ҚР Еңбек құқығының түсінігі, пәні
1.ҚР Еңбек құқығының түсінігі, пәні.
2.Еңбек құқығының әдісі,қызметі, жүйесі.
3 КӘСІПТІК ОДАҚТАР
14. Жалақы. Кепілдіктер мен қызметкерлерге өтемақылар төлеу.
13 ТАРАУ. ЖЕКЕ ЕҢБЕК ШАРТЫ ТАРАПТАРЫНЫҢ
МАТЕРИАЛДЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІГ
14 Т А Р А У. ЕҢБЕК Т.РТІБІ
Тақырыбы: Еңбек даулары.
ЕҢБЕК ТУРАЛЫ НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР
2.Еңбек құқығының әдісі,қызметі, жүйесі.
3 КӘСІПТІК ОДАҚТАР
14. Жалақы. Кепілдіктер мен қызметкерлерге өтемақылар төлеу.
13 ТАРАУ. ЖЕКЕ ЕҢБЕК ШАРТЫ ТАРАПТАРЫНЫҢ
МАТЕРИАЛДЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІГ
14 Т А Р А У. ЕҢБЕК Т.РТІБІ
Тақырыбы: Еңбек даулары.
ЕҢБЕК ТУРАЛЫ НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР
Еңбек құқығының рөлі, міндеттері ж.не қызметі өзара тығыз байланысты болады. Олар қызметкердің, жұмыс берушінің, өндірістің, қоғамның ж.не мемлекеттің мүдделерін білдіреді.Қызметкер мен жұмыс беруші еңбек шартын жасасқан жағдайда еңбек қатынастарына түседі, бұл ретте олардың .рқайсысы өз мақсаттарын көздейді. Сондықтан, еңбек құқығының негізгі рөлі – реттеушілік рөл.
Еңбек құқығының пәні. Еңбек құқығын оқу п.ні ж.не құқық саласы ретінде қарастырмастан бұрын, «еңбек» ж.не «құқық» сөздерінің түп-төркініне көз жүгірткен жөн болар.Жалпы алғанда, құқық адамдардың .р түрлі қоғамдық
қатынастардағы жүріс-тұрыстарын реттейді, яғни, т.ртіптейді,қалыпқа келтіреді, нормаларға с.йкестендіреді. Ал еңбек дегеніміз не?Еңбек адамның табиғи қажеттігі болып табылады.
Еңбек адамның өмір сүруінің маңызды жағдайы болып табылады, себебі, ол адамның материалдық ж.не рухани қажеттіліктерін, басқаша айтқанда, тамақтануға, баспана иеленуге, киінуге, адамдармен араласуға, білімге, қағазға, оқуға, өнерге ж.не т.б. қатысты қажеттіліктерін қанағаттандырады. Кең мағынада еңбек тек адамның ғана емес, сонымен қатар қоғамның да табиғи қажеттігі болып табылады, себебі, еңбек қоғамның материалдық негіздерін қалыптастырады.
Еңбек – бұл еңбек өнімін алу үшін адамның дене, ақыл-ой,рухани қабілеттерін жұмсау арқылы жүзеге асатын мақсатты қызмет. Еңбек дене, ақыл-ой ж.не рухани қабілеттіктерден туындайды да, бұлардың н.тижесінде материалдық, рухани ж.не санаткерлік құндылықтар жасалады.
Сонымен, еңбек құқығының п.ні болып тек еңбек емес, сонымен қатар еңбек үрдісіндегі еңбек қатынастары ж.не олардан туындайтын, еңбекке қатысы бар қатынастар да табылады.
Еңбек құқығының пәні. Еңбек құқығын оқу п.ні ж.не құқық саласы ретінде қарастырмастан бұрын, «еңбек» ж.не «құқық» сөздерінің түп-төркініне көз жүгірткен жөн болар.Жалпы алғанда, құқық адамдардың .р түрлі қоғамдық
қатынастардағы жүріс-тұрыстарын реттейді, яғни, т.ртіптейді,қалыпқа келтіреді, нормаларға с.йкестендіреді. Ал еңбек дегеніміз не?Еңбек адамның табиғи қажеттігі болып табылады.
Еңбек адамның өмір сүруінің маңызды жағдайы болып табылады, себебі, ол адамның материалдық ж.не рухани қажеттіліктерін, басқаша айтқанда, тамақтануға, баспана иеленуге, киінуге, адамдармен араласуға, білімге, қағазға, оқуға, өнерге ж.не т.б. қатысты қажеттіліктерін қанағаттандырады. Кең мағынада еңбек тек адамның ғана емес, сонымен қатар қоғамның да табиғи қажеттігі болып табылады, себебі, еңбек қоғамның материалдық негіздерін қалыптастырады.
Еңбек – бұл еңбек өнімін алу үшін адамның дене, ақыл-ой,рухани қабілеттерін жұмсау арқылы жүзеге асатын мақсатты қызмет. Еңбек дене, ақыл-ой ж.не рухани қабілеттіктерден туындайды да, бұлардың н.тижесінде материалдық, рухани ж.не санаткерлік құндылықтар жасалады.
Сонымен, еңбек құқығының п.ні болып тек еңбек емес, сонымен қатар еңбек үрдісіндегі еңбек қатынастары ж.не олардан туындайтын, еңбекке қатысы бар қатынастар да табылады.
1.ЌР Ењбек ќ±ќыѓыныњ т‰сінігі, пєні.
АЕњбектіњ ќоѓам µміріндегі ролі
БЕњбек ќ±ќыѓыныњ т‰сінігі.
В Ењбек ќ±ќыѓыныњ пєні.
ГЕњбек ќызметі мен ењбек ќатынастары.
Д ЌР-да ењбек ќатынастарын реформалау концепциясы.
Еңбек құқығының рөлі, міндеттері ж.не қызметі өзара тығыз байланысты
болады. Олар қызметкердің, жұмыс берушінің, өндірістің, қоғамның ж.не
мемлекеттің мүдделерін білдіреді.Қызметкер мен жұмыс беруші еңбек шартын
жасасқан жағдайда еңбек қатынастарына түседі, бұл ретте олардың .рқайсысы
өз мақсаттарын көздейді. Сондықтан, еңбек құқығының негізгі рөлі –
реттеушілік рөл.
Еңбек құқығының пәні. Еңбек құқығын оқу п.ні ж.не құқық саласы ретінде
қарастырмастан бұрын, еңбек ж.не құқық сөздерінің түп-төркініне көз
жүгірткен жөн болар.Жалпы алғанда, құқық адамдардың .р түрлі қоғамдық
қатынастардағы жүріс-тұрыстарын реттейді, яғни, т.ртіптейді,қалыпқа
келтіреді, нормаларға с.йкестендіреді. Ал еңбек дегеніміз не?Еңбек адамның
табиғи қажеттігі болып табылады.
Еңбек адамның өмір сүруінің маңызды жағдайы болып табылады, себебі, ол
адамның материалдық ж.не рухани қажеттіліктерін, басқаша айтқанда,
тамақтануға, баспана иеленуге, киінуге, адамдармен араласуға, білімге,
қағазға, оқуға, өнерге ж.не т.б. қатысты қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Кең мағынада еңбек тек адамның ғана емес, сонымен қатар қоғамның да табиғи
қажеттігі болып табылады, себебі, еңбек қоғамның материалдық негіздерін
қалыптастырады.
Еңбек – бұл еңбек өнімін алу үшін адамның дене, ақыл-ой,рухани
қабілеттерін жұмсау арқылы жүзеге асатын мақсатты қызмет. Еңбек дене, ақыл-
ой ж.не рухани қабілеттіктерден туындайды да, бұлардың н.тижесінде
материалдық, рухани ж.не санаткерлік құндылықтар жасалады.
Сонымен, еңбек құқығының п.ні болып тек еңбек емес, сонымен қатар
еңбек үрдісіндегі еңбек қатынастары ж.не олардан туындайтын, еңбекке қатысы
бар қатынастар да табылады.
2.Ењбек ќ±ќыѓыныњ єдісі,ќызметі, ж‰йесі.
АЕњбек ќ±ќыѓыныњ єдістері олардыњ белгілері.
Бењбек ќ±ќыѓыныњ ќызметі, басќа ќ±ќыќ салаларымен араќатынасы.
ДЌ±ќыќ саласы ретінде ењбек ќ±ќыѓыныњ ж‰йесі.
Е Ењбек ќ±ќыѓыныњ ж±йесі мен ењбекзањнамасыныњ ж‰йесі.
Еңбек құқығының қызметі – бұл еңбек құқығы нормаларының күшінің
негізгі бағыттары. Оларға жоғарыда аталған реттеуші ж.не қорғаушы
функциялар жатады. Еңбек құқығының ерекше функцияларының қатарынан
.леуметтік, қорғаушы, шаруашылық-өндірістік, т.рбиелеу ж.не өндірістік
демократияны дамыту функцияларын атауға болады. .леуметтік функция халықты
жұмыспен қамтуды қамтамасыз етеді, еңбекке, еңбектің қауіпсіз жағдайларына
ж.не еңбекті қорғауға қатысты құқыққа кепілдіктерді жүзеге асырады.Қорғау
функциясы еңбек жағдайының жоғары деңгейін, еңбек заңдарының нормаларын
орындауға бақылау жүргізуді қамтамасыз етуге, еңбек заңдарының бұзылған
ережелерін қалпына келтіруге, еңбек дауларын шешуге бағытталған.
Еңбек құқығының сабақтас құқық салаларынан айырмашылығы. Қазақстан
Республикасындағы еңбек құқығына қатысты сабақтас құқықтар болып азаматтық
құқық, аграрлық ж.не жер құқықтары, .кімшілік құқық ж.не .леуметтік
қамтамасыз ету құқықтары табылады.
Еңбекті қолдануға, оның жағдайларына ж.не ұйымдастырылуына қатысты дау
туған жағдайда осы даудың еңбек құқығының п.ніне жататындығын немесе даудың
өзге құқық салаларының нормаларымен қарастырылатынын анықтау үшін еңбек
қатынасының белгілерін талдау қажет. Бұның маңызы өте зор, себебі, осындай
талдаудың н.тижесінде тиісті құқықтық салдар туындайды.
Еңбек заңдары азаматтық заңдармен өте тығыз байланысты. Азаматтық заңдар
қатысушылардың теңдігіне негізделген тауар-ақшалық ж.не өзге де
қатынастарды, еңбекпен ж.не оның н.тижелерімен байланысты мүліктік
қатынастарды реттейді. Яғни, азаматтық құқықтың п.ніне белгілі бір жұмысты
орындаумен немесе қызмет көрсетумен (тұрмыстық мердігерлік шарты, тапсырма,
.деби тапсырыс ж.не т.б.) байланысты қатынастар кіреді. Бұл қатынастар
еңбек қатынастарына өте жақын ж.не оларға ортақ сипаттар т.н: олар еңбекпен
байланысты, еңбек шартына (келісіміне) негізделеді, ақылы сипатқа ие. Жеке
меншіктің туындауына ж.не өсуіне байланысты жұмыс істейтін тұлғалар еңбек
қатынастарына жалданбалы қызметкер ретінде де, өндірістің меншік иесі
ретінде де қатысуы мүмкін.
Еңбек құқығы саласының жүйесі. .рбір құқық саласының, соның ішінде, еңбек
құқығының да өз жүйесі бар. Еңбек құқығы саласының жүйесі – бұл оның
нормаларының құрылымы ж.не орналасу т.ртібі. Бұл кезектілік еңбек құқығы
қатынастарының туындау, даму ж.не тоқтатылу барысына қарай құрылады.
Еңбек құқығы қатынастары – бұл еңбек құқығының нормаларымен реттелген еңбек
қатынастары, бұл қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы қызметкердің
еңбегін пайдалану жағдайлары жөніндегі заңды байланыс: қызметкер адал еңбек
етуге міндетті, ал жұмыс беруші – тұрақты түрде жалақыны төлеп отыруға ж.не
еңбек заңдары мен еңбек шартын сақтауға міндетті. Еңбек құқығы саласының
жүйесі екі бөлімнен тұрады: жалпы
ж.не ерекше бөлімдер. Жалпы бөлімге еңбекті қоғамдық ұйымдастыру
элементтеріне жататын, қызметкерлердің жұмыс істейтін ұйымдарының аудандық
ж.не салалық тиістілігіне қарамастан, олардың (қызметкерлердің)
еңбегін пайдалану ж.не ұйымдастырудың жалпы м.селелерін реттейтін нормалар
жатады. Еңбек құқығы саласының ерекше бөлімі институттарға, яғни, еңбек
құқығы қатынастарының туындау ж.не жүзеге асырылу деңгейіне қарай
кезектілікпен орналасатын бірыңғай нормалардың топтарына с.йкес құрылады.
Ерекше бөлім халықты жұмыспен қамтумен ж.не жұмысқа орналастырумен
басталады, одан кейін орталық институт – жеке еңбек шарты, оның туындауы,
өзгеруі ж.не тоқтатылуы, содан соң – жұмыс уақыты ж.не демалыс уақыты
институты, жалақы институты, кепілдік ж.не өтемақылық
төлемдер институты, еңбек т.ртібі институты ж.не еңбекті қорғау институты
орналасқан.
3. ЌР ењбек ќ±ќыѓыныњ ќаѓидалары.
АЕњбек ќ±ќыѓыныњ ќаѓидаларыныњ т‰сінігі мен мањызы.
Б Ењбек ќ±ќыѓыныњ ќаѓидаларын класификациялау.
ВЕњбек ќ±ќыѓыныњ нормалары мен ќаѓидалары, олардыњ араќатынасы.
Г Ењбек ќ±ќыѓыныњ конститутциялыќ ќаѓидалары.
Д Ењбек ќ±ќыѓыныњ салалыќ жєне саларалыќ ќаѓидалары.
Еңбек құқығының негізгі қағидаларының түсінігі және мәні. Қағида
сөзінің өзі латын тіліндегі principium cөзінен туындаған ж.не оның
аудармасы негіз, бастама дегенді білдіреді. Осылай, қағида түсінігі
басшылыққа алынатын идеяны, негізгі ережені, бастаманы білдіреді. Құқықтық
түсініктер жүйесінде қағида басты түсінік болып табылады, себебі, ол бүкіл
құқықтық
жүйенің негізін құрайды ж.не осы құқықтық жүйенің барлық қасиеттерін өзіне
сіңіреді. Басқаша айтар болсақ, еңбек құқығының қағидалары – бұл еңбек
құқығы нормаларының негізгі бастамасы.
Еңбекті құқықтық реттеудің негізгі қағидалары – бұл қолданыстағы еңбек
заңнамасының м.нін қысқаша көрсететін басты ережелер. Олар осы құқық
саласының даму негізін құрайды
ж.не дамуды бағыттайды. Еңбек құқығының қағидалары ретінде еңбек құқығы
нормаларының м.нін ж.не мемлекеттің еңбек қатынастарын құқықтық реттеу
саласындағы саясатының басты бағыттарын көрсететін, қолданыстағы заңнамада
бекітілген негіздемелік бастамаларын (идеяларды) түсінуге болады.
Еңбек құқығының қазіргі кездегі қағидалары еңбекті ұйымдастыру саласындағы
қоғамдық қатынастардың қалыптасқан жүйесінен көрініс береді
Еңбек құқығының негізгі қағидаларының мәні мынада:
1) олар біріккен түрде еңбек құқығының барлық нормаларының
басты мазмұнын көрсетеді, сол арқылы еңбек заңанамасының
м.нін ж.не оның экономикамен, саясатпен, қоғамдық моральмен
байланысын түсінуге көмек береді;
2) еңбек заңнамасының одан .рі дамуына, жетілуіне бағыт
береді;
3) еңбек құқығының нормаларын қолдануға көмек береді,
себебі, қандай да бір күм.н туған жағдайда тиісті негізгі қағиданы
басшылыққа алуға болады;
4) жекелеген нормаларды еңбек құқығының жүйесіне
біріктіруге, оларды осы құқық саласының жекелеген институттары
бойынша топтастыруға мүмкіндік береді;
5) еңбек құқығы субъетілерінің жағдайын, құқықтық м.ртебесін
анықтайды, олардың еңбекке қатысты негізгі құқықтары мен
міндеттерін ж.не олардың кепілдіктерін көрсетеді.
.рекет ету саласы бойынша барлық құқықтық қағидаларды үш
түрге бөлуге болады:
· барлық құқық салаларына, соның ішінде, еңбек құқығына да
т.н жалпы құқықтық қағидалар (заңдылық, теңдік, демократизм
қағидалары ж.не т.б.);
· құқық саласының нормаларының ерекшеліктерін, олардың
бағыттылығын көрсететін салалық қағидалар;
· тек белгілі бір құқық саласына т.н сала ішіндегі қағидалар
(мысалы, халықты жұмыспен қамту, еңбек дауларын қарастыру
қағидалары ж.не т.б.).
Кейбір салалық қағидалар өзінің сипаты бойынша салааралық та, яғни, екі
немесе одан да көп құқық салаларына т.н қағида болуы мүмкін. Мысалы,
еңбекті қорғауды, еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету қағидалары
тек еңбек құқығына ғана емес, сонымен қатар, жер, азаматтық, қылмыстық
атқару құқықтарына да т.н, себебі, аталған құқық салалары да еңбекті
қолдануды (фермерлік қызмет, мердігерлік шарттары бойынша жұмыс жасау,
жазаны өтеу мекемелеріндегі жұмыс ж.не т.б.) реттейді. Жалпы (салааралық)
қағидалар еңбекті құқықтық реттеуде басты рөлге ие. Олар Қазақстан
Республикасының Конституциясында бекітілген ж.не бұл жайт олардың жалпылық
сипатын д.лелдейді. Мұндай қағидалардың қатарынан мыналарды
атауға болады: заңдылық қағидасы; азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен
заңды мүдделерінің мемлекеттің мүдделерінен үстемдігі қағидасы; мемлекеттік
қызметке кірудегі тең құқық; қоғамдық көзқарасты ескеру ж.не жариялық;
ұлтаралық одақтастық қағидасы. Заңдылық қағидасы мемлекеттік органдардың,
қоғамдық бірлестіктердің ж.не азаматтардың ҚР Конституциясын ж.не заңдарын
сақтау, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын
құрметтеу міндетінен көрініс табады. ҚР Конституциясында заң мен сот
алдында жұрттың б.рінің тең екендігі, тегіне, .леуметтік, лауазымдық ж.не
мүліктік жағдайына, жынысына, н.сіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайтыны көзделген. Алайда, .леуметтік
немесе құқықтық қорғауды қажет ететін тұлғаларды жұмысқа алу кезіндегі
ерекшеліктер, таңдау мен шектеулер кемсіту деп саналмайды. Мысалы, .йел
адамдарға, к.мелетке толмаған қызметкерлерге,
мүгедектерге ж.не қорғауды қажет ететін өзге де тұлғаларға қызметіне
қатысты жеңілдіктер беру.
4.Ењбек ќ±ќыѓыныњ ќайнар кµздері.
АЕњбек ќ±ќыѓыныњ ќайнар кµздерініњ т‰сінігі оларды саралау.
БНегізгі жєне µндірістік нормативтік ќ±ќыќтыќ актілер.
ВЕњбек туралы зањдардыњ кењістікте, уаќытпен, т±лѓалардыњ ортасына ќарай
ќолданылуы.
ДЛокальді нормативтік атілердіњ т‰сінігі мен т‰рлері.
ЕЌР –ныњ ќолданыстаѓы нормативтк актілерініњ нормативтік ќ±ќыќтыќ
актілермен араќатынасы.
ЖХалыќаралыќ ењбек стандарттарыныњ т‰сінігі.
Еңбек құқығының қайнар көздері – бұл қай органның қандай м.селелерге
қатысты қабылдағанына байланысты ерекшеленетін еңбек заңнамасының
нормативтік құқықтық актілері. В.Н.Уваров атап өткендей, еңбек құқығы
қайнар көзінің түсінігі тура мағынада
еңбек құқығының нормаларына бастама беретін, еңбек туралы нормаларды
туындататын ж.не олардың мазмұны анықталатын қасиеттен тұрады, сондықтан
еңбек құқығының қайнар көздерін 2 құрамдас бөліктің: еңбек туралы құқықтық
нормалардың материалдық мазмұнының ж.не нысанының біртұтастығы ретінде
сипаттауға болады. Еңбек құқығы қайнар көздерінің материалдық мазмұны еңбек
қатынастарымен байланысты. Еңбек қатынастары барысында бірлескен еңбек
жүзеге асырылған кезде қызметкер мен жұмыс берушінің экономикалық, саяси
ж.не .леуметтік қажеттіліктері, олардың мүдделері қарама-
қайшы болуы мүмкін. Мұндай жағдайда оларды реттеудің, еңбек қатынастары
жүйесіндегі белгілі бір құқықтық нормаларды, жүріс-тұрыс ережелерін
анықтаудың қажеттігі туады.
Еңбек қатынастары жүйесіндегі бұл нормаларды, жүріс-тұрыс ережелерін
мемлекеттің арнайы органдары анықтайды. Яғни, еңбек құқығы қайнар
көздерінің түсінігі мемлекеттік органдардың құқықты қалыптастыру, оған
заңдар, жарлықтар, қаулылар ж.не өзге нормативтік құқықтық актілер нысанын
беру жөніндегі тікелей қызметімен байланысты. Бұл жерде біз еңбек құқығының
қайнар көздері түсінігінің формальды немесе заңды мағынасын
байқаймыз. Сонымен, еңбек құқығының қайнар көздері ретінде мемлекеттің
құзыретті органдарының еңбек ж.не өзге де қоғамдық қатынастарды реттеу
саласындағы құқық
шығарушы қызметінің н.тижелерін тануға болады. Басқаша айтар болсақ, еңбек
құқығының қайнар көздері – бұл жалданбалы қызметкерлердің еңбегін пайдалану
ж.не
ұйымдастыру жөніндегі қатынастарды, еңбек нарығын реттейтін нормативтік
құқықтық актілер. Еңбек құқығының қайнар көздері осы саланың нормаларынан
тұрады ж.не оларды осы нормаларды қолдану актісімен шатастыруға болмайды.
Мысалы, ҚР Еңбек туралы заңы еңбек құқығының жұмыстан босату туралы
нормалардан тұратын қайнар көзі, ал ұйым басшысының жұмыстан босату (немесе
қызметке қабылдау, ауыстыру, т.ртіптік жаза тағайындау) туралы бұйрығы
құқыққолдану актісі болып табылады. Жалпы алғанда еңбек құқығының барлық
қайнар көздері қайнар көздер жүйесін құрайды, мұнда олар өз м.ні,
бағыңыстылығы бойынша ҚР Конституциясынан, еңбек туралы халықаралық-
құқықтық актілерден (Халықаралық еңбек ұйымының конвенциялары ж.не
ұсынысатыр, БҰҰ-ның актілері ж.не өзге де халықаралық шарттар) ж.не
республиканың басқа да
міндеттемелерінен, сонымен қатар ҚР Конс титуциялық Кеңесінің ж.не Жоғарғы
Сотының нормативтік қаулыларынан, ҚР Еңбек туралы заңынан ж.не өзге де
заңға с.йкес актілерден (ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, Еңбек ж.не халықты .леуметтік қорғау министрлігінің қаулылары,
өзге де министрліктер мен ведомстволардың нормативтік бұйрықтарынан бастап,
тіпті, локальдық нормалардан (белгілі бір ұйым қызметкерлеріне арналған)
тұратын ұжымдық шарттардың нормативтік бөліктеріне, сонымен қатар,
.леуметтік-.ріптестік келісімдерге дейін белгілі бір кезектілікті құрайды.
Еңбек құқығы қайнар көздерінің түрлері.
. Туынды актілер негізгі нормативтік құқықтық актілердің негізінде
қабылданады ж.не олармен бірге біртұтас жүйені құрайды. ҚР 1998 жылғы 24
наурыздағы № 213 Нормативтік құқықтық актілер туралы заңының 4-бабына
с.йкес, Конституцияны
қоспағанда, өзге нормативтік-құкықтық актілердің заң күшінің арақатынасы
мынадай төмендей беретін деңгейлерге с.йкес болады: Қазақстандық құқықтың,
соның ішінде, еңбек құқығының қайнар көздерінің арасында ерекше орынды
Қазақстан Республикасының Конституциясы иеленген. Конституцияның ең жоғары
заңдық күші бар ж.не Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады.
Қазақстан Республикасында қабылданатын
заңдар мен өзге де құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы
келмеуі тиіс.
Конституцияның жоғары заңды күші мынадан көрініс табады.
1) Конституция заңдар мен заңға с.йкес актілерге қарағанда
артықшылық рөлге ие;
2) Конституция тиісті мемлекеттік органдардың заңдар мен
заңға с.йкес актілерді қабылдау т.ртібін белгілейді.
Басқаша айтар болсақ, конституциялық нормалар заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілерді қабылдау үшін қайнар көз болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы ағымдағы заңнама үшін
негізгі база, құқықтың басты қайнар көзі
болып табылады. Ол жалпы құқық, соның ішінде, еңбек құқығының қайнар
көздеріне қатысты бірқатар жаңа ережелер бекітті. ҚР Конституциясы адам
ж.не азаматтың құқықтарын, бостандықтарын ж.не міндеттерін, заң мен сот
алдында жұрттың б.рінің теңдігін заңнамалық тұрғыда бекітті. Тегіне,
.леуметтік, лауазымдық ж.не мүліктік жағдайына, жынысына, н.сіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай
кемсітуге болмайды. Конституция .ркімнің еңбек ету бостандығын, қызмет пен
к.сіп түрін еркін таңдау құқығын; еріксіз еңбекке тыйымды ж.не қауіпсіздік
пен тазалық талаптарына сай
еңбек ету құқығын; еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-
ақ жұмыссыздықтан .леуметтік қорғалуға құқығын жариялады. Конституция
қызметкерлердің заңмен белгіленген т.сілдерді пайдалана отырып, жеке ж.не
ұжымдық еңбек дауларын
шешу құқығын мойындады. .ркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек шарты бойынша
жұмыс істейтіндерге заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс
ж.не мереке күндеріне, жыл сайынға ақылы демалысқа кепілдік беріледі.
Конституциялық нормалардың мазмұны еңбек туралы заңдарда ж.не заңға с.йкес
актілерде сипатталады. Еңбек туралы заңдар жүйесінде заң шығарушы
актілердің маңызы ерекше. ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы Нормативтік құқықтық
актілер туралы заңына с.йкес заң шығарушы актілерге
мыналар жатады: · Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін
заңдар; · констиуциялық заңдар; ҚР Президентінің конституциялық заң күшіне
ие жарлықтары;
· Қазақстан Республикасының кодекстері; заңдар; ҚР Президентінің заң күшіне
ие жарлықтары;
· Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік
жарлықтары;
· ҚР Парламентінің нормативтік қаулылары;
· министрлердің нормативтік бұйрықтары; мемлекеттік
комитеттердің нормативтік қаулылары; орталық мемлекеттік
органдардың нормативтік бұйрықтары ж.не қаулылары;
· м.слихаттар мен .кімдердің нормативтік шешімдері.
Төменгі деңгейде тұрған нормативтік актілердің ешбірі жоғары деңгейдегі
нормативтік құқықтық актілерге қайшы болмауы тиіс.ҚР Конституциялық
Кеңесінің, ҚР Жоғарғы Сотының ж.не ҚРОрталық сайлау комиссиясының
нормативтік қаулыларыжоғарыдағы иерархиядан тыс тұрады.Заңның өзге заңға
с.йкес актілерге қарағанда жоғары күшіболады. Бұл заңдылық қағидасының
м.нінен де байқалады. Заңдареңбекті пайдалану саласындағы барлық маңызды
қоғамдыққатынастарды реттейді, жұмыс берушілер мен азаматтардың еңбек
қабілеттігі м.селелері жөніндегі негізгі қағидалар мен нормалардыбекітеді,
еңбек жағдайы, .леуметтік қорғау, еңбекті қорғау сияқтымаңызды м.селелерді
анықтайды. Бұдан өзге қатынастардыңбарлығы заңға с.йкес актілермен
реттеледі.Еңбек құқығының маңызды қайнар көздері болып
ҚазақстанРеспубликасының заңдары табылады.ҚР Конституциясына ж.не ҚР 1998
жылғы 24 наурыздағыНормативтік құқықтық актілер туралы заңына с.йкес
заңдардыңкелесі түрлерін атап өтуге болады:
1) ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізетін
заңдар. Олар ҚР Конституциясында (62-б. 3-т.) белгіленген
т.ртіппен қабылданады. Мысалы: мемлекеттік қызметшілердің
жасына қойылатын талапты жойған ҚР 1998 жылғы 7 қазандағы ҚР
Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңы
(33-б. 4-т.);
2) ҚР конституциялық заңдары. Конституциялық заң ретінде ҚР
Конституциясында осылай танылған ж.не Конституцияда
белгіленген т.ртіпте қабылданған заң танылады. Мысалы, ҚР 1991
жылғы 16 қазандағы ҚР мемлекеттік т.уелсіздігі туралы
конституциялық заңы;
3) жай заңдар. Мысалы, ҚР 1999 жылғы 10 желтоқсандағы ҚР
еңбек туралы заңы, ҚР 1998 жылғы 30 желтоқсандағы ҚР халқын
жұмыспен қамту туралы заңы ж.не т.б.
Сонымен қатар, еңбек құқығының қайнар көздері ретінде еңбекқатынастары
саласындағы заңға с.йкес актілер де танылады.Заңға с.йкес актілерге заң
шығарушы болып табылмайтын өзгеде нормативтік құқықтық актілер жатады. Бұл
– ҚР Президентініңнормативтік жарлықтары, ҚР Парламентінің ж.не
Үкіметініңнормативтік қаулылары, министрлердің нормативтік
бұйрықтары,м.слихаттар мен .кімдердің нормативтік шешімдері.Заңға с.йкес
нормативтік актілер 2 белгімен сипатталады:1) заңға с.йкес нормативтік
актілер заңдарға қайшы келмеуіж.не шегінен шықпауы тиіс;
2) олар заңдарды орындауды ұйымдастыруға бағытталған.
ҚР Конституциясының 62-бабына с.йкес, ПарламентРеспубликаның бүкіл
аумағында міндетті күші бар ҚазақстанРеспубликасының заңдары, Парламенттің
қаулылары, Сенат пен
М.жілістің қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды.Республиканың заңдары
Республика Президенті қол қойғаннанкейін күшіне енеді. Республиканың
заңдары, Парламент пен оның
Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиіс.Парламент пен
оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшыкелмеуі тиіс.Заңға с.йкес
актілердің қатарынан ҚР Президентініңнормативтік жарлықтары жоғары заңды
күшке ие. Олар ҚР
Парламенті мен оның Палаталарының құзыретіне кірмейтінм.селелер бойынша
қабылданады. Мысалы, ҚР Президентінің 1990жылғы 29 мамырдағы Мемлекеттік
ж.не еңбек т.ртібін нығайтубойынша шұғыл шаралар туралы жарлығы.Еңбек
туралы нормативтік құқықтық актілердің басымкөпшілігін Қазақстан
Республикасы Үкіметінің нормативтік
қаулылары құрайды. Олар жалпымемлекеттік сипатқа ие.ҚР Конституциясының 69-
бабына с.йкес Үкімет өзқұзыретіндегі м.селелер бойынша қаулы, ал Премьер-
министр -
өкімдер шығарады. Бұл актілер бүкіл республика аумағындаміндетті сипатқа
ие.
Еңбек құқығы қайнар көздерінің арасында ҚазақстанРеспубликасының ҚР еңбек
туралы заңының орны ерекше. Бұлакт еңбек құқығының жүйесіне кіретін
қоғамдық қатынастардың
бүкіл кешенін реттейді.
Еңбек саласындағы маңызды заңдарға ҚазақстанРеспубликасы еңбек құқығының
қайнар көздері ретінде жалпысипаттама. Қазақстан Республикасында еңбек
м.селелері бойыншамаңызды заңдарға мыналар жатады:
Халықты еңбекпен қамту туралы заң. Елімізде жұмыссыздықдеген пайда болып,
жұмыссыздардың саны көбейіп келе жатқанжағдайда қабылданған бұл акт –
біздің республикамыздағыхалықты еңбекпен қамтуға бағытталған алғашқы заң.
Аталған заң
еңбекпен қамту қағидасын бекітіп, еңбекпен қамту, жұмыссыз,жұмыссыздың
м.ртебесі сияқты түсініктерді анықтады, соныменқатар, мемлекеттік
органдардың жұмыс берушілермен ж.нежұмыссыздармен қарым-қатынастарын
реттеді.Осы заңға с.йкес еңбекпен қамту ж.не жұмысқа орналастыруоргандары
да жұмыс істейді. Қызметкерлер еңбек шартын
бекітпестен бұрын аталған органдармен қатынасқа түседі.
Ұжымдық шарттар туралы заң к.сіпорын, ұйым деңгейінен жоғары.леуметтік-
.ріптестік қатынастарды реттейді. Сонымен қатар, бұл заң ұжымдықшарт ж.не
оның бекіту т.ртібін реттейді ж.не де алғаш рет ұжымдықшарттарды ж.не
.леуметтік-.ріптестік қатынастарды бекіту бойыншаұжымдық келіссөздерді
жүргізудің т.ртібін бекітті.
Еңбекті қорғау туралы заң еңбекті қорғау саласындағымемлекеттік саясатты
бекітті. Бұл актінің ережелері жұмысбарысында қызметкерлердің өмір ж.не
денсаулық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету ережелерін реттейді.К.сіптік одақтар туралы заң Қазақстан
Республикасындак.сіптік одақтарды құрудың құқықтық негіздерін орнықтырды,
олардың негізгі құқықтары мен қызмет кепілдіктерін бекітті,к.сіптік
одақтардың қызметкерлер құқықтарын қорғауғабайланысты жұмыс берушілермен
ж.не олардың бірлестіктерімен,мемлекеттік билік органдарымен ж.не
жергілікті өзін-өзі басқару
органдарымен, заңды тұлғалармен ж.не азаматтармен қарым-қатынастарын
реттеді.
Ұжымдық еңбек даулары туралы заң ұжымдық еңбекдауының түсінігін, ұжымдық
келіспеушіліктерді шешу мерзімінж.не т.ртібін бекітті. Заңда ереуілге
шығудың анықтамасы,
ереуілді қашан ж.не қандай т.ртіппен жариялап, ұйымдастыруғаболатыны,
кімдердің ереуілге қатыса алмайтыны көрсетіліп,ереуілге қатысушылардың
кепілдіктері мен заңсыз ереуілге
шыққаны үшін жауапкершілік көзделген.Мемлекеттік қызмет туралы заң –
мемлекеттік
қызметшілердің арнайы еңбегін реттеуге бағытталған алғашқы заң.Заңда
мемлекеттік қызметшілердің түсінігі берілген, олардықызметке алу ж.не
босату т.ртібі, олардың құқықтары менміндеттері анықталған. Бұл заң
мемлекеттік қызметшілер үшін
арнайы нормаларды (мысалы, мемлекеттік қызметшілерге қатыстыбірқатар
шектеулер) ж.не демалыс уақыты, қосымша ақы төлеубойынша жеңілдік-нормалар
ж.не т.б. белгіленген. Бұл актідемемлекеттік қызметшілерге Қазақстан
Республикасының еңбектуралы заңнамасының (заңдардың өзінде аталып өткен
кейбірережелерді санамағанда) .рекеті таралатындығы аталып өткен.
Аталған заң қызметке конкурстық т.ртіппен алуды ж.не біліктілікемтихандарын
енгізді.
Заңдардан өзге барлық қайнар көздер заңға с.йкес актілерболып табылады,
олар: ҚР Президентінің жарлықтары, ҚРҮкіметінің қаулылары, министрліктер
мен ведомстволардың
нормативтік бұйрықтары, ҚР Еңбек ж.не халықты .леуметтікқорғау
министрлігінің қаулылары ж.не т.б.Еңбек құқығы қайнар көздерінің арасындағы
заңға с.йкесактілердің ішінде ұсынушылық сипаттағы актілер да бар.
Олардыңнегізінде локальдық актілер де бар. Мысалы, ҚР Еңбек ж.нехалықты
.леуметтік қорғау министрлігінің Еңбек шартын
(келісімін) жазбаша нысанда жасау туралы ұсынысты ж.не Еңбекшартының
(келісімінің) үлгілік нысанын бекіту туралы қаулысы.Бұл актіде еңбек
шартын жазбаша нысанда қалай жасасу туралыұсыныстар ж.не келісімнің үлгілік
нысаны келтірілген.Ұсынушылық актілердің негізінде жергілікті жерлерде
еңбекқұқығының локальдық нормалары жасалады.
Локальдық нормативтік актілерді басшылық (жұмыс беруші)белгілі бір
өндірістің ерекшеліктерін ескере отырып, к.сіптік одақкомитетінің
қатысуымен еңбек ұжымының жалпы жиналысындақабылдайды. Оларға, мысалы, мына
актілер жатады: ішкі еңбек
т.ртібінің ережелері, еңбек ұжымы мен жұмыс берушінің арасындағыұжымдық
шарт, жыл бойғы жұмыс қорытындысы бойынша сый ақы төлеутуралы ереже,
еңбекті қорғау м.селелері бойынша .р түрлі келісімдер.Еңбек құқығы қайнар
көздерінің арасында Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлықтарымен қабылданғанбірқатар актілер де
бар. ҚР Президенті ҚазақстанРеспубликасының бүкіл аумағында міндетті күшке
ие жарлықтар
мен өкімдер шығарады, олар заңға с.йкес актілер болыптабылғандықтан ҚР
Конституциясына ж.не заңдарына с.йкесболуы тиіс.Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларымен еңбектің .ртүрлі м.селелеріне қатысты заңдарды
орындауға қатысы нормалар
қабылданады. Еңбек жөніндегі арнайы орган – ҚР Еңбек ж.нехалықты .леуметтік
қорғау министрлігі. Бұл министрлік еңбектіқорғау, жалақы, халықты еңбекпен
қамту ж.не .леуметтік қорғауж.не өзге де м.селелер жөнінде актілер
қабылдайды.М.слихаттар ж.не .кімдер өз құзыреті шегінде өздерінебағыңысты
аумақтарда еңбекті қолдану ж.не ұйымдастыру
м.селелері бойынша нормативтік шешімдер қабылдайды.Қазақстан
Республикасының Конституциясының 88-бабына с.йкесм.слихаттар мен .кімдердің
нормативтік шешімдері тиісті.кімшілік-аумақтық бірліктің аумағында міндетті
күшке ие. Егерм.слихаттардың шешімдері ҚР Конституциясына ж.не заңшығарушы
актілеріне қайшы болса, олардың күші сот т.ртібіменжойылуы мүмкін. Ал
.кімдердің шешімдері ҚР Конституциясы мен
заң шығарушы актілеріне қайшы болса, олардың күші ҚРПрезидентінің, ҚР
Үкіметінің немесе жоғары тұрған .кімдердіңактілерімен жойылады, сонымен
қатар, сот т.ртібімен де жойылуымүмкін.
Нормативтік құқықтық актілер өз күшіне келесі мерзімдердеенеді:1. Қазақстан
Республикасының заңдары, ҚР Президентініңжарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары – егер осы актілердіңөздерінде не олардың күшіне енуі туралы
актілерде өзге мерзім көрсетілмесе, ресми түрде алғаш жариялағаннан кейін
күнтізбелік он күн өткен соң;2. ҚР Парламентінің ж.не оның Палаталарының
қаулылары –егер осы актілердің өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде
алғаш жарияланған күннен бастап;3. ҚР Конституциялық Кеңесінің қаулылары –
қабылданған күннен бастап; 4. ҚР Үкіметінің құрамына кіретін ж.не кірмейтін
орталық
атқарушы ж.не өзге де орталық мемлекеттік органдардың, соның ішінде, ҚР
Жоғарғы Сотының, ҚР Ұлттық Банкісініңнормативтік құқықтық актілері – егер
осы актілердіңөзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде
алғашжарияланғаннан кейін күнтізбелік он күн өткен соң.Бұл заңның тек
күшіне енген с.тінен бастап қана құқықтық қатынастарды реттеп, белгілі бір
заңды салдарды тудыратынынбілдіреді. Еңбек заңнамасы саласында негізгі
нормативтік құқықтықактілерден туындайтын бірқатар туынды нормативтік
құқықтықактілер бар. Мұндай актілердің қатарына мыналар жатады: 1) қағида –
қандай да бір қызмет түрін ұйымдастыру ж.не жүзеге асыру т.ртібін
белгілейтін нормативтік құқықтық акт;
2) ереже – қандай да бір мемлекеттік органның немесе оның құрылымдық
бөлімшесінің м.ртебесі мен өкілеттігін белгілейтін нормативтік кұқықтық
акт;
3) регламент – қандай да бір мемлекеттік орган мен оның құрылымдық
бөлімшелері қызметінің ішкі т.ртібін реттейтін нормативтік құқықтық акт;
4) нұсқаулық – заңдардың коғамдық қатынастардың қандай да бір саласында
қолданылуын егжей-тегжейлі көрсететін нормативтік құқықтық акт.
Аталған нормативтік құқықтық актілердің барлығытуынды сипатқа ие ж.не
негізгі актілерге қатысты қосымшарөлді атқарады.
Еңбек құқығы қайнар көздерінің жүйесі келесіерекшеліктерге ие:
1) еңбек заңнамасы актілерін қабылдауға осы сала субъектілерінің өздері
қатысады (қызметкерлер өз еңбек ұжымдары, к.сіптік одақтар ж.не өзге де
өкілдік органдар арқылы;
жұмыс берушілер локальдық нормаларды шығару кезінде ж.не өз өкілдері
арқылы);
2) қайнар көздер жүйесіне еңбек құқығының біртұтастығын ж.не .р түрлілігін
көрсететін жалпы (барлық қызметкерлер үшін) ж.не арнайы (қызметкерлердің
кейбір санаттары үшін) еңбек заңнамасы енеді;
3) еңбек құқығы қайнар көздерінің барлығы заңдарға ж.не заңға с.йкес
актілерге бөлінеді. Заңдар, өз кезегінде, негізгі (Конституция), өзге де
конституциялық (Адам құқықтарының
жалпы декларациясы) ж.не ағымдағы (мысалы, ҚР мереке күндері туралы заң)
деп бөлінеді. Қазақстан Республикасының Конституциясы мен ҚР Еңбек туралы
заңы Қазақстан Республикасының аумағында жоғарғы күшке ие.
4) бұл жүйеде мамандандырылған органдардың (мысалы, ҚР Еңбек ж.не халықты
.леуметтік қорғау министрлігі) актілері мен еңбекті қорғауға, еңбек
заңнамасына бақылау мен қадағалауды жүзеге асыратын мамандандырылған
мемлекеттік инспекциялардың нормативтік бұйрықтары, ережелері,нұсқаулықтары
бар;
5) ҚР еңбек құқығы қайнар көздерінің жүйесіне, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасы таныған еңбек м.селелері жөніндегі халықаралық- құқықтық
актілер ж.не Қазақстан Республикасының өзге мемлекеттермен .леуметтік-еңбек
қатынастары бойынша бекіткен
халықаралық шарттары жатады. ҚР Конституциясында осы халықаралық
нормалардың ұлттық заңнамадан үстемдігі атап көрсетілген. Еңбек құқығының
барлық қайнар көздерін бағыңыстылығы бойынша заңдар мен заңға с.йкес
актілер деп қана емес, олардың .рекет ету ауқымы бойынша (республикалық,
облыстық, қалалық, салалық жарғылар, ережелер) ж.не еңбек құқығының жүйесі,
яғни, институттар бойынша да бөлуге болады. Еңбекқұқығының қайнар көздері
болып табылатын нормативтікқұқықтық актілер үшін олардың .рекет ету күшінің
басталу ж.неаяқталу уақытын, яғни, олардың уақыттағы шектерін
белгілеудіңт.жірибелік маңызы зор.ҚР Конституциясының нормалары мен
ережелері оны ресмитүрде жариялаған күннен бастап күшіне енеді. 1995 жылға
30тамызда республикалық референдумда Конституцияны қабылдағанкүн Қазақстан
Республикасы Конституциясының күні депсаналады. ҚР Конституциясы күшіне
енгенге дейін ҚазақстанРеспубликасының аумағында қолданыста болған заңдар
мен өзгеде құқықтық актілердің Конституцияға қайшы келмейтін
бөліктеріқолданылады. Конституция ж.не оның жекелеген нормативтікережелері
белгіленген т.ртіп бойынша жаңа Конституцияқабылдағанға дейін немесе осы
ережелерге өзгертулер ментолықтырулар енгізетін конституциялық заң
қабылдағанға дейін
қолданыста болады.
Қазақстан Республикасының заңдары, ҚР Президентініңжарлықтары ж.не ҚР
Үкіметінің қаулылары, егер осы актілердіңөзінде не олардың күшіне енуі
туралы актілерде өзге мерзім
көрсетілмесе, алғаш рет ресми түрде жариялаған күннен бастапкүнтізбелік он
күн өткен соң күшіне енеді. Мысалы, ҚазақстанРеспубликасының ҚР еңбек
туралы заңы 1999 жылғы 10
желтоқсанда қабылданды, ал ҚР ҚР еңбек туралы заңыныңкүшіне енуі туралы
арнайы заңның негізінде 2000 жылғы 1қаңтардан бастап күшіне енді.ҚР
Парламентінің ж.не оның Палаталарының қаулылары, егеросы актілердің өзінде
өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғашжарияланған күннен бастап, ал ҚР
Конституциялық Кеңесініңқаулылары қабылданған күннен бастап күшіне
енеді.Орталық атқарушы ж.не өзге де орталық мемлекеттікоргандардың
нормативтік құқықтық актілері, егер осы актілердіңөзінде өзге мерзім
көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланғаннанкейін күнтізбелік он күн өткен
соң күшіне енеді. Д.л осындаймерзімдер жергілікті өкілдік ж.не атқарушы
органдардың
нормативтік құқықтық актілерінің күшіне енуі үшін де
белгіленген.Нормативтік құқықтық актілердің күшіне ену уақытыныңмаңызы өте
зор, себебі, ол осы актілерде көзделген заңды
жауапкершіліктің туындау мерзімдерімен ж.не осы актілердің керікүші туралы
м.селені шешумен байланысты. Жалпы ережебойынша нормативтік құқықтық
актінің күші бұл акт күшінеенгенге дейінгі қатынастарға таралмайды. Тек
актінің өзінденемесе осы актінің күшіне енуі туралы арнайы заңда
нормативтікқұқықтық актінің не оның бөлігінің кері күші көзделсе ғана ол
өзікүшіне енгенге дейінгі қатынастарды реттеуде қолданылуы мүмкін.Еңбек
туралы нормативтік құқықтық актілердің (ҚР Жоғарғы Сотыныңж.не
Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулыларынесептемегенде) күшіне
енуінің маңызды жағдайы болып олардың
ҚР .ділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өтуі табылады.Мемлекеттік
тіркеуден өтпеген нормативтік құқықтық актілердің заңды күші
болмайды.Нормативтік құқықтық актінің күші тұрақты немесе уақытшаболуы
мүмкін. Егер актінің өзінде немесе осы актінің күшіне енуітуралы актіде
өзге мерзім көзделмесе, нормативтік құқықтықактінің күші тұрақты деп
танылады. .рекет ету күшінің уақытшамерзімі бүкіл акт не оның жекелеген
бөліктері (бөлігі) үшінбелгіленуі мүмкін. Мұндай жағдайда еңбек туралы
нормативтікқұқықтық актінің күші қандай мерзімге дейін сақталатыны
міндеттітүрде көрсетіледі. Бұл мерзім өткеннен кейін нормативтікқұқықтық
актіні қабылдаған орган актінің күшіне қатысты жаңа мерзімді белгілеуі
немесе оны тұрақты деп тануы мүмкін.
Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші.
Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші аумақ деген түсінікпен
тығыз байланысты. Жалпы алғанда аумақ ретіндемемлекеттік шекара шегіндегі
жер қабаты, жер қойнауы, су ж.не.уе кеңістігі танылады. Бұл жағдайда
Қазақстан Республикасының
аумағы нормативтік құқықтық актілердің .рекет ету күшініңқұқықтық кеңістігі
болып табылады.Егер актілердің өзінде немесе осы актілердің күшіне
енуітуралы актілерде өзгеше көзделмесе, ҚР Президенті, ҚРПарламенті ж.не ҚР
Үкіметі, орталық атқарушы ж.не өге де
орталық у.кілетті органдары қабылдаған нормативтік құқықтықактілердің күші
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағынатаралады.Нормативтік құқықтық
актілердің кеңістіктегі күші туралы сөзқозғай отырып, олардың күші
Қазақстан Республикасыныңелшіліктеріне, өкілдіктеріне, сауда кемелеріне
ж.не шетелдегі өзгеде аумақтық құрылымдарына таралатынын ескеріп өткен
жөн.Себебі, Қазақстан Республикасының аумағы түсінігі жер-
аумақтық, теңіз ж.не .уе шектерімен ғана шектеліп қоймайды,сонымен қатар,
халықаралық-құқықтық актілермен де анықталады.Атап өтетін тағы бір жайт,
егер сыртқы еңбек миграциясысаласындағы халықаралық келісімдерде көзделсе,
ҚазақстанРеспубликасы еңбек туралы нормативтік құқықтық актілерініңкүші
өзге мемлекеттерде жұмыс істеп жүрген азаматтарға датаралады.Жергілікті
өкілдік ж.не атқарушы органдар қабылдағаннормативтік құқықтық актілердің
күші тиісті .кімшілік-аумақтықбірліктің аумағына ғана таралады.Қазақстан
Республикасының жекелеген жерлеріндегі (шалғайелді мекендер, сусыз жерлер,
таулы өлке ж.не т.б.) еңбекжағдайының ерекшеліктерін ескере отырып,
қызметкерлердіңжекелеген санаттарының жалақысына қатысты
аудандықкоэффиценттерді, .р түрлі жеңілдіктерді, кепілдіктерді ж.не
т.б.көздейтін арнайы құқықтық актілер қабылданады.Нормативтік құқықтық
актілердің тұлғалар шеңберібойынша күші. Бұл ерекшелік белгілі бір тұлғалар
санатынақандай да бір нормативтік құқықтық актіні күшінің
таралуерекшелігінен көрініс табады.Егер ҚР Конституциясында, заңдарда ж.не
Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,нормативтік
құқықтық актілердің күші Қазақстан Республикасындаеңбек қызметін жүзеге
асырушы ҚР азаматтарына, шетелдіказаматтарға ж.не азаматтығы жоқ тұлғаларға
таралады.Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан,құрылтайшылары
немесе меншік иелері (толығымен немесеішінара) шетелдік заңды ж.не жеке
тұлғалар болып табылатынұйымдардың қызметкерлеріне ҚР еңбек заңнамасының
нормаларықолданылады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар ретіндеҚазақстан
Республикасының азаматтары болып табылмайтын ж.неөздерінің өзге мемлекетке
тиесілігі жөнінде д.лелдері бар тұлғалартанылады.Қазақстан Республикасының
азаматтары болып табылмайтын
ж.не өздерінің өзге мемлекетке тиесілігі жөнінде д.лелдері жоқ тұлғалар
азаматтығы жоқ тұлғалар ретінде танылады.
Шетелдік азаматтар еңбек қатынастарында Қазақстан Республикасының
азаматтарына тиесілі құқықтарды иеленіп,міндеттерді орындайды.Егер
Қазақстан Республикасының заңнамасына с.йкес осындайлауазымға тағайындалу
немесе еңбек қызметімен айналысу
Қазақстан Республикасының азаматтығына тиесілігімен байланысты болса,
шетелдік азаматтар белгілі бір лауазымдарға тағайындала алмайды немесе
белгілі бір еңбек қызметіменайналаса алмайды (ҚР Президентінің 1995 жылғы
16 маусымдағыҚазақстан Республикасындағы шетелдік азамтатардың
құқықтықжағдайы туралы заң күші бар жарлығы).Т.уелсіз Мемлекеттер
Достастығына қатысушы-мемлекеттеразаматтарының Қазақстан Республикасы
аумағындағы еңбекқызметі осы мемлекеттер арасында екіжақты, сонымен
қатар,көпжақты негізде бекітілген шарттарға ж.не заңға с.йкес
жүзегеасырылады (ҚР 1997 жылғы 13 желтоқсандағы Тұрғындардыңкөшіп-қонуы
туралы заң).Еңбек саласындағы құқықтық нормалар екі үлкен топқа
бөлінеді(бұлай бөлудің негізіне объективтік факторлар, соның
ішінде,Қазақстанның .р түрлі аудандарындағы ауыр табиғи-климаттық
жағдайлар алынған):
1) экономика саласына ж.не еңбек жағдайына қарамастан,жалданбалы еңбек
қызметкерлерінің барлығына таралатын жалпынормалар. Мысалы, ҚР ҚР еңбек
туралы заңының күші текҚазақстан Республикасының азаматтарына ғана емес,
сонымен
қатар, Қазақстан Республикасы аумағында еңбек қызметін жүзегеасырушы
шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға датаралады;
2) қызметкерлердің жекелеген санаттарына (.йел адамдарға,к.мелетке
толмағандарға, бюджет саласының қызметкерлеріне,ауыр ж.не зиянды өндіріс
жұмысшыларына, уақытша ж.не
маусымдық қызметкерлерге ж.не т.б.) таралатын арнайы нормалар.Осы заңда
қызметкерлердің белгілі бір санаттары – еңбек құқыққабілеттігі шектеулі
тұлғалар, к.мелетке толмағандар, жасы кішібалалары бар .йелдер үшін
жеңілдіктер көзделген.
Бұл заңда 18 жасқа толмаған қызметкерлер үшін еңбек жағдайы саласында
бірқатар жеңілдіктер көзделген, түнгі уақытта жұмысістеуге қатысты, қосымша
жұмысқа ж.не т.б. қатысты тыйым-нормалар бар. Мұндай қызметкерлер санатының
еңбекқатынастарын реттеу ҚР еңбек туралы заңмен де, сонымен
қатар,қызметкерлердің тиісті санаттарының еңбек жағдайын анықтайтынөзге де
заң шығарушы актілермен де жүзеге асырылады.Еңбек қабілеттігі шектеулі
тұлғалар үшін жекелеген жеңілдіктеркөзделген. ҚР 1991 жылғы 21 маусымдағы
Қаз КСР-дамүгедектердің .леуметтік қорғалуы туралы заңында
мүгедектердің еңбек қатынастары саласындағы құқықтарыанықталған. Олар үшін
жеке сауықтыру бағдарламасынанегізделген еңбек жағдайы жасалады. Ұжымдық
шартта
мүгедектер үшін еңбек жағдайы, соның ішінде, жалақы төлеум.селесі, жұмыс
уақыты мен демалыс уақыты ж.не өзге дежағдайлар көзделіп өтуі тиіс. Бұл
жағдайлар өзге қызметкерлерменсалыстырғанда мүгедектердің құқықтарын
шектемеуі немесе
олардың жағдайын нашарлатпауы керек.Жекелеген қызметкерлер санатының еңбек
жағдайы тек ҚР ҚР еңбек кодексі мен ғана емес, сонымен қатар, өзге
денормативтік құқықтық актілермен реттелуі мүмкін. Мысалы, ҚРМемлекеттік
қызмет туралы заңы барлық мемлекеттікқызметшілерге таралады.Мемлекеттік
қызметке қабылданатын тұлғаларға төмендегідейталаптар қойылады:
1) Қазақстан Республикасының азаматы болуы керек;
2) жекелген лауазымдарға қатысты Қазақстан Республикасының
заңнамасында өзгеше көзделмесе, жасы 18-ден төмен болмауы
тиіс;
3) қажетті білімі, к.сіби дайындық деңгейі болуы ж.не
белгіленген біліктілік талаптарына сай болуы тиіс (ҚР
Мемлекеттік қызмет туралы заңының 13-бабы).Қызметкерлерді санаттарға
бөлудің негізгі м.ні мынада: жалпыережелермен қатар олар үшін жұмысқа кіру
мен жұмыстан
босатуда; жұмыс уақыты мен демалыс уақытын реттеуде; жалақы төлеудегі
жеңілдіктер мен артықшылықтарға; т.ртіптік ж.не материалдық жауапкершілік
ж.не өзге де м.селелерге қатысты арнайы нормалар белгіленеді. Бұл мысалы,
он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер үшін –жұмыс уақытының қысқартылған
ұзақтығы ; олардың еңбегі түнгі уақытта пайдалануға қатысты тыйым-нормалар
, мерзімнен тыс жұмыстар істеуге тыйым т.б.
5. Ењбек ќ±ќыѓыныњ субьектілері.
АЕњбек ќ±ќыѓыныњ субьектілерініњ т‰сінігі мен т‰рлері.
БЖеке т±лѓа ењбек ќ±ќыѓыныњ субьектісі ретінде, оныњ ењбек
ќ±ќыќсубектілігі.
ВЖ±мысберуші ењбек ќ±ќыѓыныњ субьектісі ретінде.
Д Ж±мысберушілердіњ µкілдері.
Е Мемлекет ж±мыс беруші ретінде.
Еңбек құқығы субъектілерінің түсінігі ж.не түрлері. Кез келген құқық саласы
сияқты еңбек құқығының да өзінің субъектілер шеңбері бар. Осы субъектілер
арқылы осы құқық
саласының жалпы құқық жүйесіндегі ерекшеліктері анықталады. Еңбек құқығында
осы құқық саласының субъектілері ретінде қолданыстағы заңнаманың негізінде
қоғамдық еңбекті
ұйымдастыруға, еңбек үрдісін қолдану мен ұйымдастыруға еңбек заңнамасын
сақтай отырып қатысатын еңбек қатынастарының қатысушылары танылады. Қазіргі
кезде еңбек құқығы қатынастарына субъектілер ретінде еңбекке қабілетті
азаматтар (қызметкерлер), ұйымдар (жұмыс беруші, яғни, кез келген меншік
нысанындағы жеке ж.не заңды тұлғалар), еңбек ұжымдары, к.сіптік одақтар
ж.не мемлекеттік органдар қатысады. Алайда, бұл бір қарағандай оңай м.селе
емес. Еңбек құқығының субъектісі болу үшін еңбек құқығының аталған барлық
субъектілері заңға с.йкес арнайы қасиетке – құқықтық м.ртебеге ие болуы
тиіс. Бұл м.ртебе оларға қоғамдық еңбекпен байланысты нақты құқықтық
қатынастарға қатысу құқығын береді.
Еңбек құқығы субъектісінің құқықтық м.ртебесі ретінде қолданыстағы
заңнамаға с.йкес оның еңбек саласындағы негізгі құқықтық жағдайы
аталады.Құқықтық м.ртебенің мазмұны келесі негізгі элементтерден тұрады:
а) еңбек құқық қабілеттігі (құқық деликтқабілеттігі):
.) негізгі (статуттық) еңбек құқықтар ж.не міндеттер;
б) осы құқықтар мен міндеттердің заңды жалпы ж.не арнайы
кепілдіктері;
в) еңбек құқық бұзушылықтары үшін заңда көзделген
жауапкершілік.
Бұл төрт элемент бірлесе отырып, еңбек құқығының .рбір субъектісінің
құқықтық м.ртебесін құрайды.Енді еңбек құқық қабілеттігінен, еңбек
.рекетқабілеттігінен ж.не еңбек деликтқабілеттігінен тұратын еңбек
құқықсубъектілігін тереңірек қарастырып өтейік.
Еңбекке құқық қабілеттік – бұл еңбек заңнамасында танылған еңбек құқықтары
мен міндеттерін иелену қабілеті, яғни, еңбек құқығы қатынастарының
қатысушысы болудың теориялық мүмкіндігі немесе қабілеті. Бұл дегеніміз,
белгілі бір жағдайлар болған жағдайда – азаматтар үшін белгілі бір жасқа
жету, заңды тұлғалар үшін шаруашылық немесе мүліктік ж.не оралымды басқару
оқшаулығына жету – олар еңбек құқығы қатынастарының
субъектісі болуға ж.не құқықтар мен міндеттерді иеленуге қабілетті болады.
Яғни, кез келген жеке немесе заңды тұлға жұмыс істеуге ж.не жұмыс беруге
қабілетті. Еңбекке .рекет қабілеттік – бұл нақты құқықтық қатынастардың
мазмұнын құрайтын субъективтік құқықтар мен міндеттерді өз .рекеттері
арқылы иелену қабілеті. Басқаша айтар болсақ, еңбекке .рекет қабілеттік
азаматтың, ұйымның, еңбек ұжымының өз .рекеттері арқылы еңбек саласындағы
субъективтік құқықтар мен міндеттерді иелену қабілеті. Мысалы, азамат жұмыс
іздеп,
халықты жұмыспен қамту органдарымен құқықтық қатынастарға түссе, ол өзінің
жұмыс істеуге қатысты .рекеттері арқылы еңбек құқықтары мен міндеттерін
иеленеді. Жұмыс беруші – жеке немесе заңды тұлға, өзіне қызметкерлерді
таңдау ж.не жұмыс істеуші тұлғаларға жұмыс беруі арқылы еңбек құқықтары мен
міндеттерін иеленеді. Еңбек құқығы субъектілерінің маңызды ерекшелігі –
оларда еңбекке құқық қабілеттік пен .рекет қабілеттік бір мезгілде болуы
тиіс. Есте сақтайтын бір жайт: еңбекке құқық.рекет қабілеттік
дегеніміз бұл тек еңбек құқығының субъектілері ғана иеленетін ерекше
қасиет. Субъективтік құқықтар мен міндеттер заңнан туындауы мүмкін. Оларды
нақты еңбек құқығы қатынастарының мазмұнынан туындайтын субъективтік
құқықтар мен міндеттерден ажырата білу қажет. Заңдардан туындайтын
субъективтік құқықтар мен міндеттерді статуттық деп атайды. Олар еңбек
құқығы субъектілерінің құқықтық м.ртебесінің негізін құрайды ж.не еңбек
саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерде бекітіледі. Еңбек құқығы
субъектісінің негізгі статуттық құқықтары мен міндеттерінің тізімі .р түрлі
сипатқа ие ж.не олар өздерінің .леуметтік мақсатымен, еңбек саласында
атқаратын функциялардың сипатымен ерекшеленеді.ҚР Конституциясына с.йкес
азаматтың еңбек құқығының
субъектісі ретіндегі құқықтық м.ртебесі барлық азаматтар үшін тең. Алайда,
оны қызметкердің құқықтық м.ртебесінен ажырата білген жөн (бұны азамат
еңбек шартын бекітіп, қызмет берушімен еңбек құқығы қатынастарына түскен
кезде иеленеді). Бұл кезде қызметкердің құқықтық м.ртебесі еңбек заңдарымен
анықталады. Азамат жұыс іздеп, жұмысқа орналастыру бойынша органдармен
құқықтық қатынастарға түскен кезде еңбек
құқығының субъектісіне айналады. Ал қызметкердің құқықтық м.ртебесі, ол
жұмыс берушімен еңбек шартын жасасқан кезде туындайды. Сонымен, азаматтың
құқықтық м.ртебесі ол жұмысқа орналасқан кезде қызметкердің құқықтық
м.ртебесіне айналады.
Негізгі (статуттық) еңбек құқықтары мен міндеттері. Бұл құқықтар мен
міндеттер ҚР Конституциясында ж.не еңбек саласындағы нормативтік құқықтық
актілерде көрсетілген. Оларға еңбекке құқық, мемлекетпен кепілденген ең
төменгі жалақыға құқық, демалуға құқық, еңбектің қауіпсіз жағдайларына
құқық, к.сіби дайындыққа ж.не біліктілігін көтеруге құқық,
к.сіподақтарға бірігу құқығы, еңбек т.ртібін сақтау міндеті, еңбек нормасын
орындау міндеті, сеніп тапсырылған мүлікті сақтау міндеті ж.не т.б. жатады.
Статуттық құқықтар мен міндеттер еңбек құқығының субъектілері болып
табылатын барлық қызметкерлерге
таралады. Бұл құқықтар мен міндеттер қызметкерлердің еңбек қатынастары ж.не
еңбек үрдісіндегі жүріс-тұрысын анықтайды. Статуттық құқықтар мен
міндеттердің мазмұны .рекет ету, талап ету, міндеттеу, құқықтар мен
міндеттерді пайдалану мүмкіндіктерінен ж.не еңбек құқығының өзге де
субъектілерінің мүдделері мен қажеттіліктерін белгіленген шекте
қанағаттандыру міндетінен көрініс табады.
Осы құқықтар мен міндеттердің заңды жалпы ж.не ерекше кепілдіктері
келесідей: біріншіден, олар ҚР Конституциясымен кепілденген, екіншіден,
заңдар еңбек құқығы субъектілерінің құқық бұзушылықтарының алдын-алады;
үшіншіден, міндетті тұлғалардың .рекет ету шектерін белгілейді;
төртіншіден, аталған құқықтарды бұзатын .рекеттерге шағымдануға мүмкіндік
береді ж.не бесіншіден, кін.лі тұлғалардың құқық бұзушылықтарының
н.тижесінде келген материалдық зиянды өтетуді қамтамасыз етеді.
Қызметкерлердің еңбек құқықтары мен міндеттерін заңды тұрғыдан кепілдеудің
өзіне т.н ерекшелігі болып осы кепілдіктерді жүзеге асыруға қызметкерлердің
құқықтары мен мүдделерінің заңды өкілдері болып табылатын еңбек ұжымдары
мен к.сіподақтардың қатысуы табылады.
Азаматтар еңбек құқығының субъектілері ретінде. Азаматтар еңбек құқығы
субъектілерінің ішінде саны жағынан көп ж.не ең кең таралған тобы.
Азаматтар еңбек құқықғының субъектілері ретінде жалданбалы еңбек
қызметкерлеріне,к.сіпкерлерге, жұмыс істейтін меншік иелеріне бөлінеді.
Жұмыс берушілердің құқықтық м.ртебесі. Еңбек заңнамасының нормаларына
с.йкес жұмыс беруші ретінде қызметкермен еңбек шартын бекіткен ж.не оған
жұмыс берген
жеке немесе заңды тұлға табылады. Яғни, азаматтарға жұмыс беретін, олардың
еңбегін төлейтін ж.не жұмыс берушінің құқықтары мен міндеттерін орындайтын
фермерлер, жеке
к.сіпкерлер, ұйымдар, мекемелер, к.сіпорындар,шаруашылықтар, кооперативтер,
серіктестіктер ж.не т.б.жұмыс берушілер болып табылады.Еңбек құқығының
субъектілері ретіндегі жұмыс берушілерді жеке тұлғалар, коммерциялық,
коммерциялық емес ұйымдар ж.не мемлекеттік к.сіпорындар деп бөлуге болады.
Коммерциялық ұйымдар мемлекеттік к.сіпорын, шаруашылық серіктестік,
акционерлік қоғам, өндірістік кооперативтер
нысанында құрылуы мүмкін. Коммерциялық ұйымдар қызметінің негізгі мақсаты
болып пайда табу табылады.Коммерциялық емес ұйымдар мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғам, тұтынушылар кооперативі, қоғамдық қор, діни
бірлестік ж.не заңда
көзделген өзге де нысандарда құрылуы мүмкін. Бұл ұйымдарды меншік иесі
қаржыландырады ж.не олардың қызметі пайда табуды көздемейді. Коммерциялық
емес ұйымдар к.сіпкерлік қызметті өздерінің мақсатына жету шегінде ғана
жүзеге асырады.
Мемлекеттік к.сіпорындардың құқықтық м.ртебесі ж.не олардың қызметін жүзеге
асыруы ҚР Президентінің 1995 жылғы 19-маусымдағы Мемлекеттік к.сіпорындар
туралы заң күшіне иежарлығында анықталған. Бұл ұйымдардың (жұмыс
берушілердің) еңбек құқықсубъектілігі олар мемлекеттік тіркеуден өткен ж.не
заңнамада көзделген жағдайларда лицензия алған с.ттен бастап туындайды.
Барлық ұйымдардың қызметі Жарғыға ж.не қолданыстағы заңнамаға с.йкес жүзеге
асырылады. Қазіргі кезде бұл актілер ұйымдарға барынша дербестік беріп,
жедел қызметті жүзеге асыруына жағдай жасайды. Жұмыс беруші-ұйымдар еңбек
ақысын төлеу, жұмыс уақыты мен демалыс уақытын белгілеу м.селелерін дербес
шешуге құқылы. Олар өздерінің экономикалық ж.не мүліктік жағдайының
негізінде қосымша жеңілдіктер мен сыйақыларды, жұмыс уақытының ұзақтығын
белгілей алады. Соған
қарамастан, жұмыс беруші ұйым еңбекті қорғау ережелерін сақтауды, заңнамада
белгіленген мөлшерден кем емес жалақы төлеуді,еңбектің қауіпсіз ж.не
қолайлы жағдайларын жасауды, .леуметтік қорғау шаралар мен қызметкердің
өзге де құқықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз етуге міндетті. Сонымен қатар,
егер еңбек қауіпсіздігі ережелерінің бұзылуы не жұмыс берушінің өзге де
кін.сінің н.тижесінде қызметкерлердің денсаулығына ж.не еңбекке
қабілеттігіне зиян елтірілсе, жауапкершілік жұмыс беруші-ұйымға жүктеледі.
Жұмыс беруші-ұйымның қызметі оның таратылуымен байланысты тоқтатылады.
Тарату туралы шешім ұйымның меншік иесі немесе осы ұйымды құрған органның
шешімінің немесе сот шешімінің негізінде қабылдануы мүмкін. Жұмыс беруші-
ұйымдардың еңбек құқықсубъектілігін екі өлшеммен анықтауға болады: жедел
ж.не мүліктік.Жедел өлшем мамандарды таңдауды, орналастыруды ж.не
ұйымдастыруды жүзеге асыруды, еңбекті қорғауды ж.не қызметкерлердің өз
еңбек міндеттерін орындауы үшін қауіпсіз
ж.не қажетті еңбек жағдайларын жасауды білдіреді. Мүліктік талап еңбектің
ақылы сипатымен байланысты ж.не жұмыс берушінің жалданбалы еңбекті төлеу
қабілетін білдіреді.
Бұл үшін жұмыс берушіде белгілі бір материалдық (мүліктік) базаболуы тиіс,
алайда, шын м.нінде еңбек құқықсубъектілігі үшін жалақы қоры ғана аса зор
м.нге ие.
Еңбек ұжымының құқықтық м.ртебесі. Соңғы кезде еңбек ұжымы түсінігінің
орнына қызметкерлер түсінігін қолдану жиі белең алып жатады. Ж.не де
еңбек ұжымдары мемлекеттің саяси ғана емес, экономикалық өмірінде де қандай
да бір рөлді иеленуден айырылғандай.Соған қарамастан, біздің ойымызша,
еңбек ұжымдары еңбек құқығының субъектілері болған ж.не одан .рі болады
да.Еңбек ұжымы ретінде жеке еңбек шарттарының негізінде белгілі бір ұйымның
шегінде бірлескен еңбек қызметін жүзеге
асыру барысындағы адамдардың бір жұмыс берушімен еріктітүрде бірігуін
атауға болады. Еңбек ұжымы адамдардың кездейсоқ тобырынан ұйымдастырушылық
біртұтастығымен, ортақ органдарының, басшылығының болуымен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АЕњбектіњ ќоѓам µміріндегі ролі
БЕњбек ќ±ќыѓыныњ т‰сінігі.
В Ењбек ќ±ќыѓыныњ пєні.
ГЕњбек ќызметі мен ењбек ќатынастары.
Д ЌР-да ењбек ќатынастарын реформалау концепциясы.
Еңбек құқығының рөлі, міндеттері ж.не қызметі өзара тығыз байланысты
болады. Олар қызметкердің, жұмыс берушінің, өндірістің, қоғамның ж.не
мемлекеттің мүдделерін білдіреді.Қызметкер мен жұмыс беруші еңбек шартын
жасасқан жағдайда еңбек қатынастарына түседі, бұл ретте олардың .рқайсысы
өз мақсаттарын көздейді. Сондықтан, еңбек құқығының негізгі рөлі –
реттеушілік рөл.
Еңбек құқығының пәні. Еңбек құқығын оқу п.ні ж.не құқық саласы ретінде
қарастырмастан бұрын, еңбек ж.не құқық сөздерінің түп-төркініне көз
жүгірткен жөн болар.Жалпы алғанда, құқық адамдардың .р түрлі қоғамдық
қатынастардағы жүріс-тұрыстарын реттейді, яғни, т.ртіптейді,қалыпқа
келтіреді, нормаларға с.йкестендіреді. Ал еңбек дегеніміз не?Еңбек адамның
табиғи қажеттігі болып табылады.
Еңбек адамның өмір сүруінің маңызды жағдайы болып табылады, себебі, ол
адамның материалдық ж.не рухани қажеттіліктерін, басқаша айтқанда,
тамақтануға, баспана иеленуге, киінуге, адамдармен араласуға, білімге,
қағазға, оқуға, өнерге ж.не т.б. қатысты қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Кең мағынада еңбек тек адамның ғана емес, сонымен қатар қоғамның да табиғи
қажеттігі болып табылады, себебі, еңбек қоғамның материалдық негіздерін
қалыптастырады.
Еңбек – бұл еңбек өнімін алу үшін адамның дене, ақыл-ой,рухани
қабілеттерін жұмсау арқылы жүзеге асатын мақсатты қызмет. Еңбек дене, ақыл-
ой ж.не рухани қабілеттіктерден туындайды да, бұлардың н.тижесінде
материалдық, рухани ж.не санаткерлік құндылықтар жасалады.
Сонымен, еңбек құқығының п.ні болып тек еңбек емес, сонымен қатар
еңбек үрдісіндегі еңбек қатынастары ж.не олардан туындайтын, еңбекке қатысы
бар қатынастар да табылады.
2.Ењбек ќ±ќыѓыныњ єдісі,ќызметі, ж‰йесі.
АЕњбек ќ±ќыѓыныњ єдістері олардыњ белгілері.
Бењбек ќ±ќыѓыныњ ќызметі, басќа ќ±ќыќ салаларымен араќатынасы.
ДЌ±ќыќ саласы ретінде ењбек ќ±ќыѓыныњ ж‰йесі.
Е Ењбек ќ±ќыѓыныњ ж±йесі мен ењбекзањнамасыныњ ж‰йесі.
Еңбек құқығының қызметі – бұл еңбек құқығы нормаларының күшінің
негізгі бағыттары. Оларға жоғарыда аталған реттеуші ж.не қорғаушы
функциялар жатады. Еңбек құқығының ерекше функцияларының қатарынан
.леуметтік, қорғаушы, шаруашылық-өндірістік, т.рбиелеу ж.не өндірістік
демократияны дамыту функцияларын атауға болады. .леуметтік функция халықты
жұмыспен қамтуды қамтамасыз етеді, еңбекке, еңбектің қауіпсіз жағдайларына
ж.не еңбекті қорғауға қатысты құқыққа кепілдіктерді жүзеге асырады.Қорғау
функциясы еңбек жағдайының жоғары деңгейін, еңбек заңдарының нормаларын
орындауға бақылау жүргізуді қамтамасыз етуге, еңбек заңдарының бұзылған
ережелерін қалпына келтіруге, еңбек дауларын шешуге бағытталған.
Еңбек құқығының сабақтас құқық салаларынан айырмашылығы. Қазақстан
Республикасындағы еңбек құқығына қатысты сабақтас құқықтар болып азаматтық
құқық, аграрлық ж.не жер құқықтары, .кімшілік құқық ж.не .леуметтік
қамтамасыз ету құқықтары табылады.
Еңбекті қолдануға, оның жағдайларына ж.не ұйымдастырылуына қатысты дау
туған жағдайда осы даудың еңбек құқығының п.ніне жататындығын немесе даудың
өзге құқық салаларының нормаларымен қарастырылатынын анықтау үшін еңбек
қатынасының белгілерін талдау қажет. Бұның маңызы өте зор, себебі, осындай
талдаудың н.тижесінде тиісті құқықтық салдар туындайды.
Еңбек заңдары азаматтық заңдармен өте тығыз байланысты. Азаматтық заңдар
қатысушылардың теңдігіне негізделген тауар-ақшалық ж.не өзге де
қатынастарды, еңбекпен ж.не оның н.тижелерімен байланысты мүліктік
қатынастарды реттейді. Яғни, азаматтық құқықтың п.ніне белгілі бір жұмысты
орындаумен немесе қызмет көрсетумен (тұрмыстық мердігерлік шарты, тапсырма,
.деби тапсырыс ж.не т.б.) байланысты қатынастар кіреді. Бұл қатынастар
еңбек қатынастарына өте жақын ж.не оларға ортақ сипаттар т.н: олар еңбекпен
байланысты, еңбек шартына (келісіміне) негізделеді, ақылы сипатқа ие. Жеке
меншіктің туындауына ж.не өсуіне байланысты жұмыс істейтін тұлғалар еңбек
қатынастарына жалданбалы қызметкер ретінде де, өндірістің меншік иесі
ретінде де қатысуы мүмкін.
Еңбек құқығы саласының жүйесі. .рбір құқық саласының, соның ішінде, еңбек
құқығының да өз жүйесі бар. Еңбек құқығы саласының жүйесі – бұл оның
нормаларының құрылымы ж.не орналасу т.ртібі. Бұл кезектілік еңбек құқығы
қатынастарының туындау, даму ж.не тоқтатылу барысына қарай құрылады.
Еңбек құқығы қатынастары – бұл еңбек құқығының нормаларымен реттелген еңбек
қатынастары, бұл қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы қызметкердің
еңбегін пайдалану жағдайлары жөніндегі заңды байланыс: қызметкер адал еңбек
етуге міндетті, ал жұмыс беруші – тұрақты түрде жалақыны төлеп отыруға ж.не
еңбек заңдары мен еңбек шартын сақтауға міндетті. Еңбек құқығы саласының
жүйесі екі бөлімнен тұрады: жалпы
ж.не ерекше бөлімдер. Жалпы бөлімге еңбекті қоғамдық ұйымдастыру
элементтеріне жататын, қызметкерлердің жұмыс істейтін ұйымдарының аудандық
ж.не салалық тиістілігіне қарамастан, олардың (қызметкерлердің)
еңбегін пайдалану ж.не ұйымдастырудың жалпы м.селелерін реттейтін нормалар
жатады. Еңбек құқығы саласының ерекше бөлімі институттарға, яғни, еңбек
құқығы қатынастарының туындау ж.не жүзеге асырылу деңгейіне қарай
кезектілікпен орналасатын бірыңғай нормалардың топтарына с.йкес құрылады.
Ерекше бөлім халықты жұмыспен қамтумен ж.не жұмысқа орналастырумен
басталады, одан кейін орталық институт – жеке еңбек шарты, оның туындауы,
өзгеруі ж.не тоқтатылуы, содан соң – жұмыс уақыты ж.не демалыс уақыты
институты, жалақы институты, кепілдік ж.не өтемақылық
төлемдер институты, еңбек т.ртібі институты ж.не еңбекті қорғау институты
орналасқан.
3. ЌР ењбек ќ±ќыѓыныњ ќаѓидалары.
АЕњбек ќ±ќыѓыныњ ќаѓидаларыныњ т‰сінігі мен мањызы.
Б Ењбек ќ±ќыѓыныњ ќаѓидаларын класификациялау.
ВЕњбек ќ±ќыѓыныњ нормалары мен ќаѓидалары, олардыњ араќатынасы.
Г Ењбек ќ±ќыѓыныњ конститутциялыќ ќаѓидалары.
Д Ењбек ќ±ќыѓыныњ салалыќ жєне саларалыќ ќаѓидалары.
Еңбек құқығының негізгі қағидаларының түсінігі және мәні. Қағида
сөзінің өзі латын тіліндегі principium cөзінен туындаған ж.не оның
аудармасы негіз, бастама дегенді білдіреді. Осылай, қағида түсінігі
басшылыққа алынатын идеяны, негізгі ережені, бастаманы білдіреді. Құқықтық
түсініктер жүйесінде қағида басты түсінік болып табылады, себебі, ол бүкіл
құқықтық
жүйенің негізін құрайды ж.не осы құқықтық жүйенің барлық қасиеттерін өзіне
сіңіреді. Басқаша айтар болсақ, еңбек құқығының қағидалары – бұл еңбек
құқығы нормаларының негізгі бастамасы.
Еңбекті құқықтық реттеудің негізгі қағидалары – бұл қолданыстағы еңбек
заңнамасының м.нін қысқаша көрсететін басты ережелер. Олар осы құқық
саласының даму негізін құрайды
ж.не дамуды бағыттайды. Еңбек құқығының қағидалары ретінде еңбек құқығы
нормаларының м.нін ж.не мемлекеттің еңбек қатынастарын құқықтық реттеу
саласындағы саясатының басты бағыттарын көрсететін, қолданыстағы заңнамада
бекітілген негіздемелік бастамаларын (идеяларды) түсінуге болады.
Еңбек құқығының қазіргі кездегі қағидалары еңбекті ұйымдастыру саласындағы
қоғамдық қатынастардың қалыптасқан жүйесінен көрініс береді
Еңбек құқығының негізгі қағидаларының мәні мынада:
1) олар біріккен түрде еңбек құқығының барлық нормаларының
басты мазмұнын көрсетеді, сол арқылы еңбек заңанамасының
м.нін ж.не оның экономикамен, саясатпен, қоғамдық моральмен
байланысын түсінуге көмек береді;
2) еңбек заңнамасының одан .рі дамуына, жетілуіне бағыт
береді;
3) еңбек құқығының нормаларын қолдануға көмек береді,
себебі, қандай да бір күм.н туған жағдайда тиісті негізгі қағиданы
басшылыққа алуға болады;
4) жекелеген нормаларды еңбек құқығының жүйесіне
біріктіруге, оларды осы құқық саласының жекелеген институттары
бойынша топтастыруға мүмкіндік береді;
5) еңбек құқығы субъетілерінің жағдайын, құқықтық м.ртебесін
анықтайды, олардың еңбекке қатысты негізгі құқықтары мен
міндеттерін ж.не олардың кепілдіктерін көрсетеді.
.рекет ету саласы бойынша барлық құқықтық қағидаларды үш
түрге бөлуге болады:
· барлық құқық салаларына, соның ішінде, еңбек құқығына да
т.н жалпы құқықтық қағидалар (заңдылық, теңдік, демократизм
қағидалары ж.не т.б.);
· құқық саласының нормаларының ерекшеліктерін, олардың
бағыттылығын көрсететін салалық қағидалар;
· тек белгілі бір құқық саласына т.н сала ішіндегі қағидалар
(мысалы, халықты жұмыспен қамту, еңбек дауларын қарастыру
қағидалары ж.не т.б.).
Кейбір салалық қағидалар өзінің сипаты бойынша салааралық та, яғни, екі
немесе одан да көп құқық салаларына т.н қағида болуы мүмкін. Мысалы,
еңбекті қорғауды, еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету қағидалары
тек еңбек құқығына ғана емес, сонымен қатар, жер, азаматтық, қылмыстық
атқару құқықтарына да т.н, себебі, аталған құқық салалары да еңбекті
қолдануды (фермерлік қызмет, мердігерлік шарттары бойынша жұмыс жасау,
жазаны өтеу мекемелеріндегі жұмыс ж.не т.б.) реттейді. Жалпы (салааралық)
қағидалар еңбекті құқықтық реттеуде басты рөлге ие. Олар Қазақстан
Республикасының Конституциясында бекітілген ж.не бұл жайт олардың жалпылық
сипатын д.лелдейді. Мұндай қағидалардың қатарынан мыналарды
атауға болады: заңдылық қағидасы; азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен
заңды мүдделерінің мемлекеттің мүдделерінен үстемдігі қағидасы; мемлекеттік
қызметке кірудегі тең құқық; қоғамдық көзқарасты ескеру ж.не жариялық;
ұлтаралық одақтастық қағидасы. Заңдылық қағидасы мемлекеттік органдардың,
қоғамдық бірлестіктердің ж.не азаматтардың ҚР Конституциясын ж.не заңдарын
сақтау, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын
құрметтеу міндетінен көрініс табады. ҚР Конституциясында заң мен сот
алдында жұрттың б.рінің тең екендігі, тегіне, .леуметтік, лауазымдық ж.не
мүліктік жағдайына, жынысына, н.сіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайтыны көзделген. Алайда, .леуметтік
немесе құқықтық қорғауды қажет ететін тұлғаларды жұмысқа алу кезіндегі
ерекшеліктер, таңдау мен шектеулер кемсіту деп саналмайды. Мысалы, .йел
адамдарға, к.мелетке толмаған қызметкерлерге,
мүгедектерге ж.не қорғауды қажет ететін өзге де тұлғаларға қызметіне
қатысты жеңілдіктер беру.
4.Ењбек ќ±ќыѓыныњ ќайнар кµздері.
АЕњбек ќ±ќыѓыныњ ќайнар кµздерініњ т‰сінігі оларды саралау.
БНегізгі жєне µндірістік нормативтік ќ±ќыќтыќ актілер.
ВЕњбек туралы зањдардыњ кењістікте, уаќытпен, т±лѓалардыњ ортасына ќарай
ќолданылуы.
ДЛокальді нормативтік атілердіњ т‰сінігі мен т‰рлері.
ЕЌР –ныњ ќолданыстаѓы нормативтк актілерініњ нормативтік ќ±ќыќтыќ
актілермен араќатынасы.
ЖХалыќаралыќ ењбек стандарттарыныњ т‰сінігі.
Еңбек құқығының қайнар көздері – бұл қай органның қандай м.селелерге
қатысты қабылдағанына байланысты ерекшеленетін еңбек заңнамасының
нормативтік құқықтық актілері. В.Н.Уваров атап өткендей, еңбек құқығы
қайнар көзінің түсінігі тура мағынада
еңбек құқығының нормаларына бастама беретін, еңбек туралы нормаларды
туындататын ж.не олардың мазмұны анықталатын қасиеттен тұрады, сондықтан
еңбек құқығының қайнар көздерін 2 құрамдас бөліктің: еңбек туралы құқықтық
нормалардың материалдық мазмұнының ж.не нысанының біртұтастығы ретінде
сипаттауға болады. Еңбек құқығы қайнар көздерінің материалдық мазмұны еңбек
қатынастарымен байланысты. Еңбек қатынастары барысында бірлескен еңбек
жүзеге асырылған кезде қызметкер мен жұмыс берушінің экономикалық, саяси
ж.не .леуметтік қажеттіліктері, олардың мүдделері қарама-
қайшы болуы мүмкін. Мұндай жағдайда оларды реттеудің, еңбек қатынастары
жүйесіндегі белгілі бір құқықтық нормаларды, жүріс-тұрыс ережелерін
анықтаудың қажеттігі туады.
Еңбек қатынастары жүйесіндегі бұл нормаларды, жүріс-тұрыс ережелерін
мемлекеттің арнайы органдары анықтайды. Яғни, еңбек құқығы қайнар
көздерінің түсінігі мемлекеттік органдардың құқықты қалыптастыру, оған
заңдар, жарлықтар, қаулылар ж.не өзге нормативтік құқықтық актілер нысанын
беру жөніндегі тікелей қызметімен байланысты. Бұл жерде біз еңбек құқығының
қайнар көздері түсінігінің формальды немесе заңды мағынасын
байқаймыз. Сонымен, еңбек құқығының қайнар көздері ретінде мемлекеттің
құзыретті органдарының еңбек ж.не өзге де қоғамдық қатынастарды реттеу
саласындағы құқық
шығарушы қызметінің н.тижелерін тануға болады. Басқаша айтар болсақ, еңбек
құқығының қайнар көздері – бұл жалданбалы қызметкерлердің еңбегін пайдалану
ж.не
ұйымдастыру жөніндегі қатынастарды, еңбек нарығын реттейтін нормативтік
құқықтық актілер. Еңбек құқығының қайнар көздері осы саланың нормаларынан
тұрады ж.не оларды осы нормаларды қолдану актісімен шатастыруға болмайды.
Мысалы, ҚР Еңбек туралы заңы еңбек құқығының жұмыстан босату туралы
нормалардан тұратын қайнар көзі, ал ұйым басшысының жұмыстан босату (немесе
қызметке қабылдау, ауыстыру, т.ртіптік жаза тағайындау) туралы бұйрығы
құқыққолдану актісі болып табылады. Жалпы алғанда еңбек құқығының барлық
қайнар көздері қайнар көздер жүйесін құрайды, мұнда олар өз м.ні,
бағыңыстылығы бойынша ҚР Конституциясынан, еңбек туралы халықаралық-
құқықтық актілерден (Халықаралық еңбек ұйымының конвенциялары ж.не
ұсынысатыр, БҰҰ-ның актілері ж.не өзге де халықаралық шарттар) ж.не
республиканың басқа да
міндеттемелерінен, сонымен қатар ҚР Конс титуциялық Кеңесінің ж.не Жоғарғы
Сотының нормативтік қаулыларынан, ҚР Еңбек туралы заңынан ж.не өзге де
заңға с.йкес актілерден (ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, Еңбек ж.не халықты .леуметтік қорғау министрлігінің қаулылары,
өзге де министрліктер мен ведомстволардың нормативтік бұйрықтарынан бастап,
тіпті, локальдық нормалардан (белгілі бір ұйым қызметкерлеріне арналған)
тұратын ұжымдық шарттардың нормативтік бөліктеріне, сонымен қатар,
.леуметтік-.ріптестік келісімдерге дейін белгілі бір кезектілікті құрайды.
Еңбек құқығы қайнар көздерінің түрлері.
. Туынды актілер негізгі нормативтік құқықтық актілердің негізінде
қабылданады ж.не олармен бірге біртұтас жүйені құрайды. ҚР 1998 жылғы 24
наурыздағы № 213 Нормативтік құқықтық актілер туралы заңының 4-бабына
с.йкес, Конституцияны
қоспағанда, өзге нормативтік-құкықтық актілердің заң күшінің арақатынасы
мынадай төмендей беретін деңгейлерге с.йкес болады: Қазақстандық құқықтың,
соның ішінде, еңбек құқығының қайнар көздерінің арасында ерекше орынды
Қазақстан Республикасының Конституциясы иеленген. Конституцияның ең жоғары
заңдық күші бар ж.не Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады.
Қазақстан Республикасында қабылданатын
заңдар мен өзге де құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы
келмеуі тиіс.
Конституцияның жоғары заңды күші мынадан көрініс табады.
1) Конституция заңдар мен заңға с.йкес актілерге қарағанда
артықшылық рөлге ие;
2) Конституция тиісті мемлекеттік органдардың заңдар мен
заңға с.йкес актілерді қабылдау т.ртібін белгілейді.
Басқаша айтар болсақ, конституциялық нормалар заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілерді қабылдау үшін қайнар көз болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы ағымдағы заңнама үшін
негізгі база, құқықтың басты қайнар көзі
болып табылады. Ол жалпы құқық, соның ішінде, еңбек құқығының қайнар
көздеріне қатысты бірқатар жаңа ережелер бекітті. ҚР Конституциясы адам
ж.не азаматтың құқықтарын, бостандықтарын ж.не міндеттерін, заң мен сот
алдында жұрттың б.рінің теңдігін заңнамалық тұрғыда бекітті. Тегіне,
.леуметтік, лауазымдық ж.не мүліктік жағдайына, жынысына, н.сіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай
кемсітуге болмайды. Конституция .ркімнің еңбек ету бостандығын, қызмет пен
к.сіп түрін еркін таңдау құқығын; еріксіз еңбекке тыйымды ж.не қауіпсіздік
пен тазалық талаптарына сай
еңбек ету құқығын; еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-
ақ жұмыссыздықтан .леуметтік қорғалуға құқығын жариялады. Конституция
қызметкерлердің заңмен белгіленген т.сілдерді пайдалана отырып, жеке ж.не
ұжымдық еңбек дауларын
шешу құқығын мойындады. .ркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек шарты бойынша
жұмыс істейтіндерге заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс
ж.не мереке күндеріне, жыл сайынға ақылы демалысқа кепілдік беріледі.
Конституциялық нормалардың мазмұны еңбек туралы заңдарда ж.не заңға с.йкес
актілерде сипатталады. Еңбек туралы заңдар жүйесінде заң шығарушы
актілердің маңызы ерекше. ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы Нормативтік құқықтық
актілер туралы заңына с.йкес заң шығарушы актілерге
мыналар жатады: · Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін
заңдар; · констиуциялық заңдар; ҚР Президентінің конституциялық заң күшіне
ие жарлықтары;
· Қазақстан Республикасының кодекстері; заңдар; ҚР Президентінің заң күшіне
ие жарлықтары;
· Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік
жарлықтары;
· ҚР Парламентінің нормативтік қаулылары;
· министрлердің нормативтік бұйрықтары; мемлекеттік
комитеттердің нормативтік қаулылары; орталық мемлекеттік
органдардың нормативтік бұйрықтары ж.не қаулылары;
· м.слихаттар мен .кімдердің нормативтік шешімдері.
Төменгі деңгейде тұрған нормативтік актілердің ешбірі жоғары деңгейдегі
нормативтік құқықтық актілерге қайшы болмауы тиіс.ҚР Конституциялық
Кеңесінің, ҚР Жоғарғы Сотының ж.не ҚРОрталық сайлау комиссиясының
нормативтік қаулыларыжоғарыдағы иерархиядан тыс тұрады.Заңның өзге заңға
с.йкес актілерге қарағанда жоғары күшіболады. Бұл заңдылық қағидасының
м.нінен де байқалады. Заңдареңбекті пайдалану саласындағы барлық маңызды
қоғамдыққатынастарды реттейді, жұмыс берушілер мен азаматтардың еңбек
қабілеттігі м.селелері жөніндегі негізгі қағидалар мен нормалардыбекітеді,
еңбек жағдайы, .леуметтік қорғау, еңбекті қорғау сияқтымаңызды м.селелерді
анықтайды. Бұдан өзге қатынастардыңбарлығы заңға с.йкес актілермен
реттеледі.Еңбек құқығының маңызды қайнар көздері болып
ҚазақстанРеспубликасының заңдары табылады.ҚР Конституциясына ж.не ҚР 1998
жылғы 24 наурыздағыНормативтік құқықтық актілер туралы заңына с.йкес
заңдардыңкелесі түрлерін атап өтуге болады:
1) ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізетін
заңдар. Олар ҚР Конституциясында (62-б. 3-т.) белгіленген
т.ртіппен қабылданады. Мысалы: мемлекеттік қызметшілердің
жасына қойылатын талапты жойған ҚР 1998 жылғы 7 қазандағы ҚР
Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңы
(33-б. 4-т.);
2) ҚР конституциялық заңдары. Конституциялық заң ретінде ҚР
Конституциясында осылай танылған ж.не Конституцияда
белгіленген т.ртіпте қабылданған заң танылады. Мысалы, ҚР 1991
жылғы 16 қазандағы ҚР мемлекеттік т.уелсіздігі туралы
конституциялық заңы;
3) жай заңдар. Мысалы, ҚР 1999 жылғы 10 желтоқсандағы ҚР
еңбек туралы заңы, ҚР 1998 жылғы 30 желтоқсандағы ҚР халқын
жұмыспен қамту туралы заңы ж.не т.б.
Сонымен қатар, еңбек құқығының қайнар көздері ретінде еңбекқатынастары
саласындағы заңға с.йкес актілер де танылады.Заңға с.йкес актілерге заң
шығарушы болып табылмайтын өзгеде нормативтік құқықтық актілер жатады. Бұл
– ҚР Президентініңнормативтік жарлықтары, ҚР Парламентінің ж.не
Үкіметініңнормативтік қаулылары, министрлердің нормативтік
бұйрықтары,м.слихаттар мен .кімдердің нормативтік шешімдері.Заңға с.йкес
нормативтік актілер 2 белгімен сипатталады:1) заңға с.йкес нормативтік
актілер заңдарға қайшы келмеуіж.не шегінен шықпауы тиіс;
2) олар заңдарды орындауды ұйымдастыруға бағытталған.
ҚР Конституциясының 62-бабына с.йкес, ПарламентРеспубликаның бүкіл
аумағында міндетті күші бар ҚазақстанРеспубликасының заңдары, Парламенттің
қаулылары, Сенат пен
М.жілістің қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды.Республиканың заңдары
Республика Президенті қол қойғаннанкейін күшіне енеді. Республиканың
заңдары, Парламент пен оның
Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиіс.Парламент пен
оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшыкелмеуі тиіс.Заңға с.йкес
актілердің қатарынан ҚР Президентініңнормативтік жарлықтары жоғары заңды
күшке ие. Олар ҚР
Парламенті мен оның Палаталарының құзыретіне кірмейтінм.селелер бойынша
қабылданады. Мысалы, ҚР Президентінің 1990жылғы 29 мамырдағы Мемлекеттік
ж.не еңбек т.ртібін нығайтубойынша шұғыл шаралар туралы жарлығы.Еңбек
туралы нормативтік құқықтық актілердің басымкөпшілігін Қазақстан
Республикасы Үкіметінің нормативтік
қаулылары құрайды. Олар жалпымемлекеттік сипатқа ие.ҚР Конституциясының 69-
бабына с.йкес Үкімет өзқұзыретіндегі м.селелер бойынша қаулы, ал Премьер-
министр -
өкімдер шығарады. Бұл актілер бүкіл республика аумағындаміндетті сипатқа
ие.
Еңбек құқығы қайнар көздерінің арасында ҚазақстанРеспубликасының ҚР еңбек
туралы заңының орны ерекше. Бұлакт еңбек құқығының жүйесіне кіретін
қоғамдық қатынастардың
бүкіл кешенін реттейді.
Еңбек саласындағы маңызды заңдарға ҚазақстанРеспубликасы еңбек құқығының
қайнар көздері ретінде жалпысипаттама. Қазақстан Республикасында еңбек
м.селелері бойыншамаңызды заңдарға мыналар жатады:
Халықты еңбекпен қамту туралы заң. Елімізде жұмыссыздықдеген пайда болып,
жұмыссыздардың саны көбейіп келе жатқанжағдайда қабылданған бұл акт –
біздің республикамыздағыхалықты еңбекпен қамтуға бағытталған алғашқы заң.
Аталған заң
еңбекпен қамту қағидасын бекітіп, еңбекпен қамту, жұмыссыз,жұмыссыздың
м.ртебесі сияқты түсініктерді анықтады, соныменқатар, мемлекеттік
органдардың жұмыс берушілермен ж.нежұмыссыздармен қарым-қатынастарын
реттеді.Осы заңға с.йкес еңбекпен қамту ж.не жұмысқа орналастыруоргандары
да жұмыс істейді. Қызметкерлер еңбек шартын
бекітпестен бұрын аталған органдармен қатынасқа түседі.
Ұжымдық шарттар туралы заң к.сіпорын, ұйым деңгейінен жоғары.леуметтік-
.ріптестік қатынастарды реттейді. Сонымен қатар, бұл заң ұжымдықшарт ж.не
оның бекіту т.ртібін реттейді ж.не де алғаш рет ұжымдықшарттарды ж.не
.леуметтік-.ріптестік қатынастарды бекіту бойыншаұжымдық келіссөздерді
жүргізудің т.ртібін бекітті.
Еңбекті қорғау туралы заң еңбекті қорғау саласындағымемлекеттік саясатты
бекітті. Бұл актінің ережелері жұмысбарысында қызметкерлердің өмір ж.не
денсаулық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету ережелерін реттейді.К.сіптік одақтар туралы заң Қазақстан
Республикасындак.сіптік одақтарды құрудың құқықтық негіздерін орнықтырды,
олардың негізгі құқықтары мен қызмет кепілдіктерін бекітті,к.сіптік
одақтардың қызметкерлер құқықтарын қорғауғабайланысты жұмыс берушілермен
ж.не олардың бірлестіктерімен,мемлекеттік билік органдарымен ж.не
жергілікті өзін-өзі басқару
органдарымен, заңды тұлғалармен ж.не азаматтармен қарым-қатынастарын
реттеді.
Ұжымдық еңбек даулары туралы заң ұжымдық еңбекдауының түсінігін, ұжымдық
келіспеушіліктерді шешу мерзімінж.не т.ртібін бекітті. Заңда ереуілге
шығудың анықтамасы,
ереуілді қашан ж.не қандай т.ртіппен жариялап, ұйымдастыруғаболатыны,
кімдердің ереуілге қатыса алмайтыны көрсетіліп,ереуілге қатысушылардың
кепілдіктері мен заңсыз ереуілге
шыққаны үшін жауапкершілік көзделген.Мемлекеттік қызмет туралы заң –
мемлекеттік
қызметшілердің арнайы еңбегін реттеуге бағытталған алғашқы заң.Заңда
мемлекеттік қызметшілердің түсінігі берілген, олардықызметке алу ж.не
босату т.ртібі, олардың құқықтары менміндеттері анықталған. Бұл заң
мемлекеттік қызметшілер үшін
арнайы нормаларды (мысалы, мемлекеттік қызметшілерге қатыстыбірқатар
шектеулер) ж.не демалыс уақыты, қосымша ақы төлеубойынша жеңілдік-нормалар
ж.не т.б. белгіленген. Бұл актідемемлекеттік қызметшілерге Қазақстан
Республикасының еңбектуралы заңнамасының (заңдардың өзінде аталып өткен
кейбірережелерді санамағанда) .рекеті таралатындығы аталып өткен.
Аталған заң қызметке конкурстық т.ртіппен алуды ж.не біліктілікемтихандарын
енгізді.
Заңдардан өзге барлық қайнар көздер заңға с.йкес актілерболып табылады,
олар: ҚР Президентінің жарлықтары, ҚРҮкіметінің қаулылары, министрліктер
мен ведомстволардың
нормативтік бұйрықтары, ҚР Еңбек ж.не халықты .леуметтікқорғау
министрлігінің қаулылары ж.не т.б.Еңбек құқығы қайнар көздерінің арасындағы
заңға с.йкесактілердің ішінде ұсынушылық сипаттағы актілер да бар.
Олардыңнегізінде локальдық актілер де бар. Мысалы, ҚР Еңбек ж.нехалықты
.леуметтік қорғау министрлігінің Еңбек шартын
(келісімін) жазбаша нысанда жасау туралы ұсынысты ж.не Еңбекшартының
(келісімінің) үлгілік нысанын бекіту туралы қаулысы.Бұл актіде еңбек
шартын жазбаша нысанда қалай жасасу туралыұсыныстар ж.не келісімнің үлгілік
нысаны келтірілген.Ұсынушылық актілердің негізінде жергілікті жерлерде
еңбекқұқығының локальдық нормалары жасалады.
Локальдық нормативтік актілерді басшылық (жұмыс беруші)белгілі бір
өндірістің ерекшеліктерін ескере отырып, к.сіптік одақкомитетінің
қатысуымен еңбек ұжымының жалпы жиналысындақабылдайды. Оларға, мысалы, мына
актілер жатады: ішкі еңбек
т.ртібінің ережелері, еңбек ұжымы мен жұмыс берушінің арасындағыұжымдық
шарт, жыл бойғы жұмыс қорытындысы бойынша сый ақы төлеутуралы ереже,
еңбекті қорғау м.селелері бойынша .р түрлі келісімдер.Еңбек құқығы қайнар
көздерінің арасында Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлықтарымен қабылданғанбірқатар актілер де
бар. ҚР Президенті ҚазақстанРеспубликасының бүкіл аумағында міндетті күшке
ие жарлықтар
мен өкімдер шығарады, олар заңға с.йкес актілер болыптабылғандықтан ҚР
Конституциясына ж.не заңдарына с.йкесболуы тиіс.Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларымен еңбектің .ртүрлі м.селелеріне қатысты заңдарды
орындауға қатысы нормалар
қабылданады. Еңбек жөніндегі арнайы орган – ҚР Еңбек ж.нехалықты .леуметтік
қорғау министрлігі. Бұл министрлік еңбектіқорғау, жалақы, халықты еңбекпен
қамту ж.не .леуметтік қорғауж.не өзге де м.селелер жөнінде актілер
қабылдайды.М.слихаттар ж.не .кімдер өз құзыреті шегінде өздерінебағыңысты
аумақтарда еңбекті қолдану ж.не ұйымдастыру
м.селелері бойынша нормативтік шешімдер қабылдайды.Қазақстан
Республикасының Конституциясының 88-бабына с.йкесм.слихаттар мен .кімдердің
нормативтік шешімдері тиісті.кімшілік-аумақтық бірліктің аумағында міндетті
күшке ие. Егерм.слихаттардың шешімдері ҚР Конституциясына ж.не заңшығарушы
актілеріне қайшы болса, олардың күші сот т.ртібіменжойылуы мүмкін. Ал
.кімдердің шешімдері ҚР Конституциясы мен
заң шығарушы актілеріне қайшы болса, олардың күші ҚРПрезидентінің, ҚР
Үкіметінің немесе жоғары тұрған .кімдердіңактілерімен жойылады, сонымен
қатар, сот т.ртібімен де жойылуымүмкін.
Нормативтік құқықтық актілер өз күшіне келесі мерзімдердеенеді:1. Қазақстан
Республикасының заңдары, ҚР Президентініңжарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары – егер осы актілердіңөздерінде не олардың күшіне енуі туралы
актілерде өзге мерзім көрсетілмесе, ресми түрде алғаш жариялағаннан кейін
күнтізбелік он күн өткен соң;2. ҚР Парламентінің ж.не оның Палаталарының
қаулылары –егер осы актілердің өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде
алғаш жарияланған күннен бастап;3. ҚР Конституциялық Кеңесінің қаулылары –
қабылданған күннен бастап; 4. ҚР Үкіметінің құрамына кіретін ж.не кірмейтін
орталық
атқарушы ж.не өзге де орталық мемлекеттік органдардың, соның ішінде, ҚР
Жоғарғы Сотының, ҚР Ұлттық Банкісініңнормативтік құқықтық актілері – егер
осы актілердіңөзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде
алғашжарияланғаннан кейін күнтізбелік он күн өткен соң.Бұл заңның тек
күшіне енген с.тінен бастап қана құқықтық қатынастарды реттеп, белгілі бір
заңды салдарды тудыратынынбілдіреді. Еңбек заңнамасы саласында негізгі
нормативтік құқықтықактілерден туындайтын бірқатар туынды нормативтік
құқықтықактілер бар. Мұндай актілердің қатарына мыналар жатады: 1) қағида –
қандай да бір қызмет түрін ұйымдастыру ж.не жүзеге асыру т.ртібін
белгілейтін нормативтік құқықтық акт;
2) ереже – қандай да бір мемлекеттік органның немесе оның құрылымдық
бөлімшесінің м.ртебесі мен өкілеттігін белгілейтін нормативтік кұқықтық
акт;
3) регламент – қандай да бір мемлекеттік орган мен оның құрылымдық
бөлімшелері қызметінің ішкі т.ртібін реттейтін нормативтік құқықтық акт;
4) нұсқаулық – заңдардың коғамдық қатынастардың қандай да бір саласында
қолданылуын егжей-тегжейлі көрсететін нормативтік құқықтық акт.
Аталған нормативтік құқықтық актілердің барлығытуынды сипатқа ие ж.не
негізгі актілерге қатысты қосымшарөлді атқарады.
Еңбек құқығы қайнар көздерінің жүйесі келесіерекшеліктерге ие:
1) еңбек заңнамасы актілерін қабылдауға осы сала субъектілерінің өздері
қатысады (қызметкерлер өз еңбек ұжымдары, к.сіптік одақтар ж.не өзге де
өкілдік органдар арқылы;
жұмыс берушілер локальдық нормаларды шығару кезінде ж.не өз өкілдері
арқылы);
2) қайнар көздер жүйесіне еңбек құқығының біртұтастығын ж.не .р түрлілігін
көрсететін жалпы (барлық қызметкерлер үшін) ж.не арнайы (қызметкерлердің
кейбір санаттары үшін) еңбек заңнамасы енеді;
3) еңбек құқығы қайнар көздерінің барлығы заңдарға ж.не заңға с.йкес
актілерге бөлінеді. Заңдар, өз кезегінде, негізгі (Конституция), өзге де
конституциялық (Адам құқықтарының
жалпы декларациясы) ж.не ағымдағы (мысалы, ҚР мереке күндері туралы заң)
деп бөлінеді. Қазақстан Республикасының Конституциясы мен ҚР Еңбек туралы
заңы Қазақстан Республикасының аумағында жоғарғы күшке ие.
4) бұл жүйеде мамандандырылған органдардың (мысалы, ҚР Еңбек ж.не халықты
.леуметтік қорғау министрлігі) актілері мен еңбекті қорғауға, еңбек
заңнамасына бақылау мен қадағалауды жүзеге асыратын мамандандырылған
мемлекеттік инспекциялардың нормативтік бұйрықтары, ережелері,нұсқаулықтары
бар;
5) ҚР еңбек құқығы қайнар көздерінің жүйесіне, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасы таныған еңбек м.селелері жөніндегі халықаралық- құқықтық
актілер ж.не Қазақстан Республикасының өзге мемлекеттермен .леуметтік-еңбек
қатынастары бойынша бекіткен
халықаралық шарттары жатады. ҚР Конституциясында осы халықаралық
нормалардың ұлттық заңнамадан үстемдігі атап көрсетілген. Еңбек құқығының
барлық қайнар көздерін бағыңыстылығы бойынша заңдар мен заңға с.йкес
актілер деп қана емес, олардың .рекет ету ауқымы бойынша (республикалық,
облыстық, қалалық, салалық жарғылар, ережелер) ж.не еңбек құқығының жүйесі,
яғни, институттар бойынша да бөлуге болады. Еңбекқұқығының қайнар көздері
болып табылатын нормативтікқұқықтық актілер үшін олардың .рекет ету күшінің
басталу ж.неаяқталу уақытын, яғни, олардың уақыттағы шектерін
белгілеудіңт.жірибелік маңызы зор.ҚР Конституциясының нормалары мен
ережелері оны ресмитүрде жариялаған күннен бастап күшіне енеді. 1995 жылға
30тамызда республикалық референдумда Конституцияны қабылдағанкүн Қазақстан
Республикасы Конституциясының күні депсаналады. ҚР Конституциясы күшіне
енгенге дейін ҚазақстанРеспубликасының аумағында қолданыста болған заңдар
мен өзгеде құқықтық актілердің Конституцияға қайшы келмейтін
бөліктеріқолданылады. Конституция ж.не оның жекелеген нормативтікережелері
белгіленген т.ртіп бойынша жаңа Конституцияқабылдағанға дейін немесе осы
ережелерге өзгертулер ментолықтырулар енгізетін конституциялық заң
қабылдағанға дейін
қолданыста болады.
Қазақстан Республикасының заңдары, ҚР Президентініңжарлықтары ж.не ҚР
Үкіметінің қаулылары, егер осы актілердіңөзінде не олардың күшіне енуі
туралы актілерде өзге мерзім
көрсетілмесе, алғаш рет ресми түрде жариялаған күннен бастапкүнтізбелік он
күн өткен соң күшіне енеді. Мысалы, ҚазақстанРеспубликасының ҚР еңбек
туралы заңы 1999 жылғы 10
желтоқсанда қабылданды, ал ҚР ҚР еңбек туралы заңыныңкүшіне енуі туралы
арнайы заңның негізінде 2000 жылғы 1қаңтардан бастап күшіне енді.ҚР
Парламентінің ж.не оның Палаталарының қаулылары, егеросы актілердің өзінде
өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғашжарияланған күннен бастап, ал ҚР
Конституциялық Кеңесініңқаулылары қабылданған күннен бастап күшіне
енеді.Орталық атқарушы ж.не өзге де орталық мемлекеттікоргандардың
нормативтік құқықтық актілері, егер осы актілердіңөзінде өзге мерзім
көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланғаннанкейін күнтізбелік он күн өткен
соң күшіне енеді. Д.л осындаймерзімдер жергілікті өкілдік ж.не атқарушы
органдардың
нормативтік құқықтық актілерінің күшіне енуі үшін де
белгіленген.Нормативтік құқықтық актілердің күшіне ену уақытыныңмаңызы өте
зор, себебі, ол осы актілерде көзделген заңды
жауапкершіліктің туындау мерзімдерімен ж.не осы актілердің керікүші туралы
м.селені шешумен байланысты. Жалпы ережебойынша нормативтік құқықтық
актінің күші бұл акт күшінеенгенге дейінгі қатынастарға таралмайды. Тек
актінің өзінденемесе осы актінің күшіне енуі туралы арнайы заңда
нормативтікқұқықтық актінің не оның бөлігінің кері күші көзделсе ғана ол
өзікүшіне енгенге дейінгі қатынастарды реттеуде қолданылуы мүмкін.Еңбек
туралы нормативтік құқықтық актілердің (ҚР Жоғарғы Сотыныңж.не
Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулыларынесептемегенде) күшіне
енуінің маңызды жағдайы болып олардың
ҚР .ділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өтуі табылады.Мемлекеттік
тіркеуден өтпеген нормативтік құқықтық актілердің заңды күші
болмайды.Нормативтік құқықтық актінің күші тұрақты немесе уақытшаболуы
мүмкін. Егер актінің өзінде немесе осы актінің күшіне енуітуралы актіде
өзге мерзім көзделмесе, нормативтік құқықтықактінің күші тұрақты деп
танылады. .рекет ету күшінің уақытшамерзімі бүкіл акт не оның жекелеген
бөліктері (бөлігі) үшінбелгіленуі мүмкін. Мұндай жағдайда еңбек туралы
нормативтікқұқықтық актінің күші қандай мерзімге дейін сақталатыны
міндеттітүрде көрсетіледі. Бұл мерзім өткеннен кейін нормативтікқұқықтық
актіні қабылдаған орган актінің күшіне қатысты жаңа мерзімді белгілеуі
немесе оны тұрақты деп тануы мүмкін.
Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші.
Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші аумақ деген түсінікпен
тығыз байланысты. Жалпы алғанда аумақ ретіндемемлекеттік шекара шегіндегі
жер қабаты, жер қойнауы, су ж.не.уе кеңістігі танылады. Бұл жағдайда
Қазақстан Республикасының
аумағы нормативтік құқықтық актілердің .рекет ету күшініңқұқықтық кеңістігі
болып табылады.Егер актілердің өзінде немесе осы актілердің күшіне
енуітуралы актілерде өзгеше көзделмесе, ҚР Президенті, ҚРПарламенті ж.не ҚР
Үкіметі, орталық атқарушы ж.не өге де
орталық у.кілетті органдары қабылдаған нормативтік құқықтықактілердің күші
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағынатаралады.Нормативтік құқықтық
актілердің кеңістіктегі күші туралы сөзқозғай отырып, олардың күші
Қазақстан Республикасыныңелшіліктеріне, өкілдіктеріне, сауда кемелеріне
ж.не шетелдегі өзгеде аумақтық құрылымдарына таралатынын ескеріп өткен
жөн.Себебі, Қазақстан Республикасының аумағы түсінігі жер-
аумақтық, теңіз ж.не .уе шектерімен ғана шектеліп қоймайды,сонымен қатар,
халықаралық-құқықтық актілермен де анықталады.Атап өтетін тағы бір жайт,
егер сыртқы еңбек миграциясысаласындағы халықаралық келісімдерде көзделсе,
ҚазақстанРеспубликасы еңбек туралы нормативтік құқықтық актілерініңкүші
өзге мемлекеттерде жұмыс істеп жүрген азаматтарға датаралады.Жергілікті
өкілдік ж.не атқарушы органдар қабылдағаннормативтік құқықтық актілердің
күші тиісті .кімшілік-аумақтықбірліктің аумағына ғана таралады.Қазақстан
Республикасының жекелеген жерлеріндегі (шалғайелді мекендер, сусыз жерлер,
таулы өлке ж.не т.б.) еңбекжағдайының ерекшеліктерін ескере отырып,
қызметкерлердіңжекелеген санаттарының жалақысына қатысты
аудандықкоэффиценттерді, .р түрлі жеңілдіктерді, кепілдіктерді ж.не
т.б.көздейтін арнайы құқықтық актілер қабылданады.Нормативтік құқықтық
актілердің тұлғалар шеңберібойынша күші. Бұл ерекшелік белгілі бір тұлғалар
санатынақандай да бір нормативтік құқықтық актіні күшінің
таралуерекшелігінен көрініс табады.Егер ҚР Конституциясында, заңдарда ж.не
Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,нормативтік
құқықтық актілердің күші Қазақстан Республикасындаеңбек қызметін жүзеге
асырушы ҚР азаматтарына, шетелдіказаматтарға ж.не азаматтығы жоқ тұлғаларға
таралады.Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан,құрылтайшылары
немесе меншік иелері (толығымен немесеішінара) шетелдік заңды ж.не жеке
тұлғалар болып табылатынұйымдардың қызметкерлеріне ҚР еңбек заңнамасының
нормаларықолданылады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар ретіндеҚазақстан
Республикасының азаматтары болып табылмайтын ж.неөздерінің өзге мемлекетке
тиесілігі жөнінде д.лелдері бар тұлғалартанылады.Қазақстан Республикасының
азаматтары болып табылмайтын
ж.не өздерінің өзге мемлекетке тиесілігі жөнінде д.лелдері жоқ тұлғалар
азаматтығы жоқ тұлғалар ретінде танылады.
Шетелдік азаматтар еңбек қатынастарында Қазақстан Республикасының
азаматтарына тиесілі құқықтарды иеленіп,міндеттерді орындайды.Егер
Қазақстан Республикасының заңнамасына с.йкес осындайлауазымға тағайындалу
немесе еңбек қызметімен айналысу
Қазақстан Республикасының азаматтығына тиесілігімен байланысты болса,
шетелдік азаматтар белгілі бір лауазымдарға тағайындала алмайды немесе
белгілі бір еңбек қызметіменайналаса алмайды (ҚР Президентінің 1995 жылғы
16 маусымдағыҚазақстан Республикасындағы шетелдік азамтатардың
құқықтықжағдайы туралы заң күші бар жарлығы).Т.уелсіз Мемлекеттер
Достастығына қатысушы-мемлекеттеразаматтарының Қазақстан Республикасы
аумағындағы еңбекқызметі осы мемлекеттер арасында екіжақты, сонымен
қатар,көпжақты негізде бекітілген шарттарға ж.не заңға с.йкес
жүзегеасырылады (ҚР 1997 жылғы 13 желтоқсандағы Тұрғындардыңкөшіп-қонуы
туралы заң).Еңбек саласындағы құқықтық нормалар екі үлкен топқа
бөлінеді(бұлай бөлудің негізіне объективтік факторлар, соның
ішінде,Қазақстанның .р түрлі аудандарындағы ауыр табиғи-климаттық
жағдайлар алынған):
1) экономика саласына ж.не еңбек жағдайына қарамастан,жалданбалы еңбек
қызметкерлерінің барлығына таралатын жалпынормалар. Мысалы, ҚР ҚР еңбек
туралы заңының күші текҚазақстан Республикасының азаматтарына ғана емес,
сонымен
қатар, Қазақстан Республикасы аумағында еңбек қызметін жүзегеасырушы
шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға датаралады;
2) қызметкерлердің жекелеген санаттарына (.йел адамдарға,к.мелетке
толмағандарға, бюджет саласының қызметкерлеріне,ауыр ж.не зиянды өндіріс
жұмысшыларына, уақытша ж.не
маусымдық қызметкерлерге ж.не т.б.) таралатын арнайы нормалар.Осы заңда
қызметкерлердің белгілі бір санаттары – еңбек құқыққабілеттігі шектеулі
тұлғалар, к.мелетке толмағандар, жасы кішібалалары бар .йелдер үшін
жеңілдіктер көзделген.
Бұл заңда 18 жасқа толмаған қызметкерлер үшін еңбек жағдайы саласында
бірқатар жеңілдіктер көзделген, түнгі уақытта жұмысістеуге қатысты, қосымша
жұмысқа ж.не т.б. қатысты тыйым-нормалар бар. Мұндай қызметкерлер санатының
еңбекқатынастарын реттеу ҚР еңбек туралы заңмен де, сонымен
қатар,қызметкерлердің тиісті санаттарының еңбек жағдайын анықтайтынөзге де
заң шығарушы актілермен де жүзеге асырылады.Еңбек қабілеттігі шектеулі
тұлғалар үшін жекелеген жеңілдіктеркөзделген. ҚР 1991 жылғы 21 маусымдағы
Қаз КСР-дамүгедектердің .леуметтік қорғалуы туралы заңында
мүгедектердің еңбек қатынастары саласындағы құқықтарыанықталған. Олар үшін
жеке сауықтыру бағдарламасынанегізделген еңбек жағдайы жасалады. Ұжымдық
шартта
мүгедектер үшін еңбек жағдайы, соның ішінде, жалақы төлеум.селесі, жұмыс
уақыты мен демалыс уақыты ж.не өзге дежағдайлар көзделіп өтуі тиіс. Бұл
жағдайлар өзге қызметкерлерменсалыстырғанда мүгедектердің құқықтарын
шектемеуі немесе
олардың жағдайын нашарлатпауы керек.Жекелеген қызметкерлер санатының еңбек
жағдайы тек ҚР ҚР еңбек кодексі мен ғана емес, сонымен қатар, өзге
денормативтік құқықтық актілермен реттелуі мүмкін. Мысалы, ҚРМемлекеттік
қызмет туралы заңы барлық мемлекеттікқызметшілерге таралады.Мемлекеттік
қызметке қабылданатын тұлғаларға төмендегідейталаптар қойылады:
1) Қазақстан Республикасының азаматы болуы керек;
2) жекелген лауазымдарға қатысты Қазақстан Республикасының
заңнамасында өзгеше көзделмесе, жасы 18-ден төмен болмауы
тиіс;
3) қажетті білімі, к.сіби дайындық деңгейі болуы ж.не
белгіленген біліктілік талаптарына сай болуы тиіс (ҚР
Мемлекеттік қызмет туралы заңының 13-бабы).Қызметкерлерді санаттарға
бөлудің негізгі м.ні мынада: жалпыережелермен қатар олар үшін жұмысқа кіру
мен жұмыстан
босатуда; жұмыс уақыты мен демалыс уақытын реттеуде; жалақы төлеудегі
жеңілдіктер мен артықшылықтарға; т.ртіптік ж.не материалдық жауапкершілік
ж.не өзге де м.селелерге қатысты арнайы нормалар белгіленеді. Бұл мысалы,
он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер үшін –жұмыс уақытының қысқартылған
ұзақтығы ; олардың еңбегі түнгі уақытта пайдалануға қатысты тыйым-нормалар
, мерзімнен тыс жұмыстар істеуге тыйым т.б.
5. Ењбек ќ±ќыѓыныњ субьектілері.
АЕњбек ќ±ќыѓыныњ субьектілерініњ т‰сінігі мен т‰рлері.
БЖеке т±лѓа ењбек ќ±ќыѓыныњ субьектісі ретінде, оныњ ењбек
ќ±ќыќсубектілігі.
ВЖ±мысберуші ењбек ќ±ќыѓыныњ субьектісі ретінде.
Д Ж±мысберушілердіњ µкілдері.
Е Мемлекет ж±мыс беруші ретінде.
Еңбек құқығы субъектілерінің түсінігі ж.не түрлері. Кез келген құқық саласы
сияқты еңбек құқығының да өзінің субъектілер шеңбері бар. Осы субъектілер
арқылы осы құқық
саласының жалпы құқық жүйесіндегі ерекшеліктері анықталады. Еңбек құқығында
осы құқық саласының субъектілері ретінде қолданыстағы заңнаманың негізінде
қоғамдық еңбекті
ұйымдастыруға, еңбек үрдісін қолдану мен ұйымдастыруға еңбек заңнамасын
сақтай отырып қатысатын еңбек қатынастарының қатысушылары танылады. Қазіргі
кезде еңбек құқығы қатынастарына субъектілер ретінде еңбекке қабілетті
азаматтар (қызметкерлер), ұйымдар (жұмыс беруші, яғни, кез келген меншік
нысанындағы жеке ж.не заңды тұлғалар), еңбек ұжымдары, к.сіптік одақтар
ж.не мемлекеттік органдар қатысады. Алайда, бұл бір қарағандай оңай м.селе
емес. Еңбек құқығының субъектісі болу үшін еңбек құқығының аталған барлық
субъектілері заңға с.йкес арнайы қасиетке – құқықтық м.ртебеге ие болуы
тиіс. Бұл м.ртебе оларға қоғамдық еңбекпен байланысты нақты құқықтық
қатынастарға қатысу құқығын береді.
Еңбек құқығы субъектісінің құқықтық м.ртебесі ретінде қолданыстағы
заңнамаға с.йкес оның еңбек саласындағы негізгі құқықтық жағдайы
аталады.Құқықтық м.ртебенің мазмұны келесі негізгі элементтерден тұрады:
а) еңбек құқық қабілеттігі (құқық деликтқабілеттігі):
.) негізгі (статуттық) еңбек құқықтар ж.не міндеттер;
б) осы құқықтар мен міндеттердің заңды жалпы ж.не арнайы
кепілдіктері;
в) еңбек құқық бұзушылықтары үшін заңда көзделген
жауапкершілік.
Бұл төрт элемент бірлесе отырып, еңбек құқығының .рбір субъектісінің
құқықтық м.ртебесін құрайды.Енді еңбек құқық қабілеттігінен, еңбек
.рекетқабілеттігінен ж.не еңбек деликтқабілеттігінен тұратын еңбек
құқықсубъектілігін тереңірек қарастырып өтейік.
Еңбекке құқық қабілеттік – бұл еңбек заңнамасында танылған еңбек құқықтары
мен міндеттерін иелену қабілеті, яғни, еңбек құқығы қатынастарының
қатысушысы болудың теориялық мүмкіндігі немесе қабілеті. Бұл дегеніміз,
белгілі бір жағдайлар болған жағдайда – азаматтар үшін белгілі бір жасқа
жету, заңды тұлғалар үшін шаруашылық немесе мүліктік ж.не оралымды басқару
оқшаулығына жету – олар еңбек құқығы қатынастарының
субъектісі болуға ж.не құқықтар мен міндеттерді иеленуге қабілетті болады.
Яғни, кез келген жеке немесе заңды тұлға жұмыс істеуге ж.не жұмыс беруге
қабілетті. Еңбекке .рекет қабілеттік – бұл нақты құқықтық қатынастардың
мазмұнын құрайтын субъективтік құқықтар мен міндеттерді өз .рекеттері
арқылы иелену қабілеті. Басқаша айтар болсақ, еңбекке .рекет қабілеттік
азаматтың, ұйымның, еңбек ұжымының өз .рекеттері арқылы еңбек саласындағы
субъективтік құқықтар мен міндеттерді иелену қабілеті. Мысалы, азамат жұмыс
іздеп,
халықты жұмыспен қамту органдарымен құқықтық қатынастарға түссе, ол өзінің
жұмыс істеуге қатысты .рекеттері арқылы еңбек құқықтары мен міндеттерін
иеленеді. Жұмыс беруші – жеке немесе заңды тұлға, өзіне қызметкерлерді
таңдау ж.не жұмыс істеуші тұлғаларға жұмыс беруі арқылы еңбек құқықтары мен
міндеттерін иеленеді. Еңбек құқығы субъектілерінің маңызды ерекшелігі –
оларда еңбекке құқық қабілеттік пен .рекет қабілеттік бір мезгілде болуы
тиіс. Есте сақтайтын бір жайт: еңбекке құқық.рекет қабілеттік
дегеніміз бұл тек еңбек құқығының субъектілері ғана иеленетін ерекше
қасиет. Субъективтік құқықтар мен міндеттер заңнан туындауы мүмкін. Оларды
нақты еңбек құқығы қатынастарының мазмұнынан туындайтын субъективтік
құқықтар мен міндеттерден ажырата білу қажет. Заңдардан туындайтын
субъективтік құқықтар мен міндеттерді статуттық деп атайды. Олар еңбек
құқығы субъектілерінің құқықтық м.ртебесінің негізін құрайды ж.не еңбек
саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерде бекітіледі. Еңбек құқығы
субъектісінің негізгі статуттық құқықтары мен міндеттерінің тізімі .р түрлі
сипатқа ие ж.не олар өздерінің .леуметтік мақсатымен, еңбек саласында
атқаратын функциялардың сипатымен ерекшеленеді.ҚР Конституциясына с.йкес
азаматтың еңбек құқығының
субъектісі ретіндегі құқықтық м.ртебесі барлық азаматтар үшін тең. Алайда,
оны қызметкердің құқықтық м.ртебесінен ажырата білген жөн (бұны азамат
еңбек шартын бекітіп, қызмет берушімен еңбек құқығы қатынастарына түскен
кезде иеленеді). Бұл кезде қызметкердің құқықтық м.ртебесі еңбек заңдарымен
анықталады. Азамат жұыс іздеп, жұмысқа орналастыру бойынша органдармен
құқықтық қатынастарға түскен кезде еңбек
құқығының субъектісіне айналады. Ал қызметкердің құқықтық м.ртебесі, ол
жұмыс берушімен еңбек шартын жасасқан кезде туындайды. Сонымен, азаматтың
құқықтық м.ртебесі ол жұмысқа орналасқан кезде қызметкердің құқықтық
м.ртебесіне айналады.
Негізгі (статуттық) еңбек құқықтары мен міндеттері. Бұл құқықтар мен
міндеттер ҚР Конституциясында ж.не еңбек саласындағы нормативтік құқықтық
актілерде көрсетілген. Оларға еңбекке құқық, мемлекетпен кепілденген ең
төменгі жалақыға құқық, демалуға құқық, еңбектің қауіпсіз жағдайларына
құқық, к.сіби дайындыққа ж.не біліктілігін көтеруге құқық,
к.сіподақтарға бірігу құқығы, еңбек т.ртібін сақтау міндеті, еңбек нормасын
орындау міндеті, сеніп тапсырылған мүлікті сақтау міндеті ж.не т.б. жатады.
Статуттық құқықтар мен міндеттер еңбек құқығының субъектілері болып
табылатын барлық қызметкерлерге
таралады. Бұл құқықтар мен міндеттер қызметкерлердің еңбек қатынастары ж.не
еңбек үрдісіндегі жүріс-тұрысын анықтайды. Статуттық құқықтар мен
міндеттердің мазмұны .рекет ету, талап ету, міндеттеу, құқықтар мен
міндеттерді пайдалану мүмкіндіктерінен ж.не еңбек құқығының өзге де
субъектілерінің мүдделері мен қажеттіліктерін белгіленген шекте
қанағаттандыру міндетінен көрініс табады.
Осы құқықтар мен міндеттердің заңды жалпы ж.не ерекше кепілдіктері
келесідей: біріншіден, олар ҚР Конституциясымен кепілденген, екіншіден,
заңдар еңбек құқығы субъектілерінің құқық бұзушылықтарының алдын-алады;
үшіншіден, міндетті тұлғалардың .рекет ету шектерін белгілейді;
төртіншіден, аталған құқықтарды бұзатын .рекеттерге шағымдануға мүмкіндік
береді ж.не бесіншіден, кін.лі тұлғалардың құқық бұзушылықтарының
н.тижесінде келген материалдық зиянды өтетуді қамтамасыз етеді.
Қызметкерлердің еңбек құқықтары мен міндеттерін заңды тұрғыдан кепілдеудің
өзіне т.н ерекшелігі болып осы кепілдіктерді жүзеге асыруға қызметкерлердің
құқықтары мен мүдделерінің заңды өкілдері болып табылатын еңбек ұжымдары
мен к.сіподақтардың қатысуы табылады.
Азаматтар еңбек құқығының субъектілері ретінде. Азаматтар еңбек құқығы
субъектілерінің ішінде саны жағынан көп ж.не ең кең таралған тобы.
Азаматтар еңбек құқықғының субъектілері ретінде жалданбалы еңбек
қызметкерлеріне,к.сіпкерлерге, жұмыс істейтін меншік иелеріне бөлінеді.
Жұмыс берушілердің құқықтық м.ртебесі. Еңбек заңнамасының нормаларына
с.йкес жұмыс беруші ретінде қызметкермен еңбек шартын бекіткен ж.не оған
жұмыс берген
жеке немесе заңды тұлға табылады. Яғни, азаматтарға жұмыс беретін, олардың
еңбегін төлейтін ж.не жұмыс берушінің құқықтары мен міндеттерін орындайтын
фермерлер, жеке
к.сіпкерлер, ұйымдар, мекемелер, к.сіпорындар,шаруашылықтар, кооперативтер,
серіктестіктер ж.не т.б.жұмыс берушілер болып табылады.Еңбек құқығының
субъектілері ретіндегі жұмыс берушілерді жеке тұлғалар, коммерциялық,
коммерциялық емес ұйымдар ж.не мемлекеттік к.сіпорындар деп бөлуге болады.
Коммерциялық ұйымдар мемлекеттік к.сіпорын, шаруашылық серіктестік,
акционерлік қоғам, өндірістік кооперативтер
нысанында құрылуы мүмкін. Коммерциялық ұйымдар қызметінің негізгі мақсаты
болып пайда табу табылады.Коммерциялық емес ұйымдар мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғам, тұтынушылар кооперативі, қоғамдық қор, діни
бірлестік ж.не заңда
көзделген өзге де нысандарда құрылуы мүмкін. Бұл ұйымдарды меншік иесі
қаржыландырады ж.не олардың қызметі пайда табуды көздемейді. Коммерциялық
емес ұйымдар к.сіпкерлік қызметті өздерінің мақсатына жету шегінде ғана
жүзеге асырады.
Мемлекеттік к.сіпорындардың құқықтық м.ртебесі ж.не олардың қызметін жүзеге
асыруы ҚР Президентінің 1995 жылғы 19-маусымдағы Мемлекеттік к.сіпорындар
туралы заң күшіне иежарлығында анықталған. Бұл ұйымдардың (жұмыс
берушілердің) еңбек құқықсубъектілігі олар мемлекеттік тіркеуден өткен ж.не
заңнамада көзделген жағдайларда лицензия алған с.ттен бастап туындайды.
Барлық ұйымдардың қызметі Жарғыға ж.не қолданыстағы заңнамаға с.йкес жүзеге
асырылады. Қазіргі кезде бұл актілер ұйымдарға барынша дербестік беріп,
жедел қызметті жүзеге асыруына жағдай жасайды. Жұмыс беруші-ұйымдар еңбек
ақысын төлеу, жұмыс уақыты мен демалыс уақытын белгілеу м.селелерін дербес
шешуге құқылы. Олар өздерінің экономикалық ж.не мүліктік жағдайының
негізінде қосымша жеңілдіктер мен сыйақыларды, жұмыс уақытының ұзақтығын
белгілей алады. Соған
қарамастан, жұмыс беруші ұйым еңбекті қорғау ережелерін сақтауды, заңнамада
белгіленген мөлшерден кем емес жалақы төлеуді,еңбектің қауіпсіз ж.не
қолайлы жағдайларын жасауды, .леуметтік қорғау шаралар мен қызметкердің
өзге де құқықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз етуге міндетті. Сонымен қатар,
егер еңбек қауіпсіздігі ережелерінің бұзылуы не жұмыс берушінің өзге де
кін.сінің н.тижесінде қызметкерлердің денсаулығына ж.не еңбекке
қабілеттігіне зиян елтірілсе, жауапкершілік жұмыс беруші-ұйымға жүктеледі.
Жұмыс беруші-ұйымның қызметі оның таратылуымен байланысты тоқтатылады.
Тарату туралы шешім ұйымның меншік иесі немесе осы ұйымды құрған органның
шешімінің немесе сот шешімінің негізінде қабылдануы мүмкін. Жұмыс беруші-
ұйымдардың еңбек құқықсубъектілігін екі өлшеммен анықтауға болады: жедел
ж.не мүліктік.Жедел өлшем мамандарды таңдауды, орналастыруды ж.не
ұйымдастыруды жүзеге асыруды, еңбекті қорғауды ж.не қызметкерлердің өз
еңбек міндеттерін орындауы үшін қауіпсіз
ж.не қажетті еңбек жағдайларын жасауды білдіреді. Мүліктік талап еңбектің
ақылы сипатымен байланысты ж.не жұмыс берушінің жалданбалы еңбекті төлеу
қабілетін білдіреді.
Бұл үшін жұмыс берушіде белгілі бір материалдық (мүліктік) базаболуы тиіс,
алайда, шын м.нінде еңбек құқықсубъектілігі үшін жалақы қоры ғана аса зор
м.нге ие.
Еңбек ұжымының құқықтық м.ртебесі. Соңғы кезде еңбек ұжымы түсінігінің
орнына қызметкерлер түсінігін қолдану жиі белең алып жатады. Ж.не де
еңбек ұжымдары мемлекеттің саяси ғана емес, экономикалық өмірінде де қандай
да бір рөлді иеленуден айырылғандай.Соған қарамастан, біздің ойымызша,
еңбек ұжымдары еңбек құқығының субъектілері болған ж.не одан .рі болады
да.Еңбек ұжымы ретінде жеке еңбек шарттарының негізінде белгілі бір ұйымның
шегінде бірлескен еңбек қызметін жүзеге
асыру барысындағы адамдардың бір жұмыс берушімен еріктітүрде бірігуін
атауға болады. Еңбек ұжымы адамдардың кездейсоқ тобырынан ұйымдастырушылық
біртұтастығымен, ортақ органдарының, басшылығының болуымен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz