Коммерциялық кәсіпорындардың қаржысы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының мазмұны ... ... ... ...4
1.2 Кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің сыныптамасы ... ... 8
1.3.Негізгі ұйымдық.құқықық нысандардың шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫСЫ ... ... ... ... ...20
2.1. Коммерциялық кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың көздері ... ... ... ... ...20
2.2. Кәсіпорындар мен ұйымдардыц қаржы қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3 Өндірістік капиталдар және кәсіпорындардың қызметінің қаржы нәтижелері ... ... ... .26
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ...36
1 ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының мазмұны ... ... ... ...4
1.2 Кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің сыныптамасы ... ... 8
1.3.Негізгі ұйымдық.құқықық нысандардың шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫСЫ ... ... ... ... ...20
2.1. Коммерциялық кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың көздері ... ... ... ... ...20
2.2. Кәсіпорындар мен ұйымдардыц қаржы қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3 Өндірістік капиталдар және кәсіпорындардың қызметінің қаржы нәтижелері ... ... ... .26
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ...36
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық қызмет сферасындағы өндірістік қатынастардың айырықшалықты ерекшеліктері, таза қаржы қатынастарының басқа ақша қатынастармен өте тығыз байланысты, бірқатар ғалымдардың пікірі бойынша кәсіпорындар мен салалар қаржысы қаржы жүйесінің жалпымемлекеттік қаржылардан ортақ белгілерінен гөрі көбірек айырмашылығы бар буыны болып табылады дегенге жеткізеді. Олардың пікірінше, егер бұл буынға кәсіпорындардың ақша қатынастарының бүкіл жиынтығын қосса, онда дербес экономикалық категорияның – кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша шаруашылығының бар екендігі жөніндегі мәселені қоюға болады.
Коммерциялық кәсіпорындар мен үйымдардын, қаржысы қаржы жүйесінің маңызды сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ жасау, болу және пайдалану процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатьш материалдық өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.
Кәсіпорындар мен үйымдардың қаржы тәжірибесінде кәсіпорындардың, жеке саланың немесе бүкіл ұлтгық шаруашылыктың өндірістік, шаруашылық және әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар пайдаланылды. Өздерінің кызметтерінің орындалуына немесе экономикалық жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгсртіліп, қайсы біреулері жеке бөлініп шықты
Коммерциялық кәсіпорындар мен үйымдардын, қаржысы қаржы жүйесінің маңызды сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ жасау, болу және пайдалану процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатьш материалдық өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.
Кәсіпорындар мен үйымдардың қаржы тәжірибесінде кәсіпорындардың, жеке саланың немесе бүкіл ұлтгық шаруашылыктың өндірістік, шаруашылық және әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар пайдаланылды. Өздерінің кызметтерінің орындалуына немесе экономикалық жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгсртіліп, қайсы біреулері жеке бөлініп шықты
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы: Қазақстан, 2000.
2. Құлпыбаев С. және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы. — Алматы: Мерей, 2001.
3. Дробозина Л.А. Финансы. Учебник для вузов. — М.: ЮНИТИ, 2000.
4. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т.- Алматы: Экономика, 2002.
5. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. — Алматы:
6.Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
7. Дюсембаев К.Ш. Ананлиз финансового положения предприятия. Учебное пособие. — Алматы: Экономика, 1998.
8. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. - Алматы: 2003.
9. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. — Алматы: Институт развития Казахстана, 2001.
10. Әмірқанов Р.Ә., Тургүлова А.К,. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. — Алматы: 1999.
2. Құлпыбаев С. және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы. — Алматы: Мерей, 2001.
3. Дробозина Л.А. Финансы. Учебник для вузов. — М.: ЮНИТИ, 2000.
4. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т.- Алматы: Экономика, 2002.
5. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. — Алматы:
6.Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
7. Дюсембаев К.Ш. Ананлиз финансового положения предприятия. Учебное пособие. — Алматы: Экономика, 1998.
8. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. - Алматы: 2003.
9. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. — Алматы: Институт развития Казахстана, 2001.
10. Әмірқанов Р.Ә., Тургүлова А.К,. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. — Алматы: 1999.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес кафедрасы
Қаржы және аудит кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: КОММЕРЦИЯЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫСЫ
Оқытушы:____________
Студент: _________
Мамандығы: ___
Тобы: _____________
Алматы 2006
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫ ТУРАЛЫ
ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының мазмұны ... ... ... ...4
1.2 Кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің сыныптамасы ... ... 8
1.3.Негізгі ұйымдық-құқықық нысандардың шаруашылық жүргізуші
субъектілері қаржысының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫСЫ ... ... ... ... ...20
2.1. Коммерциялық кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..20
2.2. Кәсіпорындар мен ұйымдардыц қаржы қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3 Өндірістік капиталдар және кәсіпорындардың қызметінің қаржы
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық қызмет сферасындағы
өндірістік қатынастардың айырықшалықты ерекшеліктері, таза қаржы
қатынастарының басқа ақша қатынастармен өте тығыз байланысты, бірқатар
ғалымдардың пікірі бойынша кәсіпорындар мен салалар қаржысы қаржы жүйесінің
жалпымемлекеттік қаржылардан ортақ белгілерінен гөрі көбірек айырмашылығы
бар буыны болып табылады дегенге жеткізеді. Олардың пікірінше, егер бұл
буынға кәсіпорындардың ақша қатынастарының бүкіл жиынтығын қосса, онда
дербес экономикалық категорияның – кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша
шаруашылығының бар екендігі жөніндегі мәселені қоюға болады.
Коммерциялық кәсіпорындар мен үйымдардын, қаржысы қаржы жүйесінің маңызды
сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ жасау, болу және пайдалану
процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатьш материалдық
өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының
мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.
Кәсіпорындар мен үйымдардың қаржы тәжірибесінде кәсіпорындардың, жеке
саланың немесе бүкіл ұлтгық шаруашылыктың өндірістік, шаруашылық және
әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар
пайдаланылды. Өздерінің кызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгсртіліп, қайсы
біреулері жеке бөлініп шықты
1 ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының мазмұны
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы – бірыңғай қаржы жүйесінің
құрамды бөлігі және айрықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдщің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің айтарлықтай бөлігі қоғамның
тіршілігін қамтамасыз ететін көзі – қоғамдық өнім жасалатын материалдық
өндіріс сферасында жұмыс істейтіндіктен бұл буынның қаржысы қаржылардың
негізі, бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс процесінің негізгі жақтарын білдіреді және эхкономикалық
заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол
ұлттық шаруашылықты одан әрі дамыту үшін қажетті ақшалай табыстар мен
қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық инструменті,
экономиканы қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық
жүргізуші субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін
емес. өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік
қатынастардың жиынты қатынастардың жиынтығында ұлттық шаруашылықты
басқарудың төменгі буындары шаруашылық қызметінің тиімділігіне әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық-пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл үшаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу, сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау
қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, маркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын қамтиды.
Меншік нысандарының дамуы кәсіпорындардың жаңа тұрпаттарының: жекеше,
кооперативтік, акционерлік, аралас, шетелдердің кәсіпорындарымен және
фирмаларымен бірлескен кәсіпорындардың пайда болуына жеткізді. Шетелдік
және отандық инвесторлардың басқаруына мемлекеттік кәсіпорындарды беру
жолымен мемлекеттік меншікті пайдаланудың тәртібі өзгерді: меншікті басқару
мен пайдаланудың аз жетілдірілген нысандарынан жаңа меншіктенушілердің
уақытша иелігіне көшірілді. Келесі саты мемлекеттік кәсіпорындарды сатып
алу, оның жаңа иелікке көшуі және жекешеге немесе бірлескенге айналуы болып
табылады.
Экономикалық реформалар барысында пайда болған мемлекеттік меншіктің
республикалық, коммуналдық меншікке бөлінуі де мемлекеттік кәсіпорындардың,
олардың бірлестіктерінің, коммерциялық негіздегі бірлесіп басқару
органдарының – қогғамдардың, ассоциациялардың, концерндердің,
консорциумдардың және т.с.с. көптеген нысандарына мүмкіндік туғызады. Бұл
процеске коммерциялық есептің дамуы, аймақтардың өзін өзі басқару мен өзін
өзі қаржыландыруға көшіруге мүмкіндік береді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың шаруашылық жүргізуші субъектілері
қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың негізгі қағидаттары бірдей, бұл
шаруашылық жүргізудің ортақ қағидаттарына және бірыңғай экономикалық
заңдарға байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу
және бақылау функцияларын орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер негізінде
бөлінетіндігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс процесінде
құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар мен
қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының ұдайы өндірістік
қосалқы функциясын да іске асырудың басты шарты болып табылады. Бөлу -
өндіру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты жасвауға пайдалану арқылы
болып жатады. Табыстың бір бөлігі қайта бөлу ретінде орталықтандырылған
қорларға – мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс қорларға түседі, ал қалған
бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және
дамыту жөніндегі шығындарды қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында
қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сонымен бірге бөлгіштік
функция шеңберінде ұдайы өндірістік функцияны орындайды. Оның мазмұны жәй
және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша қаражаттарының ауыспалы
айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы сәйкестікті қамтамасыз
етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорындар өнім өндіру мен оны өткізудің
жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде, белгіленген экономикалық
нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір мерзіміне кірістер мен
шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған меншікті қаржы
ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша тартылған
қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айрықша жағдайда бюджеттен
бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы
кәсіпорын экономикасында маңызды рөль атқарады: есепсіз және бақылаусыз
шаруашылық жүргізуге болмайды. Қаржы басқа экономикалық тұтқалармен бірге
экономиканы басқару, өндірістің өсуін ынталандыру және еңбек, материал,
табиғи және еңбек ресурстарын ұтымды пайдалануға қажетті бақылауды
қамтамасыз ету процесінде маңызды рөл атқарады. Ақшамен бақылау тек
шаруашылық жүргізуші субъектілердің ішінде ғана емес, сонымен бірге оның
басқа субъектілерімен, жоғары ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен
өзара қарым-қатынастарында да жүзеге асырылады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасындағы өзара қатынастарда бақылау жеткізілім тауарларға,
көрсетілген қызметтерге және орындалған жұмыстарға ақы төлеу кезінде
болады. Қаржы-кредит органдарымен өзара іс-әрекет кезінде бақылау бюджет
алдындағы міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк н,есиелерін алған және
қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан
қатынастар олардың шаруашылық қызметі процесінде басқа шруашылық жүргізуші
субъектілермен болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына
саяды:
Басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім өткізуден
түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық шығындарды
төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу, бағалы
қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигацияларына
қаражаттарды инвестициялау, олар блойынша дивидендтер мен пайыздар төлеу
және алу процесінде, коммерциялық несиелеу кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, сыйлық
қорын жасауды, табысты бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге жәрдемақылар
төлеуді, сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды (бағалы
қағаздар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін үлестік
жарналарды) ортақтастырады;
өз ішіндегі бөлімдермен (олардың арасында қаржы ресурстарын бөлу
кезінде);
мемлекетпен – бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру кезінде,
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар бойынша
төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарды қалыптастырғанда;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы банк кредиттерін алу, оларды
қайтару, кредиттер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша пайдалануға
белгілі бір төлеммен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдармен – мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен – ішкісалалық қайта бөлу шегінде (пайданы,
табыстарды, капиталды қайта бөлу кезінде, жалгарлік төлемдер бойынша және
басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын төлеу кезінде, сондай-ақ кәсіпорынның
пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа сәйкес құрылтайшыға аударған
кезде қалыптасады) және т.с.с.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипатЂайтын белгілер, басқа жағынан,
қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызметр етуіне
байланысты ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі
белгілерді атауға болады:
1) қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен
мақсатты арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік құралдардың міндетті болуы және оларды
қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байланысты
қатынастардың пайда болуы. Өндірістік капиталдар – бұл
өндірістің серпінді элементі, олар өндірістің өзі сияқты
үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн нысандарының
тұрақты ауысымы болып отырады. Кәспорын қызметінің кез келген
мезетінде өндірістік құралдар материалдық-заттық және ақша
нысанында болуы мүмкін;
3) жоғары белсенділік, кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің
барлық жағына әсер ету мүмкіндігі;
4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы
жүйесінің айқындаушы болып табылады.
1.2 Кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің сыныптамасы
Шаруашылық жүргізуші субъектілер – кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоцияциялар,
ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі белгілері бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастьрудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін (1.1 сызбаны қараңыз).
Айырудың ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне – материалдық немесе материалдық емес сфераға жатқызу
болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының кәсіпорындары бүкіл
қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын материалдық өнімдер мен
игіліктерді жасайды.
1. сызба. Шаруашылық жүргізуші субъектілер сыныптамасы
Материалдық Материалдық емес
(өндірістік емес)
Тауарлар, жұмыстар Қызметтер
Коммерциялық
Коммерциялық емес
Мемлекеттік меншік
Жеке меншік
Қоғамдық ұйымдардың меншігі
Шетелдік субъектілердің меншігі
Аралас
Шаруашылық Мемлекеттік Кооперативтік Қоғамдық Өндірістік
серіктестіктер ұйымдар емес
сфераның
ұйымдары
мен
мекемелері
Шаруашылық Жедел басқару
жүргізу құқығындағы
құқығындағы
Толық ЖауапкершілігіАкционерлік Қосымша Сенім
серіктестік бар қоғам жауапкершілігісеріктесті
серіктестіктер бар гі
серіктестігі
Бұл сферада жасалған өнімнің бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік
тұтынудың енімдсрі) тұтынылады, басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның
ішінде өндірістік емес сферада бағытталады. Өндірістік емес сфера
қызметінің нәтижелері қызметтердің нысанын қабылдайды, к,ызметтерді
жасаудың процссі, әдеттсгідей, оларды тұтыну процссімсн тоқайласады, яғни
олар қордалауға, сақтауға жатпайды.
Қоғамдық өндірістің екі сферасының аталған қағидалы айырмашылықтары бұл
сфералардың қаржысын ұйымдастыруға — каржыландыру, өнімдер мен қызметтер
құнының жасалу процестеріндегі қаржы қорларының қозғалысы ксзінде де,
сондай-ақ қызметтің қаржы нәтижелерін қалыптастыру — қорланымдарды,
табыстарды немесе пайданы бөлу және пайдалану кезінде де әсерін тигізеді.
Мысалы, материалдық сфера қорларынын қозғалысында өндірістік босалқы
қорларды, аяқталмаған өндірісті жасаумен, дайын өнім және өндірістік емес
сфераға сипатты емес бірқатар басқа процестердің қозғалысымен
байланыстылары елеулі орын алады.
Қаржы қатынастарының мазмұны мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржылық жұмысын үйымдастыруға олардың салалық тиістілігі, ұлттық
шаруашшықтың техникалық-экономикалық ерекшеліктері айтарлықтай ықпал
жасайды.
Материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындардың қаржысының өзгешелігі едәуір
дәрежеде кәсіпорынның іс-әрскет ететін саласына да байланысты болып келеді.
Қаржының салалық ерекшеліктері өндірістің сипатымен, түрлі салалардың
технологиясымен, өндірістік циклдың ұзақтығымен (созыңқылығымен),
маусымдылықпен, өндірістің табиғат және климат факторларына тәуслділігімен,
шаруашылықты жүргізудің экономикалық жағдайларының айырмашылығымен
анықталады. Саланың өзгешелігі қаржы ресурстарының жылдамдығына,
қалыптастырылатын ақша қорларының құрамына, қаржы ресурстары мен
кәсіпорыңдардың шығындары құрылымына, бюджетпен және басқа қорлармен
болатын өзара катынастарға әсер етеді. Маусымдылық факторы ауыл
шаруашылығы, құрылыс өндірісі үшін сипатты болып келеді. Мұндай факторлар
өндіріс шығындарының мөлшеріне әсерін тигізеді: мысалы, ұзақ кезеңді немесе
маусымдық сипаттағы өндірістер аяқталмаған өндіріске қаражаттарды едәуір
оқшауландыруды туғызады; қүрылыста маусымдылық қыс уақытында жүмыстардың
қымбаттауына әкеп соғады. Табиғи-климат факторлары жалақыға, сақтандыруға,
аудандық коэффициенттерді төлеуге байланысты шығындарға соқтырады. Ақырғы
қорытындысында шығындардың артуы қызметтің қаржылык, нәтижелеріне әсер
етеді: нарықтық бәсеке жағдайында мұндай кәсіпорындар өнімді өткізу кезінде
аз табыс алатын болады немесе рынокте өзінің ұстанымдарын сақтап калу үшін
оны барынша көбейтудің қаржылық әдістерін табуы тиіс.
Сыныптаманың келесі ірі белгісі кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің
қаржылық қызметінің сипаты — коммерциялық және коммерциялық емес қызметі
болып табылады.
Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс алу болып табылады. Коммерциялық
негізде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және
материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жүмыс
істейді.
Өндірістік емес сфера мекемелерінің едәуір бөлігі: мемлекеттік басқару,
қорғаныс, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру жәнс қамсыздандыру, құқық
тәртібін қорғау, айналадағы ортаны қорғау, денсаулық сақтау мен білім
берудің, мәдениеттің және шығармашылықтың үлкен тобы, іргелі ғылым
коммерциялық емес секторда қалып отыр. Коммерциялық емес қызмет табыс
(пайда) алуға емес, бүкіл қоғам үшін, соның ішінде халықты әлеуметтік
қорғауды қамтамасыз етуге қажет функциялар мен іс-қимылдарды орындауға
бағытталған.
Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан
Республикасының Азаматгық Кодексінде бекітіліп берілген, онда заңды тұлға
ұғымы анықталады. Заңды тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін ұйымды айтады. Өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтық міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алады, сотта
талапкер және жауапкер бола алады.
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
(коммерциялық үйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес үйым) үйым
занды тұлға бола алады.
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында қүрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және
заң қүжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес үйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық
мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады.
Сыныптаудың бұл белгісіне қатысты қаржыны ұйымдастыру қызметті қамтамасыз
етудің түрлі қағидаттарына: коммерциялық есепке немесе белгілі бір деңгейде
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қажетгіліктерін жабатын бюджеттік
қаржыландыруға есептелген. Егер мекеме коммерциялық және коммерциялық емес
қызметті ұштастыратын (үйлестіретін) болса, онда бүл қызмет тиісті қаржылық
зардаптарға ұшыратады: мұндай қызметтің өзін-өзі қаржыландырылуын
үйымдастыру, салықтар мен басқа міндетті төлемдерді төлеу, алынған
табыстарды немесе пайданы бөлу.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сыныптаудың маңызды белгісі
меншіктің белгілі бір нысанына тиістілігі (қатыстылығы) болып табылады.
Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің екі нысаны
қабылданған: жеке меншік және мемлекеттік меншік. Жеке меншік азаматтардың
және (немесе) мемлвкеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктері
ретінде болады, жеке меншіктің айырықша түрі ретінде қоғамдық
Ұйымдардың меншігі болады.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып
ажыратылады.
Меншікгің аталған нысандарының ішінде шаруашылық жүргізудің үйымдық-
құқықтық нысандарының көптеген түрлерін (санын) туғызатын әр түрлі
шаруашылық қүрылымдары қалыптасуы мүмкін:
1. Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар,
соның ішінде:
республикалық — Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік
дамуының жалпымемлекеттік міндеттерін шешу үшін;
коммуналдық меншіктегі көсіпорындар — тиісті аумақтың халқының
әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі
міндеттерді шешу үшін, жергілікті бағанышта болады.
Заңды түлғалардың жеке меншігіне негізделген көсіпорындар:
әр түрлі тұрпаттағы шаруашылық серіктестіктері, соның ішінде
акционерлік қоғамдар, кооперативтік кәсіпорындар мен үйымдар.
3. Қоғамдық бірлестіктердің меншігіне негізделген көсіпорындар.
Құрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік занды түлғалар мен азаматгардың
мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар.
Азаматтардың меншігіне негізделген жеке меншікті кәсіпорындар.
Меншіктің жоғарыда келтірілген әр түрлі нысандарының
қатысуындағы аралас көсіпорындар.
Меншіктің барлық нысандарының тендігі мен меншік субъектілерінің құқығын
теңдей қорғау Қазақстан Республикасының заңнамасымен кепілденілген.
Шаруашшық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысаны Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексімен анықталған, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің
құқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді.
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары мен олардың мөлшерін ажырата
білген жөн. Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары меншік нысанымен —
мемлекеттік, жеке (әр түрлілігімен) меншікпен анықталады. Мөлшері бойынша
кәсіпорындар шағын, орта және үлкен болуы мүмкін. Кез келген нысан шағын,
орта және үлкен болуы мүмкін. Заңнамалық тәртіппен қызметтің әр түрлі
сфералары шағын көсіпорындарының өндірістік және ұйымдық міндеттерді жедел
шешуге мүмкіндік беретін тиімді қүрылымдар ретінде олардың дамуын
ынталандыру мақсатында параметрлері анықталуы мүкін.
Жалпы меншіктің әр түрлі нысандары кәсіпорындарының қаржысы ортақ
қағидаттарға негізделген. Алайда бүл кәсіпорындардың үйымдық құқықтық
мәртебесіндегі айырмашылықтар кәсіпорындарды басқару механизмінің кейбір
ерекшеліктерін, мүліктік жауапкершілік сипатын және осымен байланысты
болатын қаржы ресурстарын қалыптастырып, бөлудің нысандарын анықтайды.
Бұл ең алдымен жарғылық капиталды қалыптастыру көздеріне, табысты бөлуге
және бюджетпен өзара қатынастарды үйымдастыруға қатысты болып отыр.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысаны жарғылық капиталды
жасаудың процесіндегі қаржы қатынастарының мазмұнын анықтайды.
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандарын жіктеудің критерийлері
мыналар болып табылады: меншіктің түрі, меншіктің субъектісі, мүлік иесінің
мүліктік жауапкершілігінің сипаты (толық, шектелген, қосымша) және
кәсіпорынды басқарудың механизмі. Осы критерийлерді ескере отырып,
кәсіпорындар жеке, жекеше, серіктестіктер (толық серіктестік,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, акционерлік қоғамдар), кооперативтік,
жалгерлік, мемлекеттік, шетелдік және бірлескен кәсіпорындар ретінде құрыла
алады. Олардың барлығы бірыңғай зандылық негізде ісәрекет етеді және
кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың ортақ қағидаларына бағынады.
Экономиканы реформалау, нарықтық қатынастардың дамуы мемлекеттік, жекеше
немесе ұжымдық меншікке негізделген түрлі үйымдық-қүкықтық нысандардың
кәсіпорындары мен үйымдарының қалыптасуын қажет етеді. Соңғы екеуі
меншіктің мсмлекеттік емес нысанын күрайды.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің әр түрлі сыныптамалық
сипаттамаларының сан алуандығы, олардың шаруашылық органдар бөлігіңдегі
мүмкін болатын ұштасуы қаржы жүйесінің бұл буынының қаржы механизмін
күрделілендіреді, оны үнемі жетілдіруді, қызметі айқын заңнамалық
реттемелеуді, жақсы жолға қойылған басқаруды және қаржылык процестерді
бақылауды қажет етеді.
1.3. Негізгі ұйымдық-қүқыктык нысандардың шаруашылық жүргізуші
субъектілері қаржысыныц ерекшеліктері
Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жургізудің ор алуандығы, тауар-ақша катынастары мен рыноктің
дамуы кезінде жүмыс істейді.
Кәсіпорындарды ұйымдық-құқыктық нысандары бойынша межелеу олардың
қаржысын үйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына,
өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылық жүргізудің
нәтижелеріне әкеп соғады.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады, Мысалы, өндірістік кәсіпорындардың
қаржы қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер
(амортизациялық аударымдар, таза табыс); банк кредиттері; бағалы кағаздар
шығарудан түсетін қаражаттар; мемлекеттік кәсіпорындарда қаражаттардың бұл
көздері қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы
бөлумен толықтырылады; кооперативтрде — кооператив мүшелерінің үлестік
жарналарының қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің аралас нысандарымен
шарттасылған қорлардың көздері бойынша оларды құрудың аралас нысандары
кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы активтердің үлкен
бөлігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооператвтерде қызметкерлердің
үлестік жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акционерлік коғамдарда
да осылай.
Кәсіпорындар мен үйьшдардың мүлкін жалға бергенде айрықшалықты төлем жалға
берілген мүлік құнының амортизациялық аударымдарын, жалға беру мерзімінің
өтуіне қарай объектілерді жөндеу үшін жалдаушының жалға берушіге беретін
каражаттарын, жалға алынған мүлікті қоғамдык қажетті пайдаланудан түсетін
пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін жалгерлік
ақы қолданылады.
Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылық қызметінің
мынадай каржылық нәтижелері бөлінеді және пайдаланылады: таза табыс,
пайыздық табыс, дивидендтер, үлестік табыстар, бюджеттің (бюджеттік
кредиттердің) және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.
Үлестік жарна негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың — шаруашылық
серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен кәсіпорындардың қаржысын
үйымдастыру мұндай кәсіпорындар қаржысының қалыптасу және алынған
табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі бөлудің
ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай кәсіпорындардың құрылтайшылары мен
қатысушылары өздерінің жарналарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі
түрлері (үймереттің, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлікті
құқықтар (жерді, табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық)
меншікті пайдалану құқықтары) түрінде жүзеге асырады.
.Қазақстан Республикасы Президентінің; "Шаруашылық серіктестіктері
туралы" заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылык, серіктестігі — жарғылық
капиталы қүрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген,
өз кызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және занды тұлға
болып табылатын коммерциялық үйым. Шаруашылық серіктестігінің мынадай
нысандары белгіленген:
1) толық серіктестік;
2) сенім серіктестігі;
3) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
4) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5) акционерлік қоғам.
Толық серіктестіктің пайдасы мен залалдары қатысушылар арасында, егер
құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше
белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің
мөлшеріне бара-бар бөлінеді; сенім серіктестігі мсн жауапкершілігі шектеулі
серіктестікте де осылай бөлінеді.
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды Сенім серіктестігі өзінің
бүкіл мүлкімен серіктестіктің міндеттемелері бойынша қосымша
жауапкершілікті ниеттестікпен алып жүретін катысушыларды және
серіктестіктің кесіпкерлік қызметіне қатыспайтын жауапкершілігі шектелінген
қатысушыларды кіріктіреді.
Қаржы катынстарынын акционерлік қоғамға сәйкес белгілі бір ерекшеліктері
акцияларды өндірістік және коммерциялық қажеттіліктерді қаржыландыру
ретінде қолданғанда көрінеді. Бүған акционерлік қоғамдар қызмстінің үйымдық
нысандарының әр алуандығы мүмкіндік тугызады: олар ашық немесе жабық үлгіде
(яғни иелердің шектеулі тобының ішінде акцияларды таратумен), толық немесе
жауапкершілігі шектеулі қоғам болуы мүмкін. Қаржыны үйымдастыруга акциялар
категорияларыныд (кәсіпорынның акциялары, еңбек ұжымының акциялары,
акционерлік қоғамдардың акциялары), олардың түрлерінің (артықшылықты,
атаулы, үсынушыға арналған акциялар) ор алуандығы әсер етеді. Акционерлеу
механизмі "Қаржы рыногі" тарауында негұрлым толык. жазылған.
Акционерлік қоғамның баланстық таза табысы заңнамамен қарастырылған
тәртіппен анықталады. Таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қоғамның
қарамағында қалады және акционерлердің арасында дивидендтер түрінде
бөлінеді, резервтерге, өндірісті дамытуға немесе қоғам жиналысының
шешімімен қарастырылған өзге мақсаттарға аударылады. Ашық акционерлік коғам
жарғылық капиталдың 15 пайызынан кем емес мөлшердс резервтік капитал құруға
міндетті.
Акционерлік қоғамның мынадай жағдайда жай акциялар бойынша дивидендтер
төлеуге құқығы жоқ:
1) қоғамның жағымсыз меншікті капиталы кезінде;
1) егер қоғам төлеу қабілетсіздігі немесс дерменсіздігі нышан-
дарына жауап берсе.
Қоғам жарғыға сәйкес салықтарды төлегеннен кейін қызметтілер ішінде бөлу
үшін табыстың белгілі бір пайызын, соның ішінде ақшалай сыйақы немесе
акциялар түрінде бөле алады. Дивидендтер акциялар түрінде (табыстың
капиталға айналуы), облигациялармен, тауарлармен, егер бұл жарғыда қаралса,
төлене береді.
Меншіктің акционерлік нысаны экономикалық жағынан дамыған елдерде тиімді
жұмыс істеуде және дүниежүзілік практикада көпшілікке танылған нысан болып
табылады. Ол ұсақ меншік иелерінің көпшілігін — акция ұстаушыларды қазіргі
кезеңде неғұрльш тиімді кәсіпорындарды немесе салалардың қаражаттарын
қалыптастыруға қатысуға араластырады (тартады), қаржы ресурстарының
қызмсттің аса басымырақ сфераларына қайта қүйылымына мүмкіндік жасайды.
Акциоиерлік нысанның құндылығына қаражаттардың жекс иелері үшін, тіпті
жеке қаржы институттары үшін қиын болатъш жеткілікті ірі кәсіпорындарды
құру мүмкіндігі жатады. Акционерлік кәсіпорынның көлемі тек оның нарықтық
сұранымның ауқымымен, басқарушылықпен, рыноктің даму перспективаларымен
ғана сәйкестенеді. Акционерлік нысанның аса маңызды артықшьшығы — шидай-ақ
бір кәсіпорынның басқа кәсіпорының қызметіне оның акцияларын сатып алу
аркылы қатысу мүмкіндігі.
Нарық жағдайында акционерлік қоғамдардардың басқа үйымдық-құқықтық
нысаңдарға қарағанда айтарлықтай тұрақтылығы болады. Бұған табысты
(пайданы) қоғамныц қалыптасу мүшесіне бөлуден уақытша бас тарту, рынокті
жеңіп алу, неғұрлым тұрақты табыстылықты қамтамасыз етуге және келешекте
табыстың айтарлықтай өсуіне жетугс бағытталған қосымша күрделі жұмсалымды
жүзеге асыру есебінен қол жетеді. "Шектеулі жауапкершілік" қағидатының,
яғни тек акцияларға салынған қаражаттар бойынша материалдық
жауапкершіліктің іс-әрекеті жеке қаражаттардың негізінде пайда бола
алмайтын жеткілікті тәуекелдік кәсіпорындарды (тез қайтарым мен жоғары
табыстылық алу түргысынан) құрудың алғы шарты болып табылады.
Экономикада едәуір орынды мемлтекеттік сектор алады. Бүл секторда
кәсіпорындардың мынадай түрлері жұмыс істсйді:
1) шаруашылық, жүргізу құқығына негізделген кәсіпорындар;
бұл құкық мүлікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алған және
осы мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету қүқықтарын
заңнамада белгіленген шекте жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорынның заттық
құқығы болып табылады;
2) жедел басқару құқығына негізделген (қазыналык кәсіпорын)
кәсіпорындар. Бұл құқық қазыналық кәсіпорынның меншік
иесінен алған және өз қызметінің мақсатына, меншік иесінің тапсырмалары мен
мүліктің мақсатына сәйкес заңнамалық актілерде
белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған билік
ету құқығын жүзеге асыратын заттық құқық болып табылады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:
1) республика меншігіндегі кәсіпорындар—республикалық
мемлекеттік кәсіпорындар;
2) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар—коммуналдық
мемлекеттік кәсіпорыпдар болып бөлінеді;
Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған мемлекеттік кәсіпорынмен еншілес
мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорын үшін мемлекеттің тапсырмасын орындау міндеті болып
табылады. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі міндет-мақсаты
(арналымы) қоғам мен мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын мынадай
әлуеметтік-экономикалық міндеттерді шешу болып табылады, олар:
1) мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз
ету және қоғам мүддесін корғау;
экономиканың жеке меншік секторы қамтыған немесе
жеткіліксіз қамтылған коғамдық өндірістің сфералары мен салаларында бірінші
қажеттіктегі тауарларды өңдіру (жұмыстар атқару,
қызметтер көрсету);
мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы болып
табылатын сфералардағы қызметті жүзеге
асыру.
Кәсіпорынға қатысты уәкілді орган меншік иесінің және мемлекеттік
басқару органдарының басқару функцяларын орындайды.
Меншік иесі кәсіпорыңды құру, оның қызметінің предметі мен мақсаттары,
қайта үйымдастыру және тарату, мүліктің сақталуын бақылау мәселелерін
шешеді. Меншік иесінің кәсіпорын мүлкін пайдаланудан түсксн пайданың бір
болігін алуға құқығы бар.
Меншік иесіне аударуға жататын пайданың үлесі уәкілді органның Қаржы
министрлігімен келісілгсн пайданы бөлудің жыл сайын анықталатын пайданы
бөлу нормативіндс белгіленеді.
Мемлекеттік кәсіпорындардың мүлкін негізгі құрал-жабдықтар мен айналым
қаражаттары, сондай-ақ кәсіпорынның дербес балансында көрсетілген
құндылықтар құрайды. Мемлекеттік кәсіпорындардьщ мүлкі оған меншік иесі
берген мүліктің, өз қызметі нәтижесінде сатып алған мүлікті (ақшалай
табыстарды қоса), заңдармен тыйым салынбаған өзге де көздср есебінен
қалыптасады.
Шаруашшық жүргізу қүқығындағы мемлекеттік кәсіпорын қызметтің сан алуан
сферасында құрылып, іс-әрекет етуі мүмкін.
Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері кәсіпорынға берілетін мүліктің
жалпы құнынан аспауы және ең төменгі айлық есептік көрсеткіштің 1000
мөлшерінен кем болмауы керек.
Кәсіпорын оның жарғысында көрсетілген мөлшерде резервтік капиталды
қалыптастыруға міндетті және ол жарғылық капиталдың 10 пайызынан кем
болмауы керек, оның қарамағында қалған пайданың кем дегсндс 5 найызы осы
мақсатқа жұмсалуы тиіс. Резервтік капиталдың қаражаты тск қана залалдарды
жабуға, бюджеталдындағы міндеттемелерді орындауға, мемлекеттік кредиттерді
өтеуге және басқадай қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда пайыздық өтем
төлсуте жұмсалады.
Кәсіпорын өңдіретін тауарлардың (атқарылатын жұмыстардың, көрсетілетін
қызметтердің) бағалары кәсіпорынның оларды өндіруге кеткен шығындарды
толық өтеуге, оның қызметін шығынсыз етуге және өз кіріс есебінен
қаржыландыруды қамтамасыз етуге тиіс.
Мемлекеттік тапсырысты орындау ессбіне кәсіпорын өндіретін және
өткізетін тауарлардың (жүмыстардың, қызметтердің) бағаларын уәкілді
органның келісуі бойынша жоғарыда айтылған талаптарды ескере отырып
белгілейді.
Кәсіпорын мемлекеттік тапсырыстан тыс өндіретін және өткізетін
тауарлардың (жүмыстардың, қызметгердің) бағасын өзі дсрбес белгілейді.
Кәсіпорын өз қызметінен алған мсншікті табыстар есебінен ұсталады.
Мемлекеттік кәсіпорынға қаражат заңнамада көзделген тәртіппен беріледі.
Кәсіпорын иесіне аударылуға тиіс пайданың үлесі жыл сайын уәкілді орган
Қаржы министрлігінің (тиісінше — оныц жсргілікті органдарымен) келісімі
бойынша белгіленетін пайданы бөлудің нормативінде көрсетіледі жәнс тиісті
бюджетгердің кірісіне аударылады.
Жедел басқару қүқығындағы мемлекеттік мүлікке ие косіпорын қазыналық
болып табылады.
Қазыналық кәсіпорындар заңнамада белгіленген тәртіппен:
1) төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару және
2) өзге де арнаулы жұмыстарды орындау, еріген, су тасқынынан және
басқа сұрапыл апаттардан қорғау;
3) заңнамада қаржыландырудың арнаулы тәртібі белгілснген
мемлекеттік автомобиль жолдарының және басқа инфрақүрылым
объсктілерінің жүйесін ұстау мен дамыту;
4) пошта байланысы мен телекоммуникация, жалпыреспубликалық және
халықаралық байланыс желісін пайдалану саласындағы қызмет;
5) топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстар жүргізу;
6) денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметтік
қоргау, ғылым және мәдениет сферасынша өндірістік-шаруашылық қызметті
жүзеге асыру үшін құрыла алады.
Қазыналық кәсіпорын өндіретін және өткізетін тауарлардың (атқаратын
жүмыстардың, көрсететін қызметтердің) бағаларын уәкілді орган белгілейді.
Қазыналық кәсіпорындардың қызметі уәкідді орган бскітетін смета бойынша өз
табысының есебінен қаржыландырылады. Кәсіпорынның меншікті табыстары оның
шығындарын жабуға жеткіліксіз болған жағдайда кажетті жетпеген қаражатгар
тиісті бюджеттен бөлінеді.
Қазыналық кәсіпорынның сметадан тыс алған табыстары тиісті бюджетке
аударылуға жатады.
Еншілес көсіпорын — өз мүлкінің есебінен басқа мсмлекеттік кәсіпорын
құрған заңды тұлға. Еншілес кәсіпорындар құру қүқығын шаруашылық жүргізу
күкығындағы кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Еншілес кәсіпорындар негізгі кәсіпорынды, соның ішіндс монополияға қарсы
заң талабы күшіндегі кәсіпорынды ықшамдау, негізгі кәсіпорынның филиалдарын
десрбес занды тұлға етіп қайта құру, негізгі өндірістің тиімділігін арттыру
үшін қосымша және мамандандырылған өндіріс құру, негізгі өндірісті оған тән
емес қызмет пен функция түрлерінен босату мақсатында қүрылады.
Кәсіпкерлік қызметті жүргізудің тиімді ұйымдық-кұқықтық нысандарының
бірі шетелдік фирмалар қатысқан бірлескен кәсіпорындар болып табылады.
Қызметтің түрлі сипатындағы — өндірістік, сауда-саттық, сервистік
бірлескен кәсіпорындар үйымдастырылады. Бірлескен кәсіпорындар қолданыстағы
заңдарды сақтау, меншікті жоспарлар, коммерциялық есеп, өзін-өзі өтеу және
қаржыландыру негізіңдс жүмыс істеуі, ортақ жарғылық капиталы, дербес
балансы болуы тиіс. Бірлескен кәсіпорьпадардың мүлкі шартта анықталған
мөлшерде катысушылардың салымдары (жарналары) есебінен құрылады. Бірлескен
кәсіпорындар заңнамамен белгіленген салықтарды төлейді, бірлескен кәсіпорын
жойылғанда оның резервтік капиталының пайдаланылмаған сомасына қолданыстағы
мөлшерлемелер бойынша салық салынады. Республикада шетелдік фирмалар
қатысқан бірлескен кәсіпорындарды құрудың және олардың іс-әрскет етуінің
тәртібі заңнамамен белтіленген. Кәсіпорын капиталыңдағы үлсс уағдаластык
бойынша анықталады. Әріптестерге қажетті кепілдіктер, соның ішіңде олардың
салықтарды төлегеннен кейін қалған табысының (пайдасының) бір бөлігін
валюта түрінде шетжакқа аударуға, ұлғаймалы өндіріске жұмсалымға салу
мүмкіндігіне, басқаруға қатысуға, республика аумағында олардың меншігін
қүқықтық қорғауға кепілдіктер беріледі.
Экономиканың кооперативтік секторы бірыңғай ұлттық шаруашылық кешені
буындарының бірі болып табылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу барысында
меншік нысандарының дамуы қызметтің жаңа сфераларында шаруашылық жүргізудің
бұл демократиялық нысанынын қайта дамуына және дәстүрлі салаларда оның
кеңеюіне кең жол ашты.
Қазіргі кезде кооперация жүйесінде кооперативтердің екі негізгі түрпаты—
өндірістік және тұтыну кооперативтері жұмыс істейді.
"Өндірістік кооператив туралы" заңда өндірістік кооператив азаматтардың
бірлесксн кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардың жеке еңбегімен
қатысуына және мүшелерінің мүліктік салымдарын (үлестерін) біріктіруіне
негізделген ерікті бірлестігі делінген. Өндірістік кооперативтер тауарлар,
өнімдср өндіріп, жұмыс атқарады, шаруашылық жүргізуші субъектілерге және
халыққа қызмет көрсетеді.
Өндірістік кооператив коммерциялық ұйым және заңды тұлға болып табылады.
Ол жекс кәсіпксрлік үшін заңнамалық актілермен тиым салынбаған кәсіпкерлік
қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға қүқыгы бар.
Өндірістік кооператив мүмкін жарғы салымдары, оның қызметінен алынған
табыстар, заңнамамен тыйым салынбаған өзгс де көздср құрайды.
Өдірістік кооператив меншігіндегі мүлік коопсратив жарғысына сәйкес оның
мүшелерінің үлестеріне бөлінеді. Пай өндірістік кооператив мүшелерінің
кооператив мүлкіндегі үлесі болып табылады.
Кооперативтің құрылтай құжаттарында несие берушілердің мүдделерінс
кепілдік беретін кооператив мүлкінің ең төменгі мөлшерін белгілейтін
кооперативтің жарғылық кахшталын құру көзделуі мүмкін.
Кооператив жыл сайынғы пайдасынан аударымдар жасаудың есебінен резервтік
капитал құра алады, ол кооперативтің несис берушілер алдындағы
міндеттемелерінің орындалуын камтамасыз етуге жәнс көзделмеген шығыстарды
өтеуге арналады.
Өндірістік кооперативтің пайдасы жыл қорытындысы бойынша анықталады.
Салықтар мен (бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төленгеннен
кейін қалған пайда кооперативтің толық қарамағында қалады және оның
мүшелерінің жалпы жиналысы мен кооперативтің құрылтай құжаттарында
көрсетілген мақсаттарға бөлінеді.
Тұтыну кооперапшві сауда-саттық және тұрмыстық қызмст көрсету арқылы
езінің мүшелерін және басқа азаматтардыц қажетгіліктерін қанағаттандырып
отырады.
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 21-індегі заңына сәйкес
селолық тұтыну кооперативі мүшелік негізде оның мүшелерінің (пайдаларының)
материалдық және өзге де қажеттерін қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің
мүліктік (үлестік) жарналарын біріктіру жолымен жүзеге асырылатын
азаматгардың ерікті бірлестігі деп танылады.
Занды тұлға да селолық тұтыну кооперативзіне мүше бола алады.
Селолық тұтыну кооперативтері коммерциялық емес үйымдар болып табылады
және кәсіпкерлік қызмстпен өздерінің жарғылық мақсатгарына сәйкес
келетіңдей дәрежеде ғана айналыса алады.
Селолық тұтыну кооперативтері сауда, дайындау, өткізу, өңдеу, қызмет
көрсету, жабдықтау қызметін және заңнамаларда тыйым салынбаған өзге де
кызмстті жүзеге асыру үшін мүліктік (үлестік) жарналар есебінен қүрылады.
Пәтерлер иелерінің тұтыну кооперативтері — ПИК өзгеше ұйымдық қүқықтык
түр болып табылады, олар тұрғын үй қорын үстаумен, оған қызмет көрсетумен
және пайдаланумен байланысты болатын өзара қатынастарды реттеп отыруы тиіс.
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ ЖҰМЫС ІСТЕЙТІН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫСЫ
2.1. Коммерциялық кәсіпорындардың қаржысын үйымдастырудың көздері
Коммерциялык кәсіпорындар мен үйымдардың қаржысы деп өндірістік
капиталдарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы
ресурстарын жасау, каржыландырудың сыртқы кездерін тарту, оларды бөлу және
пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды айтады.
Мұндай экономикалық қатынастарды жиі ақша немесе қаржы қатынастары деп
атайды, қаржы қатынастары ақша қатынастарының бір бөлігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес кафедрасы
Қаржы және аудит кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: КОММЕРЦИЯЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫСЫ
Оқытушы:____________
Студент: _________
Мамандығы: ___
Тобы: _____________
Алматы 2006
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫ ТУРАЛЫ
ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының мазмұны ... ... ... ...4
1.2 Кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің сыныптамасы ... ... 8
1.3.Негізгі ұйымдық-құқықық нысандардың шаруашылық жүргізуші
субъектілері қаржысының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫСЫ ... ... ... ... ...20
2.1. Коммерциялық кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..20
2.2. Кәсіпорындар мен ұйымдардыц қаржы қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3 Өндірістік капиталдар және кәсіпорындардың қызметінің қаржы
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық қызмет сферасындағы
өндірістік қатынастардың айырықшалықты ерекшеліктері, таза қаржы
қатынастарының басқа ақша қатынастармен өте тығыз байланысты, бірқатар
ғалымдардың пікірі бойынша кәсіпорындар мен салалар қаржысы қаржы жүйесінің
жалпымемлекеттік қаржылардан ортақ белгілерінен гөрі көбірек айырмашылығы
бар буыны болып табылады дегенге жеткізеді. Олардың пікірінше, егер бұл
буынға кәсіпорындардың ақша қатынастарының бүкіл жиынтығын қосса, онда
дербес экономикалық категорияның – кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша
шаруашылығының бар екендігі жөніндегі мәселені қоюға болады.
Коммерциялық кәсіпорындар мен үйымдардын, қаржысы қаржы жүйесінің маңызды
сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ жасау, болу және пайдалану
процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатьш материалдық
өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының
мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.
Кәсіпорындар мен үйымдардың қаржы тәжірибесінде кәсіпорындардың, жеке
саланың немесе бүкіл ұлтгық шаруашылыктың өндірістік, шаруашылық және
әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар
пайдаланылды. Өздерінің кызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгсртіліп, қайсы
біреулері жеке бөлініп шықты
1 ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының мазмұны
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы – бірыңғай қаржы жүйесінің
құрамды бөлігі және айрықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдщің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің айтарлықтай бөлігі қоғамның
тіршілігін қамтамасыз ететін көзі – қоғамдық өнім жасалатын материалдық
өндіріс сферасында жұмыс істейтіндіктен бұл буынның қаржысы қаржылардың
негізі, бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс процесінің негізгі жақтарын білдіреді және эхкономикалық
заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол
ұлттық шаруашылықты одан әрі дамыту үшін қажетті ақшалай табыстар мен
қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық инструменті,
экономиканы қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық
жүргізуші субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін
емес. өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік
қатынастардың жиынты қатынастардың жиынтығында ұлттық шаруашылықты
басқарудың төменгі буындары шаруашылық қызметінің тиімділігіне әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық-пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл үшаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу, сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау
қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, маркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын қамтиды.
Меншік нысандарының дамуы кәсіпорындардың жаңа тұрпаттарының: жекеше,
кооперативтік, акционерлік, аралас, шетелдердің кәсіпорындарымен және
фирмаларымен бірлескен кәсіпорындардың пайда болуына жеткізді. Шетелдік
және отандық инвесторлардың басқаруына мемлекеттік кәсіпорындарды беру
жолымен мемлекеттік меншікті пайдаланудың тәртібі өзгерді: меншікті басқару
мен пайдаланудың аз жетілдірілген нысандарынан жаңа меншіктенушілердің
уақытша иелігіне көшірілді. Келесі саты мемлекеттік кәсіпорындарды сатып
алу, оның жаңа иелікке көшуі және жекешеге немесе бірлескенге айналуы болып
табылады.
Экономикалық реформалар барысында пайда болған мемлекеттік меншіктің
республикалық, коммуналдық меншікке бөлінуі де мемлекеттік кәсіпорындардың,
олардың бірлестіктерінің, коммерциялық негіздегі бірлесіп басқару
органдарының – қогғамдардың, ассоциациялардың, концерндердің,
консорциумдардың және т.с.с. көптеген нысандарына мүмкіндік туғызады. Бұл
процеске коммерциялық есептің дамуы, аймақтардың өзін өзі басқару мен өзін
өзі қаржыландыруға көшіруге мүмкіндік береді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың шаруашылық жүргізуші субъектілері
қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың негізгі қағидаттары бірдей, бұл
шаруашылық жүргізудің ортақ қағидаттарына және бірыңғай экономикалық
заңдарға байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу
және бақылау функцияларын орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер негізінде
бөлінетіндігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс процесінде
құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар мен
қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының ұдайы өндірістік
қосалқы функциясын да іске асырудың басты шарты болып табылады. Бөлу -
өндіру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты жасвауға пайдалану арқылы
болып жатады. Табыстың бір бөлігі қайта бөлу ретінде орталықтандырылған
қорларға – мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс қорларға түседі, ал қалған
бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және
дамыту жөніндегі шығындарды қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында
қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сонымен бірге бөлгіштік
функция шеңберінде ұдайы өндірістік функцияны орындайды. Оның мазмұны жәй
және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша қаражаттарының ауыспалы
айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы сәйкестікті қамтамасыз
етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорындар өнім өндіру мен оны өткізудің
жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде, белгіленген экономикалық
нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір мерзіміне кірістер мен
шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған меншікті қаржы
ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша тартылған
қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айрықша жағдайда бюджеттен
бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы
кәсіпорын экономикасында маңызды рөль атқарады: есепсіз және бақылаусыз
шаруашылық жүргізуге болмайды. Қаржы басқа экономикалық тұтқалармен бірге
экономиканы басқару, өндірістің өсуін ынталандыру және еңбек, материал,
табиғи және еңбек ресурстарын ұтымды пайдалануға қажетті бақылауды
қамтамасыз ету процесінде маңызды рөл атқарады. Ақшамен бақылау тек
шаруашылық жүргізуші субъектілердің ішінде ғана емес, сонымен бірге оның
басқа субъектілерімен, жоғары ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен
өзара қарым-қатынастарында да жүзеге асырылады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасындағы өзара қатынастарда бақылау жеткізілім тауарларға,
көрсетілген қызметтерге және орындалған жұмыстарға ақы төлеу кезінде
болады. Қаржы-кредит органдарымен өзара іс-әрекет кезінде бақылау бюджет
алдындағы міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк н,есиелерін алған және
қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан
қатынастар олардың шаруашылық қызметі процесінде басқа шруашылық жүргізуші
субъектілермен болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына
саяды:
Басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім өткізуден
түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық шығындарды
төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу, бағалы
қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигацияларына
қаражаттарды инвестициялау, олар блойынша дивидендтер мен пайыздар төлеу
және алу процесінде, коммерциялық несиелеу кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, сыйлық
қорын жасауды, табысты бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге жәрдемақылар
төлеуді, сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды (бағалы
қағаздар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін үлестік
жарналарды) ортақтастырады;
өз ішіндегі бөлімдермен (олардың арасында қаржы ресурстарын бөлу
кезінде);
мемлекетпен – бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру кезінде,
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар бойынша
төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарды қалыптастырғанда;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы банк кредиттерін алу, оларды
қайтару, кредиттер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша пайдалануға
белгілі бір төлеммен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдармен – мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен – ішкісалалық қайта бөлу шегінде (пайданы,
табыстарды, капиталды қайта бөлу кезінде, жалгарлік төлемдер бойынша және
басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын төлеу кезінде, сондай-ақ кәсіпорынның
пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа сәйкес құрылтайшыға аударған
кезде қалыптасады) және т.с.с.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипатЂайтын белгілер, басқа жағынан,
қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызметр етуіне
байланысты ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі
белгілерді атауға болады:
1) қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен
мақсатты арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік құралдардың міндетті болуы және оларды
қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байланысты
қатынастардың пайда болуы. Өндірістік капиталдар – бұл
өндірістің серпінді элементі, олар өндірістің өзі сияқты
үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн нысандарының
тұрақты ауысымы болып отырады. Кәспорын қызметінің кез келген
мезетінде өндірістік құралдар материалдық-заттық және ақша
нысанында болуы мүмкін;
3) жоғары белсенділік, кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің
барлық жағына әсер ету мүмкіндігі;
4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы
жүйесінің айқындаушы болып табылады.
1.2 Кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің сыныптамасы
Шаруашылық жүргізуші субъектілер – кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоцияциялар,
ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі белгілері бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастьрудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін (1.1 сызбаны қараңыз).
Айырудың ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне – материалдық немесе материалдық емес сфераға жатқызу
болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының кәсіпорындары бүкіл
қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын материалдық өнімдер мен
игіліктерді жасайды.
1. сызба. Шаруашылық жүргізуші субъектілер сыныптамасы
Материалдық Материалдық емес
(өндірістік емес)
Тауарлар, жұмыстар Қызметтер
Коммерциялық
Коммерциялық емес
Мемлекеттік меншік
Жеке меншік
Қоғамдық ұйымдардың меншігі
Шетелдік субъектілердің меншігі
Аралас
Шаруашылық Мемлекеттік Кооперативтік Қоғамдық Өндірістік
серіктестіктер ұйымдар емес
сфераның
ұйымдары
мен
мекемелері
Шаруашылық Жедел басқару
жүргізу құқығындағы
құқығындағы
Толық ЖауапкершілігіАкционерлік Қосымша Сенім
серіктестік бар қоғам жауапкершілігісеріктесті
серіктестіктер бар гі
серіктестігі
Бұл сферада жасалған өнімнің бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік
тұтынудың енімдсрі) тұтынылады, басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның
ішінде өндірістік емес сферада бағытталады. Өндірістік емес сфера
қызметінің нәтижелері қызметтердің нысанын қабылдайды, к,ызметтерді
жасаудың процссі, әдеттсгідей, оларды тұтыну процссімсн тоқайласады, яғни
олар қордалауға, сақтауға жатпайды.
Қоғамдық өндірістің екі сферасының аталған қағидалы айырмашылықтары бұл
сфералардың қаржысын ұйымдастыруға — каржыландыру, өнімдер мен қызметтер
құнының жасалу процестеріндегі қаржы қорларының қозғалысы ксзінде де,
сондай-ақ қызметтің қаржы нәтижелерін қалыптастыру — қорланымдарды,
табыстарды немесе пайданы бөлу және пайдалану кезінде де әсерін тигізеді.
Мысалы, материалдық сфера қорларынын қозғалысында өндірістік босалқы
қорларды, аяқталмаған өндірісті жасаумен, дайын өнім және өндірістік емес
сфераға сипатты емес бірқатар басқа процестердің қозғалысымен
байланыстылары елеулі орын алады.
Қаржы қатынастарының мазмұны мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржылық жұмысын үйымдастыруға олардың салалық тиістілігі, ұлттық
шаруашшықтың техникалық-экономикалық ерекшеліктері айтарлықтай ықпал
жасайды.
Материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындардың қаржысының өзгешелігі едәуір
дәрежеде кәсіпорынның іс-әрскет ететін саласына да байланысты болып келеді.
Қаржының салалық ерекшеліктері өндірістің сипатымен, түрлі салалардың
технологиясымен, өндірістік циклдың ұзақтығымен (созыңқылығымен),
маусымдылықпен, өндірістің табиғат және климат факторларына тәуслділігімен,
шаруашылықты жүргізудің экономикалық жағдайларының айырмашылығымен
анықталады. Саланың өзгешелігі қаржы ресурстарының жылдамдығына,
қалыптастырылатын ақша қорларының құрамына, қаржы ресурстары мен
кәсіпорыңдардың шығындары құрылымына, бюджетпен және басқа қорлармен
болатын өзара катынастарға әсер етеді. Маусымдылық факторы ауыл
шаруашылығы, құрылыс өндірісі үшін сипатты болып келеді. Мұндай факторлар
өндіріс шығындарының мөлшеріне әсерін тигізеді: мысалы, ұзақ кезеңді немесе
маусымдық сипаттағы өндірістер аяқталмаған өндіріске қаражаттарды едәуір
оқшауландыруды туғызады; қүрылыста маусымдылық қыс уақытында жүмыстардың
қымбаттауына әкеп соғады. Табиғи-климат факторлары жалақыға, сақтандыруға,
аудандық коэффициенттерді төлеуге байланысты шығындарға соқтырады. Ақырғы
қорытындысында шығындардың артуы қызметтің қаржылык, нәтижелеріне әсер
етеді: нарықтық бәсеке жағдайында мұндай кәсіпорындар өнімді өткізу кезінде
аз табыс алатын болады немесе рынокте өзінің ұстанымдарын сақтап калу үшін
оны барынша көбейтудің қаржылық әдістерін табуы тиіс.
Сыныптаманың келесі ірі белгісі кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің
қаржылық қызметінің сипаты — коммерциялық және коммерциялық емес қызметі
болып табылады.
Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс алу болып табылады. Коммерциялық
негізде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және
материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жүмыс
істейді.
Өндірістік емес сфера мекемелерінің едәуір бөлігі: мемлекеттік басқару,
қорғаныс, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру жәнс қамсыздандыру, құқық
тәртібін қорғау, айналадағы ортаны қорғау, денсаулық сақтау мен білім
берудің, мәдениеттің және шығармашылықтың үлкен тобы, іргелі ғылым
коммерциялық емес секторда қалып отыр. Коммерциялық емес қызмет табыс
(пайда) алуға емес, бүкіл қоғам үшін, соның ішінде халықты әлеуметтік
қорғауды қамтамасыз етуге қажет функциялар мен іс-қимылдарды орындауға
бағытталған.
Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан
Республикасының Азаматгық Кодексінде бекітіліп берілген, онда заңды тұлға
ұғымы анықталады. Заңды тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін ұйымды айтады. Өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтық міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алады, сотта
талапкер және жауапкер бола алады.
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
(коммерциялық үйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес үйым) үйым
занды тұлға бола алады.
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында қүрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және
заң қүжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес үйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық
мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады.
Сыныптаудың бұл белгісіне қатысты қаржыны ұйымдастыру қызметті қамтамасыз
етудің түрлі қағидаттарына: коммерциялық есепке немесе белгілі бір деңгейде
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қажетгіліктерін жабатын бюджеттік
қаржыландыруға есептелген. Егер мекеме коммерциялық және коммерциялық емес
қызметті ұштастыратын (үйлестіретін) болса, онда бүл қызмет тиісті қаржылық
зардаптарға ұшыратады: мұндай қызметтің өзін-өзі қаржыландырылуын
үйымдастыру, салықтар мен басқа міндетті төлемдерді төлеу, алынған
табыстарды немесе пайданы бөлу.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сыныптаудың маңызды белгісі
меншіктің белгілі бір нысанына тиістілігі (қатыстылығы) болып табылады.
Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің екі нысаны
қабылданған: жеке меншік және мемлекеттік меншік. Жеке меншік азаматтардың
және (немесе) мемлвкеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктері
ретінде болады, жеке меншіктің айырықша түрі ретінде қоғамдық
Ұйымдардың меншігі болады.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып
ажыратылады.
Меншікгің аталған нысандарының ішінде шаруашылық жүргізудің үйымдық-
құқықтық нысандарының көптеген түрлерін (санын) туғызатын әр түрлі
шаруашылық қүрылымдары қалыптасуы мүмкін:
1. Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар,
соның ішінде:
республикалық — Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік
дамуының жалпымемлекеттік міндеттерін шешу үшін;
коммуналдық меншіктегі көсіпорындар — тиісті аумақтың халқының
әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі
міндеттерді шешу үшін, жергілікті бағанышта болады.
Заңды түлғалардың жеке меншігіне негізделген көсіпорындар:
әр түрлі тұрпаттағы шаруашылық серіктестіктері, соның ішінде
акционерлік қоғамдар, кооперативтік кәсіпорындар мен үйымдар.
3. Қоғамдық бірлестіктердің меншігіне негізделген көсіпорындар.
Құрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік занды түлғалар мен азаматгардың
мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар.
Азаматтардың меншігіне негізделген жеке меншікті кәсіпорындар.
Меншіктің жоғарыда келтірілген әр түрлі нысандарының
қатысуындағы аралас көсіпорындар.
Меншіктің барлық нысандарының тендігі мен меншік субъектілерінің құқығын
теңдей қорғау Қазақстан Республикасының заңнамасымен кепілденілген.
Шаруашшық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысаны Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексімен анықталған, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің
құқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді.
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары мен олардың мөлшерін ажырата
білген жөн. Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары меншік нысанымен —
мемлекеттік, жеке (әр түрлілігімен) меншікпен анықталады. Мөлшері бойынша
кәсіпорындар шағын, орта және үлкен болуы мүмкін. Кез келген нысан шағын,
орта және үлкен болуы мүмкін. Заңнамалық тәртіппен қызметтің әр түрлі
сфералары шағын көсіпорындарының өндірістік және ұйымдық міндеттерді жедел
шешуге мүмкіндік беретін тиімді қүрылымдар ретінде олардың дамуын
ынталандыру мақсатында параметрлері анықталуы мүкін.
Жалпы меншіктің әр түрлі нысандары кәсіпорындарының қаржысы ортақ
қағидаттарға негізделген. Алайда бүл кәсіпорындардың үйымдық құқықтық
мәртебесіндегі айырмашылықтар кәсіпорындарды басқару механизмінің кейбір
ерекшеліктерін, мүліктік жауапкершілік сипатын және осымен байланысты
болатын қаржы ресурстарын қалыптастырып, бөлудің нысандарын анықтайды.
Бұл ең алдымен жарғылық капиталды қалыптастыру көздеріне, табысты бөлуге
және бюджетпен өзара қатынастарды үйымдастыруға қатысты болып отыр.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысаны жарғылық капиталды
жасаудың процесіндегі қаржы қатынастарының мазмұнын анықтайды.
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандарын жіктеудің критерийлері
мыналар болып табылады: меншіктің түрі, меншіктің субъектісі, мүлік иесінің
мүліктік жауапкершілігінің сипаты (толық, шектелген, қосымша) және
кәсіпорынды басқарудың механизмі. Осы критерийлерді ескере отырып,
кәсіпорындар жеке, жекеше, серіктестіктер (толық серіктестік,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, акционерлік қоғамдар), кооперативтік,
жалгерлік, мемлекеттік, шетелдік және бірлескен кәсіпорындар ретінде құрыла
алады. Олардың барлығы бірыңғай зандылық негізде ісәрекет етеді және
кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың ортақ қағидаларына бағынады.
Экономиканы реформалау, нарықтық қатынастардың дамуы мемлекеттік, жекеше
немесе ұжымдық меншікке негізделген түрлі үйымдық-қүкықтық нысандардың
кәсіпорындары мен үйымдарының қалыптасуын қажет етеді. Соңғы екеуі
меншіктің мсмлекеттік емес нысанын күрайды.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің әр түрлі сыныптамалық
сипаттамаларының сан алуандығы, олардың шаруашылық органдар бөлігіңдегі
мүмкін болатын ұштасуы қаржы жүйесінің бұл буынының қаржы механизмін
күрделілендіреді, оны үнемі жетілдіруді, қызметі айқын заңнамалық
реттемелеуді, жақсы жолға қойылған басқаруды және қаржылык процестерді
бақылауды қажет етеді.
1.3. Негізгі ұйымдық-қүқыктык нысандардың шаруашылық жүргізуші
субъектілері қаржысыныц ерекшеліктері
Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жургізудің ор алуандығы, тауар-ақша катынастары мен рыноктің
дамуы кезінде жүмыс істейді.
Кәсіпорындарды ұйымдық-құқыктық нысандары бойынша межелеу олардың
қаржысын үйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына,
өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылық жүргізудің
нәтижелеріне әкеп соғады.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады, Мысалы, өндірістік кәсіпорындардың
қаржы қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер
(амортизациялық аударымдар, таза табыс); банк кредиттері; бағалы кағаздар
шығарудан түсетін қаражаттар; мемлекеттік кәсіпорындарда қаражаттардың бұл
көздері қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы
бөлумен толықтырылады; кооперативтрде — кооператив мүшелерінің үлестік
жарналарының қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің аралас нысандарымен
шарттасылған қорлардың көздері бойынша оларды құрудың аралас нысандары
кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы активтердің үлкен
бөлігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооператвтерде қызметкерлердің
үлестік жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акционерлік коғамдарда
да осылай.
Кәсіпорындар мен үйьшдардың мүлкін жалға бергенде айрықшалықты төлем жалға
берілген мүлік құнының амортизациялық аударымдарын, жалға беру мерзімінің
өтуіне қарай объектілерді жөндеу үшін жалдаушының жалға берушіге беретін
каражаттарын, жалға алынған мүлікті қоғамдык қажетті пайдаланудан түсетін
пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін жалгерлік
ақы қолданылады.
Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылық қызметінің
мынадай каржылық нәтижелері бөлінеді және пайдаланылады: таза табыс,
пайыздық табыс, дивидендтер, үлестік табыстар, бюджеттің (бюджеттік
кредиттердің) және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.
Үлестік жарна негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың — шаруашылық
серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен кәсіпорындардың қаржысын
үйымдастыру мұндай кәсіпорындар қаржысының қалыптасу және алынған
табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі бөлудің
ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай кәсіпорындардың құрылтайшылары мен
қатысушылары өздерінің жарналарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі
түрлері (үймереттің, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлікті
құқықтар (жерді, табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық)
меншікті пайдалану құқықтары) түрінде жүзеге асырады.
.Қазақстан Республикасы Президентінің; "Шаруашылық серіктестіктері
туралы" заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылык, серіктестігі — жарғылық
капиталы қүрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген,
өз кызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және занды тұлға
болып табылатын коммерциялық үйым. Шаруашылық серіктестігінің мынадай
нысандары белгіленген:
1) толық серіктестік;
2) сенім серіктестігі;
3) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
4) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5) акционерлік қоғам.
Толық серіктестіктің пайдасы мен залалдары қатысушылар арасында, егер
құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше
белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің
мөлшеріне бара-бар бөлінеді; сенім серіктестігі мсн жауапкершілігі шектеулі
серіктестікте де осылай бөлінеді.
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды Сенім серіктестігі өзінің
бүкіл мүлкімен серіктестіктің міндеттемелері бойынша қосымша
жауапкершілікті ниеттестікпен алып жүретін катысушыларды және
серіктестіктің кесіпкерлік қызметіне қатыспайтын жауапкершілігі шектелінген
қатысушыларды кіріктіреді.
Қаржы катынстарынын акционерлік қоғамға сәйкес белгілі бір ерекшеліктері
акцияларды өндірістік және коммерциялық қажеттіліктерді қаржыландыру
ретінде қолданғанда көрінеді. Бүған акционерлік қоғамдар қызмстінің үйымдық
нысандарының әр алуандығы мүмкіндік тугызады: олар ашық немесе жабық үлгіде
(яғни иелердің шектеулі тобының ішінде акцияларды таратумен), толық немесе
жауапкершілігі шектеулі қоғам болуы мүмкін. Қаржыны үйымдастыруга акциялар
категорияларыныд (кәсіпорынның акциялары, еңбек ұжымының акциялары,
акционерлік қоғамдардың акциялары), олардың түрлерінің (артықшылықты,
атаулы, үсынушыға арналған акциялар) ор алуандығы әсер етеді. Акционерлеу
механизмі "Қаржы рыногі" тарауында негұрлым толык. жазылған.
Акционерлік қоғамның баланстық таза табысы заңнамамен қарастырылған
тәртіппен анықталады. Таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қоғамның
қарамағында қалады және акционерлердің арасында дивидендтер түрінде
бөлінеді, резервтерге, өндірісті дамытуға немесе қоғам жиналысының
шешімімен қарастырылған өзге мақсаттарға аударылады. Ашық акционерлік коғам
жарғылық капиталдың 15 пайызынан кем емес мөлшердс резервтік капитал құруға
міндетті.
Акционерлік қоғамның мынадай жағдайда жай акциялар бойынша дивидендтер
төлеуге құқығы жоқ:
1) қоғамның жағымсыз меншікті капиталы кезінде;
1) егер қоғам төлеу қабілетсіздігі немесс дерменсіздігі нышан-
дарына жауап берсе.
Қоғам жарғыға сәйкес салықтарды төлегеннен кейін қызметтілер ішінде бөлу
үшін табыстың белгілі бір пайызын, соның ішінде ақшалай сыйақы немесе
акциялар түрінде бөле алады. Дивидендтер акциялар түрінде (табыстың
капиталға айналуы), облигациялармен, тауарлармен, егер бұл жарғыда қаралса,
төлене береді.
Меншіктің акционерлік нысаны экономикалық жағынан дамыған елдерде тиімді
жұмыс істеуде және дүниежүзілік практикада көпшілікке танылған нысан болып
табылады. Ол ұсақ меншік иелерінің көпшілігін — акция ұстаушыларды қазіргі
кезеңде неғұрльш тиімді кәсіпорындарды немесе салалардың қаражаттарын
қалыптастыруға қатысуға араластырады (тартады), қаржы ресурстарының
қызмсттің аса басымырақ сфераларына қайта қүйылымына мүмкіндік жасайды.
Акциоиерлік нысанның құндылығына қаражаттардың жекс иелері үшін, тіпті
жеке қаржы институттары үшін қиын болатъш жеткілікті ірі кәсіпорындарды
құру мүмкіндігі жатады. Акционерлік кәсіпорынның көлемі тек оның нарықтық
сұранымның ауқымымен, басқарушылықпен, рыноктің даму перспективаларымен
ғана сәйкестенеді. Акционерлік нысанның аса маңызды артықшьшығы — шидай-ақ
бір кәсіпорынның басқа кәсіпорының қызметіне оның акцияларын сатып алу
аркылы қатысу мүмкіндігі.
Нарық жағдайында акционерлік қоғамдардардың басқа үйымдық-құқықтық
нысаңдарға қарағанда айтарлықтай тұрақтылығы болады. Бұған табысты
(пайданы) қоғамныц қалыптасу мүшесіне бөлуден уақытша бас тарту, рынокті
жеңіп алу, неғұрлым тұрақты табыстылықты қамтамасыз етуге және келешекте
табыстың айтарлықтай өсуіне жетугс бағытталған қосымша күрделі жұмсалымды
жүзеге асыру есебінен қол жетеді. "Шектеулі жауапкершілік" қағидатының,
яғни тек акцияларға салынған қаражаттар бойынша материалдық
жауапкершіліктің іс-әрекеті жеке қаражаттардың негізінде пайда бола
алмайтын жеткілікті тәуекелдік кәсіпорындарды (тез қайтарым мен жоғары
табыстылық алу түргысынан) құрудың алғы шарты болып табылады.
Экономикада едәуір орынды мемлтекеттік сектор алады. Бүл секторда
кәсіпорындардың мынадай түрлері жұмыс істсйді:
1) шаруашылық, жүргізу құқығына негізделген кәсіпорындар;
бұл құкық мүлікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алған және
осы мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету қүқықтарын
заңнамада белгіленген шекте жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорынның заттық
құқығы болып табылады;
2) жедел басқару құқығына негізделген (қазыналык кәсіпорын)
кәсіпорындар. Бұл құқық қазыналық кәсіпорынның меншік
иесінен алған және өз қызметінің мақсатына, меншік иесінің тапсырмалары мен
мүліктің мақсатына сәйкес заңнамалық актілерде
белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған билік
ету құқығын жүзеге асыратын заттық құқық болып табылады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:
1) республика меншігіндегі кәсіпорындар—республикалық
мемлекеттік кәсіпорындар;
2) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар—коммуналдық
мемлекеттік кәсіпорыпдар болып бөлінеді;
Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған мемлекеттік кәсіпорынмен еншілес
мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорын үшін мемлекеттің тапсырмасын орындау міндеті болып
табылады. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі міндет-мақсаты
(арналымы) қоғам мен мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын мынадай
әлуеметтік-экономикалық міндеттерді шешу болып табылады, олар:
1) мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз
ету және қоғам мүддесін корғау;
экономиканың жеке меншік секторы қамтыған немесе
жеткіліксіз қамтылған коғамдық өндірістің сфералары мен салаларында бірінші
қажеттіктегі тауарларды өңдіру (жұмыстар атқару,
қызметтер көрсету);
мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы болып
табылатын сфералардағы қызметті жүзеге
асыру.
Кәсіпорынға қатысты уәкілді орган меншік иесінің және мемлекеттік
басқару органдарының басқару функцяларын орындайды.
Меншік иесі кәсіпорыңды құру, оның қызметінің предметі мен мақсаттары,
қайта үйымдастыру және тарату, мүліктің сақталуын бақылау мәселелерін
шешеді. Меншік иесінің кәсіпорын мүлкін пайдаланудан түсксн пайданың бір
болігін алуға құқығы бар.
Меншік иесіне аударуға жататын пайданың үлесі уәкілді органның Қаржы
министрлігімен келісілгсн пайданы бөлудің жыл сайын анықталатын пайданы
бөлу нормативіндс белгіленеді.
Мемлекеттік кәсіпорындардың мүлкін негізгі құрал-жабдықтар мен айналым
қаражаттары, сондай-ақ кәсіпорынның дербес балансында көрсетілген
құндылықтар құрайды. Мемлекеттік кәсіпорындардьщ мүлкі оған меншік иесі
берген мүліктің, өз қызметі нәтижесінде сатып алған мүлікті (ақшалай
табыстарды қоса), заңдармен тыйым салынбаған өзге де көздср есебінен
қалыптасады.
Шаруашшық жүргізу қүқығындағы мемлекеттік кәсіпорын қызметтің сан алуан
сферасында құрылып, іс-әрекет етуі мүмкін.
Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері кәсіпорынға берілетін мүліктің
жалпы құнынан аспауы және ең төменгі айлық есептік көрсеткіштің 1000
мөлшерінен кем болмауы керек.
Кәсіпорын оның жарғысында көрсетілген мөлшерде резервтік капиталды
қалыптастыруға міндетті және ол жарғылық капиталдың 10 пайызынан кем
болмауы керек, оның қарамағында қалған пайданың кем дегсндс 5 найызы осы
мақсатқа жұмсалуы тиіс. Резервтік капиталдың қаражаты тск қана залалдарды
жабуға, бюджеталдындағы міндеттемелерді орындауға, мемлекеттік кредиттерді
өтеуге және басқадай қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда пайыздық өтем
төлсуте жұмсалады.
Кәсіпорын өңдіретін тауарлардың (атқарылатын жұмыстардың, көрсетілетін
қызметтердің) бағалары кәсіпорынның оларды өндіруге кеткен шығындарды
толық өтеуге, оның қызметін шығынсыз етуге және өз кіріс есебінен
қаржыландыруды қамтамасыз етуге тиіс.
Мемлекеттік тапсырысты орындау ессбіне кәсіпорын өндіретін және
өткізетін тауарлардың (жүмыстардың, қызметтердің) бағаларын уәкілді
органның келісуі бойынша жоғарыда айтылған талаптарды ескере отырып
белгілейді.
Кәсіпорын мемлекеттік тапсырыстан тыс өндіретін және өткізетін
тауарлардың (жүмыстардың, қызметгердің) бағасын өзі дсрбес белгілейді.
Кәсіпорын өз қызметінен алған мсншікті табыстар есебінен ұсталады.
Мемлекеттік кәсіпорынға қаражат заңнамада көзделген тәртіппен беріледі.
Кәсіпорын иесіне аударылуға тиіс пайданың үлесі жыл сайын уәкілді орган
Қаржы министрлігінің (тиісінше — оныц жсргілікті органдарымен) келісімі
бойынша белгіленетін пайданы бөлудің нормативінде көрсетіледі жәнс тиісті
бюджетгердің кірісіне аударылады.
Жедел басқару қүқығындағы мемлекеттік мүлікке ие косіпорын қазыналық
болып табылады.
Қазыналық кәсіпорындар заңнамада белгіленген тәртіппен:
1) төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару және
2) өзге де арнаулы жұмыстарды орындау, еріген, су тасқынынан және
басқа сұрапыл апаттардан қорғау;
3) заңнамада қаржыландырудың арнаулы тәртібі белгілснген
мемлекеттік автомобиль жолдарының және басқа инфрақүрылым
объсктілерінің жүйесін ұстау мен дамыту;
4) пошта байланысы мен телекоммуникация, жалпыреспубликалық және
халықаралық байланыс желісін пайдалану саласындағы қызмет;
5) топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстар жүргізу;
6) денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметтік
қоргау, ғылым және мәдениет сферасынша өндірістік-шаруашылық қызметті
жүзеге асыру үшін құрыла алады.
Қазыналық кәсіпорын өндіретін және өткізетін тауарлардың (атқаратын
жүмыстардың, көрсететін қызметтердің) бағаларын уәкілді орган белгілейді.
Қазыналық кәсіпорындардың қызметі уәкідді орган бскітетін смета бойынша өз
табысының есебінен қаржыландырылады. Кәсіпорынның меншікті табыстары оның
шығындарын жабуға жеткіліксіз болған жағдайда кажетті жетпеген қаражатгар
тиісті бюджеттен бөлінеді.
Қазыналық кәсіпорынның сметадан тыс алған табыстары тиісті бюджетке
аударылуға жатады.
Еншілес көсіпорын — өз мүлкінің есебінен басқа мсмлекеттік кәсіпорын
құрған заңды тұлға. Еншілес кәсіпорындар құру қүқығын шаруашылық жүргізу
күкығындағы кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Еншілес кәсіпорындар негізгі кәсіпорынды, соның ішіндс монополияға қарсы
заң талабы күшіндегі кәсіпорынды ықшамдау, негізгі кәсіпорынның филиалдарын
десрбес занды тұлға етіп қайта құру, негізгі өндірістің тиімділігін арттыру
үшін қосымша және мамандандырылған өндіріс құру, негізгі өндірісті оған тән
емес қызмет пен функция түрлерінен босату мақсатында қүрылады.
Кәсіпкерлік қызметті жүргізудің тиімді ұйымдық-кұқықтық нысандарының
бірі шетелдік фирмалар қатысқан бірлескен кәсіпорындар болып табылады.
Қызметтің түрлі сипатындағы — өндірістік, сауда-саттық, сервистік
бірлескен кәсіпорындар үйымдастырылады. Бірлескен кәсіпорындар қолданыстағы
заңдарды сақтау, меншікті жоспарлар, коммерциялық есеп, өзін-өзі өтеу және
қаржыландыру негізіңдс жүмыс істеуі, ортақ жарғылық капиталы, дербес
балансы болуы тиіс. Бірлескен кәсіпорьпадардың мүлкі шартта анықталған
мөлшерде катысушылардың салымдары (жарналары) есебінен құрылады. Бірлескен
кәсіпорындар заңнамамен белгіленген салықтарды төлейді, бірлескен кәсіпорын
жойылғанда оның резервтік капиталының пайдаланылмаған сомасына қолданыстағы
мөлшерлемелер бойынша салық салынады. Республикада шетелдік фирмалар
қатысқан бірлескен кәсіпорындарды құрудың және олардың іс-әрскет етуінің
тәртібі заңнамамен белтіленген. Кәсіпорын капиталыңдағы үлсс уағдаластык
бойынша анықталады. Әріптестерге қажетті кепілдіктер, соның ішіңде олардың
салықтарды төлегеннен кейін қалған табысының (пайдасының) бір бөлігін
валюта түрінде шетжакқа аударуға, ұлғаймалы өндіріске жұмсалымға салу
мүмкіндігіне, басқаруға қатысуға, республика аумағында олардың меншігін
қүқықтық қорғауға кепілдіктер беріледі.
Экономиканың кооперативтік секторы бірыңғай ұлттық шаруашылық кешені
буындарының бірі болып табылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу барысында
меншік нысандарының дамуы қызметтің жаңа сфераларында шаруашылық жүргізудің
бұл демократиялық нысанынын қайта дамуына және дәстүрлі салаларда оның
кеңеюіне кең жол ашты.
Қазіргі кезде кооперация жүйесінде кооперативтердің екі негізгі түрпаты—
өндірістік және тұтыну кооперативтері жұмыс істейді.
"Өндірістік кооператив туралы" заңда өндірістік кооператив азаматтардың
бірлесксн кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардың жеке еңбегімен
қатысуына және мүшелерінің мүліктік салымдарын (үлестерін) біріктіруіне
негізделген ерікті бірлестігі делінген. Өндірістік кооперативтер тауарлар,
өнімдср өндіріп, жұмыс атқарады, шаруашылық жүргізуші субъектілерге және
халыққа қызмет көрсетеді.
Өндірістік кооператив коммерциялық ұйым және заңды тұлға болып табылады.
Ол жекс кәсіпксрлік үшін заңнамалық актілермен тиым салынбаған кәсіпкерлік
қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға қүқыгы бар.
Өндірістік кооператив мүмкін жарғы салымдары, оның қызметінен алынған
табыстар, заңнамамен тыйым салынбаған өзгс де көздср құрайды.
Өдірістік кооператив меншігіндегі мүлік коопсратив жарғысына сәйкес оның
мүшелерінің үлестеріне бөлінеді. Пай өндірістік кооператив мүшелерінің
кооператив мүлкіндегі үлесі болып табылады.
Кооперативтің құрылтай құжаттарында несие берушілердің мүдделерінс
кепілдік беретін кооператив мүлкінің ең төменгі мөлшерін белгілейтін
кооперативтің жарғылық кахшталын құру көзделуі мүмкін.
Кооператив жыл сайынғы пайдасынан аударымдар жасаудың есебінен резервтік
капитал құра алады, ол кооперативтің несис берушілер алдындағы
міндеттемелерінің орындалуын камтамасыз етуге жәнс көзделмеген шығыстарды
өтеуге арналады.
Өндірістік кооперативтің пайдасы жыл қорытындысы бойынша анықталады.
Салықтар мен (бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төленгеннен
кейін қалған пайда кооперативтің толық қарамағында қалады және оның
мүшелерінің жалпы жиналысы мен кооперативтің құрылтай құжаттарында
көрсетілген мақсаттарға бөлінеді.
Тұтыну кооперапшві сауда-саттық және тұрмыстық қызмст көрсету арқылы
езінің мүшелерін және басқа азаматтардыц қажетгіліктерін қанағаттандырып
отырады.
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 21-індегі заңына сәйкес
селолық тұтыну кооперативі мүшелік негізде оның мүшелерінің (пайдаларының)
материалдық және өзге де қажеттерін қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің
мүліктік (үлестік) жарналарын біріктіру жолымен жүзеге асырылатын
азаматгардың ерікті бірлестігі деп танылады.
Занды тұлға да селолық тұтыну кооперативзіне мүше бола алады.
Селолық тұтыну кооперативтері коммерциялық емес үйымдар болып табылады
және кәсіпкерлік қызмстпен өздерінің жарғылық мақсатгарына сәйкес
келетіңдей дәрежеде ғана айналыса алады.
Селолық тұтыну кооперативтері сауда, дайындау, өткізу, өңдеу, қызмет
көрсету, жабдықтау қызметін және заңнамаларда тыйым салынбаған өзге де
кызмстті жүзеге асыру үшін мүліктік (үлестік) жарналар есебінен қүрылады.
Пәтерлер иелерінің тұтыну кооперативтері — ПИК өзгеше ұйымдық қүқықтык
түр болып табылады, олар тұрғын үй қорын үстаумен, оған қызмет көрсетумен
және пайдаланумен байланысты болатын өзара қатынастарды реттеп отыруы тиіс.
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ ЖҰМЫС ІСТЕЙТІН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫСЫ
2.1. Коммерциялық кәсіпорындардың қаржысын үйымдастырудың көздері
Коммерциялык кәсіпорындар мен үйымдардың қаржысы деп өндірістік
капиталдарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы
ресурстарын жасау, каржыландырудың сыртқы кездерін тарту, оларды бөлу және
пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды айтады.
Мұндай экономикалық қатынастарды жиі ақша немесе қаржы қатынастары деп
атайды, қаржы қатынастары ақша қатынастарының бір бөлігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz