м). 1. Түрлі
тағамдардың ауызға салғанда сілекей арқылы түйсіндіретін өзіндік қасиет. 2.
тағам, ас, тамақ. Дәреже. درجه (дәрәджә). Мәртебе, лауазым, атақ, шен.
Дәлел. دليل (дәлил) Себеп, дерек,айғақ, факт. Қауіп. خوف (хәуіф). Қорқыныш,
қатер. Мүмкін. ممكن (мүмкін). Күткен істің бәлки болуы, бәлки болмауы
ықтимал. Менің кеудем сендерге сандықпен тең, Мүмкін болса, қақ жарып ашып
көрсең.(Абай). Қатер. خطر (хәтәр). Қауіп, қорқыныш, бақытсыздық, төніп келе
жатқан пәле. Қате. خطا (хата). 1. Жаңылыс жаза басу, кемістік, дұрыс
еместік. 2. өтірік, жалған. Ұстаз. استاز (ұстаз). Мұғалім, ақылшы,
шәкірттің жетекшісі. Мәжбүр. مجبور (мәжбүр). Өзі жақтырмаған бірдеңені
орындауға ықтиярсыз, амалсыз көнген. Ғайбат. غيبة (ғәйбәт). Өсек, өсек-аяң,
сырттан жамандау, даттау, жала сөз. Әскер. عسكر (әскер). 1. Мемлекеттің
қарулы күші, армия. 2. Қатардағы солдат. Аспап. اسباب (әсбаб). Әр түрлі
құралдар, еңбек құралы, т.б. Мағлұмат. معلومات (мағлумат).1. Мәлімет. 2.
Ғылымның белгілі бір саласын терең білу, көп оқығандық. Мағына. معنى
(мәғна, мәғнә). Бір нәрсенің мәні, ішкі мазмұны, маңызы. Мадақ. مدح
(мәдех). Адам көңілінде бір нәрсеге сүйсінуден пайда болатын мақтаныш,
қуаныш. Уәде. وعده (уәғдә). Серт, ант, берілген сөз, уағда. Тәуекел. توكل
(тәуәккәл). Алға қойған мақсатқа ешқандай жалтақтамай, батыл кірісу.
Себеп. سبب (сәбәб). Дәйек, сылтау. Сабын. صابون (сабун). Сілтінің,
сақардың және майдың қосындысынан жасалған, суда еритін, кір жууға арналған
жұмсақ кесек немесе қою сұйық зат. Сабын кірді ашады, сабырсыз сырды
ашады.(мақал). Сағат. ساعت (сағәт). 1. Бір тәуліктің ішіндегі уақытты
өлшейтін құрал. Ишара. اشاره (эшарә). Сөз айтпай ойды ыммен білдірген
белгі. Қауым. قوم (қәум). Халық, бұқара, көпшілік. Екі жаман ауыл болмас,
ауыл болса да, қауым болмас. (мақал). Нұр. نور (нұр). Бізді қоршаған
дүниені көз арқылы қабылдататын сәулелі қуат жарық. Мәлім. معلوم
(мағлұм). Белгілі, айқын, аян. Саясат. سياسة (сеясәт). Белгілі бір
мемлекеттің, партияның, қоғамдық топтардың топтық мүдделерді қорғауға
бағышталған мемлекет орындарының ішкі және сыртқы қарым – қатынастарының
әрекеті, ұстаған бағыты. Сәлем. سلام (сәләм). Біреуге жеке өз атынан, не
қоғам атынан достық сезіммен білдірген жақсы тілек, амандық, саулық. Ұждан.
وجدان (уәдждан). Ар, намыс, ұят. Құпия. خفيه (хұфия). Жасырын, астыртын.
Қара көз қарап маған, көп қадалған, Құпия қайғы өртеніп, бойын алған.
(Абай). Шүкір شكر (шүкір). Тәуба, жаман емес. Мекен. مكان (мәкан).
Қоныстанып щрын тепкен тұрақ жай. Дәуір. دور (доур) Заман, мезгіл, шақ,
уақыт.
ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің шығармаларындағы діни
араб кірме сөздері.
Бұл тарауда заман зарын үндеген ақындар поэзиясы, олардың сабақтастығы,
араб сөздерінің фонетикалық сипаты мен лексика тақырыптық топтары және
семантикалық дамуы қарастырылады.
Зар заман поэзиясындағы араб сөздерінің қолданысы. Зар заманның басы
Шортанбайдан басталады:
Мына заман қай заман ?!
Азулыға бар заман,
Азусызға тар заман.
Тарлығының белгісі:
Жақсы жаманнан түңілген,
Жаман малға жүгінген,
Мұның өзі зар заман.
Зар заманның кейінгі өкілі – Мұрат. Оның зарлаудағы үлкен тақырыбы
қазақтың қонысынан, елінен, жеріенен айырылып, жат – жұрттан келген
келгінділердің қолды етуі:
Әуелі жеңіп орыс Еділді алды,
Сарытау, Аштарханның жерін де алды.
Артынан Еділден соң Нарынды алды,
Тоғайдың ағаш, қамыс, талын да алды, - деп келтіреді.
Ал Дулат XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ақын. Ол қазақ даласының
патшалық Россияның отаршылдық езгісіне, бұхара қалықты қанауына жергілікті
ірі феодалдардың таптық езгісіне қарсы ереуілдер көбейген кезеңнің ақыны.
Олай болса, ақын творчествосын сол тарихи жағдайлардан бөліп алуға
болмайды. Шығармаларының мән – мазмұны Шортанбай, Мұрат шығармаларымен
үндес, сабақтас. Сондықтан оны көреген ақын ретінде бірге қарастырған
абзал.
Дулат ақын мұсылманша сауатты болған адам. Бірақ оның өлеңдеріндегі
араб сөздері жалпыхалыққа түсінікті. Мысалы: адам, ажал, ақыл, әдет, әлем,
дау, жетім, заман, күнә, мекен т.б. Бірақ ақын үйлесіп, ұйқасқа лайықтап
алған. Ақын қолданысындағы арб сөздері 138, оның үлесі 7-8% .
Шортанбай шығармаларындағы араб сөздерінің кең қолданысын ақын өмір
сүрген XIX ғасырдың саяси ахуалы мен байланыстыруға болады. өйткені осы
кезеңде халық мұсылмандықтан алстатыла бастаған сәт. олардың дінінен шығып
қалуынан қауіптеніп, оны уағыздауды қайта қолға алған. Өзі діндар, ислам
іліміне қанық, сол себептен оның қолданысындағы кірме элементтер діни
сөздерді қамтиды. Олар: абзал, аят, ақырет, дәрет, жаза, жұма, зина, кәләм,
лақат, сирот, тақуа т.б.
Ақын шығармаларындағы қолданысы 267 сөз, оның 22 сі діни. Сараптама
жасау барысында діни сарында жазылған тақырыптағы өлеңдерде араб сөздері
басымырақ. 18% өзгелерінде аз мөлшерде 9% .
Мұрат шығармаларының тілінде қолданыс тапқан араб сөздері 103. Олар:
әз, әскер, қате, машрық, мұшақат, сауап, шипа т.б. Бұл сөздердің көпшілігі
тек қана Мұрат шығармаларына ғана тән деп айтуға болады. Сараптама жасау
барысында ақын қолданысында 9% екендігі анықталды. Осы ақындар
қолданысындағы кірме араб сөздерінің барлығы дерлік қазіргі қазақ тілінде
қолданыста жүрген сөздер. Бірақ бір кездері тілімізде, халқымыз діннен
аластатылған заманында діни мәнді сөздер қолданыстан қалып қойған болса,
қазіргі таңда кейбірі қайта көрініс тапты.
Ақындар поэзиясындағы араб сөздерінің фонетикалық сипаты.
Араб сөздерінің түркі сөздік қорынан орын алуы тарихи жағдайларға
байланысты ерте, сонау VIII ғасырдан басталған. Сол себепті олардың
тілімізде игерілгендігі соншалық кейде оның кірме сөз екендігін ажырату
қиындық туғызады. Өйткені араб сөздері тілімізге VIII ғасырдан бастап
енген болса, Дулат, Шортанбай, Мұрат өмір сүрген ғасыр – XIX ғасыр. Арада
XI ғасыр бар. Осы уақыт ішінде кірме элементтер өздерінің әдепкі қалпын
біраз өзгертіп үлгірді. Басқаша айтқанда, түрлі ақын, жыршы жыраулардың
шығармашылық елегінен өтті. Нәтижесінде араб кірме сөздерінің нұсқалары
көбейіп, әр түрлі үлгіде қолданыс тапты. Онда ол тіліміздің дауысты және
дауыссыз дыбыстарының алмасып қолдануы негізінен көрініс табады.
Дауысты дыбыстардың кірме сөздердегі жуан және жіңішке қолданылуы
негізінен мағынаға нұқсан келтірмейді, не мағына түрлендірмейді. Олар көп
жағдайда кірме сөздерде бір мағынада қолданылған бір сөздің бірнеше
варианттары болып табылады.
Дулат шығармаларында қолданыс тапқан қадыр сөзі бар:
Жат жұрт түгіл, әуелі
Қадыры кетті қазаққа.(Д.)
Бұл зат есімнің мағынасы – сый, құрмет, бедел. Ақын осы сөз арқылы өз
елінің би – болыстарының елге жасаған іс - әрекеттеріне қара халықтың
арасында құрметі қалмағанын айтып жеткізуді мақсат тұтады.
Қадыр араб тілінде قدر – деп берілген. Негізінен затқа не құбылысқа
қатысты пайдаланылатын сөз. Заттың немесе құбылыстың сапалық жағы мен
мөлшерін білдіреді. Мысалы, قدره على алә қадриһи – оның өлшеміндей. Ал
жанды нәрсеге, адамзатқа қатысты қолданылғанда оның дәрежесі мен қасиетін
анықтайды. Бұдан, біріншіден, араб сөздері мағыналарының қалай сарапталып,
іріктелетінін зерделесек, екіншіден, оның жуан формада қолданыс тапқанын
көреміз.
Осы сөздің жіңішке кәдір нұсқасы Шортанбайда кездеседі:
Жалға жүрген жалшыдай
Жан кәдірін білмеді.(Ш.)
Аталған сөдің жіңішке формасы көбіне сөйлеу тілінде қолданылады.
Тілімізде қадыр сөзімен бір ұғымда қолданылған фонетикалық вариант. Мұндағы
(қадыр – кәдір сөздеріндегі) дауысты дыбысиардың жуан, жіңішке дыбысталуын
тілшілер сөз басындағы тіл арты қ дауыссызы мен тіл ортасы к дауыссызының
әсері деп түсіндірсе, кейбірі жуан, жіңішке түбірлердің қатар ұшырасуы
говорлардың, жергілікті территориядағы халықтың тілінен немесе көрші
елдерге жақын орналасқан халықтың солардан алған әсерінен деп біледі.
Мұндай құбылысты біз қазақ жерінде оңтүстік өңірінен көптеп көреміз. Оның
басты себебі араб сөздерінің қазақ тіліне Орта Азиядағы көршілердің ықпалы
деп білу керек. Ол оңтүстік говорларда жиі көрініс табатын өзбек,
қарақалпақ тілінің әсері. Сондықтан дауысты дыбыстардан кірме сөздерде
жіңішке дыбысталуы жиі кездесетін аймақ оңтүстік.
Демек, дауысты дыбыстардың жіңішке қолданылуы оңтүстікте өмір сүрген
Шортанбай үшін қалыпты жағдай. Бұл ойды осы ақынның шығармаларында қолданыс
тапқан шайыр – шәйір түріндегі варианттар да нақтылай түседі.
Тимеген ірге соны едің. Жыршылардың шәйірі
Ойың балау шайырлы. (Ш.) Асыл сөзді езбеген. (Ш.)
Осы ақындар тілінде ұшырасатын кірме сөздердің жуан, жіңішке
формаларының болуы, бір жағынан, ұйқас талабына қарастыру. Мысалы, Дулат,
Шортанбай өлеңдеріндегі араб тілінен енген хал – хәл варианттарын өзара
салыстырып көрейік.
Ел тереңге сүңгіді,
Қармайтұғын қаламай тал.
Серпілер күн бола ма
Елге түскен ауыр һал? (Д.)
Сәлем айттым бәріңе:
Қызмет етіп жүріңдер
Басшы, біткен кәріңе.
Өлгеннен соң қоймайды
Тірідегі хәліңе.(Ш.)
Дулат ақынның қолданысындағы ұйқас тал, хал болып келсе, Шортанбай
ақында бәріңе, кәріңе, халіңе – хәліңе болып келеді. Мұнда ә, а дыбыстары
алмасқанымен мағынасы бірдей.
Ақындар поэзиясындағы араб сөздерінің лексика – тақырыптық топтары.
Ақындар қолданысындағы араб сөздері сауаттылығына және тақырыптық идеяны
сабақтаумен байланысты түрі салаларды қамтиды.
Ақындар шығармаларындағы араб сөздері мынадай салаларды қамтиды: 1.
Оқу, білім және тәрбиеге байланысты сөздер; 2. Әлеуметтік, саяси – қоғамдық
өмірге байланысты сөздер; 3. Адамзат және ғаламзат ұғымына қатысты сөздер;
4. Абстракты ұғымды білдіретін сөздер. 5. Діни ұғымдарға қатысты сөздер.
Араб тілінен енген діни сөздердің семантикалық сипаты. Кірме сөздердің
семантикалық, мағыналық өзгерістерін сөз еткенде қашанда олардың түп
мағынасына назар аудару қажет. Онда сөз мағынасынан әрбір тілдің өзіндік
ерекшклігі, өзіндік бояуы айқын көрінеді.
Араб иран сөздері негізінен көп мағыналы (полисемиялық сөздер) болып
келеді. Мысалы, араб тіліндегі حديث (хадис) сөзі. 1.сөз, сөйлесу; 2.
сұқбат; 3. әңгіме; 4. хадис- Мұхаммед пайғамбардың (а.с.у.) айтқан
өсиеттері мен жасаған амалдары деген бірнеше мағына берсе, қазақ тіліне ол
пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) жасаған амалдары мен айтқан сөздері
мағынасында ғана қолданысқа енді.
Шындығында, кез келген сөз бір тілден екінші тілге көшкен кезде көп
жағдайда өзінің ауыспалы мағыналарын жоғалтады. Бұл туралы Б. Сағындықұлы
да айтып өткен болатын: көне жазба нұсқалардағы араб, парсы кірме сөздері
әдетте өз тіліндегі өзінің көп мағыналық қасиетін жоғалтады. [9,28б.].
Тілімізде араб тілінен енеген харам және арам сөздері бар. Харам сөзі
негізінде шариғат үкімдеріне қайшы келетін, яғни тыйым салынған, күнә амал
жасалған ретте қолданылады. Мұны көне түркі жазба ескерткіштері сөздіктері
де қуаттайды. Ал арам пайдасыз, қажетсіз, көбіне қара ниетті, сұм ұғымында
қолданылады. Мысалы, харам ниет емес, арам ниет. Салыстырып көрелік:
Мұсылманның баласы Ертеңмен тұрып ақырса,
Қашуды қойды арамнан (М.) Аллалап азан шақырса,
Аузына харам салмаса. (М.)
Мұндағы алғашқы өлең жолдарындағы арам сөзінің мағынасы қара ниет, сұм
мағынасында қолданып тұрса, екінші өлең жолдарындағы харам сөзінің
мағынасы тыйым салынған нәрсе. Шариғатта айтуға немесе жеуге тыйым салынған
заттар бар. Соның негізінде екінші өлең жолдарындағы сөздің харам блып
қолданылуы орынды.
Араб тіліндегі харам сөзінің өз мағынасында қолданыс тапқаны
Шортанбайдың мына өлең жолдарынан анық байқалады:
Бұйрықсыздың бәрі харам,
Шариғатқа сыймаса.(Ш.)
Демек харам және арам сөздерінің қолданылу аясы әрқалай.
Тілімізде кең қолданыс тапқан азан сөзі бар.
ازان Азан сөзінің түп төркіні араб тіліндегі ازن азина – есіту
мағынасында қолданылатын есім сөз. Негізгі мағынасы намазға шақыру. Күніне
бес мезгіл оқылатын намаздың алдында айтылады. Айтылу мәнісі бірінші, намаз
уақытының кіргендігін білдірсе, екінші намазды жамағатпен – көпшілікпен
оқу, ортаға не мешітке шақыру. Діни ұғым бойынша намазды жалғыз оқығаннан
жамағатпен оқығанның сауабы көп.
Араб тілінде ازن узнун – құлақ, азан – құлақтар деген мағынаны
береді. Бұл сөз Шортанбай мен Мұрат ақындар шығармаларында елді намазға
шақыру мағынасында қолданылған:
Азан, тәкбір айттырып, Ертеңмен тұрып ақырса,
Мешітке қойсаң молдаңды (Ш.) Аллалап азан шақырса. (М.)
Алайда азан сөзі бірте – бірте мағынасын кеңейте бастаған. Ол таң атқан
шақта айтылуы негізіне орай таңереңгі уақытты білдіреді. Нәтижесінде
таңертеңгі уақыт, ертеңгі мезгіл ұғымын береді.
Оған қоса ислам дінінде дүниеге келген сәбидің атын азан шақырып қою
үкімі бар. Бұл дәстүр бойынша дүниеге келген сәбидің оң құлағына азан, сол
құлағына қамат айтылады. Содан кейін сәбидің аты үш рет қайталанады.
Тілімізде азан шақырып қойғандағы аты деген тіркестің шығу төркіні осымен
байланысты. Сол себепті кісі өлген кезде оқылатын жаназа намазында азан,
қамат айтылмайды. Өйткені кісіге ат қойылғанда айтылған азан мен қимат
соның орнына жүреді деп есептеледі.
زكات Зекет- араб тілінде (زكات) زكاة 1. тазалық; 2. қайырымдылық; 3.
табыстың оннан бірі деп түсінік берілген. Ал шариғат бойынша мүлік пен
кіріске салынатын салық. Мұсылман үкімі бойынша бұл салық қауымның қажетіне
жол салуға, көпір құрылысына, кәріп жандар мен кембағалдарға жұмсалады.
Зекетті от басының жан басына емес кірген кірістің есебі мен төрт түлік
малдың есебіне қарай өлшемі белгіленген мөлшерде тқлейді.
Ислам қысқаша анықтамалық (1988) атты еңбекте зекет ораза айында
алынатын пітір салығы тек уақытты мұсылмандардан ғана алынады деп түсінік
берген. Бұл қате түсінік. Ораза айында алынатын салықтың түрі – пітір.
Пітір – тек қана ораза айында жан басынан алынады. Зекеттің өлшемі жылдық
есептің 2.5% деп белгіленсе, пітір жан басына шамамен 2кг. бидай немесе
соның құнын төлеумен өтеледі. Сол себептен пітір мен зекетті бір деп қарау
дурыс емес.
Зекет әрбір мұсылманға парыз болса, садақа уәжіп деп белгіленген. Пітір
тек ораза айында ғана әрбір жан басына төленетін салық болса, зекет кісінің
жылдық табыс есебінен төленетін салықтың түрі. Сондықта шариғи ілім қанық
Шортанбай ақын Малдан зекет бермеген, қайыры жоқ сараң деп келтіреді.
لحد Лахат сөзі араб тілінде қабір ұғымын береді. Етістік мағынасы –
лахадә-көму; қабір қазу. Бұл сөз тілімізде сол бастапқы мағынасында
қолданыс тапқан. Мұсылманша жерлеу рәсімінде қабірді қазғанда екі бөлме
етіп қазылады. Бірі кіре беріс дәліз болса, екіншісі қабір қойылатын бөлме,
үңгір. Лахат сөзінің мағынасы осы ішкі бөлме, яғни үңгір мағынасын береді.
Н. Оңдасыновтың арабша – қазақша түсіндірме сөздігінде Лахат көрдің бір
жағынан жантайта қазған өлік жататын үңгірді деп түсінік берген [10]. Осы
түсінікті Л. З. Будагов та келтіреді. Ол: لحد лахдь- деп түсіндіріледі.
Ал он томдық түсіндірме сөздікте қабырдың өлік денесі қойылатын қуысы;
ақым деп берілген.
Лахат тілімізде XIX ғасырдың соңғы ширегінде өз қолданыс аясын
тарылтқан. Бұл сөзді тек Шортанбай шығармаларында кездестіреміз.
Мен раббың депт сұрағанда,
Ұяларсың лахатта.
Негізгі мағынасы ешқандай өзгеріссіз қолданыс тапқан. Бұл өлең
жолдарындағы лахат сөзін түсіндірме сөздіктердегі үңгір, қуыс, ақым сияқты
синоним сөздермен алмастырсақ, айтылатын ойға нұқсан келмейді. Тек қана
ұйқасқа сәйкес келмейді: аспаққа, баспаққа, лахатта – аспаққа, баспаққа,
үңгірде.
Лахат сөзі қазіргі таңда қолданылмайды. Ол қолданыста ішкі бөлме,
мәйіт жататын орын немесе үлкен бөлме сөздерімен айтылып келеді.
رسول Расул тілімізге сыртқы формасын сақтап, аз ғана фонетикалық
өзгешелікпен енген. Негізінен пайғамбарымыз Мұхаммедке пайғамбарлық келуіне
орай қолданысқа енген. А.Б. Барановтың екі томдық түсіндірме сөздігінде
елші, діни апостол, пайғамбар деп түсңнңк береді.[8,285б.].
Тапсырдым енді жалғызды
Расул алла құдайға.
Шортанбай өлең жолдарында расул-елші, расул алла тіркесін алланың
елшісі ұғымында қолданып отыр. Бірақ бертін келе кейінгі кездерде расул
сөзі елші, пайғамбар сөзімен алмастырылып, қолданыстан шығып қалғаны
байқалады. Өйткені ақын барлық уақытта расул сөзін қолдана бермейді. Кейде
пайғамбар сөзін де айналымға түсіреді:
Дүние жиып өткен жоқ
Бізден бұрынғы пайғамбар.
رسول Расул араб тілінде Алланың елшісі – رسول الله расул алла, яғни
Мұхамметті алмастырып айтылса, қазіргі таңда қазақ тілінде бұл сөздің
орнына көп жағдайда иран тіліндегі пайғамбар сөзі жұмсалып келеді.
سجدة Сәжде сөзі көп ретте діни шығармаларда жиі қолданылады.
Аталықтай ақсақал
Алласына сыйынып,
Тілегі мүлде қиылып,
Сәждеде жатып зарланды.
Дулат ақын бұл сөздің негізгі түп мағынасын сақтап қолданған. Онда
аллаға құлшылық жасау мағынасын береді. Араб тілінде سجدة сәжде сөзі سجد
сәжәдә- бас ию, еңкеюі, төмен қарай түсу етістігінен туындаған سجدة
сәждәтун- бас ию, құлшылық ету, сиыну уғымында қолданыс тапқан сөз. Бұл сөз
тілімізде XX ғасырдың алғашқы ширегіне дейін қолданыста болған.
سنة Сүннет. Бұл сөзге Х.К. Баранов мынадай анықтама береді: 1.әдет;
тәжрибе; 2. мұра; [8,376 б.]. Діни ұғым бойынша, прайғамбарымыз Мұхаммед
(с.а.у.) жасаған амал - әрекеттерді бұлжытпай орындау. Сондықтан
пайғамбарымыздың артына қалдырып кеткен хадистері мен амалдарын амалға
асыру сүннет, уәжіп, міндет есептеледі. Алайда лоардың кейбірі ішінара
жүзеге асырылса, кейбірі толық орындалмаған. Бұл пікірді Ш. Құдайбердіұлы
да растап, оған мынадай түсінік береді. Сүннәт пайғамбарымыздың әрдайым
қылып жүрген ғұмырында бір, яки екі мәртебе ғана қалдырған нәрселері.
Сүннеттің халқымыздың ұғымында және дәстүрімізде қалыптасқан маңызды
түрі мұсылман болудың белгісі ретінде 5-9 жастағы ер баланы сүннетке
отырғызу. Ол тілдік қолданыста сүннет деп аталады.
Ислам дінінде сүннет амалдардың орындалуы міндетті емес. Сүннет –
пайғамбарымыздың амал әрекеті, ал парыз Алладан. Парыз амалдар міндетті
түрде орындалуы тиіс. Шортанбай шығармаларында сүннет сөзі өзінің негізгі
мағынасын сақтап, ырғақ пен бунаққа, ұйқас пен өлшемге лайықты қолданылған:
Білсін бір сүннет, парызды.
Қазақтан алдым қарызды.(Ш.)
طلاق Талақ сөзі негізінен араб тілінде неке бұзу мағынасында. Бұл ерлі
зайыптылардың арасындағы түрлі қарым-қатынасқа орай жасалатын процесс. Егер
ер кісі шариғи үкім бойынша, үш рет талақ деген болса, онда ол басқа
біреуге некеленуге құқылы. Мұны тілімізде сәтсіз тұрмыстың соңы деп
атауға да болады. Талақ – шариғат бойынша рұқсан етілмегенмен, жақсы нәрсе
емес. Алайда бұл істің басқадай шешімі жоқ. Алла адам баласына қай жолмен
болмасын өзін де, өзгені де қинауды харам еткен. Құран кәрімнің Бақара
сүресінің 229 – аятында: Талақ екі рет. Сонда не туралықпен ұстау немесе
жақсылықпен ажырасу керек. Қайталай беру дұрыс емес.- делінген.
Құран аяттарында тек қана некеге байланысты ұғымда қолданыс тапса, бұл
ақындарда ауыспалы тастап кету, көшу, қрныс аудару мағынасында жұмсалады.
Мысалы, Мұрат ақында:
Бұл қоныс – жеті жұрттың кеткен қоныс,
Ноғайдың көшіп, талақ еткен қоныс. (М.)
Жалпы алғанда талақ сөзі XIX ғасырда көбірек қолданыс тапқан сияқты.
Өйткені тастап кету мағынасында өлең жолдарында орынды орныққан. Алайда осы
ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында ол тастап кету ұғымындағы тастау,
кету, көшу етістіктерімен алмастырылған.
Дулат, Шортанбай, Мұрат поэзиясындағы араб сөздері арқылы жасалған
этномәдени фразеологизмдер. Фразеологизмдерге семантикалық талдау жасап,
оның мағыналық жіктерін ашып, алғаш тұжырым жасаған В.В. Виноградов болса,
қазақ тілі білімінде фразеологияны зерттеуде алғаш қалам тартқан қазақ
ғалымы 1. Кеңесбаев болды. Бірақ соңғы бес- он жылдың көлемінде
фразеологиялық зерттеулер жаңа бағытта қолға алынғаны байқалады. Алайда
араб кірме сөздері негізінде жасалған фразеологиялық тіркестердің
семантикасы жеке қарастырылмаған. Осы себепті Дулат, Шортанбай, Мұрат
шығармаларындағы араб сөздерінен жасалған фразеологизмдерді талдау өте
маңызды.
Ақындар поэзиясындағы кірме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
I. Тарау ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің
шығармаларындағы діни араб кірме сөздерінің зерттелуі
1.1 Қазақ тіліне енген араб кірме сөздерінің қолданылу
үрдісі ... ... ..
1.2 Қазақ тіліндегі араб элементтері және олардың
зерттелуі ... ... ... .
1.3 ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің шығармаларындағы
діни араб кірме сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
IІ. Тарау Араб кірме сөздерінің ғылыми терминологиядағы орны
2.1 Терминологиядағы кірме элементтер және Қазақ тіл біліміндегі
араб сөздерінің зерттелу
жайы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Араб сөздерінің қазақ тіліне енуінің тарихи
себептері ... ... ... .
2.3 Кірме терминдердің жасалу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Кірме сөздер. Тіл –тілдің лексикасын байытудың
аса өнімді жолы, халықтар мен олардың тілдері қарым – қатынасының айқын
көрінісі; мемлекет пен халық пен халық арасындағы экономикалық, саяси
мәдени байланыстарының нәтижесі. Осындай қарым – қатынастар арқылы бір
тілден екінші тілге көптеген сөз ауысады. Бір тілдің сөздері екінші не
үшінші, төртінші бір тілге тікелей де, жанамалап, сатылап та, екінші бір
аралық тіл арқылы да сондай - ақ, ауызша да жазба нұсқалар арқылы да ауыса
береді. Қазірде дүние жүзінде кірме сөздері жоқ тіл жоқ десе де болады.
Мәселен, француз тілінің этимологиялық сөздігіне 4635 түбір сөз
енгізіліпті. Этимологиялық тұрғыдан талдай келгенде, соның 2028 – і латын
тілінікі, 925 – і грек, 604 – кейбір герман тілдерінікі, 96 – сы кельт, 154
– і ағылшын, 285 – і итальян, 119 – ы испан, 10 – ы португал, 146 – сы
араб; 36 – сы ежелгі еврей; 4 – і венгер; 25 – і славян; 34 – і түркі; 6 –
ы африка тілдері, 99 – ы азияның әртүрлі халықтары, 62 – і американ
үндістері, 2 – і австралия мен поменезия тілдерінің сөзі екен.
Қазақ тіліне парсы тілі элементтері араб мәдениетінің гүлденуінен
әлдеқайда бұрын басталған. Л. Рустемов араб, иран тілдерінен келген кірме
сөздердің қазақ тіліне ену мерзімін екі кезеңге бөліп қарайды: бірінші
кезең – XVғасырға дейінгі шақ, екінші кезең XVғасырдан Ұлы Қазанға дейінгі
уақытты қамтиды. Л. Рустемовше, қазақ тілі сөздік құрамындағы араб, парсы
сөздері 17% шамасында болады екен. Олардың дыбыстық тұлғасы дыбыстық
тұлғасы қазақ тілі заңдылықтарына бағынып, тіліміздегі төл сөздер қатарына
баяғыда қосылып, әбден кірісіп кеткен. Қазіргі жастар мынау – араб, мынау –
парсы сөзі дегенді білмейді. Ондайды білетіндер – илнгвистер ғана. Сонымен
бірге қазақ тіліне араб, парсы элементтері тікелей қоян – қолтық араласу
нәтижесінде емес, туысқан көрші халықтар арқылы сатылап енген: дәптер,
дүние, қалам, қағаз, мектеп, пән, аруақ, аят, ораза, қудай т.б
XIX ғасырда өмір сүрген ақындардың шығармашылығында сол кезеңге тән
рухани – мәдени болмысы көрініс тауып, әлеуметтік, қоғамдық – саяси
процестер сөйлеу түрі мен жазба тілдің нормаларын қалыптастыруда өзіндік із
қалдыру. Атап айтқанда, ескі түркі дәстүрді жалғастырып, сонымен бірге
ортаазиялық жазба әдеби тілге тән кірме араб сөздерін тиісті орында қолдана
отырып, көркем образ жасаудың қазақ әдебиетінде жаңа үлгілерін ұсынды.
Осыған байланысты бұл ақындардың сөз қолданысында өз заманына сай
қолданылған рухани – имандылық, мәдени ағартушылық салаға т.б қатысты
сөздер мен жаңа оралымдар, олардың поэтикалық қолданысы, қызметі мен
ұйқасқа сәйкес сабақтаса тіркесуі көркем образдардың жаңа үлгілері мен көне
түркі жазбаларындағы жалғастылық дәстүр ерекшеліктерін оған қоса араб кірме
сөздерінің осы ғасырдағы қалданыс үлгілерінің қолданыс барысында
қалыптасқан фонетикалық варианттары мен кірме лексикалық бірліктердің
барлығы анықталды.
Тақырыптың мақсаты. Лингвистикалық тұрғыдан қарағанда, араб, парсы
сөздердің қазақ тілі ғана емес, жалпы түркі тілдері лексикасын молайтудағы
рөлін, эволюциясын, әсерін, сөздердің семантикалық жақтан дамуын,
орфографиялық, орфоэпиялық, грамматикалық жақтан өзгерісін т.б жайларын
ғылыми тұрғыдан білу – қажетті нәрсе.
Араб тектес ономалардың , әсіресе кісі аттарының, о баста белгілі бір
мағынасы бар екені мәлім. Бірақ оларды қабылдаған тіл қазірде ондайлардың
алғашқы семантикасынқарастырып жатпайды, - біртұтас ретінде дайын қалпында
қолдана береді. Арғы семантикасына көз жүгіртсек: Низами – арабша нази
(бірқалыпты сөз) Науай – арабша бекше мелодикалы, үнді. Хафиз – арабша
Құранды жатқа білуші, Хайям – арабша шатыр жасаушы, Саятнова – арабша ән
патшасы, музыка иесі т. б.
Араб тектес көптеген онома алғашқы мағынасы мен дыбысталу қалпын
қазақ тілі заңына әбден бағындырып, әбден сіңісіп, төл есмідесі болып
кетті: Айбарша, Айгүл, Анар, Әуез, Базар, Бақберген, Гүлнар, Дана, Досбол,
Ерболат, Жандос, Жақып, Иманжан, Күлаш, Мейрам, Зеркүл, Үміт, Шынар,
Ырысжан т.б.
Қазақ – араб әдеби байланыстарын саралау кез келген елдің жеке; оқшау
өмір сүрмейтінін, олардың бір – бірімен мәдени - әдеби тығыз байланыста
ғана өркендейтінін дәлелдейді;
XX ғасырда жазылған көркем шығармалардағы шығыстық деп танылып
жүрген сарындардың ішінен таза араб әдебиетіне қатысты мотивтерді ерекше
бөліп көрсетуге болады. Бұл ақын – жыраулардың шығармаларындағы имандылық,
ағартушылық рухында жазылған өлеңдерінен айқын көрінеді;
М.Көпеев, Ш.Қүдайбердіұлы, М.Байзақов, С.Дөнентаев, А.Байтұрсынұлы
шығармаларындағы мысалдардың түп – төркіні араб әдебиетіне барып тіреледі.
Олардың көркемдік арнасы, идеялық ұстанымы, сюжеттік бағыты ұқсас болып
келеді.
Мың бір түннің орысша, арабша, қазақша аудармаларын салыстырғанда,
қазақ тіліндегі аударманың көркемдік ерекшеліктері айқындалады;
текстологиялық талдаулар қазақша тәржімалардағы аудармашылардың өзіндік
қолтаңбаларын анықтайды, нәзирашылдық дәстүрдің сақталатындығын көрсетеді;
Қазақ мысалдарының түп – төркінін анықтап, Калила мен Димна мен
қазақ қаламгерлерінің мысалдарын салыстыра зерттегенде, олардың сюжеттік,
құрылымдық, мазмұндық жағынан бір – бірімен үйлесіп жатқаны аңғарылады.
Дегенмен, қазақ туындыларындағы мысалдарды дәл аударма емес, төлтума дүние
деп қарауға болады.
Тақырыптың теориялық және практикалық маңызы.
I. Тарау ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің
шығармаларындағы діни араб кірме сөздерінің зерттелуі
1.1 Қазақ тіліне енген араб кірме сөздерінің қолданылу үрдісі
Ахмет Байтұрсынов жаңа әдебиеттің пайда болуы туралы пікірлерін
тұжырымдар жасайды. Мұсылман дінінің күшімен енген араб әдебиеттері
әсерінен туған мазмұн, уақиға ауысуы, шығарманың жаңа түрлерінің пайда
дамыта келіп, әдеби байланыс, әдеби ықпал орайында дәлді, нақты болуы,
бұрынғы үлгілердің соны тақырыпқа қызмет етуі тұжырымды дәлелденеді.
Ал қазақ жерінің отарлануынан кейінгі орыс әсері, Еуропа ықпалы өмірдің
барлық саласынан көрінгенін, әсіресе көркем әдебиеттегі өзгерістердің
туғанын А.Байтұрсынов жаңа бағыттар, жаңа жанрлық үлгілерді талдау арқылы
айқындап береді.
"Әдебиет танытқыштың” үлкен бір тарауы жазба әдебиет мәселелеріне
арналған. Ахмет Байтұрсынов негізінен "жазу әдебиет” деген терминді
қолданады, кейде "жазба әдебиет” деп айтады. Жазудың қазаққа дін арқылы
келгенін кеңінен ұқтыра отырып, осы істегі қожалардың, ноғай молдалардың
дін шарттарын, шариғат бұйрықтарын өлең арқылы тарату әрекеттерін
көрсетеді, олардың ақын болмағандықтан, әңгіменің қисынымен қызықтырып,
тамұқ азабымен қорқытып, жұмақ рахатымен үміттендіргенін ескертеді. Қожа,
молдалар ішінен Шортанбай, Ақмолда секілді ірі ақындарды көрсетеді.
"Зарқұм”, "Сал-сал”, "Сейфұл-Мәлік” секілді қиссалар аталып, Жүсіпбек
Шайхы Ісламұлының "Мұса мен Қарынбай” қиссасы, Шортанбай, Әбубәкір, Молда-
Мұса шығармалары талданады.
Кірме элементтердің қазақ тіліне енуі
Қазақ тілінің сөздік қоры да өзінің сан қилы өмір тарихында талай
тарихи кезеңдерді басынан өткізгенін ескерсек, осының негізінде тіліміздің
сөздік қорына өзге тілдердің көптеп сөз ауысқанын көреміз.
Шығыс халықтары тілдерінен соның ішінде араб, иран тілдерінен сөз ауысу
процесін ғалымдарымыз түрліше түсіндіріп жүр. Кей ғалымдар араб, иран
тілдерінен сөз ауысуын ислам дінінің келуімен байланыстырса, енді біреулер
ертедегі IV ғасырдан бастап ақ керуен саудасы болғанын айтады. Тіпті, оның
күшейе бастағаның XIX ғасырдағы қоғамдық – саяси құбылыспен байланыстырады.
Осы тұрғыдан алғанда кірме сөздердің қалыптасуымен даму жолдарын
қарастырып, тарихи тұрғыдан талдау жасау қашанда маңызды болмақ. Бұл араб
сөздері мен иран сөздерінің өзіндік ену жолдары барлығын көрсетеді.
Араб кірме сөздерінің енуі
Күні бүгінге дейін араб шапқыншылығының мақсаты жергілікті бұқараны
ислам діні негізінде бағындыруды көздеген делінген тарихи көзқарастар тарих
беттерінде тайға таңба басқандай болып көрініп тұр. Біздіңше, бұған тарихи
тұрғыдан нақтылап талдау жасау қажет сияқты. Мұнда араб шапқыншылығының
мақсаты емес әркезде халифалық құрған халифалардың көздеген жеке
көзқарастары мен мақсатына деп білу керек. Оны тарихтағы умеяттар,
саманилер, аббасилер заманына көз жүгіртіп қарасақ көруге болады.
Халифалық құрған умеяттар тұсында қатал болды деп жазады біздің
тарихшылар. Олар жаулап алған жерлерде жергілікті халықты күштеп
бағындырды. Нәтижесінде, Орта Азия жорықтарында түркі тілдес ру –
тайпалардың мәдениетін, әдебиетін, жазу – сызуын жойып, жазба
ескерткіштерді қиратты деген. Шындығында, бұл солай болуы мүмкін. Алайда,
Орта Азия халықтары ең алғаш ислам дінімен умеяттар тұсында қауышты, оны
таныды, діннің қыр – сырымен танысты, оның көп тұстарынан хабардар болды
деген мәліметтерді де ескеру керек.
Ал саминилердін тұсында діннін таралуына негіз болған діні оқу
орындарынын ашылуы. Бұхара, Самарқанд, Ургенч үлкен мәдениет ошағына
айналған. Осы қалаларда көптеген медреселер ашылып, тек қана шариғат
ілімдері оқытылатын болған. Бұл кезінде ислам дінінің таралуына негізгі
арқау болған деуге болады. Мұндай медреселердің ашылып, онда діни
мамандарды әзірлеу ислам дінін Орта Азияда таратудың дәуірлегені соншалық,
тіпті, халифат заманында да мұншалықты болмаған деседі.
Халифалықтың күрделі аббасилер заманында ислам дініне құрмет
көрсетіліп, беделі артыруды мақсат еткен. Ислам тирихын жазу, Құран
сүрелерін түсіндіретін тафсирді жазу кеңінен дами бастады, әсіресе
аббасилік халифа әл – Мамун тұсында ислам діні үлкен беделге ие болды.
Жалпы алғанда ислам діні тарихи тұрғыдан алып қарағанда күрделі кезең
екендігі белгілі. Алайда осындай саясат сөз етіп отырған тілге, сөздік
қорына өз кезегінде септігін тигізді. Бұл араб сөздерінің тілімізге енуінің
алғашқы дәуірі. Өйткені араб халифаларының жасаған жорықтарының негізгі
мақсаты жерді жаулау, дүние алу емес, бейбіт жолмен мұсылмандықты тарату,
оны дәріптеп қана қоймай сол дінге енгізу. Ендеше мұндай мақсатқа жетуде
түрлі амал – тәсілдердің болатыны жасырын емес. Сол себебпті араб, парсы
кірме сөздері тілімізден айтарлықтай орын алды. Олар жазу арқылы енген,
яғни қазақ тілінің дыбыстық ерекшелігіне түспеген сөздер мен қазақ тілінің
дыбыстық заңдылығына бағынып, өзінің алғашқы фонетикалық бейнесін өзгертіп
үлгермеген араб, парсы сөздері еді: алхамды, әптиек, беһәне, бейғамал,
ғизат, ишарат, жаһил, сабия, сама, талақ, тәркі, тастих, тәкәппар, тәкбір,
мизам, мисуақ, мұсибат, фасыл, фитна т.б.
Араб иран сөздерінің қалыптасуына XIX ғасырдағы саяси қоғамдық, діни –
ағартушылық құбылыстардың әсері.
XIX ғасырда қоғамдағы саяси құбылыстың тілге де әсері болады, оның
ішінде араб, иран кірме сөздерінің кірігіп, қалыптасуына өз кезегінде
септігін тигізді. Олай дейтініміз бұл ғасырдың орта тұсында діни сарындағы
ағартушылық ағым қарқынды жүрді. Ал өз кезегінде прогресшіл ақындар
қоғамдық ақыл –ойға барынша әсер етті. Нәтижесінде саяси – қоғамдық
құбылысты діни сарында дәріптеп, суреттеді, оны діннен бөліп алмай қоса
сынға алды.
Оған қоса XIX ғасырда оқу – ағарту саласында да бірнеше өзгерістер
болды. Оқудың жаңа түрі усули - жадид орнықты. Бұл ғасырда мектеп,
медреселер ешқандай дүнияуи ғылым – білім, ана тілі, қазақ әдебиеті сияқты
нәрселер оқытылмайтын, тек діни сабақтар: араб тілі, ислам дінінің парыз
қағидалары оқылатын. Бұл кірме араб, сөздерінің тілімізден орын алуына
мүмкіндік жасады. Бірақ Қазақстанның Ресейге қосылуы оқудың жаңа түрлері
қалыптастырды. Жоғарыда айтқан усули – жадид ағымының орнығуы нәтижесінде
ғана мектеп, медреселерде діни сабақтармен қатар, ана тілі, есеп,
география, тарих, орыс тілдері оқытыла бастады. Ал мұндай саясат болса, өз
кезегінде кірме сөздердің енуіне тежеу жасады.
Сондықтан XIX ғасырдағы әлеуметтік саяси – қоғамдық ахуал көркем
шығармаларға араб және иран элементтерінің бұрынғыдан да көбірек енуіне
жағдай жасады десек, онда ол орта тұсына сәйкес келеді. Оның басты себебі
діни – ағартушылық ағым, екіншісі оқудың түрлері.
XIX ғасыр ақындары шығармаларының текстологиялық ерекшеліктері.
Дулат, Шортанбай, Мұрат туындылыры өткен XIX ғасырда дүниеге
келгендіктен түрлі белестерден өтті, өзгерді, өңделді. Соған қарамастан
әлде бір туындының, образды құрылған сөз оралымдарының авторлығын айқындау
өзекті. Кезінде белгілі болған мұралар қалпын сақтап қалу қиын. Десек те,
бұл ақындардың шығармалары қазір жария етілген. Ол біріншіден, ақындардың
өмір сүрген кезеңі кешегі XIX ғасыр болса, екінші, оларды көзімен көріп,
аузынан естіген жұртшылықтың бірін екіншісі толықтырып, көшірме түрінде
ұсынып, қалпына келтіргендігін көрсетеді.
Бірақ зерттеу барысында ақындар шығармаларында өзгешеліктердің барлығы
көрінді. Ол сөз еткен кезеңдегі жазба дәстүрдің араб графикасымен жазылыуы.
Онда бір сөздер көркемдеуде өңделіп, қосылса, бірі түсіп қалады не
өзгертіледі. өйткені қазақ әдеби тілінің қазіргі таңда қалыптасқан
нормалары ауыз әдебиетіне қоса поэзиядан да нәр алып, тамырласып
жататындығын аңғартады. Ал поэзиядағы көркем байланыс пен ұйқастардың әсері
кірме сөздердің әдеби нормаға қалыптасуымен тікелей байланысты. Сондықтан
текстология мәселесін сөз еткенде аса назар аударатын нәрсе ақындардың өз
қолтаңбаларын бұрмаламай, қосымша сөздер қосып көркемдемей берген абзал. Ол
біріншіден автордың өз қолтаңбасын білдірсе, екіншіден, ақынның
сауаттылығын, өлең ұйқастарындағы шеберлігін танытады, үшіншіден, сол
ғасырдағы қолданыста жүрген кірме араб, иран сөздерінің мөлшерін және ақын
өзі өмір сүрген кезеңнің тілдік үлгілерін ұсынады.
1.2 Қазақ тіліндегі араб элементтері және олардың зерттелуі.
Қай тілдің болсын сөздік қорын негізінен өзінің байырғы төл сөздері мен
өзге тілдерден енген кірме сөздерден тұратыны белгілі. Өйткені кез келген
тілдік сөздік қорына қоғамдағы түрлі тарихи оқиғалар өз әсерін тигізбей
қоймайтыны түсінікті. Дәл осы заңдылық қазақ тіліне де тән. Өйткені кез
келген тілдің сөздік құрамының толығып кемелденуі бір ғана өзінің ішкі
мүмкіншіліктері арқылы болып қоймайды. Сонымен қатар өзінде жоқ сөзді өзге
тілдерден ауысып алу арқылы да тіл өзінің сөздік құрамын байытып,
жетілдіріп отырады. Мұны қазақ халқының даму тарихына саралап көз
жүгіртсек, олардың көптеген көрші елдермен үнемі тығыз қарым – қатынаста
болғандығын көреміз. Мысалы, орыс, қытай, монғол, грек, латын тілдерінен
қазақ тіліне сөз ауысқанын тарихи деректермен көрсетуге болады.
Тілдің тарихын зерттеуде қашанда кірме сөздердің орны ерекше. Осы
бағытта шығыс тілдерінің соның ішінде араб, иран кірме элементтерінің
өзіндік орны бар. Бұл мәселеде шетелдік шығыстанушы ғалымдар мен түрколог
ғалымдар және өзіміздің отандық (жергілікті) ғалымдарымыз еңбектерін атап
өту керек.
Араб тілдерінің әсері жайлы еңбектерден С.С. Майзельдің, С.Н. Ивановтың
еңбектерін атауға болады. С.С. Майзель түрік тіліндегі көп ретте ескі осман
тіліндегі кірме сөздер қамтып, онда кірме сөздердің фонетикалық және
морфологиялық құрылымы мен көмекші сөздер жайлы сөз етсе, С.Н. Иванов араб
тіліндегі бұрыс көпше түрдің үлгілерін, олардың басқа сөз таптарымен
байланысын сипаттап өтеді. Ең маңыздысы оның еңбеңгінде қазіргі түрік
тіліндегі араб сөздері қарастырылған.
Діни кірме сөздер.
Адал حالال (хәлал) Діни. Таза пайдалануға
жарамды. 2.Ақ ниет, турашыл, әділ. Азан. ازان (әзан). 1. Мұсылмандарды
тәулік сайын бес рет намазға шақырғанда молданың айқайлап айтатын дұғасы.
2. Таңертеңгі уақыт. Ақирет, Ахирет. اخرت (ахерәт). Діншілдердің
ұйғаруынша, о дүние. Дозақ, тозақ. دوزخ (дузәх) Діни ұғым бойынша,
өлгеннен кейін адамның тішілігіндегі күнәсі үшін жазалайтын, азаптайтын
орын. Ішкенің су орнына арақ, боза, Дозақтың ортасында қақаясың. (Жамбыл).
Иман. ايمان (иман) 1. Сену, нану 2. Құдайға, құранға шын сенетіндігін
білдіретін мұсылманның дұғасы., ислам дінінің бес парызының бірі. 3. Ұят,
адалдық. Зікір. زكر (зикр). Еске алу, зікір ету. Зекет. زكات (зәкат).
Айт.عيد (ғид). Мұсылмандардың діни мейрамы. Арам. حرام
(хәрам). 1. Діни. Шариғат бойынша, ішіп-жеуге болмайтын, тыйым салынған,
адал емес зат. 2. Сұм, жауыз, қара ниетті, бұзық (кісі). Адал еңбек елге
жеткізер, Арам қулық елден кеткізер. (мақал).
Әзірейіл. عزرائيل (ғәзраиль). 1. Діни.Дәншілердің ұғымы бойынша жан
алатын періште. 2. мейрімсіз, қайырымсыз, қатал, тас бауыр. Салауат. صلوات
(салават). Мұхаммед пайғамбарды мақтауға арналған көптеген дуғалар. Аят.
اية (айәт). Құран сүресіндегі жеке шумақтар. Жәннәт. جنت (джәннәт). Жұмақ-
Құдайға құлшылығы ұнаған күнәсіз адамдар кіретін тамаша жер. Тағдыр. تقدير
(тәқдир). 1. Жазамыш, жазымыштың арнауы, жазуы. 2. Өмір, тұрмыс, болашақ.
Өзгеге ешбір дүниеден, еркімен тимес бұл жүрек. Әуелде тағдыр иеден, Қожам
сенсің не керек. (Абай). Талақ. طلاق (талақ). 1. Ерлі-зайыптының ажырасуы.
2. Бір нәрседен мүлде безеді, аластады. Ислам. اسلام (эслам). Мұхаммед
пайғамбар (570-632) негізін салған мұсылман дінінің аталуы. Күпір. كفر
(Күфір). Қудайға сенбеулік, қудайсыздық, қудайға қарсылық, дінсіздік.
Уағыз. وعظ (уәғәз). өсиет, насихат. Сахаба. صحابه (сахабә). Мұхаммед
пайғамбардың ислам дінін таратқан кезіндегі қасында болған серіктері,
замандастары.
Медициналық араб кірме сөздері.
Алкоголизм الكحولية
Алкоголь الكحول
Аллерген اليرجن, الرجن
Аллергия اليرجية
Альбумин البومين
Бактерия بكتريا, بكترية
Бальзам بلسم
Биология البيولوجيا
Ақиқат, хәқиқат. حقيقت (хәқиқәт). Шын, шындық.
Ғылымды үйренгенде, ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек. (Абай). ,
Мәдениет. مدنيت (Мәдәнийәт). Адам баласының қоғамдық
өндіріс саласындағы табыстары мен ақыл ой жөніндегі жетістіктерінің
жиынтығы. Мұғалім. معلم (Мұғаллем). Мектептерде және
басқа да оқу орындарында сабақ беруші, оқытушы. Рух. روح
(рух). 1.Филос.Шындықты, ақиқатты танып білуге түрткі болатын (сана, ойлау)
психикалық ерекшеліктер. 2.Ауыс. Күш, қуат, дем. 3. Рухани қасиет,
ерекшелік. Сурет. صورت (Сурәт). Бір заттың қағазға не басқа
бір нірсеге түсірілген бейнесі. Табиғат. طبيعت
(тәбиғәт). Дүниедегі барлық органикалық және органикалық емес жаратылыс.
Тағам. طعام (тәғам). Тамақ, ас, дәм. Шарап. شراب
(шәрап). Қызыл түсті, дәмді ішімдік Ғажайып, таңғажайып.
عجائب (ғәджаэб). Таңқаларлық, таңырқалық, керемет,
тамаша, әдеттегіден тыс нәрсе. Ғажап.
عجب (ғәджәб). Тамаша, өте қызық, таңырқарлық. Абзал. افضل
(әфзал). Ең жақсы, қадырлы, ардақты. Әлем. عالم
(ғаләм). Барлық дүние жүзі. Пікір.فكر
(фекр). Бір нәрсе туралы ой, көзқарас. Тамам. تامام (тәмам).
1. Бір нәрсенің аяқталғанын, біткенін, соңы екендігін білдіретін сөз.
Жиһаз. جهاز (джеһаз). Үй бұйымы, мүлік, жасау. Әрекет. حركت
(хәрәкәт). 1. Қимыл, қозғалыс. 2. Амал, айла, тәсіл.
Ғадауат. عداوات (ғәдауәт). Душпандық, өшпенділік, араздық,
көре алмаушылық, жек көрушілік. Ақыл. عقل(ғәқыл).
Адамның ойлау қабілеті. Ақыл тозбайтын тон, білім-таусылмайтын кен.(мақал).
Амал. عمل (ғәмәл). Шара, ылаж. Дүние. دنيا
(дүнья). 1. Бүкіл әлем, бүкіл жер жүзі. 2. Өмір, тіршілік. 3. Мал, мүлік.
Дүниеде сірә сендей маған жар жоқ, саған жар менен артық табылса да.
(Абай). Дүкен. دكبن (дүккән). 1. Түрлі товарлар сататын
сауда орны. 2. Ұстаның темір соғатын орны. Есеп. حساب (хесаб).
1. Төрт амал әдісімен сан мөлшерін оқытатын пән аты. 2. Есеп – қисап. 3.
Істелген жұмыс жөнінде жоғарғы орынға есеп беру. Есім. اسم
(есім). Әрбір адамға қойылған меншікті ат, ныспы. Жазира. جزير
(джәзирә). Байтақ дала, кең сахара. Ағза. اعضء (әғза’).
1.Дене мүшесі. 2.Ауыс.Қоғамның т.б мүшесі. Айып. عيب
(ғәйб). 1. Теріс қылық, жазық, кінә. 2. Қате, мін кемшілік, ағат. 3. Тар.
Жазаға лайық кесілген мал, дүние. Ғылым. عالم (ғелм).
Жаратылыстың, қоғамның, ойлаудың, техниканың даму заңдылығын білу жүйесі
және сол сияқты жеке өнер-білім тараулары. Хабар. خبر
(хәбәр). Біреудің не бір нәрсенің жай-күйі жөнінде ауызекі не жазба түрде
алынған мәлімет. Дәріс. درس (дәрс). Сабақ, лекция пән.
Ғимарат. عمارت (ғемарәт). Түрлі құрылыстар (зәулім
үйлер, көпір т.б салу). Ғашық. عاشق (ғашеқ). Ынтық
құштар, ынтызар, шын сүйген адам. Бағбан. باغبان
(бағбан). Бау-бақшаны, бақты қараушы, күтуші адам, бақшашы. Әмір.امير
(әмир). Әмір етуші, әкім, ұлық, хан, сұлтан. Әзәзіл عزازيل
(әзәзил). Азғырушы, арандатушы, атыстырушы, құтыртушы. Әзел.
ازل (әзәл). Әуелде, о баста, ежелгі. Әзіл. هزل (һәзіл).
Қалжын, ойын, күлкі, достық шарж (әзіл). Ысырап. اسراف (исраф). 1. Дүние
шашушылық.2. Мөлшерден шығу. Инсан. انسان (инсан). Адам. Жансыз
жаратқандарынан пайда алатұғын жан иесі хайуандарды жаратып, жанды
хайуандардан ақылды инсанды жаратыпты. (Абай). Аманат. امانة (аманат)
1.сенімділік, дәлелдік, адалдық. 2. сақтау үшін берілген зат, мүлік,
сенімділік. 3. сый, мұра. Қазына. خزينة (хазина). 1. асыл, қымбат заттар;
2. қойма, көмбе, байлық; 3. асыл дүние. Табиғат байлығы-қымбат қазына.
(мақал). Хикая. حكايات (хикаиа). 1. әңгіме, повесть; 2. тарих. Үкім. حكم
(хукм). 1. үстемдік; 2. өкімет басқару; 3. режим, низам, құрылыс; 4. қаулы,
қарар, шешім, тоқтам, өмір, жарлық, парыз. Ауа. هواء (һәуа’). Түссіз,
дәмсіз, қолға устауға келмейтін зат. Әдебиет. ادبيات (әдәбийәт). 1. Жалпы
жазба шығармалардың жиынтығы (ғылыми, саяси-көпшілік кітаптар,
журналдар).т.б. 2. Проза, поэзия, драма түріндегі көркем шығармалар. Барақ,
парақ. ورق (вәрәқ). Бір тарақ қағаз. Қарыз. قرض (қәрз). Несие, бересі,
борыш.
Адам. ادام (адәм). 1. Ойлау және сөйлеу қабілеті бар тірі жан. 2.
саналы, ойлаушы, қоғамға пайда тигізетін адам. Адам ойға тоймас, бөрі қойға
тоймас. (мақал). Атаңның баласы болма, Адамның баласы бол. (Абай). Ғазиз,
әзіз. غزيز (ғәзиз). Аяулы, қадірлі, қымбатты, ардақты. Жаза. جزاء (джәза’).
Қылмыстының тартатын тақсыреті, айыбы. Дәм. طعم (тә’м). 1. Түрлі
тағамдардың ауызға салғанда сілекей арқылы түйсіндіретін өзіндік қасиет. 2.
тағам, ас, тамақ. Дәреже. درجه (дәрәджә). Мәртебе, лауазым, атақ, шен.
Дәлел. دليل (дәлил) Себеп, дерек,айғақ, факт. Қауіп. خوف (хәуіф). Қорқыныш,
қатер. Мүмкін. ممكن (мүмкін). Күткен істің бәлки болуы, бәлки болмауы
ықтимал. Менің кеудем сендерге сандықпен тең, Мүмкін болса, қақ жарып ашып
көрсең.(Абай). Қатер. خطر (хәтәр). Қауіп, қорқыныш, бақытсыздық, төніп келе
жатқан пәле. Қате. خطا (хата). 1. Жаңылыс жаза басу, кемістік, дұрыс
еместік. 2. өтірік, жалған. Ұстаз. استاز (ұстаз). Мұғалім, ақылшы,
шәкірттің жетекшісі. Мәжбүр. مجبور (мәжбүр). Өзі жақтырмаған бірдеңені
орындауға ықтиярсыз, амалсыз көнген. Ғайбат. غيبة (ғәйбәт). Өсек, өсек-аяң,
сырттан жамандау, даттау, жала сөз. Әскер. عسكر (әскер). 1. Мемлекеттің
қарулы күші, армия. 2. Қатардағы солдат. Аспап. اسباب (әсбаб). Әр түрлі
құралдар, еңбек құралы, т.б. Мағлұмат. معلومات (мағлумат).1. Мәлімет. 2.
Ғылымның белгілі бір саласын терең білу, көп оқығандық. Мағына. معنى
(мәғна, мәғнә). Бір нәрсенің мәні, ішкі мазмұны, маңызы. Мадақ. مدح
(мәдех). Адам көңілінде бір нәрсеге сүйсінуден пайда болатын мақтаныш,
қуаныш. Уәде. وعده (уәғдә). Серт, ант, берілген сөз, уағда. Тәуекел. توكل
(тәуәккәл). Алға қойған мақсатқа ешқандай жалтақтамай, батыл кірісу.
Себеп. سبب (сәбәб). Дәйек, сылтау. Сабын. صابون (сабун). Сілтінің,
сақардың және майдың қосындысынан жасалған, суда еритін, кір жууға арналған
жұмсақ кесек немесе қою сұйық зат. Сабын кірді ашады, сабырсыз сырды
ашады.(мақал). Сағат. ساعت (сағәт). 1. Бір тәуліктің ішіндегі уақытты
өлшейтін құрал. Ишара. اشاره (эшарә). Сөз айтпай ойды ыммен білдірген
белгі. Қауым. قوم (қәум). Халық, бұқара, көпшілік. Екі жаман ауыл болмас,
ауыл болса да, қауым болмас. (мақал). Нұр. نور (нұр). Бізді қоршаған
дүниені көз арқылы қабылдататын сәулелі қуат жарық. Мәлім. معلوم
(мағлұм). Белгілі, айқын, аян. Саясат. سياسة (сеясәт). Белгілі бір
мемлекеттің, партияның, қоғамдық топтардың топтық мүдделерді қорғауға
бағышталған мемлекет орындарының ішкі және сыртқы қарым – қатынастарының
әрекеті, ұстаған бағыты. Сәлем. سلام (сәләм). Біреуге жеке өз атынан, не
қоғам атынан достық сезіммен білдірген жақсы тілек, амандық, саулық. Ұждан.
وجدان (уәдждан). Ар, намыс, ұят. Құпия. خفيه (хұфия). Жасырын, астыртын.
Қара көз қарап маған, көп қадалған, Құпия қайғы өртеніп, бойын алған.
(Абай). Шүкір شكر (шүкір). Тәуба, жаман емес. Мекен. مكان (мәкан).
Қоныстанып щрын тепкен тұрақ жай. Дәуір. دور (доур) Заман, мезгіл, шақ,
уақыт.
ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдебиет өкілдерінің шығармаларындағы діни
араб кірме сөздері.
Бұл тарауда заман зарын үндеген ақындар поэзиясы, олардың сабақтастығы,
араб сөздерінің фонетикалық сипаты мен лексика тақырыптық топтары және
семантикалық дамуы қарастырылады.
Зар заман поэзиясындағы араб сөздерінің қолданысы. Зар заманның басы
Шортанбайдан басталады:
Мына заман қай заман ?!
Азулыға бар заман,
Азусызға тар заман.
Тарлығының белгісі:
Жақсы жаманнан түңілген,
Жаман малға жүгінген,
Мұның өзі зар заман.
Зар заманның кейінгі өкілі – Мұрат. Оның зарлаудағы үлкен тақырыбы
қазақтың қонысынан, елінен, жеріенен айырылып, жат – жұрттан келген
келгінділердің қолды етуі:
Әуелі жеңіп орыс Еділді алды,
Сарытау, Аштарханның жерін де алды.
Артынан Еділден соң Нарынды алды,
Тоғайдың ағаш, қамыс, талын да алды, - деп келтіреді.
Ал Дулат XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ақын. Ол қазақ даласының
патшалық Россияның отаршылдық езгісіне, бұхара қалықты қанауына жергілікті
ірі феодалдардың таптық езгісіне қарсы ереуілдер көбейген кезеңнің ақыны.
Олай болса, ақын творчествосын сол тарихи жағдайлардан бөліп алуға
болмайды. Шығармаларының мән – мазмұны Шортанбай, Мұрат шығармаларымен
үндес, сабақтас. Сондықтан оны көреген ақын ретінде бірге қарастырған
абзал.
Дулат ақын мұсылманша сауатты болған адам. Бірақ оның өлеңдеріндегі
араб сөздері жалпыхалыққа түсінікті. Мысалы: адам, ажал, ақыл, әдет, әлем,
дау, жетім, заман, күнә, мекен т.б. Бірақ ақын үйлесіп, ұйқасқа лайықтап
алған. Ақын қолданысындағы арб сөздері 138, оның үлесі 7-8% .
Шортанбай шығармаларындағы араб сөздерінің кең қолданысын ақын өмір
сүрген XIX ғасырдың саяси ахуалы мен байланыстыруға болады. өйткені осы
кезеңде халық мұсылмандықтан алстатыла бастаған сәт. олардың дінінен шығып
қалуынан қауіптеніп, оны уағыздауды қайта қолға алған. Өзі діндар, ислам
іліміне қанық, сол себептен оның қолданысындағы кірме элементтер діни
сөздерді қамтиды. Олар: абзал, аят, ақырет, дәрет, жаза, жұма, зина, кәләм,
лақат, сирот, тақуа т.б.
Ақын шығармаларындағы қолданысы 267 сөз, оның 22 сі діни. Сараптама
жасау барысында діни сарында жазылған тақырыптағы өлеңдерде араб сөздері
басымырақ. 18% өзгелерінде аз мөлшерде 9% .
Мұрат шығармаларының тілінде қолданыс тапқан араб сөздері 103. Олар:
әз, әскер, қате, машрық, мұшақат, сауап, шипа т.б. Бұл сөздердің көпшілігі
тек қана Мұрат шығармаларына ғана тән деп айтуға болады. Сараптама жасау
барысында ақын қолданысында 9% екендігі анықталды. Осы ақындар
қолданысындағы кірме араб сөздерінің барлығы дерлік қазіргі қазақ тілінде
қолданыста жүрген сөздер. Бірақ бір кездері тілімізде, халқымыз діннен
аластатылған заманында діни мәнді сөздер қолданыстан қалып қойған болса,
қазіргі таңда кейбірі қайта көрініс тапты.
Ақындар поэзиясындағы араб сөздерінің фонетикалық сипаты.
Араб сөздерінің түркі сөздік қорынан орын алуы тарихи жағдайларға
байланысты ерте, сонау VIII ғасырдан басталған. Сол себепті олардың
тілімізде игерілгендігі соншалық кейде оның кірме сөз екендігін ажырату
қиындық туғызады. Өйткені араб сөздері тілімізге VIII ғасырдан бастап
енген болса, Дулат, Шортанбай, Мұрат өмір сүрген ғасыр – XIX ғасыр. Арада
XI ғасыр бар. Осы уақыт ішінде кірме элементтер өздерінің әдепкі қалпын
біраз өзгертіп үлгірді. Басқаша айтқанда, түрлі ақын, жыршы жыраулардың
шығармашылық елегінен өтті. Нәтижесінде араб кірме сөздерінің нұсқалары
көбейіп, әр түрлі үлгіде қолданыс тапты. Онда ол тіліміздің дауысты және
дауыссыз дыбыстарының алмасып қолдануы негізінен көрініс табады.
Дауысты дыбыстардың кірме сөздердегі жуан және жіңішке қолданылуы
негізінен мағынаға нұқсан келтірмейді, не мағына түрлендірмейді. Олар көп
жағдайда кірме сөздерде бір мағынада қолданылған бір сөздің бірнеше
варианттары болып табылады.
Дулат шығармаларында қолданыс тапқан қадыр сөзі бар:
Жат жұрт түгіл, әуелі
Қадыры кетті қазаққа.(Д.)
Бұл зат есімнің мағынасы – сый, құрмет, бедел. Ақын осы сөз арқылы өз
елінің би – болыстарының елге жасаған іс - әрекеттеріне қара халықтың
арасында құрметі қалмағанын айтып жеткізуді мақсат тұтады.
Қадыр араб тілінде قدر – деп берілген. Негізінен затқа не құбылысқа
қатысты пайдаланылатын сөз. Заттың немесе құбылыстың сапалық жағы мен
мөлшерін білдіреді. Мысалы, قدره على алә қадриһи – оның өлшеміндей. Ал
жанды нәрсеге, адамзатқа қатысты қолданылғанда оның дәрежесі мен қасиетін
анықтайды. Бұдан, біріншіден, араб сөздері мағыналарының қалай сарапталып,
іріктелетінін зерделесек, екіншіден, оның жуан формада қолданыс тапқанын
көреміз.
Осы сөздің жіңішке кәдір нұсқасы Шортанбайда кездеседі:
Жалға жүрген жалшыдай
Жан кәдірін білмеді.(Ш.)
Аталған сөдің жіңішке формасы көбіне сөйлеу тілінде қолданылады.
Тілімізде қадыр сөзімен бір ұғымда қолданылған фонетикалық вариант. Мұндағы
(қадыр – кәдір сөздеріндегі) дауысты дыбысиардың жуан, жіңішке дыбысталуын
тілшілер сөз басындағы тіл арты қ дауыссызы мен тіл ортасы к дауыссызының
әсері деп түсіндірсе, кейбірі жуан, жіңішке түбірлердің қатар ұшырасуы
говорлардың, жергілікті территориядағы халықтың тілінен немесе көрші
елдерге жақын орналасқан халықтың солардан алған әсерінен деп біледі.
Мұндай құбылысты біз қазақ жерінде оңтүстік өңірінен көптеп көреміз. Оның
басты себебі араб сөздерінің қазақ тіліне Орта Азиядағы көршілердің ықпалы
деп білу керек. Ол оңтүстік говорларда жиі көрініс табатын өзбек,
қарақалпақ тілінің әсері. Сондықтан дауысты дыбыстардан кірме сөздерде
жіңішке дыбысталуы жиі кездесетін аймақ оңтүстік.
Демек, дауысты дыбыстардың жіңішке қолданылуы оңтүстікте өмір сүрген
Шортанбай үшін қалыпты жағдай. Бұл ойды осы ақынның шығармаларында қолданыс
тапқан шайыр – шәйір түріндегі варианттар да нақтылай түседі.
Тимеген ірге соны едің. Жыршылардың шәйірі
Ойың балау шайырлы. (Ш.) Асыл сөзді езбеген. (Ш.)
Осы ақындар тілінде ұшырасатын кірме сөздердің жуан, жіңішке
формаларының болуы, бір жағынан, ұйқас талабына қарастыру. Мысалы, Дулат,
Шортанбай өлеңдеріндегі араб тілінен енген хал – хәл варианттарын өзара
салыстырып көрейік.
Ел тереңге сүңгіді,
Қармайтұғын қаламай тал.
Серпілер күн бола ма
Елге түскен ауыр һал? (Д.)
Сәлем айттым бәріңе:
Қызмет етіп жүріңдер
Басшы, біткен кәріңе.
Өлгеннен соң қоймайды
Тірідегі хәліңе.(Ш.)
Дулат ақынның қолданысындағы ұйқас тал, хал болып келсе, Шортанбай
ақында бәріңе, кәріңе, халіңе – хәліңе болып келеді. Мұнда ә, а дыбыстары
алмасқанымен мағынасы бірдей.
Ақындар поэзиясындағы араб сөздерінің лексика – тақырыптық топтары.
Ақындар қолданысындағы араб сөздері сауаттылығына және тақырыптық идеяны
сабақтаумен байланысты түрі салаларды қамтиды.
Ақындар шығармаларындағы араб сөздері мынадай салаларды қамтиды: 1.
Оқу, білім және тәрбиеге байланысты сөздер; 2. Әлеуметтік, саяси – қоғамдық
өмірге байланысты сөздер; 3. Адамзат және ғаламзат ұғымына қатысты сөздер;
4. Абстракты ұғымды білдіретін сөздер. 5. Діни ұғымдарға қатысты сөздер.
Араб тілінен енген діни сөздердің семантикалық сипаты. Кірме сөздердің
семантикалық, мағыналық өзгерістерін сөз еткенде қашанда олардың түп
мағынасына назар аудару қажет. Онда сөз мағынасынан әрбір тілдің өзіндік
ерекшклігі, өзіндік бояуы айқын көрінеді.
Араб иран сөздері негізінен көп мағыналы (полисемиялық сөздер) болып
келеді. Мысалы, араб тіліндегі حديث (хадис) сөзі. 1.сөз, сөйлесу; 2.
сұқбат; 3. әңгіме; 4. хадис- Мұхаммед пайғамбардың (а.с.у.) айтқан
өсиеттері мен жасаған амалдары деген бірнеше мағына берсе, қазақ тіліне ол
пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) жасаған амалдары мен айтқан сөздері
мағынасында ғана қолданысқа енді.
Шындығында, кез келген сөз бір тілден екінші тілге көшкен кезде көп
жағдайда өзінің ауыспалы мағыналарын жоғалтады. Бұл туралы Б. Сағындықұлы
да айтып өткен болатын: көне жазба нұсқалардағы араб, парсы кірме сөздері
әдетте өз тіліндегі өзінің көп мағыналық қасиетін жоғалтады. [9,28б.].
Тілімізде араб тілінен енеген харам және арам сөздері бар. Харам сөзі
негізінде шариғат үкімдеріне қайшы келетін, яғни тыйым салынған, күнә амал
жасалған ретте қолданылады. Мұны көне түркі жазба ескерткіштері сөздіктері
де қуаттайды. Ал арам пайдасыз, қажетсіз, көбіне қара ниетті, сұм ұғымында
қолданылады. Мысалы, харам ниет емес, арам ниет. Салыстырып көрелік:
Мұсылманның баласы Ертеңмен тұрып ақырса,
Қашуды қойды арамнан (М.) Аллалап азан шақырса,
Аузына харам салмаса. (М.)
Мұндағы алғашқы өлең жолдарындағы арам сөзінің мағынасы қара ниет, сұм
мағынасында қолданып тұрса, екінші өлең жолдарындағы харам сөзінің
мағынасы тыйым салынған нәрсе. Шариғатта айтуға немесе жеуге тыйым салынған
заттар бар. Соның негізінде екінші өлең жолдарындағы сөздің харам блып
қолданылуы орынды.
Араб тіліндегі харам сөзінің өз мағынасында қолданыс тапқаны
Шортанбайдың мына өлең жолдарынан анық байқалады:
Бұйрықсыздың бәрі харам,
Шариғатқа сыймаса.(Ш.)
Демек харам және арам сөздерінің қолданылу аясы әрқалай.
Тілімізде кең қолданыс тапқан азан сөзі бар.
ازان Азан сөзінің түп төркіні араб тіліндегі ازن азина – есіту
мағынасында қолданылатын есім сөз. Негізгі мағынасы намазға шақыру. Күніне
бес мезгіл оқылатын намаздың алдында айтылады. Айтылу мәнісі бірінші, намаз
уақытының кіргендігін білдірсе, екінші намазды жамағатпен – көпшілікпен
оқу, ортаға не мешітке шақыру. Діни ұғым бойынша намазды жалғыз оқығаннан
жамағатпен оқығанның сауабы көп.
Араб тілінде ازن узнун – құлақ, азан – құлақтар деген мағынаны
береді. Бұл сөз Шортанбай мен Мұрат ақындар шығармаларында елді намазға
шақыру мағынасында қолданылған:
Азан, тәкбір айттырып, Ертеңмен тұрып ақырса,
Мешітке қойсаң молдаңды (Ш.) Аллалап азан шақырса. (М.)
Алайда азан сөзі бірте – бірте мағынасын кеңейте бастаған. Ол таң атқан
шақта айтылуы негізіне орай таңереңгі уақытты білдіреді. Нәтижесінде
таңертеңгі уақыт, ертеңгі мезгіл ұғымын береді.
Оған қоса ислам дінінде дүниеге келген сәбидің атын азан шақырып қою
үкімі бар. Бұл дәстүр бойынша дүниеге келген сәбидің оң құлағына азан, сол
құлағына қамат айтылады. Содан кейін сәбидің аты үш рет қайталанады.
Тілімізде азан шақырып қойғандағы аты деген тіркестің шығу төркіні осымен
байланысты. Сол себепті кісі өлген кезде оқылатын жаназа намазында азан,
қамат айтылмайды. Өйткені кісіге ат қойылғанда айтылған азан мен қимат
соның орнына жүреді деп есептеледі.
زكات Зекет- араб тілінде (زكات) زكاة 1. тазалық; 2. қайырымдылық; 3.
табыстың оннан бірі деп түсінік берілген. Ал шариғат бойынша мүлік пен
кіріске салынатын салық. Мұсылман үкімі бойынша бұл салық қауымның қажетіне
жол салуға, көпір құрылысына, кәріп жандар мен кембағалдарға жұмсалады.
Зекетті от басының жан басына емес кірген кірістің есебі мен төрт түлік
малдың есебіне қарай өлшемі белгіленген мөлшерде тқлейді.
Ислам қысқаша анықтамалық (1988) атты еңбекте зекет ораза айында
алынатын пітір салығы тек уақытты мұсылмандардан ғана алынады деп түсінік
берген. Бұл қате түсінік. Ораза айында алынатын салықтың түрі – пітір.
Пітір – тек қана ораза айында жан басынан алынады. Зекеттің өлшемі жылдық
есептің 2.5% деп белгіленсе, пітір жан басына шамамен 2кг. бидай немесе
соның құнын төлеумен өтеледі. Сол себептен пітір мен зекетті бір деп қарау
дурыс емес.
Зекет әрбір мұсылманға парыз болса, садақа уәжіп деп белгіленген. Пітір
тек ораза айында ғана әрбір жан басына төленетін салық болса, зекет кісінің
жылдық табыс есебінен төленетін салықтың түрі. Сондықта шариғи ілім қанық
Шортанбай ақын Малдан зекет бермеген, қайыры жоқ сараң деп келтіреді.
لحد Лахат сөзі араб тілінде қабір ұғымын береді. Етістік мағынасы –
лахадә-көму; қабір қазу. Бұл сөз тілімізде сол бастапқы мағынасында
қолданыс тапқан. Мұсылманша жерлеу рәсімінде қабірді қазғанда екі бөлме
етіп қазылады. Бірі кіре беріс дәліз болса, екіншісі қабір қойылатын бөлме,
үңгір. Лахат сөзінің мағынасы осы ішкі бөлме, яғни үңгір мағынасын береді.
Н. Оңдасыновтың арабша – қазақша түсіндірме сөздігінде Лахат көрдің бір
жағынан жантайта қазған өлік жататын үңгірді деп түсінік берген [10]. Осы
түсінікті Л. З. Будагов та келтіреді. Ол: لحد лахдь- деп түсіндіріледі.
Ал он томдық түсіндірме сөздікте қабырдың өлік денесі қойылатын қуысы;
ақым деп берілген.
Лахат тілімізде XIX ғасырдың соңғы ширегінде өз қолданыс аясын
тарылтқан. Бұл сөзді тек Шортанбай шығармаларында кездестіреміз.
Мен раббың депт сұрағанда,
Ұяларсың лахатта.
Негізгі мағынасы ешқандай өзгеріссіз қолданыс тапқан. Бұл өлең
жолдарындағы лахат сөзін түсіндірме сөздіктердегі үңгір, қуыс, ақым сияқты
синоним сөздермен алмастырсақ, айтылатын ойға нұқсан келмейді. Тек қана
ұйқасқа сәйкес келмейді: аспаққа, баспаққа, лахатта – аспаққа, баспаққа,
үңгірде.
Лахат сөзі қазіргі таңда қолданылмайды. Ол қолданыста ішкі бөлме,
мәйіт жататын орын немесе үлкен бөлме сөздерімен айтылып келеді.
رسول Расул тілімізге сыртқы формасын сақтап, аз ғана фонетикалық
өзгешелікпен енген. Негізінен пайғамбарымыз Мұхаммедке пайғамбарлық келуіне
орай қолданысқа енген. А.Б. Барановтың екі томдық түсіндірме сөздігінде
елші, діни апостол, пайғамбар деп түсңнңк береді.[8,285б.].
Тапсырдым енді жалғызды
Расул алла құдайға.
Шортанбай өлең жолдарында расул-елші, расул алла тіркесін алланың
елшісі ұғымында қолданып отыр. Бірақ бертін келе кейінгі кездерде расул
сөзі елші, пайғамбар сөзімен алмастырылып, қолданыстан шығып қалғаны
байқалады. Өйткені ақын барлық уақытта расул сөзін қолдана бермейді. Кейде
пайғамбар сөзін де айналымға түсіреді:
Дүние жиып өткен жоқ
Бізден бұрынғы пайғамбар.
رسول Расул араб тілінде Алланың елшісі – رسول الله расул алла, яғни
Мұхамметті алмастырып айтылса, қазіргі таңда қазақ тілінде бұл сөздің
орнына көп жағдайда иран тіліндегі пайғамбар сөзі жұмсалып келеді.
سجدة Сәжде сөзі көп ретте діни шығармаларда жиі қолданылады.
Аталықтай ақсақал
Алласына сыйынып,
Тілегі мүлде қиылып,
Сәждеде жатып зарланды.
Дулат ақын бұл сөздің негізгі түп мағынасын сақтап қолданған. Онда
аллаға құлшылық жасау мағынасын береді. Араб тілінде سجدة сәжде сөзі سجد
сәжәдә- бас ию, еңкеюі, төмен қарай түсу етістігінен туындаған سجدة
сәждәтун- бас ию, құлшылық ету, сиыну уғымында қолданыс тапқан сөз. Бұл сөз
тілімізде XX ғасырдың алғашқы ширегіне дейін қолданыста болған.
سنة Сүннет. Бұл сөзге Х.К. Баранов мынадай анықтама береді: 1.әдет;
тәжрибе; 2. мұра; [8,376 б.]. Діни ұғым бойынша, прайғамбарымыз Мұхаммед
(с.а.у.) жасаған амал - әрекеттерді бұлжытпай орындау. Сондықтан
пайғамбарымыздың артына қалдырып кеткен хадистері мен амалдарын амалға
асыру сүннет, уәжіп, міндет есептеледі. Алайда лоардың кейбірі ішінара
жүзеге асырылса, кейбірі толық орындалмаған. Бұл пікірді Ш. Құдайбердіұлы
да растап, оған мынадай түсінік береді. Сүннәт пайғамбарымыздың әрдайым
қылып жүрген ғұмырында бір, яки екі мәртебе ғана қалдырған нәрселері.
Сүннеттің халқымыздың ұғымында және дәстүрімізде қалыптасқан маңызды
түрі мұсылман болудың белгісі ретінде 5-9 жастағы ер баланы сүннетке
отырғызу. Ол тілдік қолданыста сүннет деп аталады.
Ислам дінінде сүннет амалдардың орындалуы міндетті емес. Сүннет –
пайғамбарымыздың амал әрекеті, ал парыз Алладан. Парыз амалдар міндетті
түрде орындалуы тиіс. Шортанбай шығармаларында сүннет сөзі өзінің негізгі
мағынасын сақтап, ырғақ пен бунаққа, ұйқас пен өлшемге лайықты қолданылған:
Білсін бір сүннет, парызды.
Қазақтан алдым қарызды.(Ш.)
طلاق Талақ сөзі негізінен араб тілінде неке бұзу мағынасында. Бұл ерлі
зайыптылардың арасындағы түрлі қарым-қатынасқа орай жасалатын процесс. Егер
ер кісі шариғи үкім бойынша, үш рет талақ деген болса, онда ол басқа
біреуге некеленуге құқылы. Мұны тілімізде сәтсіз тұрмыстың соңы деп
атауға да болады. Талақ – шариғат бойынша рұқсан етілмегенмен, жақсы нәрсе
емес. Алайда бұл істің басқадай шешімі жоқ. Алла адам баласына қай жолмен
болмасын өзін де, өзгені де қинауды харам еткен. Құран кәрімнің Бақара
сүресінің 229 – аятында: Талақ екі рет. Сонда не туралықпен ұстау немесе
жақсылықпен ажырасу керек. Қайталай беру дұрыс емес.- делінген.
Құран аяттарында тек қана некеге байланысты ұғымда қолданыс тапса, бұл
ақындарда ауыспалы тастап кету, көшу, қрныс аудару мағынасында жұмсалады.
Мысалы, Мұрат ақында:
Бұл қоныс – жеті жұрттың кеткен қоныс,
Ноғайдың көшіп, талақ еткен қоныс. (М.)
Жалпы алғанда талақ сөзі XIX ғасырда көбірек қолданыс тапқан сияқты.
Өйткені тастап кету мағынасында өлең жолдарында орынды орныққан. Алайда осы
ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында ол тастап кету ұғымындағы тастау,
кету, көшу етістіктерімен алмастырылған.
Дулат, Шортанбай, Мұрат поэзиясындағы араб сөздері арқылы жасалған
этномәдени фразеологизмдер. Фразеологизмдерге семантикалық талдау жасап,
оның мағыналық жіктерін ашып, алғаш тұжырым жасаған В.В. Виноградов болса,
қазақ тілі білімінде фразеологияны зерттеуде алғаш қалам тартқан қазақ
ғалымы 1. Кеңесбаев болды. Бірақ соңғы бес- он жылдың көлемінде
фразеологиялық зерттеулер жаңа бағытта қолға алынғаны байқалады. Алайда
араб кірме сөздері негізінде жасалған фразеологиялық тіркестердің
семантикасы жеке қарастырылмаған. Осы себепті Дулат, Шортанбай, Мұрат
шығармаларындағы араб сөздерінен жасалған фразеологизмдерді талдау өте
маңызды.
Ақындар поэзиясындағы кірме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz