Қазақстан Республикасындағы криминология ғылымының негізгі даму бағыттары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 КРИМИНОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1.1 Криминлогия ғылымының түсінігі, пәні мен жүйесі ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Криминология ғылымының даму тарихы, оның Қазақстанда қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... 11
1.3 Қылмыстылықтың себептерімен жағдайларын, қылмыскердің жеке басын зерделеу, оның әдістері ... ... ... ... ... ... 14
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ДАМУЫ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫ АЛДЫН АЛУДАҒЫ РОЛІ
2.1 Қазақстандық ғалымдардың криминология ғылымы саласындағы халықаралық ғылыми.теориялық, практикалық конференциялардағы өзекті мәселелері қозғаған баяндамалар, қорытынды ой тұжырымдары ... ... ... ... ..35
2.2 Криминологиялық зерделеу жүргізетін ғылыми орталықтар мен арнайы лобораториялардың мақсаттары менміндеттері ... ... ... ... ... ... ... 54
2.3 Қазақстанның қылмыстық саясатын қалыптастырудағы криминология ғылымының ролі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... 78
1 КРИМИНОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1.1 Криминлогия ғылымының түсінігі, пәні мен жүйесі ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Криминология ғылымының даму тарихы, оның Қазақстанда қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... 11
1.3 Қылмыстылықтың себептерімен жағдайларын, қылмыскердің жеке басын зерделеу, оның әдістері ... ... ... ... ... ... 14
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ДАМУЫ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫ АЛДЫН АЛУДАҒЫ РОЛІ
2.1 Қазақстандық ғалымдардың криминология ғылымы саласындағы халықаралық ғылыми.теориялық, практикалық конференциялардағы өзекті мәселелері қозғаған баяндамалар, қорытынды ой тұжырымдары ... ... ... ... ..35
2.2 Криминологиялық зерделеу жүргізетін ғылыми орталықтар мен арнайы лобораториялардың мақсаттары менміндеттері ... ... ... ... ... ... ... 54
2.3 Қазақстанның қылмыстық саясатын қалыптастырудағы криминология ғылымының ролі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... 78
Қылмыспен күрестің негізгі бағыттарының бірі оның алдын алу. Қазіргі уақытта қылмыстылықтың әртүрлі нысандары мемлекеттердің дамуына кері әсер ететін теріс құбылыс болып отырғандығы баршаға аян. Осындай жағдайда жан-жақты ойластырылған кешенді (қаржылық-материалдық, ғылыми, кадрлық, идеологиялық, нормативтік-құқықтық және т.б. қамтамасыз етілген) бағдарламаның қажеттігі айдан анық. Бір сөзбен айтқанда, қазіргі қылмыстылық тарихи мол және халықаралық бай тәжірибені ескерген біртұтас, салиқалы қылмыстық саясатты ұйымдастырудың жаңа жолдарын зерттеуді талап етеді.
Ата заңымыз Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабында көрсетілгендей Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген. Сондықтанда мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, қоғамдағы тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қылмыстарды болдырмау, қылмыстың алдын алу және қылмыстың шығу себептерін анықтау, қылмыстың алдын алу мәселесін шешу үшін арнайы шаралар әзірлеу керектігі.
Қылмыстың алдын алу мен тосқауыл қоюдың қазіргі жағдайдағы тиімді жолдарын анықтап белгілеудің, құқықтық тетіктерін нығайтудың маңызы зор. Өйткені, біздің өміріміздің жаңа кезеңі бұл мәселенің мүлде тосын қырларын ашып беруде. Экономикада өрлеп дамыған сайын, қылмыс сипатыныңда өзгеріп, етек алуы заңды құбылыс болып табылады. Сол себепті қазіргі таңда ғалымдардың пікірлері бойынша қылмыстылықтың алдын алуды тиімді ұйымдастыру, ең алдымен үлкен үш мәселені шешіп алуды қажет етеді деп санайды. Олар: 1) қылмыстылықты, ондағы өзгерістерді тану мен бағалау; 2) детерминацияның ерекшеліктерін табу, себептер мен жағдайларды анықтау; 3) қылмыстылықпен күресудің жүйесін құру. Аталған жағдайлардың барлығы, әрине, тәжірибелік сипаттағы мәселелер, бірақ ол өз кезегінде оның теориялық базасын қалыптастыруды қажет екендігін түсіндіреді.
Ата заңымыз Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабында көрсетілгендей Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген. Сондықтанда мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, қоғамдағы тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қылмыстарды болдырмау, қылмыстың алдын алу және қылмыстың шығу себептерін анықтау, қылмыстың алдын алу мәселесін шешу үшін арнайы шаралар әзірлеу керектігі.
Қылмыстың алдын алу мен тосқауыл қоюдың қазіргі жағдайдағы тиімді жолдарын анықтап белгілеудің, құқықтық тетіктерін нығайтудың маңызы зор. Өйткені, біздің өміріміздің жаңа кезеңі бұл мәселенің мүлде тосын қырларын ашып беруде. Экономикада өрлеп дамыған сайын, қылмыс сипатыныңда өзгеріп, етек алуы заңды құбылыс болып табылады. Сол себепті қазіргі таңда ғалымдардың пікірлері бойынша қылмыстылықтың алдын алуды тиімді ұйымдастыру, ең алдымен үлкен үш мәселені шешіп алуды қажет етеді деп санайды. Олар: 1) қылмыстылықты, ондағы өзгерістерді тану мен бағалау; 2) детерминацияның ерекшеліктерін табу, себептер мен жағдайларды анықтау; 3) қылмыстылықпен күресудің жүйесін құру. Аталған жағдайлардың барлығы, әрине, тәжірибелік сипаттағы мәселелер, бірақ ол өз кезегінде оның теориялық базасын қалыптастыруды қажет екендігін түсіндіреді.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995жыл 30 тамыз.
2 ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан – 2030»
3 ҚР Президенттің жарлығы «110 туралы» 21,12,1995ж
4 ҚР Президенттің жарлығы «Ұлттық қауіпсіздікті нығайту шаралары және қылмыстық топпен күресуді қатаңдату және пара алумен күресу. 12.11.1997ж
5 Қазақстан Республикасындағы 2000-2005 жылдар ішіндегі қылмыстар туралы статистикалық мәліметтер //Астана: ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық және арнайы есептер жөніндегі комитеті, 2006. – 145-б.
6 Назарбаев Н.Ә., «Конституция – Қазақстанның тұрақтылығы мен гүлденуінің негізі», ҚР Президентінің ҚР Конституциясының бес жылдығына арналған сөзі.
7 Әбдіров Н.М «Қазіргі жағдайдағы қылмыстылықтың алдын алу» жайында Заң газетіне берген сұхбаты. 2010 жыл 11 маусым.
8 Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. Алма-Ата: Казахстан, 1981.
9 Каиржанов Е.И. Понятие, структура и виды профилактики преступлений. /Лекция. Караганда: КВШ МВД , 1986.
10 Рогов И.И. экономика и преступность. Алма-Ата: Казахстан, 1991.
6 И.И.Рогов. Алауханов.Е.О. «Криминология» «Казыгурт баспасы» 2006г
7 Алауханов.Е.О. «Криминология» Алматы 2005ж
8 Каиржанов Е. И. Криминология. Алматы, 1995г.
9 Алауханов. Е. О. Криминологические проблемы борбы скорыстно насильс- венными преступлениями. Алматы, 2002г
10 Алауханов.Е.О. «Криминология» 2006ж «Жеті жарғы»
11 И.И.Рогов. Алауханов.Е.О. «Криминология» «Казыгурт баспасы» 2006г каиржанов Е.И. Причность в криминология. Алматы, 2000г
12 Е.И.Каиржанов «Избранные труды» Экономика баспасы Алматы 2008г
13 Жадбаев С.Х. Криминология: Краткии курс, 2002г.
14 Жумагали А. Криминология. Жалпы бөлім. Дәрістер. Алматы, «Lem» баспасы, 2003ж.
15 Джекебаев У.С. Преступность как криминологическая проблема. Алма-Ата, 1974г.
16 А.Н. Агыбаев Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в РК. Аламаты, 1995.
17 «Қылмысқа бірігіп қарсы тұрайық» атты ғылыми теориялық конференция. Ресей «Фемида» журналы, № 11, 2001 жыл
18 Құқық қорғау органдары мен азаматтық қоғам институттары қызметіндегі қылмыстылықтың алдын алудың теориялық және практикалық мәселелері тақырыбына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда жасалған баяндама. Астана қаласы. 2007 жыл
19 «Азаптауларды және басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерін болдырмаудың халықаралық құқықтық механизмдері» атты дөңгелек үстеде қаралған мәселелер. Астана қаласы. 2004 жылғы 8 желтоқсан.
20 «Әлемдік қоғамдастықтың қылмыстың және терроризмнің жаһандануына қарсы күресі» атты халықаралық конференцияда жасалған баяндама. Мәскеу, 2001 жылғы 23-24 қазан
21 «Қазақстан Республикасы – Еуропалық Одақ» Парламенттік ынтымақтастығы комитетінің Брюссель қаласында (Бельгия) өткен екінші отырысында «Қазақстан Республикасындағы заңсыз есірткі айналымына, терроризм мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес проблемалары» тақырыбы бойынша
22 РФ Үкіметі жанындағы Заңнама және салыстырмалы құқықтану институтындағы РФ Конституциясы қабылдануының 10 жылдығына арналған «Ресей Конституциясы және заңнаманың дамуы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары бойынша
Брюссель қаласы (Бельгия), 2004 жылғы 6 қазан
23 Беляев Н. А. «Қылмыстық құқықтық саясат пен және жүзеге асырылу»
24 Чаадаев «Қылмыстық саясат».
Web сайттар тізімі
1 www.zan.zanmedia.kz
2 www.stud.kz
3 www.egov.kz
2 ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан – 2030»
3 ҚР Президенттің жарлығы «110 туралы» 21,12,1995ж
4 ҚР Президенттің жарлығы «Ұлттық қауіпсіздікті нығайту шаралары және қылмыстық топпен күресуді қатаңдату және пара алумен күресу. 12.11.1997ж
5 Қазақстан Республикасындағы 2000-2005 жылдар ішіндегі қылмыстар туралы статистикалық мәліметтер //Астана: ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық және арнайы есептер жөніндегі комитеті, 2006. – 145-б.
6 Назарбаев Н.Ә., «Конституция – Қазақстанның тұрақтылығы мен гүлденуінің негізі», ҚР Президентінің ҚР Конституциясының бес жылдығына арналған сөзі.
7 Әбдіров Н.М «Қазіргі жағдайдағы қылмыстылықтың алдын алу» жайында Заң газетіне берген сұхбаты. 2010 жыл 11 маусым.
8 Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. Алма-Ата: Казахстан, 1981.
9 Каиржанов Е.И. Понятие, структура и виды профилактики преступлений. /Лекция. Караганда: КВШ МВД , 1986.
10 Рогов И.И. экономика и преступность. Алма-Ата: Казахстан, 1991.
6 И.И.Рогов. Алауханов.Е.О. «Криминология» «Казыгурт баспасы» 2006г
7 Алауханов.Е.О. «Криминология» Алматы 2005ж
8 Каиржанов Е. И. Криминология. Алматы, 1995г.
9 Алауханов. Е. О. Криминологические проблемы борбы скорыстно насильс- венными преступлениями. Алматы, 2002г
10 Алауханов.Е.О. «Криминология» 2006ж «Жеті жарғы»
11 И.И.Рогов. Алауханов.Е.О. «Криминология» «Казыгурт баспасы» 2006г каиржанов Е.И. Причность в криминология. Алматы, 2000г
12 Е.И.Каиржанов «Избранные труды» Экономика баспасы Алматы 2008г
13 Жадбаев С.Х. Криминология: Краткии курс, 2002г.
14 Жумагали А. Криминология. Жалпы бөлім. Дәрістер. Алматы, «Lem» баспасы, 2003ж.
15 Джекебаев У.С. Преступность как криминологическая проблема. Алма-Ата, 1974г.
16 А.Н. Агыбаев Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в РК. Аламаты, 1995.
17 «Қылмысқа бірігіп қарсы тұрайық» атты ғылыми теориялық конференция. Ресей «Фемида» журналы, № 11, 2001 жыл
18 Құқық қорғау органдары мен азаматтық қоғам институттары қызметіндегі қылмыстылықтың алдын алудың теориялық және практикалық мәселелері тақырыбына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда жасалған баяндама. Астана қаласы. 2007 жыл
19 «Азаптауларды және басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерін болдырмаудың халықаралық құқықтық механизмдері» атты дөңгелек үстеде қаралған мәселелер. Астана қаласы. 2004 жылғы 8 желтоқсан.
20 «Әлемдік қоғамдастықтың қылмыстың және терроризмнің жаһандануына қарсы күресі» атты халықаралық конференцияда жасалған баяндама. Мәскеу, 2001 жылғы 23-24 қазан
21 «Қазақстан Республикасы – Еуропалық Одақ» Парламенттік ынтымақтастығы комитетінің Брюссель қаласында (Бельгия) өткен екінші отырысында «Қазақстан Республикасындағы заңсыз есірткі айналымына, терроризм мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес проблемалары» тақырыбы бойынша
22 РФ Үкіметі жанындағы Заңнама және салыстырмалы құқықтану институтындағы РФ Конституциясы қабылдануының 10 жылдығына арналған «Ресей Конституциясы және заңнаманың дамуы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары бойынша
Брюссель қаласы (Бельгия), 2004 жылғы 6 қазан
23 Беляев Н. А. «Қылмыстық құқықтық саясат пен және жүзеге асырылу»
24 Чаадаев «Қылмыстық саясат».
Web сайттар тізімі
1 www.zan.zanmedia.kz
2 www.stud.kz
3 www.egov.kz
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 КРИМИНОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1. Криминлогия ғылымының түсінігі, пәні мен
жүйесі ... ... ... ... ... ... .6
2. Криминология ғылымының даму тарихы, оның Қазақстанда қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
3. Қылмыстылықтың себептерімен жағдайларын, қылмыскердің жеке басын
зерделеу, оның әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ДАМУЫ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫ АЛДЫН
АЛУДАҒЫ РОЛІ
1. Қазақстандық ғалымдардың криминология ғылымы саласындағы халықаралық
ғылыми-теориялық, практикалық конференциялардағы өзекті мәселелері
қозғаған баяндамалар, қорытынды ой тұжырымдары ... ... ... ... ..35
2. Криминологиялық зерделеу жүргізетін ғылыми орталықтар мен арнайы
лобораториялардың мақсаттары менміндеттері ... ... ... ... ... ... ... 54
3. Қазақстанның қылмыстық саясатын қалыптастырудағы криминология
ғылымының ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .78
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қылмыспен күрестің негізгі бағыттарының бірі
оның алдын алу. Қазіргі уақытта қылмыстылықтың әртүрлі нысандары
мемлекеттердің дамуына кері әсер ететін теріс құбылыс болып отырғандығы
баршаға аян. Осындай жағдайда жан-жақты ойластырылған кешенді (қаржылық-
материалдық, ғылыми, кадрлық, идеологиялық, нормативтік-құқықтық және т.б.
қамтамасыз етілген) бағдарламаның қажеттігі айдан анық. Бір сөзбен
айтқанда, қазіргі қылмыстылық тарихи мол және халықаралық бай тәжірибені
ескерген біртұтас, салиқалы қылмыстық саясатты ұйымдастырудың жаңа жолдарын
зерттеуді талап етеді.
Ата заңымыз Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабында
көрсетілгендей Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы –
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген. Сондықтанда
мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, қоғамдағы тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
қылмыстарды болдырмау, қылмыстың алдын алу және қылмыстың шығу себептерін
анықтау, қылмыстың алдын алу мәселесін шешу үшін арнайы шаралар әзірлеу
керектігі.
Қылмыстың алдын алу мен тосқауыл қоюдың қазіргі жағдайдағы тиімді
жолдарын анықтап белгілеудің, құқықтық тетіктерін нығайтудың маңызы зор.
Өйткені, біздің өміріміздің жаңа кезеңі бұл мәселенің мүлде тосын қырларын
ашып беруде. Экономикада өрлеп дамыған сайын, қылмыс сипатыныңда өзгеріп,
етек алуы заңды құбылыс болып табылады. Сол себепті қазіргі таңда
ғалымдардың пікірлері бойынша қылмыстылықтың алдын алуды тиімді
ұйымдастыру, ең алдымен үлкен үш мәселені шешіп алуды қажет етеді деп
санайды. Олар: 1) қылмыстылықты, ондағы өзгерістерді тану мен бағалау; 2)
детерминацияның ерекшеліктерін табу, себептер мен жағдайларды анықтау; 3)
қылмыстылықпен күресудің жүйесін құру. Аталған жағдайлардың барлығы, әрине,
тәжірибелік сипаттағы мәселелер, бірақ ол өз кезегінде оның теориялық
базасын қалыптастыруды қажет екендігін түсіндіреді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазірі таңдағы Қазақстандығы
кримнологиялық яғни қылмыстың алдын алу бойынша ойлардың даму деңгейі.
Қазақстан криминологтары қылмыстылықтың алдын алу бойынша қосқан үлестері.
Қылмыстылықтың алдын алуды жан-жақты объективті түрде қарастыру. Сонымен
қатар халықаралық мол тәжірибелерді пайдалана отырып Қазақстандық
ғалымдардың халықаралық ғылыми практикалық конференциялардағы ой
тұжырымдары.
Жұмыстың мақсатына тоқталар болсақ Қазақстан Республикасындағы
криминология ғылымының негізгі даму бағыттарының мазмұнын теориялық қайар
көздердің кешенді саралау. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесі
міндеттер қойылды. Қазақстандағы криминологиялық ойлардың даму проццесін
зерделеу. Қазіргі кездегі қылмыстылықтың себептері мен жағдайларын меңгеру,
қылмыстылықтың алдын алудың концептуалды негіздерін анықтау болып отыр.
Криминология ғылымы негізінен тәжірибелік ғылым болып саналады.
Криминология адамдарға қылмыстылық статистиканы дұрыс оқуға, оқып шыққан
соң тәжірибелік тұрғысынан дұрыс қорытындылар жасауға, яғни, қай жерде
экономикалық сипатта іс-әрекет жасау керектігін т.б. үйретеді.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстың шығу себептерін жәнеде оның алдын
алу туралы жекелеген теорияларын қалыптастырған Қазақстандық криминолог
ғалымдар: Н.И.Абдиров (Нашақорлыққа қытысты қылмыс), А.Н. Ағыбаев
(Қызметтегі қылмыс), Е.О.Алауханов (қарақшылық пен зорлау- зомбылық
қылмыстың алдын алу). З.О.Ашитов (әскери қылмыс), Б.С.Бейсенов (вондық
қылмыс) К.а.Бегалиев және М.С. Нарықбаев (кәмелетке томаған дардың қылмыс),
И.Ш.Борчашвили ((эконимкалық қылмыс), С.Я. Булатов (әллеуметтік ортының
ролі), У.С. Жекебаев (әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктер қылмыстары,
Р.Т. Нұртаев (Абайсызда жасалған қылмыс) И.И.Рогов (экономикалық қылмыс),
Г.Р.Рустемова (Медициналық қылмыс), Д.С. Чукмаитов және Б.Н. Накипов
(қылмыстардың қайталануы, пенитенциарлы және ұйымдасқан қылмыс.
Осы әдебиеттерде қозғалған тақырыптардың өзектілігі мен маңызы
практикалық қажеттіліктер туындайтын құқықтық реформалардың қылмыстың алдын
алуда терең өзгерістерді болжайды.
Тақырыптың тағы бір маңыздылығы криминологиялық зерттеулер түріндегі
қылмысты алдын алу жүйесін кешеді ғылыми тұрғыда зерттеу қажеттілігімен
көрінеді. Бұл қажеттілік қазіргі қоғамға тән мінез құлық болып табылады.
Қылмыстылық тірі қоғам сияқты әр кезде өзгеріп тұратын құбылыс. Бұл елеулі
өзгерістер тек қана қылмыстылықты ғана емес криминология пәніне де әсерін
тигізеді. Сонымен бірге себептілік мәселелеріне және әлеуметтік бақылауға
жаңаша көзқараспен қарау қажеттілігін туындатады.Қазіргі кезде
криминологияның дамуын зерттеу өзекті мәселе болып табылады. Бұл
мәселелердің шешімі ғалымдардың үлкен тобының біріңғай күштерімен шешуге
болады.
1 Криминология ғылымының түсінігі, мәні және әдістері.
1. Криминология ғылымының түсінігі, пәні мен жүйесі.
Егер сөзбе-сөз ұғынсақ криминология дегенiмiз кылмыскерлiк жайындағы
iлiм: Crimen-қылмыс, logos -ілім. Бiрақ криминология ғылымының нақты
мазмұны едәуiр күрделi әpi көп аспектiлi. Ол жекелеген кылмыстардың ғана
емес, жаппай кылмыстық әрекет ретiндегi қылмыскерліктің де заңдылығын
зерттейдi, адам неге қылмыс жасайды? Өз проблемаларын шешу үшiн көптеген
адам, неге кылмыс жолына түседi? Ондайға жол бермеу үшiн не iстey керек? -
деген cұрақтарға жауап бередi.
Кез келген басқа ғылым сияқты криминология да заңдылықты зерттейді.
Криминологияның айрықша пәні – заңдылықтар; а) қылмыскерліктің барлық
көріністері; ә) кылмыскерлiктiң, детерминациялары мен себептiлiгi; б)
кылмыскерлiктiң әр түрлi ықпалға ұшырайтындығы.
Қылмыскерліктің әр түрлі көрініс табуы мыналарды қамтиды: қылмыс немесе
жеке қылмыстық әрекет; кылмыскерлiктiң әр түрлі негіздер бойыншабөлiнiп
алынатын жекелеген түрлерi (экономикалық, мемлекеттiк, кәмелетке
толмағандардың, әйелдердiң және т.б); мемлекеттiң белгiлi бiр аймағындағы,
мемлекеттегi адамзат коғамының әр түрлi кезеңiндегi қылмыскерлiк[1].
Осы айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: қылмыскерлік -
адамзат тарихында бұрын болған және қазiргi бар қоғамдардың барлығының да
ажырамас бөлiгi.
Криминология кылмыскерлiктi орын мен уақыттың нақты жағдайында
зерттейді. Криминолог қоғамға, адамға, бiр жағынан, қылмыскерлік арқылы,
кылмыстық әрекет арқылы қарайды. Тек қылмыскерлiк, оның себептерi жане
онымен күрес - криминологияға негiзгi керектiлер осылар. Қылмыскерлiктен
бастау алып ол оның себептерiнiң, онымен күpecтi ұйымдастырудың,, оның
алдын алудың талдамасына тереңдеген сайын қоғам мен табиғатта бар басқа да
кең әpi күрделi проблемаларға шығады. Философ, керiciнше, қылмыскерлiктi
көптеген құбылыстардың бiрi ретiнде, барлық басқалардың өзара байланысы,
өзара әрекеттестiгi контексiнде қарайды. Философтар қылмыскерлiкке табиғат
пен қоғамның жалпы заңдылықтарын зерттеуге байланысты талдама жасайды.
Нақты өмiрде қылмыскерлiк пен басқа келеңсiз әлеуметтiк ауытқулар
(алкоголизм, маскүнемдік, наркомания, көлеңкелi экономия жене т.б.)
арасындағы шекараны дәл анықтау қиын. Оларды оқшаулап қарау салыстырмалы,
жасанды болып шығады.
Қолданыстағы заң қылмыскерлiктiң шекарасын көрсетедi, бiрақ
криминологиялық зерттеулердiң шекарасы одан бiршама кең. Қоғам мен заң
өзгергенде қылмыс және қылмыс емес деген ұғымдар да өзгередi. Криминолог
белгiлi бiр iс-ерекеттердi криминалға жатқызу (оларды заң бойынша қылмыс
деп тану) және криминалға жатқызбау (тиiстi iс-әрекеттердi заң бойынша
қылмыстар қатарынан, яғни қылмыстық жазаланатындар қатарынан алып тастау)
туралы меселеге өз үлесiн қосады. Қылмыс жасайтын адамдарды зерттей келе
криминологтар мынаны байқады: ұдайы құбылып отыратын жағдайда олардың
қоғамға қауiптi әрекеттерi өз нысанын өзгертедi екен, ал бұл нысанның
өзгеруiнен сол әрекет екенiн қоғамға қауiптiлiк сипатын жоғалтудың орнына,
кейде бұрынғыдан да бетер қауiптi болады екен. Мұндай жағдайда қылмыстық
заңға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу керек. Заңның криминологиялық
келiсiмдiлiгiн, оның қоғамға аса қауiптiлiк келтiретiн жаңа шындыққа
сәйкестiгiн осы криминологтар қамтамасыз етедi. Қылмыстық құқық саласындағы
мамандарда құбылмалы кезде қоғамға қауiптi әрекет нысанының өзгеретiндiгi
жайында толықтай деректер болмайды.
Сонымен криминолог қылмыскерлiк пен келеңсiз әлеуметтiк ауытқулардың
өзге нысандарының өзара байланысындағы, олардың қоғамға қауiптi әрекетке
айналуындағы заңдылықты зерттейдi.
Профессор Г.М. Минковский бейнелеп айтқандай, криминологтердiң назар
аударатын объектiлерi қалайда фондық құбылыстар болуға тиiс. Бiрақ
криминологтер оларды толық көлемде емес, тек олардың қылмыскерлiкпен
байланысын ғана зерттейдi.
К,ылмыскерлiк детерминациясы жене себептiлiгi - бұл, жалпы алғанда,
к,ылмыскерлiктiн. к.огамда туындау процесi (елеуметтік детерминация) жене
сол процестi тудыратындарды, себептiк байланыстарды белiц алу (себептiлiк).
Қылмыскерлiк детерминациясымен себептiлiгi, жалпы, қoғaмдағы,
мемлекеттегi, аймақтағы қылмыскерлiктiң, белгiлi бiр әлеуметтiк топ
өкiлдерiнiң қылмыскерлiгiнiң, қылмыскерлiктiң кейбiр түрлерiнiң, жеке
қылмыстық әрекеттiң қандай да бiр кезеңде дамуын зерттейдi.
Бұл ретте тек қоғамның қылмыскерлiкке ғана емес, сонымен қатар
қылмыскерлiктiң қоғам өмірінің әр түрлi жақтарына ықпал ету процесi де
талданады.
Кылмыскерлiктiң әр түрлi ықпалға ұшырау заңдылығын талдағанда алдында
қылмыскерлiкпен күрестің неғұрлым тиiмдi жолдарын iздестiру мақсаты тұрады.
Қылмыскерлiкпен күрес - күрделi, көп аспектiлi к.ызмет, ол
қылмыскерлiктiң өзiне және оның себептерiне, жағдайға ықпал етудi қамтиды.
Бұл қызмет қылмыскерлiкпен күpecтi жалпы ұйымдастыруды да, қылмыскерлiктiң
алдын алуды да, құқық қоргау қызметiн де қамтиды. Егер алғашқы eкi меселе,
негiзiнен, криминолгтердiң назарын аударатын басты объектiлер болып келсе,
ал құқық қорғау қызмeтi - оның жүйелiлiriн қамтамасыз ету жене
криминологиялық келiсiм тұрғысынан алынады. Құқық қорғау қызментінің кейбiр
бағыттарын қылмыстық процесс, жеделіздестіру қызметi бойынша мамандар және
басқалар анықтайды.
Криминолог - жан- жақты экономикалық саяси, әлеуметтiк, құқықтық және
басқа да ұсыныстар бере алатын әмбебап маман емес. Қоғам өмірінің
экономикалық саяси жене басқа да салаларын, құқықтың әр түрлi салаларындағы
мәселелердi тереңiрек талдаған сайын ол алғашында басқа мамандармен
ынтымақтастықта болады, кейiннен эстафета таяғын олардың қолына ұстатады,
содан кейін барып олар қылмыскерлiктi тудыратын себептермен жағдайларды
жоюдың нақты жолдарын анықтайды.
Бұл ретте криминологте оның өзiне ғана тән зерттеу саласы болады:
тiкелей қылмыскерлiк туындайтын әр түрлi әлеуметтiк құблыстар мен
процестердегi (әлеуметтiк, саяси жене баска) өзара байланыстылықты бөлiп
алу. Ол өзi алған нәтижелер жайында экономистердi, саясаткерлердi,
социологтердi, құқық қорғаушы және басқа мемлекеттiк органдарды,
жұртшылықты хабардар етедi. Бiрақ криминолог, ендi болды, бұдан былай
жұмыссыздық та, кедейлiк те болмайды, қылмыскердiң ешқайсысы жазасыз
қалмайды деп қол қусырып oтыруғa тиiс емес. Ол жұмыссыз азамaтrapдың
қандай бөлiгi кедейлiк сатысынын ең төменгi баспалдaғына тұрғандығын, сол
себептi олардың қылмыс жасайтындығын ашып көрсетyi тиiс. Бiрақ ондай
адамдардың iшiнде қылмыс жасамайтындар да бар. Тиiсiнше, кейбiр тұрақты
тepic құбылыстарды тез жою жөнiнде меселе көтермесе де, криминолог өз
ақпаратымен олардың криминогендiк әpeкeттepін бейтараптандыруға, оң
факторлармен өзара қатынасын камтамасыз етуге көмектесе алады (қapттapғa,
мүгедектерге экономикалық көмек; еңбекке жарамды адамдарды жұмысқа
орналастару; қылмыспен келген табысты жуып-шаюға жол бермеу және т.б.).
Сонымен қатар криминолог қылмыскерлiктi азайтуға ықпалын тигiзетiн
құбылыстарды назаpға алады - ол тек криминогендiк қана емес (кылмыскерлiктi
туындататын), сонымен қатар антикриминогендiк (туындауға тосқауыл болатын)
мән-жайларға да баса көнiл аударады.
Оның антикриминогендiк процестер жайындағы ақпараты қылмыскерлiкпен
күресте батымды шара қабылдауға көмектеседі.
Сонымен, бiрiншiден, криминология өмiрдегi барлық жағдайға жан-жақты
ұсыныс беретiн әмбебап ғылым емес, екiншiден, қылмыскерлiкпен күрес
проблемасын орын мен yaқыттың нақты жағдайларында шеше отырып ол өз бағытын
ұстанады.
Криминологиялық тұжырымдар әлеуметтiк қайта өзгеру процесiнде қолданысқа
алынады, солай болуға тиiс те, бiрақ криминолог пен революционердi,
криминолог пен билiк басындағылардың жауын ажырата бiлу керек.
Криминолог ic жүзiнде әрқашан қоғамғa оның денесiндегi сыздауықты,
әлеуметтiк басқарудағы қателiктердi көpceтeтін сыншы рөлiн атқарады, себебi
қылмыскерлiк оң жетiстiктерден, жақсы өмiрден туындамайды. Ал, оның ұсынысы
болмаса қылмыскерлiктiң тасасында тұрған, кейде қоғамға қылмыскерлiк
арқылы карағанда ғана көрінетін тepic құбылыстардан арылу мүмкін емес.
Криминологиялық құбылыстарды ескеру - қоғамдық қатынастарды құрбансыз
және астан-кестен төңкерicсiз, ғылмға сүйенiп қайта құру жолындағы маңызды
қадам.
Әлеуметтiк жетiстiктердi емес, қателiктердi ғана көрсеткені үшiн
криминологтi айыптау пациенттiң келicтi түр-түсiн, инабаттылығын, жақсы
қасиеттерiн сөз етпей, оның ауруы жайында, оны емдеудiң жолын айтқан
дәрiгердi айыптағанмен бiрдей.
Мұны айтып oтырған себебiмiз, КСРО кезiнде криминологиялық зерттеулерге
отыз жылдан аса уақыт тыйым салынғанан едi. Ол тыйым Қылмыскерлiк пен
қылмыскердi зерттеу жөнiндегi мемлекеттiк институт қайта ұйымдастырылып,
Орталық статистика басқармасының моральдық статистика бөлiмi таратылған 30
жылдардың басынан Қылмыскерлiктiн себептерiн зерттеу және оның алдын алу
шараларын қарастыру жөнiндегi бүкiл одақтық институт шығарылған 1963 жылға
дейiн созылды. Бұл кезенде қылмыскерлiк проблемалары бойынша, бiрақ
қылмыстық құқық криминалистика және басқа пәндер шенберiнде жекелеген
ғылыми зерттеулер жүргiзiлдi. Іc жузiнде әңгіме күрделi де бүтiндей ерекше
құбылыс болып табылатын қылмыскерлiк жайында емес, жекелеген қылмыстармен
күрес жайында ғана едi.
КСРО құрамында болған мемлекеттердегi социализмнiң ыдырауы
қылмыскерлiктiң себептерiне, әcipece, наркобизнес, жезөкшелiк, валюталық
операциялармен жасалатын қылмыстардың себептерiне жаңаша көзқарасты талап
етті[2].
ТМД елдерiнде алғашқы Криминологиялық ассоциация 1991 жылы кұрылды.
Қазақстан Республикасында да Криминологиялық Ассоциация 2000 жылы кұрылып,
аталған ұйымның "Қылмыстылыктың алдын алу" (Предупреждение преступности)
журналы 2001 жылдан бастап жылына eкi рет жарық көре бастады. Алғашқы
Қазақстанның Криминологиялық ассоциациясының төрағасы болып заң
ғылымдарының докторы, профессор И.И.Рогов сайланды.
Криминологияның ғылым ретіндегі мазмұн - бұл дегенiмiз: қылмыскерлiктi,
оның өзгерiстерiн, аймактық және әлеуметтiк топтық ерекшелiктерiн зерттеу
және бағалау; тиiсті қылмыскерлiктiң детерминация және себептiлiк
процестерiн оның өзгерiстерi мен айырмашылықтарын зерттеу және бағалау
қылмыскерлiкпен күрес жөнiнде, сондай-ақ крминологиялық зерттеулердiң
методологиясы мен әдiстемесiне қатысты ұсыныстар дайындау.
Криминология пәнiнiң анықтамасымен салыстырып қарасақ мұнда, бiрiншiден,
қылмыскерлiктi, оның детерминация және себептiлiк процестерiн, екiншiден,
қылмыскерлiкпен күрес жөнiнде криминологиялық зерттеулердiң методологиясы
әдiснамасы мен әдiстемесi бойынша ұсыныс дайындауды көрсету өзiнше жаңалық
болып табылады.
Кез келген ғылымның методологиясы мен әдiстемесi маңызды рөл атқарады,
себебi олар әрқашанда зерттеу объектiсiне байланыстырылады және оның
нәтижелерiнiң сенiмдiлiгiн, растығын анықтайды. Зерттеу әдiстемелерi мен
әдiстерiнiң өзiндiк ерекшелiктерi осы әдiстердi игерген мамандардың сондай-
ақ арнаулы зерттеу мекемелерiн ұйымдастырудың қажет екендiгiн талап етедi.
Криминология бойьшша 60 жылдары шыққан алғашқы оқулықтарда оның пәнi мен
мазмұнын қарастырғанда жеке басы сөз болмайды. "Қылмыскердiң тұлғасын жалпы
анықтаудан теория жүзiнде бас тарту дегенiмiз жеке дараны әлеуметтiк
айналдырудан бас тарту деген сөз, ол ойлап қарасаңыз криминологиялық
теорияны әдiстемелiк негiзден айырады" – деп У.С. Жекебаев дұрыс айтқан
болатын [3]. Кейiн қылмыскерлiкпен, оның себептерiмен, қылмыскерлiктiң
алдын алу шараларымен қатар ол жайында сөз қозғала бастады. Ондағы мақсат -
криминологтердiң оған өзiнше бөлек назар аударуы керек екендiгiн, қоғамдық
қатынастарды зерттеу қылмыскердiң жеке басын зерттеудi алмастыра
алмайтындығын, ал қылмыскерлiкке және оның себептерiне ықпал ету - адамның
өмip салтын cayықтыpy және белгiлi бiр жеке мiнезқұлықты түзету екендiгiн
көрсету едi. Криминология пәнiн, оның мазмұнын анықтаудағы мұндай көзқарас
өзiн ақтады, себебi ол, мысалы, қылмыскердiң жеке басын криминологиялық
зерттеудiң дамуына септiгiн тигiздi. Осы күні зерттеулер нәтижелерiнiң
маңыздылығы даусыз, ендi криминологияның пәнi мен мазмұнын анықтауда
қылмыскердiң жеке басын қылмыскерлiктен бөлек, оның себептерi мен алдын алу
шараларынан бөлек сөз етуге болмайды. Қылмыскердің жеке басын криминология
пәнiнде бөлiп алудың жасандылық сипаты бар, ол жайында алда сөз болады.
1.2 Криминология ғылымының даму тарихы, оның Қазақстанда қалыптасу
кезеңдері.
Қылмыстардың себептерi, олар үшiн жауапкершiлiк принциптерi туралы
көптеген негiзге алынатын идеялар адамзат тарихының бастапқы кездерiнде-ақ
пайда болған.
Криминология тарихы, өзiнше дербес ғылым peтiндe 19 ғасырдан басталды,
жаратылыстық-ғылыми әдiстердi қолдану аясы кеңiдi. Олар қоғамдық ғылымдарға
да ене бастады.
19 ғасырдың l-жартысында криминологияның дербес ретiнде қалыптасуына
зерттеулердiң мына төрт түpi айқын әcepiн тигiздi: 1) антропологиялық; 2)
статистикалық; 3) әлеуметтiк-экономикалық, социологиялық және т.б., олар
арқылы қылмыскерлiк факторларына және оларға ықпал ету тетіктерінe талдау
жасалды; 4) әлеуметтiк-құқықтық [4].
Антропологиялық зерттеулердiң негiзiн қалаушы креминолог Галль болатын.
Ол қылмыс жасайтын адамдарды үш категорияға бөлдi, қылмыскерлердi
биологиялық топтастырудың басын бастады. Кейiн туа қылмыскеp деген идеяны
бұрынғы түрме дәрiгерi, сот-медицинасының итальяндық профессоры Цезарь
(немесе Чезаре) Ломброзо тамаша негiздедi. Қылмыскер болып туады- дедi ол
өзiнiң алғашқы еңбегiнде. Кейiн ол туа қылмыскер болу типтердің бiреуi
ғана, ал өсе келе өмip ықпалымен қылмыскер болатын басқалар да бар eкенін
мойындады. Ламброзоның бұл жұмысы күштi дау туғызды: бiр авторлар оны
қолдады, басқалары оның идеясын қолдамады, өздерiнше зерттеулер жүргiздi.
19 ғасырдьщ соңы - 20 ғасырдың басында қылмыстық антропология жөнiнде бiр
қатар халықаралық конгрестер eттi, оларға қатысқандардың көбiсi Ломброзо
теориясын сынады[5].
Ломброзо болса қылмыскерлердi және қылмыс жасау себептepiн зерттеу
aуқымын кеңейтiп, айтысты жалғастырды. Ол өзiнiң кейiнгi жұмыстарында
сыртқы ортаның қылмыскерлiкке ықпал eтетін ер турлi факторларына назар
аударды, туа қылмыскер болатындық туралы теориясынан бас тартпаса да
бiртiндеп әлеуметтік факторларға көңіл бөле бастады .
Ломброзоның идеясын оның шәкiрттерi - белгiлi итальян ғалымдары Рафаэль
Гарофало мен Энрико Ферри дамытты, олар қылмыскерлiктiң әлеуметтiк
факторларына баса назар аударды. Ферридiң пiкiрiнше, антропологиялық
мектептiң айырықшылығы сонда, ол органикалық және психикалық келбеттерi,
мұралаған және жүре бiткен қасиеттерi арқылы қылмыскердің жай адамнан
өзгеше екендiгiн мойындады (раr des anormalitus organiques et psychiques),
қылмыскерлердi адамзат тұқымының ерекше бiр түpi деп санады (иnе classe
speciale, unе variutu de lespuce humaine). Тиiсiнше, жазаны, қоғамның осы
адамзат тұқымының бiр түрінен қорғанысы ретiнде қарады.
Бұл бағытты жақтаушылар Францияда және басқа да елдерде болды. Ресейде
П.Н. Тарановскийдiң Д.А. Чиждiң жұмыстары, бiршама Д. Дрильдiң және басқа
авторлардың жұмыстары антропологиялық бағытқа жақын болды.
Айтулы криминологиялық жұмыстардың бiрi - Кылмыскерлiктiң экономикалық
факторының авторы Ван-Кан кейiндерi былай деп жазды: Ламброзонның еңбегi
сонда, ол криминология саласындағы ойды оятты, жүйе құрды, тапқыр және
батыл гипотеза жасады, ал нәзiк талдамалар мен түйiндi тұжырымдарды ол өз
шәкiрттерiне қалдырды.
Ресейде А.Хвостов, Францияда А.Герри, Бельгияда Э.Дюкпетью қылмыскерлiк
жайында жинакталған деректерге арнаулы статистикалық зерттеулер жүргiздi.
Олардың қылмыскерлiктегi заңдылықты зерттеу үшiн қаншалықты маңызды
екендiгiн бельгиялық математик әpi статист А.Кетле айқын көрсете бiлдi.
1836 жылы А.Кетленiң Адам жене оның қабiлетiнiң дамуы немесе қоғамдық
физика тәжiрибесi атты шығармасы жарық көрдi, онда автор былай деп жазды:
Қылмысқа қатысты нәрселердiң бәрiнде сандар соншалықты тұрақты
қайталанады, ол жағдайға назар аудармасқа болмайды. Қылмыстардың белгiлi
бiр түрлерiнiң жыл сайын ұдайы қайталанып тypaтыны және олар үшiн берiлетiн
жаза түрлерiнiң де сол пропорцияда болатындығы қылмыстық соттың бiзге берiп
отырған қызықты статистикалық мәлiметтерi; мен оларды өзiмнiң әр түрлi
шығармаларымда бетке ұстадым, әрқашан қайталаудан жалықпадым: таңғаларлық
делдiкпен төлем жасап тұратын бюджет бар, ол - зындан, түрме, эшафот
бюджетi; сол бюджеттiң азаюын ойластыруымыз керек.
Мұндай зерттеулердi басқа авторлар да жалғастырды, олардың көмегімен,
бipiншiден, қылмысты немесе қылмыстарды зерттеуден статистикалық заңдылығы
бар жаппай әлеуметтiк құбылыс болып табылатын қылмыскерлiктi зерттеуге
қадам жасалды, екiншiден, қылмыскерлiк туралы статистикалық мәлiметтердегi
өзгерiстер мен қоғамдары өзгерicтер арасындағы өзара байланыс көрсетiлген.
Ал, әлеуметтiк-экономикалық социологиялық зерттеулердi алатын болсақ
көптеген авторлар (Ферри, Гарофало, Марро, кейiнiрек Ашшафенбург және
басқалар) қылмыскерлiктiң әр түрлi әлеуметтiк факторлармен статистикалық
байланысын көрсетті.
1844-1845 жылдары жас Фридрих Энгельс Англиядағы жұмысшы табының
жағдайы атты кiтап жазды, онда Өз байқауым және шын көздер бойынша деген
тарау бар. Бұл ic жүзiнде қоғамдық жағдайлардың қылмыскерлiкке ықпал ету
факторын ғана емес, ондай ыкпалдың тетігін, қылмыскерлiктiң әлеуметтiк
мәнін алғаш рет тepeңipeк зерттеу болды. Әлеуметтiк тәртiптi сыйламау
өзiнiң ең ақырғы сатысында - қылмыскерлiкте айқын көpiнic табады. Жұмысшыны
моральдық азғындауға алып келген себептер әдеттегiден гөpi күштiрек,
жиналып әрекет eтeтiн болса, онда, Реомюр бойынша 80 градуста су суйық
күйден газға өтeтіні сияқты жұмысшы да қалайда қылмыскерге айналады [6] -
деп жазды Ф .Энгельс. Қылмыскерлiк дегенiмiз әлеуметтiк соғыстың көрініc
табуы, Энгельс айтқандай, әpкім өзiн ойлайды, өзi үшiн 6асқалардың бәрiне
қарсы тұрады, ал өзiнiң қас жауы болып табылатын сол басқаларға зиян
келтiру керек пе деген меселенi тек өз қамына байланыстырып шешедi.
Қылмыскерлiк кестесі көрсетiп отырғандай, бұл шайқас жылдан жығa ушығып,
етек алып барады; жауласушы тараптар бiртiндеп өлiспей берiспейтiн eкi
лагерге бөліне бастады: мұнда - буржуазия, анда - пролетариат. Бұл
барлығының барлығына қарсы және буржуазияның пролетариатқа қарсы соғысы
бiздi таңдандырмау керек, себебi ол жеке бәсекелестiк принципiнiң бiртiндеп
жүзеге асуы болып табылады.
Фридрих Энгельс, бiрiншiден, адамдар мiне-зқұлқындағы жалпы келеңсiз
әлеуметтiк ауытқулардың себептерiн емес, тек қылмыскерлiктің себептерiн
негiздедi; екiншiден, жеке мүдденiң epкін бәсекелестiктiң толық үстемдiгi,
жеке меншiгi жоқ жалдан6алы еңбек адамдарының мүдделерi мен құқықтарын
ешбiр елемеушiлiгi орын алып отырған жағдайдағы қылмыскерлiк заңдылығын
көpceттi. Осыдан барып қоғамдық және саяси мекемелердi, қоғамның қоғамдық-
әлеуметтiк қалпын өзгерту қылмыскерлiкпен күрес шараларының ең 6астысына
айналады.
Әлеуметтiк-құқықтық зерттеулердiң құқық социологиясының дамуы
қылмыстардың әлеуметтiк негiзiне, құқық нормаларының бұзылу себептерiне,
қылмыс үшiн жаза қолданғанда оларды ескеру қажеттiгiне назар аударды, талап
eттi. Қылмыстық саясат туралы iлiм пайда болды.
Қылмыстардың себептерiмен және олардың алдын алу шараларымен
криминалистер айналыса 6астады. Жапония профессоры Кан Уэда өз елiндегi
криминологиялық зерттеулердiң пайда болуын қалыпты, саясат пен түрме iciнe
жасалған реформамен байланыстырады [7].
Осының бәpi қылмыскерлiк жөнiндегi арнаулы зерттеушiлердiң оның
заңдылықтары мен себептерiн зерттеудiң яғи криминологияның пайда болуына
әкелдi.
1.3 Қылмыстылықтың себептерімен жағдайларын, қылмыскердің жеке басын
зерделеу, оның әдістері.
Себептілік – бұл себеп пен салдар сияқты екі құбылыстың арасындағы
объективті, жалпыға бірдей генетикалық байланыс. Себептілік үрдісі жүйелі
түрде уақытқа байланысты дамиды, ал себеп қашанда салдардың алдында болады.
Мінез-құлық нормалары мен құндылықтар туралы мағлұматтар адамдар мен жеке
тұлғаларда дүниеитаным мен психологияны қалыпсастырып, ақпараттың әрқилы
көздері мен жолдары арқылы игеріледі.
Себеп-салдар байланыстарын зерттеуде шексіз себеп-салдар буындарын
айырып алу жүзеге асырылады. Мұндай айырып алу белгілі бір әрекеттестікті
тура анықтаудың ең жақын деген себептерін жүйесін түсініп-білуге мүмкіндік
туғызады.
Себеп-салдар әрекеттестігі жағдайға, яғни оның ортасын құрайтын,
оларға қосылып және олардың белгілі бір дамуын қамтамасыз ететін
құбылыстардың, мән-жайлардың жағдайына байланысты. Себеп-салдар
әрекеттестігі қажетті жағдайлардың жетілікті жиынтығымен жүзеге асырады.
Қылмыстылықтың себептілік механизмінде себеп салдарды туғызады, ал жағдай
оған ықпал етеді. Бұл жерде әңгіме олардың қандайда болмасын әрекеттері
міндетті байланыста болуы жөнінде болып отыр. Қылмыстылық тудыратын
себептер мен жағдайлар кешенінің біріккен әрекеттері криминогендік
детерминант деп аталады[8].
Әлеуметтік құбылыстардың себептілігі түсініктемесі себептіліктің негізгі
әдістемелік ұғымынан туындап, оның қоғамдағы әсіресе төмендегідей
ерекшеліктерін ескереді:
а) себеп-салдарлық заңдылықтардың екі типін: динамикалық және
статистикалық;
б) әлеуметтік детерминацияня зерттеу кезінде жүйелі әдіс міндетті;
в) әлеуметтік детерминанттың мазмұны әсіресе қоғамдағы қарама-
қайшылықтармен және оны тиімді шешумен анықталады[9].
г) әлеуметтік құбылыстар қоғамдастық, қауымдастық (топ) және тұлғалар
деңгейіндегі әртүрлі қызмет жүйесін көрсететін болғандықтан соңғы
нәтижесінде қызмет немесе әрекет сипатын таңдау адамдардың сұранысымен,
қызығушылығымен және себептерімен анықталады.
д) әлеуметтік детерминацияны талдау тарихи әдістерді қолдануды қажет
етеді, яғни өткендегіден қазіргіге дейінгі және қазіргідегіден келешектегі
даму барысындағы құбылыстарды танып-білу қажет, мұның өзі детерминация
жөнінде мағлұматтар беріп қана қоймайды, сонымен бірге оның алдағы дамуын
болжауға мүмкіндік береді.
Детерминация процесін детерминанттардың өздері – қылмыстылықтың
себептерімен, жағдайларымен, коррелянтарымен шатастырып, араластыруға
болмайды[10].. Детерминация – диалектикалық заңдылық, сондықтанда ол
әлеуметтік бейтарап. Детерминациямен күрес мүмкін емес. Мәселен, орта мен
тұлғалардың әректтестігіне қарсылықты күшейтуге бағдарланған алдын алу
бағдарламасын ойластыру мүмкін емес шығар.
Қылмыстылықтың себептері мен шарттары – қоғамдық кономикалық
қауымдастыққа және сол мемлекеттің өзіне тән салдары ретінде сәйкес келетін
қылмыстылықты анықтайтын теріс жүйе.
Қылмыстылықтың себептері мен шарттары өзінің пайда болу тегі мен мәні
бойынша әлеуметті. Олар қашанда қоғамдағы әлеуметтік қайшылықтар арасынан
орын алады. Мазмұны жағынан бұлар теріс бағытты, адамдардың, қоғамның,
мемлекеттің мүдделерімен санаспайды. Позитивті, яғни оң пиғылды әлеуметтік
құбылыстары алдын алу шаралары жүйесі қатарынан орын алады.
Криминогенді детерминанттар біршама тұтастай жалпыны (жүйені) құрайды.
Бұған қылмыс топтарының (түрлерінің) себептері мен шарттарының жүйелік
бөліктері енеді, мысалы күш көрсету; пайдакүнемдік, қайталанған қылмыстар
және басқалары. Нақты қылмыстардың себептері мен шарттары криминогенді
жүйенің бастапқы -лементтері болады. Мұндай - лементтердің арасында күрделі
көп деңгейлі өзара әрекеттестіктер болады: Осыған байланысты криминогенді
жүйе нақты қылмыстың себептері мен шарттарының арифметикалық сомасы бойынша
есептеліне алмайды. Ол әлеуметтік құбылыстың сапалы жаңадай қасиетіне ие
болады.
Әрекет ету механизмі бойынша детерминанттар қылмыстылықты тудырушы
(себепкер) және себепші, көмектесуші, мүмкіндік туғызушы болып бөлінеді.
Олар қылмыстық деңгейінен және жекелеген қылмыстардың қылмыстық жүйесінен
көрініп те тұрады және пайда да болады. Оған детерминацияның барлық
деңгейіндгі изоморфизм (құрылымдардың біртектестілігі) деген ұғым айғақ.
Қылмыстылық себептері мен шарттары мағлұматтарын жүйелілік көзқарасымен
бағалау көпфакторлы (кондиционалистік) теория ретінде ешбір негізсіз болып
табылады[11].
Фактролар теориясы әлеуметтену мен криминологияда[12] криминогенді
детерминантты теңестіріп талдағаны үшін (олардың айырмашылықтарын ескермей)
сынға алынып келеді. Осы орайда белгілі американдық криминолог -. Сатерленд
факторлар теориясын салыстырусыз құндылықтар каталогы деп атаған болатын.
Дәл сол өзінен өзі дұрыс сипат алатын қылмыстылық факторына жүйелілік
көзқарастарды пайдалана қоймау факторлардың басты әдістемелік кемшілігін
құрайды.
Қылмыстылықты детерминант жүйесінде негіздеудің ғылыми ғана емес,
тәжірибелік маңызы да бар. Қоғамдық психологияның өзгеріске ұшырауының орны
толмас сипатқа ие болуы мүмкін және оны қалпына келтіру үшін көп уақыт
кетеді. Қылмыстылықтың шартына байланысты мәселе жеңілірек. Жеке адамға
байланысты алдын алу шаралары, сондай-ақ сотталғандарды түзеу – тиісті
криминогенді психологияны криминогенсізге алмастыру.
Криминогенді детерминаттар жиынтығын жүйе ретінде қарастыру
қылмыстылыққа әсер етудің мазмұны мен механизмінің айырмашалықтарын мүлдем
жоққа шығармайды. Жүйелік әдіс қылмыстылықтың себептері мен шарттары
жүйешенің жүйе ішіндегі көпқырлы байланыстырды орнатуға жағдай туғызады,
криминогенді жүйелердің бөлінбейтін -лементтерін ашады, оның метажүйелермен
(қоғаммен, мемлекетпен, әлемдік қауымдастықпен) өзара әрекеттестігін
анықтайды.
Себептер –қылмыстылық пен қылмысты тікелей туғызатын, жаңадан өндіретін
заңды салдары ретіндегі әлеуметтік-психологиялық детерминанттар. Қоғам мен
заңнан алшақтаған қауымдастық пен тұлғаның әлеуметтік және құқықтық
психологиясы қылмыстылықтың себептер жүйесін құрайды. Қылмыстылықтың
себептері арасынан дәлелсіз агрессивтілікті, ұлтшылдықты, қоғамды елемей
жек көруді, құқықтық нигилизмді ерекше атап көрсетуге болады. Қылмыстылық
себептерінің жүйесі әлеуметтік-психологиялық құбылыс болып табылады.
Дегенмен, осындай жүйелілік нақты қылмыс дәлелін қылмыстылықтың әлеуметтік
криминогенді дәлелімен қарама-қарсы қо. мүмкін емес, өйткені жүйенің барлық
-лементтері өзара әрекеттес.
Шарт – бұл өзі қылмыстылық пен қылмыс тудырмайтын, бірақ себептің
әрекетіне жағдай туғызатын, жеңілдететін өршітетін кері әлеуметтік құбылыс.
Мысалы, бақылау-ревизиялық қызметтің жеткіліксіздігі материалдық
құндылықтарды сақтау, есеп жүргізу және пайдалануда бақылаусыздық туғызып,
меншікке қол сұғушылыққа жағдай жасайтын шарт болып саналады.
Себептер мен шарттардың арасында криминогенді детерминанттар талданған
ұғымын пайдалануға және басқаларды қамтитын өзара тығыз әрекеттестік
болады. Мазмұны жағынан себеп әлеуметтік-психологиялық сипатта. Шарт та сол
сияқты -кономиқалық, саяси, құқықтық, ұйымдық және басқа да мазмұндарға ие.
Себеп қылмыстылықты тудырады, шарт себептердің қылмыстық әрекетке айналуына
жағдай жасайды. Олар кейде рөлдерімен алмасуы да мүмкін.
Қылмыстылықты оқып-зерттеуде ең бірінші кезекте өзара байлаыстылықтар
аңғарылады, мысалы, халықтың әлеуметтік-демографиялық құрылымы мен
қылмыстылықпен, оның деңгейі мен құрылымы арасындағы байсаныстар. Дегенмен,
белгілі бір және басқа да әлеуметтік құбылыстар мен қылмыстылық арасындағы
байланыстарды аңықтау себепті танудың бірінші кезеңінде және шартта соңғы
кезеңде белгілі болады. Байланыстарды анықтап белгілегеннен кейін сапалық-
сандық талдау арқылы себепті жағдай туғызатын байланыстар ашылады.
Қылмыстылық себептерін жіктеу
Қылмыстылықтың себептері мен шарттары әралуан және олар әртүрлі деңгейде
болады. Осыған байланысты оларды ғылыми және практикалық тұрғыдан танып
білу үшін тиісті бір дәрежеде жіктеу қажет. Ол былайша жүзеге асады: а)
әрекет ету деңгейі бойынша (субординация); б) мазмұны бойынша; в) табиғаты
және басқа да өлшемдері бойынша.
Қылмыстылықтың іс жүзіндегі детерминация процесіне сәйкес осы жөнінде
айтылған көзқарастардың бәрін пайдалана отырып кешенді талдау жүргізу
қажет.
Әрекет ету деңгейі (субординация) бойынша себептер мен шарттар былайша
ажыратылады: а) тұтастай қылмыс бойынша (кейде жалпы себеп деп айтылатын);
б) қылмыстың түрлері бойынша (санаты, тобы); в) жекелеген қылмыстар
бойынша.
Тұтастай түрлері және жекелеген қылмыстарға байланысты қылмыстылық
ұғымының себептері мен шарттары арасындағы айырмашылықтар мен өзара
байланыстар жалпы мен жалқының, жалпы мен ерекшенің, тұтас пен бөліктің,
жүйе мен жүйелік -лементер арасындағы сияқты күрделі диалектикалық
байланыстарды құрайды.
Талдаудың мейілінше жоғары сатысы тұтастай қылмыстылықтың себептері мен
шарттары құбылыстары мен ұғымдарында кеңірек орын алады. Жекелеген
қылмыстардың себептерімен шарттары мейілінше нақтыланған. Қылмыс түрлерінің
себептері мен шарттары орташа дәрежедегі сипатқа не болады, атап айтқанда,
пайдакүнемдік пен күш көрсету, кәмелетке толмағандар мен ересектер
арасындағы қылмыстар, бірінші рет және қайталап жасаған, қасақана және
абайсыздықта жасаған қылмыстар. Саны мен мазмұны жағынан қылмыстылықтың
себептері мен шарттары осы деңгейлерде бір-бірімен сәйкесе бермейді.
Мәселен, материалдық құндылықтарға немесе банк операцияларына бақылаудың
болмауы -кономикалық қылмыстарға криминогендік жағдай туғызады, бірақ
мұндай жағдайдың басқа қылмыстарға қатысы болуы мүмкін.
Тұтастай қылмыстылықтың себептері мен шарттары, қылмыстың түрлері сияқты
біршама ірі аймақта және ел көлемінде орын алады. Жекелеген қылмыстардың
себептері мен шарттары белгілі бір қылмыстарға ғана тән болады.
Өзінің мазмұны жағынан криминогенді детерминантар әлеуметтік--
кономикалық, саяси,әлеуметтик-психологиялық, тәрбиелік, құқықтық, ұйымдық-
басқарушылық болып бөлінеді.
Қылмыстылық пен қылмыстың жақын себептері ретінде әлеуметтік-
психологиялық сипаттағы құбылыстар көрінеді (қылмыстық құқыққа қайшы
келетін өзгеріске ұшыраған қоғамдық және жеке психология).
Қылмыстық пен күрес мәселесі криминогенді әлеуметтік-психологиялық
құбылыстарға келіп тірелетін болғандықтан қылмыстылық пен қылмыстардың
себептеріне өз мәніде түсіндірме беру қиынға соғады, өйткені ол әлеуметтік-
психологиялық өзгерістерге де байланысты. Әлеуметтік-психологиялық
құбылыстардың бойында қылмыстылықтың себептері ретіндегі қос буынды
”себептер буыны’’ болады. Бұл жөнінде айтылып кеткеніндей, ол белгілі бір
құбылыстың экономикалық, идеологиялық салдарын көрсетеді.
Өзінің табиғатына, пайда болу тегіне қарай, тарихи өткенге емес қазіргі
кезеңге жататын әлеуметтік-психологиялық құбылысты қалыптастыратын көптеген
-кономикалық, идеологиялық және басқа да әлеуметтік құбылыстар осы күнде
жалғасын табуда. Әлі де жалғасын табады.
Қылмыстылық пен қылмыс шарттарының екі тобы болады: қылмыс пен
қылмыстылықтың әлеуметтік-психологиялық құбылыстарын (себептерін)
қалыптастыратын және қылмыстылық пен қылмыстың пайда болуына жағдай
туғызатын шарттар.
Шарттардың бірінші тобы қоғамдық, топтық және жеке сана қалыптастыратын
әлеуметтік--кономикалық, саяси, идеологиялық, әлеуметтік-психологиялық,
құқықтық, ұйымдық-басқарушылық және басқа да қоғамның қарама-
қайшылықтарымен байланысты. Шарттардың екінші тобы – бұл құқық бұзушылықтың
алдын алу жүйесіндегі, жалпы қылмыстылық пен құқық бұзушылыққа қарсы күрес
саласындағы олқылықтар, қателіктер, кемшіліктер.
Осы екі топтың екеуі де бір-бірімен тығыз байланыста әрекет жасасады.
Мәселен мүлікті күзетудің нашар ұйымдастырылуы оған қылмыстық қол
сұғушылықты жеңілдетіп қана қоймайді және осындай меншікке қатысты қылмыс
нәтижесінде тұрақсыздық пен пайдакүнемдік қанына сіңіп кететін адамдардың
психологиясына кері әсер етеді. Сөйтіп, шарттардың екінші тобы қылмыстық
әрекеттің және оның нәтижеге жетуін жеңілдетіп қана қоймайды, сонымен бірге
қоғамның әлеуметтік жағынан тұрақсыз -лементтеріне ақпараттық-
қалыптастырушылық әрекет жасайды, олардың қылмыс жасау дайындығына жағдай
туғызады.
Криминогенді себептер мен шарттардың әлеуметтік мәні қоғам дамуының
негізгі заңдылықтары мен қарама-қайшылықтарының өзара байланысы арқылы
анықталады.
Криминологияда зерттеу міндеттеріне байланысты қылмыстылық пен қылмыстың
себептері мен шарттарының өзге де жіктеулері қолданылады. Мысалы, қылмыс
оқиғасына жақындығына немесе себептер мен шарттардың белгілі бір жиынтығына
орай жақындау және алыстау, тікелей және жанама болып бөлінеді.
Қылмыстылықтың себептері мен шарттары, сондай-ақ шығатын көздері бойынша
ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі детерминанттар қоғамның ішкі
қайшылықтарына, ал сыртқы қайшылық халықаралық сипаттағы қайшылықтарға
байланысты болады.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік демографиялық үрдістердің
криминологиялық талдауы
Жоғарыда келтірілген әдіетемелік және тұжырымдамалық қөзқарастарды
басшылыққа ала отырып, қылмыстылықтың себептері мен шарттарын әлеуметтік
қайшылықтармен тығыз байланыстыра және қылмыстылық, қылкердің тұлғасы мен
криминогенді жағдайлар туралы мәліметтік деректерді ескере отырып талдауға
болады.
Криминология философия немесе әлеуметтану ғылымдырына қарағанда
қылмыстылықтың себептері мен шарттарын жалпы танымдық тұрғыдан емес, қылмыс
категорияларына сай федеральдық және региональдық, жалпы және жеке сияқты
барлық дәрежедегі алдын алу жүйелерін қалыптастырып, жүзеге асыру үшін
кәсіби тұрғыдан егжей-тегжейлі зерттейді. Сондықтанда оның негізгі
әдіетемелік құралы қылмыстылық пен қылмыскер тұлғасын талдауда да, оқып-
зерттеуде де статистика болып қала береді. Мәселен, қазіргі кезде
криминогендік детерминанттың 80 пайызы сарапшылардың бағалауынша
пайдакүнемдік пиғылдағы -кономиялық сипатта болады, детерминанттың 80
пайызы сарапшылардың бағалауынша пайдакүнемдік пиғылдағы -кономиялық
сипатта болады, етерминанттың 15-20 пайызы көре алмаушылық психологиясымен,
күш көрсетумен, агрессивтілікпен көрінсе, қылмыстылықтың себептері мен
шарттарының 10 пайызы жауапсыздығы мен жеңілтектік себептерінен туындайтын
абайсыздықтың, сондай-ақ солардың қалыптасуы мен пайда болуына жағдай
туғызатын құбылыстардың үлесіне тиеді[13] .
Қылмыстылық пен оның себептерін статистика мен әлеуметтік қайшылықтарды
ескере отырып талдау практиктер мен теоретиктер үшін Қылмыс неліктен
жасалады? деген сауалға жауап беруге жағдай туғызады.
Кылмыстық статистикада іс-әрекеттің жасалуына тура себеп болатын
қылмыстың дәлелі туралы бөлім болмағандықтан ондай деректерді басқа
көздерден алуға тура келеді. Ең алдымен мұндай деректерге қылмыстылық пен
оның республикалық және аймақтық деңгейдегі құрылымы мен динамикасы туралы,
сондай-ақ қылмыс субъектілерінің жыныстық, жас шамасы, әлеуметтік белгісі,
соттылығы жайындағы деректер жатады. Мұндай деректер қылмыстың жасалу
дәлелі мен оған қатысушылардың өмір-харакетінің жағдайын ашып беретін
әлеуметтік және құқықтық психологияның бұзылғандығын, беріктігін немесе
жағдайға көнгіштігі жайында айтады. Мысалы, қажетін өтеу үшін қылмыс
жасаған жұмыссыз жүрген адам туралы ақпарат, сөз жоқ бұл жай осындай
сапаттағы адамдарды мүліктік қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен
шарттар болып саналатындығын көрсетеді. Әйелдер арасындағы және жастар
арасындағы қылмыстардың өсуі де әлеуметтік--кономикалық қайшылықтардан
туындайды.
Криминогендік жағдай туралы мағлұматтарды Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі Мемлекеттік комитетінің жинақтарынан, ІІМ, мен Бас
прокуратура есептерінен және соттылық туралы талдаулардан, -комика, өмір
салты, білім мен тәрбие, ұлттық қауіпсіздік және басқа мәселелер жөніндегі
ғылыми-зерттеу жұмыстарынан танысып-білуге болады. Алайда, криминологиядағы
қылмыстылықтың себептері мен шарттарының көздері ретіндегі қарама-
қайшылықтардың мұндай жалпы шолу түріндегі матеиалдары әрине жеткіліксіз.
Кейінгі онжылдық ішінде қоғамымыз бен мемлекетіміздегі қарама-
қайшылықтардың күрт өршіп кеткені жасырын емес. Олардың кейбірісі
әлеуметтік антогонизм сипатына да ие болып отыр. Өркениетті нарықтық жүйеге
өту мен құқықтық мемлекетке айналу жолындағы қиындықтар бастауы кешегі
өтпелі кезеңнің объективті қиындықтарынан, сол сияқты -кономикалық,
әлеуметтік және құқықтық реформа жүргізудің елеулі қателіктері мен
кемшіліктерінен басталған. Идеологиялық сала бір партиялықтан
көппартиялыққа көшу, ой-пікір мен идеология пл.рализмі, бөтен
дүниетанымдылыққа төзбеушілік, ақпарат алудағы ашықтық пен жариялылық
сипатына ие болып отыр.
-кономикалық қатынаста мемлекеттік меншікті мемлекет қарауынан алу мен
жекешелендіруді, меншіктің барлық нысандарын, халықтың мүліктік мүддесін
әлеуметтік және құқықтық жағынан қорғауды ұсынатын мемлекеттік
монополизмнен нарықтық -кономикаға көшу жүзеге асырылуда.
Осындай күрделі, тарихи теңдесі жоқ міндеттер туралы шешімнің
ауқымдылығы мен негізділігі қоғамның болмысы мен сана-сезіміндегі жаңа мен
ескінің елеулі қарама-қарсылықтарымен жанасады. 90-жылдардың бастапқы
кезінде әлеуметтік пен -кономикалық қарама-қайшылықтар өсе түсті. 1991 жылы
осы кезге дейін жалғасқан қоғамның жаппай жүйелі тағдарысы басталды. Оның
құрамынан саяси, -кономикалық, әлеуметтік саладағы, идеологиялық, құқықтық
тағдарыстар орын алды. Прогрессивті ілгері басқан қайта құру 1988 жылдың
аяғында тежеуге тап болды, ал содан кейін қоғамның бұрынғы қол жеткен
әлеуметтік--кономикалық және рухани деңгейі төмендей бастады. Тура осындай
кері көріністі қылмыстық статистикадан әлеуметтік динамика да көрсетті:
1986 және 1987 жылдары қылмыстылық төмендеп және 1988 жылы күрт көтерілді.
80-жылдарың аяқ шенінде басталған Заңдар соғысы нағыз криминогенді
детерминант бола бастады. Оған бұрынғы одақтас республикалардың тәуелсіздік
алуы бастау болды. КСРО Конституциясының 84-бабына және 1990 жылғы 26-
сәуірдегі КСР Одағының және одақтас республикалардың өкілеттігін болу
туралы Заңына қарамастан одақтас республикалар заңналарының үстемдігі
белгіленді. Одақтың зандарға байланысты оларды республикалық
өкіметтерінінің бекіту механизмі енгізілді. Мұндай келеңсіздік қылмыстық
заңнамалардан да орын алып, қылмыстылыққа қарсы тұруға да кері әсерін
тигізді.
Қылмыстық заңнамалар мен оларды іс жүзінде қолдануына енгізілген
белгісіздік пен екіұштылық қылмыскердің жазасыздығымен криминогенді жағдай
туғызды.
Мұндай былықшылдық -кономикалық қылмыстарға қатысы бар әлеуметтік
күштерге жағдай жасағандай болды. Осыған орай Қылмыстық кодекске қылмыстық
кәсіпкерлік турасында жиырмадан астам қылмыс құрамы енгізіліп
қарастырылатын болды. Олардың қатарында ұйымдасқан қылмыс, қылмыстық
қауымдастық (ұйым) деген жаңа ұғымдар бар. Кодекс сонымен бірге, заңсыз
қарулы құрама мен қылмыстық қауымдастық құрғаны үшін жазаны қарастырып,
сондай-ақ парақорлыққа деген, соның ішінде тек мемлекеттік (муниципал,дық)
қызметкерлер ғана емес, жеке секторлардың, -кономика, сауда және қызмет
көрсету салалары қызметкерлері тарапынан болатын парақорлық үшін жауаптылық
күшейтілді.
Нарықтық кезеңге дейін аз да болса қылмыстың алдын алу жүйелерінің:
мемлекеттік және қоғамдық, жалпы және жекелей түрлері, сондай-ақ алдын алу
субъектілері, қылмыстың жолын кесу сатылары және басқалары бойынша қызмет
атқарды. Ол жергілікті деңгейлерде айтарлықтай жұмыс атқарды десе де
болады. Алдын алу жүйесі бұзылғаннан кейін оның барлық буындары орындары
ештеңемен ауыстырылмастан жойылды. Бұрынғы қылмысын қайталайтын адамдарға,
жазасын өтеп шыққандарға, шартты түрде сотталғандарды тексеретін қадағалау
комиссиялары да жоқ, жергілікті жердегі құқық қорғау және қоғамдық
органдардың алдын ала ескерту жұмыстарын үйлестіріп отыратын заңдылық пен
құқық қорғау жөніндегі комиссия жұмысын тоқтатты, әкімшілік комиссиялар да
қылмыстың алдын алу шараларын жүргізбейтін болды. Ұсақ-түйек, тұрмыстық
тәртіп бұзушылықты қарайтын жолдастық сот пен балалардың істері жөніндегі
комиссия да жоқ.
1994-95 жылдарғы, сондай-ақ 1996-97 жылдардағы кылмыстылықпен күрес
жөніндегі бағдарлама толық көлемінде орындалмай қалды, өйткені оны жүзеге
асыру үшін тиісті көлемде б.джеттік қаржы бөлінбеді.
Заңдылық пен қылмыстылықтың алдын алу жүйесіндегі тағдарыс құқық қорғау
органдары, прокуратура, сот, сот орындаушысы, сот сараптау, тергеу
оқшаулағыштары қызметін қамтамасыз етудің нашарлауына қатысты болды.
Жалақыны кешіктіріп төлеу құқық қорғау органдарын да айналып өте алмады.
Полицияның, прокуратураның, соттардың, сараптау мекемелерінің материалдық
жағынан жарақтандырылуы -кономикалық және ұйымдасқан қылмысқа қатысушыларға
қарағанда әлдеқайда төмен болды.
Адам құқықтыры жөніндегі халықаралық ұйымның өткір сынына ұшыраған
қылмыстық-атқару жүйесіндегі тағдарыс, сөз жоқ қылмыстылықтың қайталануы
үшін қолайлы жағдай туғызатыны айтпаса да түсінікті.
Өкімет тағдарысы тікелей қылмыстылықпен жүргізілетін күрестің
тиімділігін мүлдем төмендетуге әсер етеді.
1990-1991 жылдары жалғасын тапқан ұлтшылдық пиғылдағы қоқан-лоққы жасау
қылмыстары үшін жауаптылықты күшейту жөніндегі шаралар да өз мәнінде жүзеге
аспай қалды. Ең басты себеп – Қазақстан үшін қатаң қылмыстық санкцияларды
пайдалана бермеу дәстүрге айналғандай болды. Жергілікті билік органдардың
әрбір адам жасаған қылмысы үшін жазалануға тиісті деген қағидаға
мойынұсынбау, соның ішінде ұлттық араздық пен діни жаугершілікші елемеуі,
жағдайдың күрделілігі деген сылтаумен онша қолға алынбай кейбір
салалардың, сондай-ақ тыныштығы мен хал-ахуалына өз көлеңкесін түсірмей
қоймады.
Бюджет қырғыны несие-ақша қылмысына айтарлықтай жағдай тудырғандай
болды. Қаржы саласындағы қылмыстылық соңғы төрт жылда он есе өсті.
Рухани тағдарыстың да қылмыстылық жағдайына әсер ететіні рас. Ол әсіресс
адамгершілікке қарсы қылмыс деген атаумен жыныстық қылмыстармен,
маскүнемдікпен, нашақорлықпен, порнографиямен, балаларға деген
қатыгездікпен, жеңгетайлықпен, мәдени шығармаларды ұрлау және
контрабандамен, вандализммен, көзге көріне түсті. Осындай рүхани азып-
тозушылықтар кәмелетке толмағандар мен әйелдер арасындағы қылмыстар
алаңдатушылық тудырды.
Тіркелген криминалды нашақорлық Қазақстанда бес жылдың ішінде бес есе
өскен.
80-жылдардың аяғында 90-жылдардың басында маскүнемдік пен самогон
қайнату, мас күйдегі пайдакүнемдік-күш көрсету қылмыстылығы мәселесі өрши
түскен 90-жылдардың басында бұрын сотталғандардың жартысы мастықтың
салдарынан жаңадан қылмыстар жасаған, соның ішінде 70 пайызы кісі өлтіру
мен денеге ауыр жарақат салу, жартысынан астамы тонау мен шабуыл жасау
қылмыстарын жасаған.
Криминалды нарықшылардың, пайдасы кез-келген жолмен келетін
доминанттардың пайданүнемдік психологиясы мәдени шығармалар мен
анквариатты, икон, картиналарды ұрлау мен шекарадан тыс шығаруы бұрын
болмаған ауқымға жеткізді. Сыртқы сауда қызметін либерализациялау осындай
нәтижеге жетеледі.
Бұқаралық ақпараттың аудиобейне құралдары қылмыстық-құқықтық тыйым
салуға қарамастан порнография мен тәрбиеге жат шығармалардың өткізу рыногын
мейлінше өрістетті. Криминалды бейне бизнес кірісі жыл сайын жүздеген
миллион теңгеден асып түсіп отырды. Алматы қаласы ешқандай бөгетсіз есірткі
қолданатын, жезөкшелікпен соның ішінде екі жыныстағы кәмелетке
толмағандардың жыныстық қатынаспен айналысуын кәсіпке айналдырған казинолар
мен түнгі клубтарға толған бас-қалаға айналып кетті.
Кинопрокаттар жаппай атыс-шабысты, қоғамдық сананы зинақорлыққа
айналдыратын қойылымдар көрсететін болды. Көрермендерге батыстық үлгідегі
жыныстық бостандықты насихаттайтын кассалық фил,мдер ұсынылатын болды.
Сот тәжірибесі көрсеткеніндей, жас өспірімдер мен жастардың, тіпті
ересектердің осындай келеңсіз зинақорлық агрессивтік себептерден
психологиясы бұзылып жыныстық қылмыстарға жол беретіні байқал. Қазастандағы
90-жылдарды аз да болса әйел зорлау қылмысының төмендеуіне жастардың
санасына еркін махаббат деген сезімді нәтижелі құ.мен қол жеткізілді.
Осының нәтижесінде құқық қорғау органдарына арызбен келетін жәбірленушілер
саны да азайғандай болды.
Жыныстық мерез ауруларымен ауыратындар саны соңғы 6 жылдың ішінде
ересектер арасында 40 есе, балалар мен жас өспірімдер арасында 45 есе өсті.
Барлық пайдақорлық қылмыстардың 80 пайызы -кономикалық қайшылықтар
туғызатын болды, сопың ішіндегі қауіптілері ұйымдасқан және кәсіпкерлік,
сондай-ақ сыбайлас жемқорлық қылмыстар.
Қазақстандарағы әлеуметтік шиеленіс қоғамның жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 КРИМИНОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1. Криминлогия ғылымының түсінігі, пәні мен
жүйесі ... ... ... ... ... ... .6
2. Криминология ғылымының даму тарихы, оның Қазақстанда қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
3. Қылмыстылықтың себептерімен жағдайларын, қылмыскердің жеке басын
зерделеу, оның әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ДАМУЫ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫ АЛДЫН
АЛУДАҒЫ РОЛІ
1. Қазақстандық ғалымдардың криминология ғылымы саласындағы халықаралық
ғылыми-теориялық, практикалық конференциялардағы өзекті мәселелері
қозғаған баяндамалар, қорытынды ой тұжырымдары ... ... ... ... ..35
2. Криминологиялық зерделеу жүргізетін ғылыми орталықтар мен арнайы
лобораториялардың мақсаттары менміндеттері ... ... ... ... ... ... ... 54
3. Қазақстанның қылмыстық саясатын қалыптастырудағы криминология
ғылымының ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .78
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қылмыспен күрестің негізгі бағыттарының бірі
оның алдын алу. Қазіргі уақытта қылмыстылықтың әртүрлі нысандары
мемлекеттердің дамуына кері әсер ететін теріс құбылыс болып отырғандығы
баршаға аян. Осындай жағдайда жан-жақты ойластырылған кешенді (қаржылық-
материалдық, ғылыми, кадрлық, идеологиялық, нормативтік-құқықтық және т.б.
қамтамасыз етілген) бағдарламаның қажеттігі айдан анық. Бір сөзбен
айтқанда, қазіргі қылмыстылық тарихи мол және халықаралық бай тәжірибені
ескерген біртұтас, салиқалы қылмыстық саясатты ұйымдастырудың жаңа жолдарын
зерттеуді талап етеді.
Ата заңымыз Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабында
көрсетілгендей Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы –
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген. Сондықтанда
мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, қоғамдағы тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
қылмыстарды болдырмау, қылмыстың алдын алу және қылмыстың шығу себептерін
анықтау, қылмыстың алдын алу мәселесін шешу үшін арнайы шаралар әзірлеу
керектігі.
Қылмыстың алдын алу мен тосқауыл қоюдың қазіргі жағдайдағы тиімді
жолдарын анықтап белгілеудің, құқықтық тетіктерін нығайтудың маңызы зор.
Өйткені, біздің өміріміздің жаңа кезеңі бұл мәселенің мүлде тосын қырларын
ашып беруде. Экономикада өрлеп дамыған сайын, қылмыс сипатыныңда өзгеріп,
етек алуы заңды құбылыс болып табылады. Сол себепті қазіргі таңда
ғалымдардың пікірлері бойынша қылмыстылықтың алдын алуды тиімді
ұйымдастыру, ең алдымен үлкен үш мәселені шешіп алуды қажет етеді деп
санайды. Олар: 1) қылмыстылықты, ондағы өзгерістерді тану мен бағалау; 2)
детерминацияның ерекшеліктерін табу, себептер мен жағдайларды анықтау; 3)
қылмыстылықпен күресудің жүйесін құру. Аталған жағдайлардың барлығы, әрине,
тәжірибелік сипаттағы мәселелер, бірақ ол өз кезегінде оның теориялық
базасын қалыптастыруды қажет екендігін түсіндіреді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазірі таңдағы Қазақстандығы
кримнологиялық яғни қылмыстың алдын алу бойынша ойлардың даму деңгейі.
Қазақстан криминологтары қылмыстылықтың алдын алу бойынша қосқан үлестері.
Қылмыстылықтың алдын алуды жан-жақты объективті түрде қарастыру. Сонымен
қатар халықаралық мол тәжірибелерді пайдалана отырып Қазақстандық
ғалымдардың халықаралық ғылыми практикалық конференциялардағы ой
тұжырымдары.
Жұмыстың мақсатына тоқталар болсақ Қазақстан Республикасындағы
криминология ғылымының негізгі даму бағыттарының мазмұнын теориялық қайар
көздердің кешенді саралау. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесі
міндеттер қойылды. Қазақстандағы криминологиялық ойлардың даму проццесін
зерделеу. Қазіргі кездегі қылмыстылықтың себептері мен жағдайларын меңгеру,
қылмыстылықтың алдын алудың концептуалды негіздерін анықтау болып отыр.
Криминология ғылымы негізінен тәжірибелік ғылым болып саналады.
Криминология адамдарға қылмыстылық статистиканы дұрыс оқуға, оқып шыққан
соң тәжірибелік тұрғысынан дұрыс қорытындылар жасауға, яғни, қай жерде
экономикалық сипатта іс-әрекет жасау керектігін т.б. үйретеді.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстың шығу себептерін жәнеде оның алдын
алу туралы жекелеген теорияларын қалыптастырған Қазақстандық криминолог
ғалымдар: Н.И.Абдиров (Нашақорлыққа қытысты қылмыс), А.Н. Ағыбаев
(Қызметтегі қылмыс), Е.О.Алауханов (қарақшылық пен зорлау- зомбылық
қылмыстың алдын алу). З.О.Ашитов (әскери қылмыс), Б.С.Бейсенов (вондық
қылмыс) К.а.Бегалиев және М.С. Нарықбаев (кәмелетке томаған дардың қылмыс),
И.Ш.Борчашвили ((эконимкалық қылмыс), С.Я. Булатов (әллеуметтік ортының
ролі), У.С. Жекебаев (әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктер қылмыстары,
Р.Т. Нұртаев (Абайсызда жасалған қылмыс) И.И.Рогов (экономикалық қылмыс),
Г.Р.Рустемова (Медициналық қылмыс), Д.С. Чукмаитов және Б.Н. Накипов
(қылмыстардың қайталануы, пенитенциарлы және ұйымдасқан қылмыс.
Осы әдебиеттерде қозғалған тақырыптардың өзектілігі мен маңызы
практикалық қажеттіліктер туындайтын құқықтық реформалардың қылмыстың алдын
алуда терең өзгерістерді болжайды.
Тақырыптың тағы бір маңыздылығы криминологиялық зерттеулер түріндегі
қылмысты алдын алу жүйесін кешеді ғылыми тұрғыда зерттеу қажеттілігімен
көрінеді. Бұл қажеттілік қазіргі қоғамға тән мінез құлық болып табылады.
Қылмыстылық тірі қоғам сияқты әр кезде өзгеріп тұратын құбылыс. Бұл елеулі
өзгерістер тек қана қылмыстылықты ғана емес криминология пәніне де әсерін
тигізеді. Сонымен бірге себептілік мәселелеріне және әлеуметтік бақылауға
жаңаша көзқараспен қарау қажеттілігін туындатады.Қазіргі кезде
криминологияның дамуын зерттеу өзекті мәселе болып табылады. Бұл
мәселелердің шешімі ғалымдардың үлкен тобының біріңғай күштерімен шешуге
болады.
1 Криминология ғылымының түсінігі, мәні және әдістері.
1. Криминология ғылымының түсінігі, пәні мен жүйесі.
Егер сөзбе-сөз ұғынсақ криминология дегенiмiз кылмыскерлiк жайындағы
iлiм: Crimen-қылмыс, logos -ілім. Бiрақ криминология ғылымының нақты
мазмұны едәуiр күрделi әpi көп аспектiлi. Ол жекелеген кылмыстардың ғана
емес, жаппай кылмыстық әрекет ретiндегi қылмыскерліктің де заңдылығын
зерттейдi, адам неге қылмыс жасайды? Өз проблемаларын шешу үшiн көптеген
адам, неге кылмыс жолына түседi? Ондайға жол бермеу үшiн не iстey керек? -
деген cұрақтарға жауап бередi.
Кез келген басқа ғылым сияқты криминология да заңдылықты зерттейді.
Криминологияның айрықша пәні – заңдылықтар; а) қылмыскерліктің барлық
көріністері; ә) кылмыскерлiктiң, детерминациялары мен себептiлiгi; б)
кылмыскерлiктiң әр түрлi ықпалға ұшырайтындығы.
Қылмыскерліктің әр түрлі көрініс табуы мыналарды қамтиды: қылмыс немесе
жеке қылмыстық әрекет; кылмыскерлiктiң әр түрлі негіздер бойыншабөлiнiп
алынатын жекелеген түрлерi (экономикалық, мемлекеттiк, кәмелетке
толмағандардың, әйелдердiң және т.б); мемлекеттiң белгiлi бiр аймағындағы,
мемлекеттегi адамзат коғамының әр түрлi кезеңiндегi қылмыскерлiк[1].
Осы айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: қылмыскерлік -
адамзат тарихында бұрын болған және қазiргi бар қоғамдардың барлығының да
ажырамас бөлiгi.
Криминология кылмыскерлiктi орын мен уақыттың нақты жағдайында
зерттейді. Криминолог қоғамға, адамға, бiр жағынан, қылмыскерлік арқылы,
кылмыстық әрекет арқылы қарайды. Тек қылмыскерлiк, оның себептерi жане
онымен күрес - криминологияға негiзгi керектiлер осылар. Қылмыскерлiктен
бастау алып ол оның себептерiнiң, онымен күpecтi ұйымдастырудың,, оның
алдын алудың талдамасына тереңдеген сайын қоғам мен табиғатта бар басқа да
кең әpi күрделi проблемаларға шығады. Философ, керiciнше, қылмыскерлiктi
көптеген құбылыстардың бiрi ретiнде, барлық басқалардың өзара байланысы,
өзара әрекеттестiгi контексiнде қарайды. Философтар қылмыскерлiкке табиғат
пен қоғамның жалпы заңдылықтарын зерттеуге байланысты талдама жасайды.
Нақты өмiрде қылмыскерлiк пен басқа келеңсiз әлеуметтiк ауытқулар
(алкоголизм, маскүнемдік, наркомания, көлеңкелi экономия жене т.б.)
арасындағы шекараны дәл анықтау қиын. Оларды оқшаулап қарау салыстырмалы,
жасанды болып шығады.
Қолданыстағы заң қылмыскерлiктiң шекарасын көрсетедi, бiрақ
криминологиялық зерттеулердiң шекарасы одан бiршама кең. Қоғам мен заң
өзгергенде қылмыс және қылмыс емес деген ұғымдар да өзгередi. Криминолог
белгiлi бiр iс-ерекеттердi криминалға жатқызу (оларды заң бойынша қылмыс
деп тану) және криминалға жатқызбау (тиiстi iс-әрекеттердi заң бойынша
қылмыстар қатарынан, яғни қылмыстық жазаланатындар қатарынан алып тастау)
туралы меселеге өз үлесiн қосады. Қылмыс жасайтын адамдарды зерттей келе
криминологтар мынаны байқады: ұдайы құбылып отыратын жағдайда олардың
қоғамға қауiптi әрекеттерi өз нысанын өзгертедi екен, ал бұл нысанның
өзгеруiнен сол әрекет екенiн қоғамға қауiптiлiк сипатын жоғалтудың орнына,
кейде бұрынғыдан да бетер қауiптi болады екен. Мұндай жағдайда қылмыстық
заңға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу керек. Заңның криминологиялық
келiсiмдiлiгiн, оның қоғамға аса қауiптiлiк келтiретiн жаңа шындыққа
сәйкестiгiн осы криминологтар қамтамасыз етедi. Қылмыстық құқық саласындағы
мамандарда құбылмалы кезде қоғамға қауiптi әрекет нысанының өзгеретiндiгi
жайында толықтай деректер болмайды.
Сонымен криминолог қылмыскерлiк пен келеңсiз әлеуметтiк ауытқулардың
өзге нысандарының өзара байланысындағы, олардың қоғамға қауiптi әрекетке
айналуындағы заңдылықты зерттейдi.
Профессор Г.М. Минковский бейнелеп айтқандай, криминологтердiң назар
аударатын объектiлерi қалайда фондық құбылыстар болуға тиiс. Бiрақ
криминологтер оларды толық көлемде емес, тек олардың қылмыскерлiкпен
байланысын ғана зерттейдi.
К,ылмыскерлiк детерминациясы жене себептiлiгi - бұл, жалпы алғанда,
к,ылмыскерлiктiн. к.огамда туындау процесi (елеуметтік детерминация) жене
сол процестi тудыратындарды, себептiк байланыстарды белiц алу (себептiлiк).
Қылмыскерлiк детерминациясымен себептiлiгi, жалпы, қoғaмдағы,
мемлекеттегi, аймақтағы қылмыскерлiктiң, белгiлi бiр әлеуметтiк топ
өкiлдерiнiң қылмыскерлiгiнiң, қылмыскерлiктiң кейбiр түрлерiнiң, жеке
қылмыстық әрекеттiң қандай да бiр кезеңде дамуын зерттейдi.
Бұл ретте тек қоғамның қылмыскерлiкке ғана емес, сонымен қатар
қылмыскерлiктiң қоғам өмірінің әр түрлi жақтарына ықпал ету процесi де
талданады.
Кылмыскерлiктiң әр түрлi ықпалға ұшырау заңдылығын талдағанда алдында
қылмыскерлiкпен күрестің неғұрлым тиiмдi жолдарын iздестiру мақсаты тұрады.
Қылмыскерлiкпен күрес - күрделi, көп аспектiлi к.ызмет, ол
қылмыскерлiктiң өзiне және оның себептерiне, жағдайға ықпал етудi қамтиды.
Бұл қызмет қылмыскерлiкпен күpecтi жалпы ұйымдастыруды да, қылмыскерлiктiң
алдын алуды да, құқық қоргау қызметiн де қамтиды. Егер алғашқы eкi меселе,
негiзiнен, криминолгтердiң назарын аударатын басты объектiлер болып келсе,
ал құқық қорғау қызмeтi - оның жүйелiлiriн қамтамасыз ету жене
криминологиялық келiсiм тұрғысынан алынады. Құқық қорғау қызментінің кейбiр
бағыттарын қылмыстық процесс, жеделіздестіру қызметi бойынша мамандар және
басқалар анықтайды.
Криминолог - жан- жақты экономикалық саяси, әлеуметтiк, құқықтық және
басқа да ұсыныстар бере алатын әмбебап маман емес. Қоғам өмірінің
экономикалық саяси жене басқа да салаларын, құқықтың әр түрлi салаларындағы
мәселелердi тереңiрек талдаған сайын ол алғашында басқа мамандармен
ынтымақтастықта болады, кейiннен эстафета таяғын олардың қолына ұстатады,
содан кейін барып олар қылмыскерлiктi тудыратын себептермен жағдайларды
жоюдың нақты жолдарын анықтайды.
Бұл ретте криминологте оның өзiне ғана тән зерттеу саласы болады:
тiкелей қылмыскерлiк туындайтын әр түрлi әлеуметтiк құблыстар мен
процестердегi (әлеуметтiк, саяси жене баска) өзара байланыстылықты бөлiп
алу. Ол өзi алған нәтижелер жайында экономистердi, саясаткерлердi,
социологтердi, құқық қорғаушы және басқа мемлекеттiк органдарды,
жұртшылықты хабардар етедi. Бiрақ криминолог, ендi болды, бұдан былай
жұмыссыздық та, кедейлiк те болмайды, қылмыскердiң ешқайсысы жазасыз
қалмайды деп қол қусырып oтыруғa тиiс емес. Ол жұмыссыз азамaтrapдың
қандай бөлiгi кедейлiк сатысынын ең төменгi баспалдaғына тұрғандығын, сол
себептi олардың қылмыс жасайтындығын ашып көрсетyi тиiс. Бiрақ ондай
адамдардың iшiнде қылмыс жасамайтындар да бар. Тиiсiнше, кейбiр тұрақты
тepic құбылыстарды тез жою жөнiнде меселе көтермесе де, криминолог өз
ақпаратымен олардың криминогендiк әpeкeттepін бейтараптандыруға, оң
факторлармен өзара қатынасын камтамасыз етуге көмектесе алады (қapттapғa,
мүгедектерге экономикалық көмек; еңбекке жарамды адамдарды жұмысқа
орналастару; қылмыспен келген табысты жуып-шаюға жол бермеу және т.б.).
Сонымен қатар криминолог қылмыскерлiктi азайтуға ықпалын тигiзетiн
құбылыстарды назаpға алады - ол тек криминогендiк қана емес (кылмыскерлiктi
туындататын), сонымен қатар антикриминогендiк (туындауға тосқауыл болатын)
мән-жайларға да баса көнiл аударады.
Оның антикриминогендiк процестер жайындағы ақпараты қылмыскерлiкпен
күресте батымды шара қабылдауға көмектеседі.
Сонымен, бiрiншiден, криминология өмiрдегi барлық жағдайға жан-жақты
ұсыныс беретiн әмбебап ғылым емес, екiншiден, қылмыскерлiкпен күрес
проблемасын орын мен yaқыттың нақты жағдайларында шеше отырып ол өз бағытын
ұстанады.
Криминологиялық тұжырымдар әлеуметтiк қайта өзгеру процесiнде қолданысқа
алынады, солай болуға тиiс те, бiрақ криминолог пен революционердi,
криминолог пен билiк басындағылардың жауын ажырата бiлу керек.
Криминолог ic жүзiнде әрқашан қоғамғa оның денесiндегi сыздауықты,
әлеуметтiк басқарудағы қателiктердi көpceтeтін сыншы рөлiн атқарады, себебi
қылмыскерлiк оң жетiстiктерден, жақсы өмiрден туындамайды. Ал, оның ұсынысы
болмаса қылмыскерлiктiң тасасында тұрған, кейде қоғамға қылмыскерлiк
арқылы карағанда ғана көрінетін тepic құбылыстардан арылу мүмкін емес.
Криминологиялық құбылыстарды ескеру - қоғамдық қатынастарды құрбансыз
және астан-кестен төңкерicсiз, ғылмға сүйенiп қайта құру жолындағы маңызды
қадам.
Әлеуметтiк жетiстiктердi емес, қателiктердi ғана көрсеткені үшiн
криминологтi айыптау пациенттiң келicтi түр-түсiн, инабаттылығын, жақсы
қасиеттерiн сөз етпей, оның ауруы жайында, оны емдеудiң жолын айтқан
дәрiгердi айыптағанмен бiрдей.
Мұны айтып oтырған себебiмiз, КСРО кезiнде криминологиялық зерттеулерге
отыз жылдан аса уақыт тыйым салынғанан едi. Ол тыйым Қылмыскерлiк пен
қылмыскердi зерттеу жөнiндегi мемлекеттiк институт қайта ұйымдастырылып,
Орталық статистика басқармасының моральдық статистика бөлiмi таратылған 30
жылдардың басынан Қылмыскерлiктiн себептерiн зерттеу және оның алдын алу
шараларын қарастыру жөнiндегi бүкiл одақтық институт шығарылған 1963 жылға
дейiн созылды. Бұл кезенде қылмыскерлiк проблемалары бойынша, бiрақ
қылмыстық құқық криминалистика және басқа пәндер шенберiнде жекелеген
ғылыми зерттеулер жүргiзiлдi. Іc жузiнде әңгіме күрделi де бүтiндей ерекше
құбылыс болып табылатын қылмыскерлiк жайында емес, жекелеген қылмыстармен
күрес жайында ғана едi.
КСРО құрамында болған мемлекеттердегi социализмнiң ыдырауы
қылмыскерлiктiң себептерiне, әcipece, наркобизнес, жезөкшелiк, валюталық
операциялармен жасалатын қылмыстардың себептерiне жаңаша көзқарасты талап
етті[2].
ТМД елдерiнде алғашқы Криминологиялық ассоциация 1991 жылы кұрылды.
Қазақстан Республикасында да Криминологиялық Ассоциация 2000 жылы кұрылып,
аталған ұйымның "Қылмыстылыктың алдын алу" (Предупреждение преступности)
журналы 2001 жылдан бастап жылына eкi рет жарық көре бастады. Алғашқы
Қазақстанның Криминологиялық ассоциациясының төрағасы болып заң
ғылымдарының докторы, профессор И.И.Рогов сайланды.
Криминологияның ғылым ретіндегі мазмұн - бұл дегенiмiз: қылмыскерлiктi,
оның өзгерiстерiн, аймактық және әлеуметтiк топтық ерекшелiктерiн зерттеу
және бағалау; тиiсті қылмыскерлiктiң детерминация және себептiлiк
процестерiн оның өзгерiстерi мен айырмашылықтарын зерттеу және бағалау
қылмыскерлiкпен күрес жөнiнде, сондай-ақ крминологиялық зерттеулердiң
методологиясы мен әдiстемесiне қатысты ұсыныстар дайындау.
Криминология пәнiнiң анықтамасымен салыстырып қарасақ мұнда, бiрiншiден,
қылмыскерлiктi, оның детерминация және себептiлiк процестерiн, екiншiден,
қылмыскерлiкпен күрес жөнiнде криминологиялық зерттеулердiң методологиясы
әдiснамасы мен әдiстемесi бойынша ұсыныс дайындауды көрсету өзiнше жаңалық
болып табылады.
Кез келген ғылымның методологиясы мен әдiстемесi маңызды рөл атқарады,
себебi олар әрқашанда зерттеу объектiсiне байланыстырылады және оның
нәтижелерiнiң сенiмдiлiгiн, растығын анықтайды. Зерттеу әдiстемелерi мен
әдiстерiнiң өзiндiк ерекшелiктерi осы әдiстердi игерген мамандардың сондай-
ақ арнаулы зерттеу мекемелерiн ұйымдастырудың қажет екендiгiн талап етедi.
Криминология бойьшша 60 жылдары шыққан алғашқы оқулықтарда оның пәнi мен
мазмұнын қарастырғанда жеке басы сөз болмайды. "Қылмыскердiң тұлғасын жалпы
анықтаудан теория жүзiнде бас тарту дегенiмiз жеке дараны әлеуметтiк
айналдырудан бас тарту деген сөз, ол ойлап қарасаңыз криминологиялық
теорияны әдiстемелiк негiзден айырады" – деп У.С. Жекебаев дұрыс айтқан
болатын [3]. Кейiн қылмыскерлiкпен, оның себептерiмен, қылмыскерлiктiң
алдын алу шараларымен қатар ол жайында сөз қозғала бастады. Ондағы мақсат -
криминологтердiң оған өзiнше бөлек назар аударуы керек екендiгiн, қоғамдық
қатынастарды зерттеу қылмыскердiң жеке басын зерттеудi алмастыра
алмайтындығын, ал қылмыскерлiкке және оның себептерiне ықпал ету - адамның
өмip салтын cayықтыpy және белгiлi бiр жеке мiнезқұлықты түзету екендiгiн
көрсету едi. Криминология пәнiн, оның мазмұнын анықтаудағы мұндай көзқарас
өзiн ақтады, себебi ол, мысалы, қылмыскердiң жеке басын криминологиялық
зерттеудiң дамуына септiгiн тигiздi. Осы күні зерттеулер нәтижелерiнiң
маңыздылығы даусыз, ендi криминологияның пәнi мен мазмұнын анықтауда
қылмыскердiң жеке басын қылмыскерлiктен бөлек, оның себептерi мен алдын алу
шараларынан бөлек сөз етуге болмайды. Қылмыскердің жеке басын криминология
пәнiнде бөлiп алудың жасандылық сипаты бар, ол жайында алда сөз болады.
1.2 Криминология ғылымының даму тарихы, оның Қазақстанда қалыптасу
кезеңдері.
Қылмыстардың себептерi, олар үшiн жауапкершiлiк принциптерi туралы
көптеген негiзге алынатын идеялар адамзат тарихының бастапқы кездерiнде-ақ
пайда болған.
Криминология тарихы, өзiнше дербес ғылым peтiндe 19 ғасырдан басталды,
жаратылыстық-ғылыми әдiстердi қолдану аясы кеңiдi. Олар қоғамдық ғылымдарға
да ене бастады.
19 ғасырдың l-жартысында криминологияның дербес ретiнде қалыптасуына
зерттеулердiң мына төрт түpi айқын әcepiн тигiздi: 1) антропологиялық; 2)
статистикалық; 3) әлеуметтiк-экономикалық, социологиялық және т.б., олар
арқылы қылмыскерлiк факторларына және оларға ықпал ету тетіктерінe талдау
жасалды; 4) әлеуметтiк-құқықтық [4].
Антропологиялық зерттеулердiң негiзiн қалаушы креминолог Галль болатын.
Ол қылмыс жасайтын адамдарды үш категорияға бөлдi, қылмыскерлердi
биологиялық топтастырудың басын бастады. Кейiн туа қылмыскеp деген идеяны
бұрынғы түрме дәрiгерi, сот-медицинасының итальяндық профессоры Цезарь
(немесе Чезаре) Ломброзо тамаша негiздедi. Қылмыскер болып туады- дедi ол
өзiнiң алғашқы еңбегiнде. Кейiн ол туа қылмыскер болу типтердің бiреуi
ғана, ал өсе келе өмip ықпалымен қылмыскер болатын басқалар да бар eкенін
мойындады. Ламброзоның бұл жұмысы күштi дау туғызды: бiр авторлар оны
қолдады, басқалары оның идеясын қолдамады, өздерiнше зерттеулер жүргiздi.
19 ғасырдьщ соңы - 20 ғасырдың басында қылмыстық антропология жөнiнде бiр
қатар халықаралық конгрестер eттi, оларға қатысқандардың көбiсi Ломброзо
теориясын сынады[5].
Ломброзо болса қылмыскерлердi және қылмыс жасау себептepiн зерттеу
aуқымын кеңейтiп, айтысты жалғастырды. Ол өзiнiң кейiнгi жұмыстарында
сыртқы ортаның қылмыскерлiкке ықпал eтетін ер турлi факторларына назар
аударды, туа қылмыскер болатындық туралы теориясынан бас тартпаса да
бiртiндеп әлеуметтік факторларға көңіл бөле бастады .
Ломброзоның идеясын оның шәкiрттерi - белгiлi итальян ғалымдары Рафаэль
Гарофало мен Энрико Ферри дамытты, олар қылмыскерлiктiң әлеуметтiк
факторларына баса назар аударды. Ферридiң пiкiрiнше, антропологиялық
мектептiң айырықшылығы сонда, ол органикалық және психикалық келбеттерi,
мұралаған және жүре бiткен қасиеттерi арқылы қылмыскердің жай адамнан
өзгеше екендiгiн мойындады (раr des anormalitus organiques et psychiques),
қылмыскерлердi адамзат тұқымының ерекше бiр түpi деп санады (иnе classe
speciale, unе variutu de lespuce humaine). Тиiсiнше, жазаны, қоғамның осы
адамзат тұқымының бiр түрінен қорғанысы ретiнде қарады.
Бұл бағытты жақтаушылар Францияда және басқа да елдерде болды. Ресейде
П.Н. Тарановскийдiң Д.А. Чиждiң жұмыстары, бiршама Д. Дрильдiң және басқа
авторлардың жұмыстары антропологиялық бағытқа жақын болды.
Айтулы криминологиялық жұмыстардың бiрi - Кылмыскерлiктiң экономикалық
факторының авторы Ван-Кан кейiндерi былай деп жазды: Ламброзонның еңбегi
сонда, ол криминология саласындағы ойды оятты, жүйе құрды, тапқыр және
батыл гипотеза жасады, ал нәзiк талдамалар мен түйiндi тұжырымдарды ол өз
шәкiрттерiне қалдырды.
Ресейде А.Хвостов, Францияда А.Герри, Бельгияда Э.Дюкпетью қылмыскерлiк
жайында жинакталған деректерге арнаулы статистикалық зерттеулер жүргiздi.
Олардың қылмыскерлiктегi заңдылықты зерттеу үшiн қаншалықты маңызды
екендiгiн бельгиялық математик әpi статист А.Кетле айқын көрсете бiлдi.
1836 жылы А.Кетленiң Адам жене оның қабiлетiнiң дамуы немесе қоғамдық
физика тәжiрибесi атты шығармасы жарық көрдi, онда автор былай деп жазды:
Қылмысқа қатысты нәрселердiң бәрiнде сандар соншалықты тұрақты
қайталанады, ол жағдайға назар аудармасқа болмайды. Қылмыстардың белгiлi
бiр түрлерiнiң жыл сайын ұдайы қайталанып тypaтыны және олар үшiн берiлетiн
жаза түрлерiнiң де сол пропорцияда болатындығы қылмыстық соттың бiзге берiп
отырған қызықты статистикалық мәлiметтерi; мен оларды өзiмнiң әр түрлi
шығармаларымда бетке ұстадым, әрқашан қайталаудан жалықпадым: таңғаларлық
делдiкпен төлем жасап тұратын бюджет бар, ол - зындан, түрме, эшафот
бюджетi; сол бюджеттiң азаюын ойластыруымыз керек.
Мұндай зерттеулердi басқа авторлар да жалғастырды, олардың көмегімен,
бipiншiден, қылмысты немесе қылмыстарды зерттеуден статистикалық заңдылығы
бар жаппай әлеуметтiк құбылыс болып табылатын қылмыскерлiктi зерттеуге
қадам жасалды, екiншiден, қылмыскерлiк туралы статистикалық мәлiметтердегi
өзгерiстер мен қоғамдары өзгерicтер арасындағы өзара байланыс көрсетiлген.
Ал, әлеуметтiк-экономикалық социологиялық зерттеулердi алатын болсақ
көптеген авторлар (Ферри, Гарофало, Марро, кейiнiрек Ашшафенбург және
басқалар) қылмыскерлiктiң әр түрлi әлеуметтiк факторлармен статистикалық
байланысын көрсетті.
1844-1845 жылдары жас Фридрих Энгельс Англиядағы жұмысшы табының
жағдайы атты кiтап жазды, онда Өз байқауым және шын көздер бойынша деген
тарау бар. Бұл ic жүзiнде қоғамдық жағдайлардың қылмыскерлiкке ықпал ету
факторын ғана емес, ондай ыкпалдың тетігін, қылмыскерлiктiң әлеуметтiк
мәнін алғаш рет тepeңipeк зерттеу болды. Әлеуметтiк тәртiптi сыйламау
өзiнiң ең ақырғы сатысында - қылмыскерлiкте айқын көpiнic табады. Жұмысшыны
моральдық азғындауға алып келген себептер әдеттегiден гөpi күштiрек,
жиналып әрекет eтeтiн болса, онда, Реомюр бойынша 80 градуста су суйық
күйден газға өтeтіні сияқты жұмысшы да қалайда қылмыскерге айналады [6] -
деп жазды Ф .Энгельс. Қылмыскерлiк дегенiмiз әлеуметтiк соғыстың көрініc
табуы, Энгельс айтқандай, әpкім өзiн ойлайды, өзi үшiн 6асқалардың бәрiне
қарсы тұрады, ал өзiнiң қас жауы болып табылатын сол басқаларға зиян
келтiру керек пе деген меселенi тек өз қамына байланыстырып шешедi.
Қылмыскерлiк кестесі көрсетiп отырғандай, бұл шайқас жылдан жығa ушығып,
етек алып барады; жауласушы тараптар бiртiндеп өлiспей берiспейтiн eкi
лагерге бөліне бастады: мұнда - буржуазия, анда - пролетариат. Бұл
барлығының барлығына қарсы және буржуазияның пролетариатқа қарсы соғысы
бiздi таңдандырмау керек, себебi ол жеке бәсекелестiк принципiнiң бiртiндеп
жүзеге асуы болып табылады.
Фридрих Энгельс, бiрiншiден, адамдар мiне-зқұлқындағы жалпы келеңсiз
әлеуметтiк ауытқулардың себептерiн емес, тек қылмыскерлiктің себептерiн
негiздедi; екiншiден, жеке мүдденiң epкін бәсекелестiктiң толық үстемдiгi,
жеке меншiгi жоқ жалдан6алы еңбек адамдарының мүдделерi мен құқықтарын
ешбiр елемеушiлiгi орын алып отырған жағдайдағы қылмыскерлiк заңдылығын
көpceттi. Осыдан барып қоғамдық және саяси мекемелердi, қоғамның қоғамдық-
әлеуметтiк қалпын өзгерту қылмыскерлiкпен күрес шараларының ең 6астысына
айналады.
Әлеуметтiк-құқықтық зерттеулердiң құқық социологиясының дамуы
қылмыстардың әлеуметтiк негiзiне, құқық нормаларының бұзылу себептерiне,
қылмыс үшiн жаза қолданғанда оларды ескеру қажеттiгiне назар аударды, талап
eттi. Қылмыстық саясат туралы iлiм пайда болды.
Қылмыстардың себептерiмен және олардың алдын алу шараларымен
криминалистер айналыса 6астады. Жапония профессоры Кан Уэда өз елiндегi
криминологиялық зерттеулердiң пайда болуын қалыпты, саясат пен түрме iciнe
жасалған реформамен байланыстырады [7].
Осының бәpi қылмыскерлiк жөнiндегi арнаулы зерттеушiлердiң оның
заңдылықтары мен себептерiн зерттеудiң яғи криминологияның пайда болуына
әкелдi.
1.3 Қылмыстылықтың себептерімен жағдайларын, қылмыскердің жеке басын
зерделеу, оның әдістері.
Себептілік – бұл себеп пен салдар сияқты екі құбылыстың арасындағы
объективті, жалпыға бірдей генетикалық байланыс. Себептілік үрдісі жүйелі
түрде уақытқа байланысты дамиды, ал себеп қашанда салдардың алдында болады.
Мінез-құлық нормалары мен құндылықтар туралы мағлұматтар адамдар мен жеке
тұлғаларда дүниеитаным мен психологияны қалыпсастырып, ақпараттың әрқилы
көздері мен жолдары арқылы игеріледі.
Себеп-салдар байланыстарын зерттеуде шексіз себеп-салдар буындарын
айырып алу жүзеге асырылады. Мұндай айырып алу белгілі бір әрекеттестікті
тура анықтаудың ең жақын деген себептерін жүйесін түсініп-білуге мүмкіндік
туғызады.
Себеп-салдар әрекеттестігі жағдайға, яғни оның ортасын құрайтын,
оларға қосылып және олардың белгілі бір дамуын қамтамасыз ететін
құбылыстардың, мән-жайлардың жағдайына байланысты. Себеп-салдар
әрекеттестігі қажетті жағдайлардың жетілікті жиынтығымен жүзеге асырады.
Қылмыстылықтың себептілік механизмінде себеп салдарды туғызады, ал жағдай
оған ықпал етеді. Бұл жерде әңгіме олардың қандайда болмасын әрекеттері
міндетті байланыста болуы жөнінде болып отыр. Қылмыстылық тудыратын
себептер мен жағдайлар кешенінің біріккен әрекеттері криминогендік
детерминант деп аталады[8].
Әлеуметтік құбылыстардың себептілігі түсініктемесі себептіліктің негізгі
әдістемелік ұғымынан туындап, оның қоғамдағы әсіресе төмендегідей
ерекшеліктерін ескереді:
а) себеп-салдарлық заңдылықтардың екі типін: динамикалық және
статистикалық;
б) әлеуметтік детерминацияня зерттеу кезінде жүйелі әдіс міндетті;
в) әлеуметтік детерминанттың мазмұны әсіресе қоғамдағы қарама-
қайшылықтармен және оны тиімді шешумен анықталады[9].
г) әлеуметтік құбылыстар қоғамдастық, қауымдастық (топ) және тұлғалар
деңгейіндегі әртүрлі қызмет жүйесін көрсететін болғандықтан соңғы
нәтижесінде қызмет немесе әрекет сипатын таңдау адамдардың сұранысымен,
қызығушылығымен және себептерімен анықталады.
д) әлеуметтік детерминацияны талдау тарихи әдістерді қолдануды қажет
етеді, яғни өткендегіден қазіргіге дейінгі және қазіргідегіден келешектегі
даму барысындағы құбылыстарды танып-білу қажет, мұның өзі детерминация
жөнінде мағлұматтар беріп қана қоймайды, сонымен бірге оның алдағы дамуын
болжауға мүмкіндік береді.
Детерминация процесін детерминанттардың өздері – қылмыстылықтың
себептерімен, жағдайларымен, коррелянтарымен шатастырып, араластыруға
болмайды[10].. Детерминация – диалектикалық заңдылық, сондықтанда ол
әлеуметтік бейтарап. Детерминациямен күрес мүмкін емес. Мәселен, орта мен
тұлғалардың әректтестігіне қарсылықты күшейтуге бағдарланған алдын алу
бағдарламасын ойластыру мүмкін емес шығар.
Қылмыстылықтың себептері мен шарттары – қоғамдық кономикалық
қауымдастыққа және сол мемлекеттің өзіне тән салдары ретінде сәйкес келетін
қылмыстылықты анықтайтын теріс жүйе.
Қылмыстылықтың себептері мен шарттары өзінің пайда болу тегі мен мәні
бойынша әлеуметті. Олар қашанда қоғамдағы әлеуметтік қайшылықтар арасынан
орын алады. Мазмұны жағынан бұлар теріс бағытты, адамдардың, қоғамның,
мемлекеттің мүдделерімен санаспайды. Позитивті, яғни оң пиғылды әлеуметтік
құбылыстары алдын алу шаралары жүйесі қатарынан орын алады.
Криминогенді детерминанттар біршама тұтастай жалпыны (жүйені) құрайды.
Бұған қылмыс топтарының (түрлерінің) себептері мен шарттарының жүйелік
бөліктері енеді, мысалы күш көрсету; пайдакүнемдік, қайталанған қылмыстар
және басқалары. Нақты қылмыстардың себептері мен шарттары криминогенді
жүйенің бастапқы -лементтері болады. Мұндай - лементтердің арасында күрделі
көп деңгейлі өзара әрекеттестіктер болады: Осыған байланысты криминогенді
жүйе нақты қылмыстың себептері мен шарттарының арифметикалық сомасы бойынша
есептеліне алмайды. Ол әлеуметтік құбылыстың сапалы жаңадай қасиетіне ие
болады.
Әрекет ету механизмі бойынша детерминанттар қылмыстылықты тудырушы
(себепкер) және себепші, көмектесуші, мүмкіндік туғызушы болып бөлінеді.
Олар қылмыстық деңгейінен және жекелеген қылмыстардың қылмыстық жүйесінен
көрініп те тұрады және пайда да болады. Оған детерминацияның барлық
деңгейіндгі изоморфизм (құрылымдардың біртектестілігі) деген ұғым айғақ.
Қылмыстылық себептері мен шарттары мағлұматтарын жүйелілік көзқарасымен
бағалау көпфакторлы (кондиционалистік) теория ретінде ешбір негізсіз болып
табылады[11].
Фактролар теориясы әлеуметтену мен криминологияда[12] криминогенді
детерминантты теңестіріп талдағаны үшін (олардың айырмашылықтарын ескермей)
сынға алынып келеді. Осы орайда белгілі американдық криминолог -. Сатерленд
факторлар теориясын салыстырусыз құндылықтар каталогы деп атаған болатын.
Дәл сол өзінен өзі дұрыс сипат алатын қылмыстылық факторына жүйелілік
көзқарастарды пайдалана қоймау факторлардың басты әдістемелік кемшілігін
құрайды.
Қылмыстылықты детерминант жүйесінде негіздеудің ғылыми ғана емес,
тәжірибелік маңызы да бар. Қоғамдық психологияның өзгеріске ұшырауының орны
толмас сипатқа ие болуы мүмкін және оны қалпына келтіру үшін көп уақыт
кетеді. Қылмыстылықтың шартына байланысты мәселе жеңілірек. Жеке адамға
байланысты алдын алу шаралары, сондай-ақ сотталғандарды түзеу – тиісті
криминогенді психологияны криминогенсізге алмастыру.
Криминогенді детерминаттар жиынтығын жүйе ретінде қарастыру
қылмыстылыққа әсер етудің мазмұны мен механизмінің айырмашалықтарын мүлдем
жоққа шығармайды. Жүйелік әдіс қылмыстылықтың себептері мен шарттары
жүйешенің жүйе ішіндегі көпқырлы байланыстырды орнатуға жағдай туғызады,
криминогенді жүйелердің бөлінбейтін -лементтерін ашады, оның метажүйелермен
(қоғаммен, мемлекетпен, әлемдік қауымдастықпен) өзара әрекеттестігін
анықтайды.
Себептер –қылмыстылық пен қылмысты тікелей туғызатын, жаңадан өндіретін
заңды салдары ретіндегі әлеуметтік-психологиялық детерминанттар. Қоғам мен
заңнан алшақтаған қауымдастық пен тұлғаның әлеуметтік және құқықтық
психологиясы қылмыстылықтың себептер жүйесін құрайды. Қылмыстылықтың
себептері арасынан дәлелсіз агрессивтілікті, ұлтшылдықты, қоғамды елемей
жек көруді, құқықтық нигилизмді ерекше атап көрсетуге болады. Қылмыстылық
себептерінің жүйесі әлеуметтік-психологиялық құбылыс болып табылады.
Дегенмен, осындай жүйелілік нақты қылмыс дәлелін қылмыстылықтың әлеуметтік
криминогенді дәлелімен қарама-қарсы қо. мүмкін емес, өйткені жүйенің барлық
-лементтері өзара әрекеттес.
Шарт – бұл өзі қылмыстылық пен қылмыс тудырмайтын, бірақ себептің
әрекетіне жағдай туғызатын, жеңілдететін өршітетін кері әлеуметтік құбылыс.
Мысалы, бақылау-ревизиялық қызметтің жеткіліксіздігі материалдық
құндылықтарды сақтау, есеп жүргізу және пайдалануда бақылаусыздық туғызып,
меншікке қол сұғушылыққа жағдай жасайтын шарт болып саналады.
Себептер мен шарттардың арасында криминогенді детерминанттар талданған
ұғымын пайдалануға және басқаларды қамтитын өзара тығыз әрекеттестік
болады. Мазмұны жағынан себеп әлеуметтік-психологиялық сипатта. Шарт та сол
сияқты -кономиқалық, саяси, құқықтық, ұйымдық және басқа да мазмұндарға ие.
Себеп қылмыстылықты тудырады, шарт себептердің қылмыстық әрекетке айналуына
жағдай жасайды. Олар кейде рөлдерімен алмасуы да мүмкін.
Қылмыстылықты оқып-зерттеуде ең бірінші кезекте өзара байлаыстылықтар
аңғарылады, мысалы, халықтың әлеуметтік-демографиялық құрылымы мен
қылмыстылықпен, оның деңгейі мен құрылымы арасындағы байсаныстар. Дегенмен,
белгілі бір және басқа да әлеуметтік құбылыстар мен қылмыстылық арасындағы
байланыстарды аңықтау себепті танудың бірінші кезеңінде және шартта соңғы
кезеңде белгілі болады. Байланыстарды анықтап белгілегеннен кейін сапалық-
сандық талдау арқылы себепті жағдай туғызатын байланыстар ашылады.
Қылмыстылық себептерін жіктеу
Қылмыстылықтың себептері мен шарттары әралуан және олар әртүрлі деңгейде
болады. Осыған байланысты оларды ғылыми және практикалық тұрғыдан танып
білу үшін тиісті бір дәрежеде жіктеу қажет. Ол былайша жүзеге асады: а)
әрекет ету деңгейі бойынша (субординация); б) мазмұны бойынша; в) табиғаты
және басқа да өлшемдері бойынша.
Қылмыстылықтың іс жүзіндегі детерминация процесіне сәйкес осы жөнінде
айтылған көзқарастардың бәрін пайдалана отырып кешенді талдау жүргізу
қажет.
Әрекет ету деңгейі (субординация) бойынша себептер мен шарттар былайша
ажыратылады: а) тұтастай қылмыс бойынша (кейде жалпы себеп деп айтылатын);
б) қылмыстың түрлері бойынша (санаты, тобы); в) жекелеген қылмыстар
бойынша.
Тұтастай түрлері және жекелеген қылмыстарға байланысты қылмыстылық
ұғымының себептері мен шарттары арасындағы айырмашылықтар мен өзара
байланыстар жалпы мен жалқының, жалпы мен ерекшенің, тұтас пен бөліктің,
жүйе мен жүйелік -лементер арасындағы сияқты күрделі диалектикалық
байланыстарды құрайды.
Талдаудың мейілінше жоғары сатысы тұтастай қылмыстылықтың себептері мен
шарттары құбылыстары мен ұғымдарында кеңірек орын алады. Жекелеген
қылмыстардың себептерімен шарттары мейілінше нақтыланған. Қылмыс түрлерінің
себептері мен шарттары орташа дәрежедегі сипатқа не болады, атап айтқанда,
пайдакүнемдік пен күш көрсету, кәмелетке толмағандар мен ересектер
арасындағы қылмыстар, бірінші рет және қайталап жасаған, қасақана және
абайсыздықта жасаған қылмыстар. Саны мен мазмұны жағынан қылмыстылықтың
себептері мен шарттары осы деңгейлерде бір-бірімен сәйкесе бермейді.
Мәселен, материалдық құндылықтарға немесе банк операцияларына бақылаудың
болмауы -кономикалық қылмыстарға криминогендік жағдай туғызады, бірақ
мұндай жағдайдың басқа қылмыстарға қатысы болуы мүмкін.
Тұтастай қылмыстылықтың себептері мен шарттары, қылмыстың түрлері сияқты
біршама ірі аймақта және ел көлемінде орын алады. Жекелеген қылмыстардың
себептері мен шарттары белгілі бір қылмыстарға ғана тән болады.
Өзінің мазмұны жағынан криминогенді детерминантар әлеуметтік--
кономикалық, саяси,әлеуметтик-психологиялық, тәрбиелік, құқықтық, ұйымдық-
басқарушылық болып бөлінеді.
Қылмыстылық пен қылмыстың жақын себептері ретінде әлеуметтік-
психологиялық сипаттағы құбылыстар көрінеді (қылмыстық құқыққа қайшы
келетін өзгеріске ұшыраған қоғамдық және жеке психология).
Қылмыстық пен күрес мәселесі криминогенді әлеуметтік-психологиялық
құбылыстарға келіп тірелетін болғандықтан қылмыстылық пен қылмыстардың
себептеріне өз мәніде түсіндірме беру қиынға соғады, өйткені ол әлеуметтік-
психологиялық өзгерістерге де байланысты. Әлеуметтік-психологиялық
құбылыстардың бойында қылмыстылықтың себептері ретіндегі қос буынды
”себептер буыны’’ болады. Бұл жөнінде айтылып кеткеніндей, ол белгілі бір
құбылыстың экономикалық, идеологиялық салдарын көрсетеді.
Өзінің табиғатына, пайда болу тегіне қарай, тарихи өткенге емес қазіргі
кезеңге жататын әлеуметтік-психологиялық құбылысты қалыптастыратын көптеген
-кономикалық, идеологиялық және басқа да әлеуметтік құбылыстар осы күнде
жалғасын табуда. Әлі де жалғасын табады.
Қылмыстылық пен қылмыс шарттарының екі тобы болады: қылмыс пен
қылмыстылықтың әлеуметтік-психологиялық құбылыстарын (себептерін)
қалыптастыратын және қылмыстылық пен қылмыстың пайда болуына жағдай
туғызатын шарттар.
Шарттардың бірінші тобы қоғамдық, топтық және жеке сана қалыптастыратын
әлеуметтік--кономикалық, саяси, идеологиялық, әлеуметтік-психологиялық,
құқықтық, ұйымдық-басқарушылық және басқа да қоғамның қарама-
қайшылықтарымен байланысты. Шарттардың екінші тобы – бұл құқық бұзушылықтың
алдын алу жүйесіндегі, жалпы қылмыстылық пен құқық бұзушылыққа қарсы күрес
саласындағы олқылықтар, қателіктер, кемшіліктер.
Осы екі топтың екеуі де бір-бірімен тығыз байланыста әрекет жасасады.
Мәселен мүлікті күзетудің нашар ұйымдастырылуы оған қылмыстық қол
сұғушылықты жеңілдетіп қана қоймайді және осындай меншікке қатысты қылмыс
нәтижесінде тұрақсыздық пен пайдакүнемдік қанына сіңіп кететін адамдардың
психологиясына кері әсер етеді. Сөйтіп, шарттардың екінші тобы қылмыстық
әрекеттің және оның нәтижеге жетуін жеңілдетіп қана қоймайды, сонымен бірге
қоғамның әлеуметтік жағынан тұрақсыз -лементтеріне ақпараттық-
қалыптастырушылық әрекет жасайды, олардың қылмыс жасау дайындығына жағдай
туғызады.
Криминогенді себептер мен шарттардың әлеуметтік мәні қоғам дамуының
негізгі заңдылықтары мен қарама-қайшылықтарының өзара байланысы арқылы
анықталады.
Криминологияда зерттеу міндеттеріне байланысты қылмыстылық пен қылмыстың
себептері мен шарттарының өзге де жіктеулері қолданылады. Мысалы, қылмыс
оқиғасына жақындығына немесе себептер мен шарттардың белгілі бір жиынтығына
орай жақындау және алыстау, тікелей және жанама болып бөлінеді.
Қылмыстылықтың себептері мен шарттары, сондай-ақ шығатын көздері бойынша
ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі детерминанттар қоғамның ішкі
қайшылықтарына, ал сыртқы қайшылық халықаралық сипаттағы қайшылықтарға
байланысты болады.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік демографиялық үрдістердің
криминологиялық талдауы
Жоғарыда келтірілген әдіетемелік және тұжырымдамалық қөзқарастарды
басшылыққа ала отырып, қылмыстылықтың себептері мен шарттарын әлеуметтік
қайшылықтармен тығыз байланыстыра және қылмыстылық, қылкердің тұлғасы мен
криминогенді жағдайлар туралы мәліметтік деректерді ескере отырып талдауға
болады.
Криминология философия немесе әлеуметтану ғылымдырына қарағанда
қылмыстылықтың себептері мен шарттарын жалпы танымдық тұрғыдан емес, қылмыс
категорияларына сай федеральдық және региональдық, жалпы және жеке сияқты
барлық дәрежедегі алдын алу жүйелерін қалыптастырып, жүзеге асыру үшін
кәсіби тұрғыдан егжей-тегжейлі зерттейді. Сондықтанда оның негізгі
әдіетемелік құралы қылмыстылық пен қылмыскер тұлғасын талдауда да, оқып-
зерттеуде де статистика болып қала береді. Мәселен, қазіргі кезде
криминогендік детерминанттың 80 пайызы сарапшылардың бағалауынша
пайдакүнемдік пиғылдағы -кономиялық сипатта болады, детерминанттың 80
пайызы сарапшылардың бағалауынша пайдакүнемдік пиғылдағы -кономиялық
сипатта болады, етерминанттың 15-20 пайызы көре алмаушылық психологиясымен,
күш көрсетумен, агрессивтілікпен көрінсе, қылмыстылықтың себептері мен
шарттарының 10 пайызы жауапсыздығы мен жеңілтектік себептерінен туындайтын
абайсыздықтың, сондай-ақ солардың қалыптасуы мен пайда болуына жағдай
туғызатын құбылыстардың үлесіне тиеді[13] .
Қылмыстылық пен оның себептерін статистика мен әлеуметтік қайшылықтарды
ескере отырып талдау практиктер мен теоретиктер үшін Қылмыс неліктен
жасалады? деген сауалға жауап беруге жағдай туғызады.
Кылмыстық статистикада іс-әрекеттің жасалуына тура себеп болатын
қылмыстың дәлелі туралы бөлім болмағандықтан ондай деректерді басқа
көздерден алуға тура келеді. Ең алдымен мұндай деректерге қылмыстылық пен
оның республикалық және аймақтық деңгейдегі құрылымы мен динамикасы туралы,
сондай-ақ қылмыс субъектілерінің жыныстық, жас шамасы, әлеуметтік белгісі,
соттылығы жайындағы деректер жатады. Мұндай деректер қылмыстың жасалу
дәлелі мен оған қатысушылардың өмір-харакетінің жағдайын ашып беретін
әлеуметтік және құқықтық психологияның бұзылғандығын, беріктігін немесе
жағдайға көнгіштігі жайында айтады. Мысалы, қажетін өтеу үшін қылмыс
жасаған жұмыссыз жүрген адам туралы ақпарат, сөз жоқ бұл жай осындай
сапаттағы адамдарды мүліктік қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен
шарттар болып саналатындығын көрсетеді. Әйелдер арасындағы және жастар
арасындағы қылмыстардың өсуі де әлеуметтік--кономикалық қайшылықтардан
туындайды.
Криминогендік жағдай туралы мағлұматтарды Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі Мемлекеттік комитетінің жинақтарынан, ІІМ, мен Бас
прокуратура есептерінен және соттылық туралы талдаулардан, -комика, өмір
салты, білім мен тәрбие, ұлттық қауіпсіздік және басқа мәселелер жөніндегі
ғылыми-зерттеу жұмыстарынан танысып-білуге болады. Алайда, криминологиядағы
қылмыстылықтың себептері мен шарттарының көздері ретіндегі қарама-
қайшылықтардың мұндай жалпы шолу түріндегі матеиалдары әрине жеткіліксіз.
Кейінгі онжылдық ішінде қоғамымыз бен мемлекетіміздегі қарама-
қайшылықтардың күрт өршіп кеткені жасырын емес. Олардың кейбірісі
әлеуметтік антогонизм сипатына да ие болып отыр. Өркениетті нарықтық жүйеге
өту мен құқықтық мемлекетке айналу жолындағы қиындықтар бастауы кешегі
өтпелі кезеңнің объективті қиындықтарынан, сол сияқты -кономикалық,
әлеуметтік және құқықтық реформа жүргізудің елеулі қателіктері мен
кемшіліктерінен басталған. Идеологиялық сала бір партиялықтан
көппартиялыққа көшу, ой-пікір мен идеология пл.рализмі, бөтен
дүниетанымдылыққа төзбеушілік, ақпарат алудағы ашықтық пен жариялылық
сипатына ие болып отыр.
-кономикалық қатынаста мемлекеттік меншікті мемлекет қарауынан алу мен
жекешелендіруді, меншіктің барлық нысандарын, халықтың мүліктік мүддесін
әлеуметтік және құқықтық жағынан қорғауды ұсынатын мемлекеттік
монополизмнен нарықтық -кономикаға көшу жүзеге асырылуда.
Осындай күрделі, тарихи теңдесі жоқ міндеттер туралы шешімнің
ауқымдылығы мен негізділігі қоғамның болмысы мен сана-сезіміндегі жаңа мен
ескінің елеулі қарама-қарсылықтарымен жанасады. 90-жылдардың бастапқы
кезінде әлеуметтік пен -кономикалық қарама-қайшылықтар өсе түсті. 1991 жылы
осы кезге дейін жалғасқан қоғамның жаппай жүйелі тағдарысы басталды. Оның
құрамынан саяси, -кономикалық, әлеуметтік саладағы, идеологиялық, құқықтық
тағдарыстар орын алды. Прогрессивті ілгері басқан қайта құру 1988 жылдың
аяғында тежеуге тап болды, ал содан кейін қоғамның бұрынғы қол жеткен
әлеуметтік--кономикалық және рухани деңгейі төмендей бастады. Тура осындай
кері көріністі қылмыстық статистикадан әлеуметтік динамика да көрсетті:
1986 және 1987 жылдары қылмыстылық төмендеп және 1988 жылы күрт көтерілді.
80-жылдарың аяқ шенінде басталған Заңдар соғысы нағыз криминогенді
детерминант бола бастады. Оған бұрынғы одақтас республикалардың тәуелсіздік
алуы бастау болды. КСРО Конституциясының 84-бабына және 1990 жылғы 26-
сәуірдегі КСР Одағының және одақтас республикалардың өкілеттігін болу
туралы Заңына қарамастан одақтас республикалар заңналарының үстемдігі
белгіленді. Одақтың зандарға байланысты оларды республикалық
өкіметтерінінің бекіту механизмі енгізілді. Мұндай келеңсіздік қылмыстық
заңнамалардан да орын алып, қылмыстылыққа қарсы тұруға да кері әсерін
тигізді.
Қылмыстық заңнамалар мен оларды іс жүзінде қолдануына енгізілген
белгісіздік пен екіұштылық қылмыскердің жазасыздығымен криминогенді жағдай
туғызды.
Мұндай былықшылдық -кономикалық қылмыстарға қатысы бар әлеуметтік
күштерге жағдай жасағандай болды. Осыған орай Қылмыстық кодекске қылмыстық
кәсіпкерлік турасында жиырмадан астам қылмыс құрамы енгізіліп
қарастырылатын болды. Олардың қатарында ұйымдасқан қылмыс, қылмыстық
қауымдастық (ұйым) деген жаңа ұғымдар бар. Кодекс сонымен бірге, заңсыз
қарулы құрама мен қылмыстық қауымдастық құрғаны үшін жазаны қарастырып,
сондай-ақ парақорлыққа деген, соның ішінде тек мемлекеттік (муниципал,дық)
қызметкерлер ғана емес, жеке секторлардың, -кономика, сауда және қызмет
көрсету салалары қызметкерлері тарапынан болатын парақорлық үшін жауаптылық
күшейтілді.
Нарықтық кезеңге дейін аз да болса қылмыстың алдын алу жүйелерінің:
мемлекеттік және қоғамдық, жалпы және жекелей түрлері, сондай-ақ алдын алу
субъектілері, қылмыстың жолын кесу сатылары және басқалары бойынша қызмет
атқарды. Ол жергілікті деңгейлерде айтарлықтай жұмыс атқарды десе де
болады. Алдын алу жүйесі бұзылғаннан кейін оның барлық буындары орындары
ештеңемен ауыстырылмастан жойылды. Бұрынғы қылмысын қайталайтын адамдарға,
жазасын өтеп шыққандарға, шартты түрде сотталғандарды тексеретін қадағалау
комиссиялары да жоқ, жергілікті жердегі құқық қорғау және қоғамдық
органдардың алдын ала ескерту жұмыстарын үйлестіріп отыратын заңдылық пен
құқық қорғау жөніндегі комиссия жұмысын тоқтатты, әкімшілік комиссиялар да
қылмыстың алдын алу шараларын жүргізбейтін болды. Ұсақ-түйек, тұрмыстық
тәртіп бұзушылықты қарайтын жолдастық сот пен балалардың істері жөніндегі
комиссия да жоқ.
1994-95 жылдарғы, сондай-ақ 1996-97 жылдардағы кылмыстылықпен күрес
жөніндегі бағдарлама толық көлемінде орындалмай қалды, өйткені оны жүзеге
асыру үшін тиісті көлемде б.джеттік қаржы бөлінбеді.
Заңдылық пен қылмыстылықтың алдын алу жүйесіндегі тағдарыс құқық қорғау
органдары, прокуратура, сот, сот орындаушысы, сот сараптау, тергеу
оқшаулағыштары қызметін қамтамасыз етудің нашарлауына қатысты болды.
Жалақыны кешіктіріп төлеу құқық қорғау органдарын да айналып өте алмады.
Полицияның, прокуратураның, соттардың, сараптау мекемелерінің материалдық
жағынан жарақтандырылуы -кономикалық және ұйымдасқан қылмысқа қатысушыларға
қарағанда әлдеқайда төмен болды.
Адам құқықтыры жөніндегі халықаралық ұйымның өткір сынына ұшыраған
қылмыстық-атқару жүйесіндегі тағдарыс, сөз жоқ қылмыстылықтың қайталануы
үшін қолайлы жағдай туғызатыны айтпаса да түсінікті.
Өкімет тағдарысы тікелей қылмыстылықпен жүргізілетін күрестің
тиімділігін мүлдем төмендетуге әсер етеді.
1990-1991 жылдары жалғасын тапқан ұлтшылдық пиғылдағы қоқан-лоққы жасау
қылмыстары үшін жауаптылықты күшейту жөніндегі шаралар да өз мәнінде жүзеге
аспай қалды. Ең басты себеп – Қазақстан үшін қатаң қылмыстық санкцияларды
пайдалана бермеу дәстүрге айналғандай болды. Жергілікті билік органдардың
әрбір адам жасаған қылмысы үшін жазалануға тиісті деген қағидаға
мойынұсынбау, соның ішінде ұлттық араздық пен діни жаугершілікші елемеуі,
жағдайдың күрделілігі деген сылтаумен онша қолға алынбай кейбір
салалардың, сондай-ақ тыныштығы мен хал-ахуалына өз көлеңкесін түсірмей
қоймады.
Бюджет қырғыны несие-ақша қылмысына айтарлықтай жағдай тудырғандай
болды. Қаржы саласындағы қылмыстылық соңғы төрт жылда он есе өсті.
Рухани тағдарыстың да қылмыстылық жағдайына әсер ететіні рас. Ол әсіресс
адамгершілікке қарсы қылмыс деген атаумен жыныстық қылмыстармен,
маскүнемдікпен, нашақорлықпен, порнографиямен, балаларға деген
қатыгездікпен, жеңгетайлықпен, мәдени шығармаларды ұрлау және
контрабандамен, вандализммен, көзге көріне түсті. Осындай рүхани азып-
тозушылықтар кәмелетке толмағандар мен әйелдер арасындағы қылмыстар
алаңдатушылық тудырды.
Тіркелген криминалды нашақорлық Қазақстанда бес жылдың ішінде бес есе
өскен.
80-жылдардың аяғында 90-жылдардың басында маскүнемдік пен самогон
қайнату, мас күйдегі пайдакүнемдік-күш көрсету қылмыстылығы мәселесі өрши
түскен 90-жылдардың басында бұрын сотталғандардың жартысы мастықтың
салдарынан жаңадан қылмыстар жасаған, соның ішінде 70 пайызы кісі өлтіру
мен денеге ауыр жарақат салу, жартысынан астамы тонау мен шабуыл жасау
қылмыстарын жасаған.
Криминалды нарықшылардың, пайдасы кез-келген жолмен келетін
доминанттардың пайданүнемдік психологиясы мәдени шығармалар мен
анквариатты, икон, картиналарды ұрлау мен шекарадан тыс шығаруы бұрын
болмаған ауқымға жеткізді. Сыртқы сауда қызметін либерализациялау осындай
нәтижеге жетеледі.
Бұқаралық ақпараттың аудиобейне құралдары қылмыстық-құқықтық тыйым
салуға қарамастан порнография мен тәрбиеге жат шығармалардың өткізу рыногын
мейлінше өрістетті. Криминалды бейне бизнес кірісі жыл сайын жүздеген
миллион теңгеден асып түсіп отырды. Алматы қаласы ешқандай бөгетсіз есірткі
қолданатын, жезөкшелікпен соның ішінде екі жыныстағы кәмелетке
толмағандардың жыныстық қатынаспен айналысуын кәсіпке айналдырған казинолар
мен түнгі клубтарға толған бас-қалаға айналып кетті.
Кинопрокаттар жаппай атыс-шабысты, қоғамдық сананы зинақорлыққа
айналдыратын қойылымдар көрсететін болды. Көрермендерге батыстық үлгідегі
жыныстық бостандықты насихаттайтын кассалық фил,мдер ұсынылатын болды.
Сот тәжірибесі көрсеткеніндей, жас өспірімдер мен жастардың, тіпті
ересектердің осындай келеңсіз зинақорлық агрессивтік себептерден
психологиясы бұзылып жыныстық қылмыстарға жол беретіні байқал. Қазастандағы
90-жылдарды аз да болса әйел зорлау қылмысының төмендеуіне жастардың
санасына еркін махаббат деген сезімді нәтижелі құ.мен қол жеткізілді.
Осының нәтижесінде құқық қорғау органдарына арызбен келетін жәбірленушілер
саны да азайғандай болды.
Жыныстық мерез ауруларымен ауыратындар саны соңғы 6 жылдың ішінде
ересектер арасында 40 есе, балалар мен жас өспірімдер арасында 45 есе өсті.
Барлық пайдақорлық қылмыстардың 80 пайызы -кономикалық қайшылықтар
туғызатын болды, сопың ішіндегі қауіптілері ұйымдасқан және кәсіпкерлік,
сондай-ақ сыбайлас жемқорлық қылмыстар.
Қазақстандарағы әлеуметтік шиеленіс қоғамның жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz