Негізгі құралдардың есебін аудиттеу
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕГІ
1.1.НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖІКТЕУ
1.2.НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЛДАНУЫНЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ АЛДЫНА
ҚОЙҒАН МӘСЕЛЕЛЕРІ
2 ДЕРИЗ ЖШС-ТЕ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1. ДЕРИЗ ЖШС-Ң ТЕХНИКО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.2. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЕСЕБІ
3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН АУДИТТЕУДІҢ ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ТӘРТІБІ
3.1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЛДАНУЫН АУДИТТЕУДІҢ ЖОСПАРЫ МЕН
БАҒДАРЛАМАСЫН ҚҰРУ
3.2. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУЫН ТЕКСЕРУ
3.3. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУЫН ТАЛДАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бухгалтерлік есеп және аудитті нарық қатынастары жағдайында шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы мен
ролі өте зор. Шаруашылық жүргізуші субъектілерінде бухгалтерлік есеп жұмысы
“Бухгалтерлік есеп туралы”, “Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
жасалған бухгалтерлік есеп стандарты мен қаржы шаруашылық қызметі
бухгалтерлік есебінің типтік шоттар жоспарына сай бекітілген ортақ
принциптер мен ережелері және Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің
бухгалтерлік есеп жөнінде шығарған нұсқаулары мен ережелері, сондай-ақ
ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Қазіргі кезде елімізде қолданылып
жүрген бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық есеп стандарттарына сәйкес
ұйымдастыру өзекті мәселелердің қатарына жатады.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып
отыр. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке тұлғалар
арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат
алып отыр. Бұл бойынша еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы
субъектілері болмасын олардың өндірістік және қаржылық іс-әрекеті өз
шығындарын өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру принциптеріне негізделуі тиіс.
Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан реформалар мен істеліп жатқан
жұмыстардың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет тарапында және экономика
өмірінде атқаратын ролінің ұшан-теңіз екендігін дәлелдеуді қажет етпейді.
Қазіргі өмірдің талабына сай дамып тұрған өркениетті елдердің қайсысы
болмасын кезінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыта отырып, айтарлықтай
экономикалық өсу дәрежесіне жеткендігі баршаға мәлім.
Еліміздің егемендік алып, өз алдына ел болғанына да жиырма жыл уақыт
өтті. Осы жылдардың аралығында көптеген өзгерістер болды. Кеңестер Одағы
тұсында жоспарлы экономика жолымен дамып келген шаруашылықтарды нарықтық
жолға көшіруге тура келді. Осыған сәйкес шаруашылық субъектілеріндегі
бухгалтерлік есеп жұмысына да өзгерістер енгізу керектігі анық байқалды.
Экономиканың қай саласында болмасын шаруашылық субъектілері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, өзінің өндіріп (дайындап, жасап) шығаратын өнімін
халықаралық рыноктағы бәсекелестікке жарамды етіп
шығаруға, өндірісін ұлғайтуға, өндіретін өнімнің өзіндік құнын
төмендетуге және де қоршаған ортаны сақтауда оған зиян келтірмеуге мүдделі.
Негізгі құралдардың есебі және аудиті зерттеуді қажет ететін өзекті
тақырыптардың бірі. Тақырыпты зерттеудегі мақсат - негізгі құралдардың
есебін және аудитін жүргізудің теориялық және практикалық мәселелерін оқып-
үйрену.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі ЖШС Дериз кәсіпорны болып
табылады. курстық жұмысты жазуда әдістемелік негіз болып отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектері, нормативтік құжаттар, кезеңдік баспалардың
материалдары және зерттеліп отырған обьектінің мәліметтері болып табылады.
1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕГІ
1.1.НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖІКТЕУ
Негізгі құралдар - деп өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт)
пайдаланылатын, өзінің заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-
бөліп есептелген амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Шаруашылық субъектілерінде
негізгі құралдардың есебі №6 “негізгі қорлар есебі”-деп аталатын
бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі.
“Негізгі құралдарға”-қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттегіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатады.
Көлемнің үлкенді-кішілігіне, бағасының азды-көптігіне қарамастан
пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың
қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына шаруашылық
субъектінің қоймаларындағы дайын бұйымдар болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды қажет ететін
жабдықтар, жасалып біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар
мен жабдықтар, содай-ақ құрылыс монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында
қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген
ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де
жатады.
Барлық “негізгі құралдар” өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар- деп өндірісте қызмет ететін , яғни өнім өндіру
орындарында пайдаланылатын негізгі құралдарды айтады. Олар: өндіріске
арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік
тасымалдау құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар,
өлшеуіш аспаптар және тағы басқалар. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланылатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай шаруашылығында, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар жатады.
Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай
барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы,
тасымалдау, байланыс, құрылыс материалды – техникалық жабдықтау және сату
- өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік
сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқа
салалар бойынша топталады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма, т.б.);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,
эстокадалар, скважиналар, т.б.);
б) өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін тетіктер,
құбырлар, т.б.);
в) машиналар (бумен жұмыс істейтін және іштен жанатын двигательдер,
электроаппараттық трансформаторлар, эксковаторлар, грейдерлер,
бульдозерлер, бетон араластырғыш машина, көтергіш крандар, жүк көтергіш
шығырлар, су өлшегіш құралдар, монометрлер, таразылар, касалық аппараттар
мен т.б. );
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, көлікке тіркемелер, тракторлар және т.б.);
ғ) құрал – саймандар мен жабдықтар (шкафтар, бактар, контейнерлер,
т.б. негізгі құралдар);
д) шаруашылық құрал – жабдықтар (диван, креслолар, кілемдер, сейфтер,
т.б.);
е) жұмыс және өнім малдары;
ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
з) жер (шаруашылық субьектінің сатып алған жер көлемінің құны);
и) жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығын;
к) басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары және т.б.).
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс қүралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде енбек
құралдарына (машина, кұрал-жабдык, кұрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, кұрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
кұралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші — қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі кұралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар — тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
“Негізгі құралдар”ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады:
-бастапқы құн немесе өзіндік құнмен –активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген ,басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
қаражаттың немесе оның баламасының сомасы ;
-ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаржаттық құны;
-өткізу құнымен (әділ бағаның )- мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
-жойылу құны -шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
-амортизациялық құнмен-жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік құнның
орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
-баланстық құнмен-жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал-активтің баланстық құны оның орнын толтыратын
құннан артқан сома.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық жүргізуші
субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес.Қолданыста
жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997ж. 24 шілдедегі
№1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттіктің
2002ж. 3 сәуірдегі №03-1а-8 Негізгі құралдврдың құнын арттыру индекстері
туралы қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау өткізіліп,оның
нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде ағымдағы құн бойынша
көрсетіледі.Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың 12
Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті баланстық шоты бойынша тікелей
бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541 Негізгі құралдарды
қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал 54 бөлімшенің
баланстық шоты бойынша көрсетіледі.
1.2.НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЛДАНУЫНЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ АЛДЫНА ҚОЙҒАН
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Аудиторлық қызмет, ол аудиторлардың кәсіпкерлік қызметін білдіреді. Ол
өзіне ведомстан тыс бухгалтерлік есептілікті, бухгалтерлік есеп құжаттарын
және салық деклорациясын тексеруді қамтиды.
Аудитор (“auditor” – латын тілінен аударғанда тыңдаушы, оқушы) – бұл
белгілі бір период ішіндегі кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық жағдайын
тексеруші тұлға.
Негізгі құралдардың есебіне аудит жүргізудің мақсаты – кез келген
кәсіпорындардағы негізгі құралдардың құжатта көрсетілген мәліметтерімен
сәйкес келуін анықтау. Оны анықтау аудитордың аудиторлық бағдарламасымен
негізделеді. Негізгі құралдардың кіріс – шығысы , тозу есебінің есеп
саясатына сәйкес жүргізілуін, түгендеудің дұрыс жүргізілуі, жөндеу есебінің
дұрыс жүргізілуі – міне осылар аудиторлық қызметтің мақсаты болып табылады.
Аудиторлық мақсатқа жету үшін аудитор белгілі ақпарат көздерімен
қамтамасыз етілуі керек. Ақпарат көздерінің нақтылығы аудиторге дәл және
нақты қорытынды есеп беруде маңызды роль атқарады. Ақпарат көздеріне
кәсіпорынның құжаттары, балансы, бас кітабы, есеп регисторлары, мүліктік
карточкалары, сол кәсіпорынның персоналдарынан алынған мәліметтер кіреді.
Негізгі құралдардың сақталу, есепке алу және пайдалану есебінің аудитінің
басты міндеті:
- негізгі құралдардың нақты қолда барлығына және сақталуына
бақылаудың қамтамасыз етілгендігін;
- еңбек құралдарының негізгі құралдарға дұрыс жатқызылғандығын,
олардың жіктелуі, меншіктік қатынасы және өндіріс үрдісіне қатысу сипаты
бойынша топталғандығын;
- есепте негізгі құралдардың дұрыс бағаланғандығын;
- есепте негізгі құралдардың кіріс және шығыс операцияларының
дұрыс көрсетіліп құжатталғандығын;
- есепте негізгі құралдарға тозудың және жөндеудің дұрыс
есептеліп құжатталғандығын;
- негізгі құралдардың дұрыс және тиімді пайдаланылғанын;
- бухгалтерлік есеп пен қорытынды есепте нақты қолда бар негізгі
құралдардың және олардың қозғалысы туралы мәліметтердің дұрыс
көрсетілгендігін тексеру болып табылады.
Аудитордың міндеті қолда бар негізгі құралдардың сақталуын
бақылаудың қалай ұйымдастырылғандығын тексерумен шектелмейді, оларды
сақтауды қамтамасыз етуге байланысты атқарылған іс-шараларды да тексеруге
міндетті. Ол үшін: шаруашылықтың басшылығының бұйрығымен негізгі
құралдардың сақталуына жауап беретін материалды жауапкершілікті тұлғаның
тағайындалғандығын; тағайындалған тұлғалармен олардың толық материалды
жауапкершілігі туралы жазбаша шарт жасалғандығын; негізгі құралдардың
сақталуына тексеру жүргізетін тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының
тағайындалғандығын; жылдық қорытынды қаржылық есеп жасаудың алдында
түгендеу жүргізілгендігін; түгендеудің нәтижесінің дұрыс құжатталғандығын
және оны қарау мерзімінің сақталғандығын; негізгі құралдардың кем шығу,
жоғалған, бүлінген фактілер орын алған жағдайда кінәлі тұлғаларына қандай
әкімшілік шаралары қолданылғандығын анықтауға міндетті.
Тиянақты орындау үшін негізгі құралдардың сақталу және пайдалану есебінің
аудитінің бағдарламаларын жасауға тиісті. Бағдарламада тексерілетін
мәселелер, жоспарланған аудиттің іс-әрекеттері, ақпарат көздері және
тексеру мерзімі анықталуы тиіс. Отандық және шетелдік авторлардың жасаған
бағдарламаларына сүйене отырып, негізгі құралдардың сақталу және пайдалану
есебінің аудитінің бағдарламасы мынандай мәселелерді қамтиды:
- баланстың көрсеткіштерінің, бас кітап, есеп регистрларындағы
және машина жазбалардағы мәліметтермен сәйкестігін тексеруді;
- негізгі құралдардың аналитикалық және синтетикалық есебінің
дұрыс жүргізілгендігін тексеруді;
- негізгі құралдарды сақтау, пайдалану орындарындағы
нақтылығын және оларға бақылаудың қамтамасыз етілгендігін тексеруді;
- негізгі құралдардың ішкі және сыртқы қозғалыстарының дұрыс
құжатталғандығын тексеруді;
- негізгі құралдардың дұрыс топталып сыныпталғандығын тексеруді;
- негізгі құралдарды бағалау және сыртқы қозғалыстарының дұрыс
құжатталғандығын тексеруді;
- негізгі құралдарды кіріске алу және шығыс жасау
операцияларының дұрыстығын тексеруді;
- негізгі құралдарға тозу есептеу және амортизациялану
операцияларының дұрыстығын тексеруді;
- негізгі құралдарды жөндеуге (күрделі ағымдағы) жүмсалған
шығындардың негізділігін және олардың бухгалтерлік есеп шоттарында дұрыс
көрсетіліп таратылғандығын тексеруді;
- негізгі құралдардың техникалық жағдайын және олардың тиімді
пайдалануын тексеруді;
- негізгі құралдарды сақтандыру және оларға салық есептеу
операцияларының дұрыстығын тексеруді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар,әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар — бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған кұрал-жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Заттық кұрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке көрнісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жок шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Келтірілген негізгі қүралдардың әрқайсысының кұрамына енетіндер:
жер — субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар кұқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады;
үйлер —халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауғажәне материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-
құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір,
автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект
болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) — электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар — күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады.
Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
күш беретін машиналар мен жабдықтар - жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары (тракторлар мен
өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану
двигательдері,электрлік двигательдер).
жұмыс машиналары мен жабдықтар — еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал-жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар — өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техникасы — процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар — машиналар, аппараттар және басқа
құрал-жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар);
көлік құралдары — адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман — қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған кұралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өңдеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік — кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект - мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал — ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал - мүйізді ірі қара
мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады;
басқа да негізгі құралдар — кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар
2 ДЕРИЗ ЖШС-ТЕ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1. ДЕРИЗ ЖШС-Ң ТЕХНИКО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
ЖШС Дериз Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құрылып,
Қарағанды қалалық Әділет басқармасында тіркелген. Заңды тұлғаның мемлекетік
тіркеу куәлігінің № 78 – 1930-ТО 2006 ж. 27 мамырында бекітілген .
ЖШС Дериз мекен-жайы: Қарағанды қаласы, Абай ауданы , Южный мекені
.
Қоғам салық төлеуші болып Қарағанды қаласы бойынша Салық комитетінде
тіркелген.
Қоғамның жарғылық капиталы 1 000 000 теңге болып жарияланған.
Номиналды құны 10 000 теңге акцияларының эмиссия көлемі 1 000 000 теңге.
Эмиссия ұлттық идентификациялық номері берілген 100 қарапайым атаулы
акцияларға бөлінген. Эмиссия акциялары толығымен орналастырылған және
төленген.
Қоғам өз қызметін Жарғыға сәйкес жүргізеді. Жауабы шектелген
серіктестіктің құрлытайшысы Парсьенов Ю.Н болып табылады.
Қоғам жүзеге асыратын негізгі қызметтерінің түрлері: Қарағанды
қаласының тұрғындарын, кәсіпорындарды, ұйымдар мен мекемелерді табиғи
газбен қамтамсыз ету;
жабдықтаушылардан табиғи газды қабылдап алуды ұйымдастыру және
келісім шарттарға сәйкес қаланы үздіксіз газбен қамтамасыз ету;
газ құрылғыларын, өлшеу құралдарын жөндеу және тасымалдауға
байланысты басқа да қызмет түрлері;
коммерциялық қызмет;
Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін басқа да, өзге
қызмет түрлері.
Ұйымның - қаржы шаруашылық қызметі кәсіпорынның өндіріс қызметінің
барлық жақтарын ашық көрсетеді, яғни талдау жүргізуге қажетті қаржылық
есептіліктің барлық мәліметтері (цифрлары) бар.
Бухгалтерлік балансты талдау – бірінші талданатын қаржылық
есептіліктің негізгі бөлігі.
Кірістер және шығыстар туралы есепті талдау – компания туралы, сату
көлемі және таза пайда туралы мәліметтердің маңызды қайнар көзі.
Бухгалтердің міндеті белгілі бір периодқа таза пайданы және кірісті анықтай
білу болып табылады.
Қоғамның бухгалтерлік есебі Қазақстан Республикасының табиғи
монополия туралы заңдарының талаптарына сәйкес құрылған. Қоғам өзінің
есептік жазуларын жүргізеді және Типтік шоттар жоспары мен Қазақстан
Республикасында қабылданған, Қоғамның Есеп саясатымен бекітілген
бухгалтерлік есеп бойынша нормативті актілер мен тәртіптеріне сай қаржылық
есептілігін дайындайды. Негізгі құралдары мен материалды емес активтері,
жинақталған тозуды есептемегенде, есептілікте сатып алу құнымен
көрсетіледі. Негізгі құралдар мен материалды емес активтердің алғашқы
құнына сатып алу құны және активтерді жұмыс істеу қалпына жеткізуге
дейінгі кеткен барлық шығындар кіреді. Негізгі құралдардың тозуы негізгі
құралдар мен материалды емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзіміне
байланысты тік сызықты әдіспен есептелінеді.
Тауарлы – материалды құндылықтар есепте орташа құн бойынша
көрсетілген. ТМҚ – оларды пайдалану қай есепті кезеңде болса, сол есепті
есепті кезеңде шығысқа шығындалады.
Дебеттік қарыздар қаржылық есептілікте толық көлемінде
көрсетілген, яғни күдікті қарыздар сомасына түзетулерсіз, себебі Қоғамда
күдікті қарыздар бойынша резерв әлі құрылмады. Өткен жылмен салыстырғанда
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебеттік қарыздар.
- сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің жалпы қарыздары 27814 мың
теңгеге артқан, соның ішінде 26061 мың теңге ЖШС-ң газын
тасымалдау қызметіне кеткен.
- үй ішінде газ құрылғыларын жөндеу бойынша қызметке 1753 мың теңге
кеткен
- 2007 жылмен салыстырғанда - басқа да дебеттік қарыздардың азаюы
57775 мың теңгені құрайды. 2007 жылы басқа да қарыздардың өсуі,
негізінен, есепке алынған негізгі құралдарға салынған қосымша құнға
салық сомасының өсуінен болып отыр.
Ақшаның бар болуы және оның қолдануы қызмет көрсететін банк
құжаттарымен көрсетіледі.
Шет ел валютасымен операциялар қызмет көрсететін банк бекіткен
айырбас бағасы бойынша қазақстандық теңгемен жүргізіледі. Пайдаланылған
валюталық несиелер мен пайыздарды жабу бойынша операциялар нарықтық бағам
бойынша бағаланады.
Заемдық құралдар Банктік заем келісіміне отырған ААҚ Банк
Каспийскийден Қоғам шотына теңге, швейцариялық франк, АҚШ доллары түрінде
нақты келіп түскен ақша негізінде көрсетіледі.
Заемды пайдалану бойынша марапаттау 13,5 % мөлшерінде 184664 мың
теңге есепке алынған және ол кезең шығындарында көрсетілген.
Салық салу Салық Кодексінің талаптарына сай жүргізіледі.
Қысқа мерзімді кредиторлық қарыз өткен жылмен салыстырғанда 144772,5
мың теңгеге кеміген. Кему заемдық құралдарды тарту есебінен болып отыр.
Қоғамның қаржылық жағдайына елеулі әсер ететін барлық кредиторлық қарыздар
сомасы контрагенттермен есептесудің салыстыру актісінде көрсетіледі.
Табыс алынған немесе алынуға тиісті сату құнымен бағаланады. Газды
тасымалдаудан түскен табыс Қазақстан Республикасының табиғи монополияны
реттеу бойынша Агенттігінің Департаменті бекіткен тарифтер бойынша
бағаланады. Сату құны сатып алушымен келісілген негізде анықталады. Сатудан
түскен табыс, осы операцияларды дәлелдейтін құжаттар негізінде, тауарды
тиеп жіберген уақыттан (жұмыс істеу, қызмет көрсету) бастап есептеледі.
Газды тасымалдау бойынша алынған табыс тұтынушы бекіткен акт негізінде
көрсетіледі.
Шығыстар құралдардың шығысталуын дәлелдейтін алғашқы құжаттар
негізінде есепке алу әдісі бойынша көрсетіледі.
Газды тасымалдау қызметі бойынша нақты шығындар бекітілген
тарифтердегі шығындардан артық. Шығындар сомасының артық болып кетуіне банк
заемдарын пайдалану үшін кеткен марапаттау шығындары әсер еткен. Ал
марапаттау бойынша шығындардың асып түсуіне валюталық эквивалентте
фиксациясымен теңге түрінде алынған заемдардың қайта бағалау нәтижесі әсер
етті.
Қызмет нәтижесінің шығынды болуына заемдық ақшаны пайдалануға
байланыста шығыстар әсер етті. Ол ақшалар инвестициялық жоба
бағдарламасының орындалуына бағытталған болатын. Шет ел валютасына қатысты
теңге бағамының өзгеруі салдарынан заемдарды қайта бағалау және заемдарды
жабу кезіндегі баға айырымынан пайда болған шығындар пайда болды.
Кезең шығындары түрлері Сома мың тг.
Әкімшілік шығындар, барлығы:с. іш 200210,5
Амортизация 1475
Жал 6559,5
Жөндеу 10878
Еңбек ақы 23284
Салықтар 11744
Байланыс қызметі 1158
Транспорт шығындары 312,5
Кеңсе шығындары 144291
Т.с.с
Марапаттау, барлығы: с. іш 184664
Банк несиесі бойынша марапаттау 184664
Жалпы кезкң шығындары 384876
1–кесте.Кезең шығындары
2–кесте.Негізгі емес қызметтен түскен пайда (зиян)
Пайда (зиян) түрлері -1024
Негізгі құралдардың шығысынан
Баға айырымынан 1628
Басқа да негізгі емес қызметтен 3974
Барлығы 4578
3–кесте.Шаруашылықтың негізгі экономикалық көрсеткіштері.
Көрсеткіштер 2009 жыл 2010 жыл Ауытқу Өсу
қарқыны
(%)
Сатудан түскен кіріс 3464842 4222353 757511 121,8
Негізгі құралдардың орташа
құны 6112105 6016883 -95222 98,4
Таза кіріс 1534119 1851135 -317016 120,7
Қор қайтымдылық коэффициенті0,57 0,7 0,13 122,8
Қор сыйымдылық коэффициенті 1,76 1,42 -0,34 80,6
Интегралдық көрсеткіш 0,38 0,46 0,08 121,05
Дериз ЖШС-ң есеп саясаты Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік туралы Заңға, ҚР бухгалтерлік есеп
стандарттарына және өкілетті органдармен бекітілген әдістемелік ұсыныстарға
сәйкес жасалған.
ЖШС есеп саясатын құру және пайдалану барысында, ҚБЕС-30 Қаржылық
есептілікті ұсыну, Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарына негіз
болатын келесідей қағидаларды басшылыққа алу керек: есепке алу, қызметтің
үздіксіздігі, түсініктілік, мәнділік, мағыналық, шынайылық, бейтараптылық,
абайлық, аяқтылық, салыстырмалылық, кезектілік.
Бухгалтерлік есептің саясаты қаржылық есепті құру және ұсыну үшін
қажет қағидаларды, негіздер мен тәртіптерді қамтиды. Қаржылық есептің
мақсаты келесідей органдарға ЖШС-ң қаржы жағдайы мен қызмет нәтижесі жайлы
барлық қажетті ақпараттарды ұсыну:
- зеттеуші органдар (тұрақты және статистикалық есеп беру, салық
декларациясы);
- құрылтайшыларға жедел ақпаратты ұсыну.
2.2. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЕСЕБІ
Субъектінің шаруашылық іс-әрекетінде белгілеу бойынша пайдалану
мақсатымен алынған негізгі құралдар құрамына көрсетіледі.Алып-сату
мақсатымен алынған негізгі қорлар – тауарлы-материалдық қорлар құрамында ,
ал субъектінің өзі пайдалану үшін емес,ұзақ уақытқа қаржы салу мақсатымен
алынатын негізгі құралдар қаржылық инвестиция ретінде көрсетіледі.Негізгі
құралдарды есептеу үшін 12 Негізгі құралдар бөлімшесінің синтетикалық
шоты қолданылады.
Дериз ЖШС-те негізгі құралдар сатып алу, салу,
құрылтайшылардың үлес қосуы, басқа субъектілер мен ұйымдардың және
адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ жоғары үкімет орындарының
беруі, тағы басқа жағдайлар арқылы келіп түседі. Бұл келіп түскен, кіріске
алынған негізгі құралдарға шаруашылық субъектісі үлгілі түрі НҚ-1 санды
қабылдау-тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта пайдаланатын бір
түрлі, құны бірдей құрал-саймандарының немесе жабдықтардың бірнешеуі бір
уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса оларға жоғарыда аталған қабылдау-
тапсыру актісінің бір данасын ғана толтыруға болады. Салынып біткен, яғни
аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді қабылдап алуға тағайындалған
комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін толтырады. Қабылдау
актісі бухгалтерлік алғашқы құжат болып саналады. Сонымен қатар, бұл актіде
мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
• объектінің аты;
• объектіні алушы мен тапсырушы субъектілер;
• салынып біткен құрылыстың қабылданган кездегі жағдайы;
• құрылыстың салынып біткен уақыты;
• амортизациялық аударым мөлшері;
• бастапқы құны;
• басқа да шартты белгілері.
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне
шаруашылық субъектісіндегі бас механикалық бөлім төлқұжат
толтырады. Негізгі құралдарға толтырылатын құжаттарда олардың пайдалануға
берілген уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, материалдық өзгешелігі,
агрегаттардың қуат күші, тозу нормасы, істен шығарылу себебі), тағы басқа
мәліметтері жазылады. Осы төлқұжаттардың негізінде негізгі құралдарға
түгендеу жүргізіліп тұрады.
Негізгі құралдарға толтырылған қабылдау-тапсыру актісі кейіннен
шаруашылық субъектісінің бухгалтериясына тапсырылады. Актімен бірге
объектінің техникалық төлқұжаттары да беріледі. Бухгалтерия бұл
құжаттардың негізінде тиісті мүліктік карточкалар мен негізгі құралдарды
есептейтін кітапшалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл құжат
шаруашылық субъектісінің тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні
шаруашылық субъектісінің басшысы бекітеді. Бұрын салынған үйлер мен
ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға және олардың бастапқы құнын өсіретін
қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша
кұралдардың құрамына өзіндік құны бойынша кіріске алынады. Жоғарыда
айтылғандай, негізгі құралдардың өзіндік құнына оны әкелуге, құрастыруға
және орнатуға кеткен шығындар да кіреді.
Негізгі құралдар деп аталатын 12-шоттың тиісті бөлімше
шоттары (121-жер; 122-үйлер мен ғимараттар; 123-машиналар мен
жабдықтар; 124-көлік құралдары; 125-басқалары 126-аяқталмаған құрылыс)
дебиттелініп, оған сәйкес: 126,431, 432, 441, 451, 452, 511, 641, 642,
643, 671, 727 және тағы басқа шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Егер шаруашылық субъектісіне келіп түскен, яғни кіріске негізгі
құралдар бұрын пайдаланып және оларға тозу сомасы есептелген болса, онда
олардың тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:
Дебит 122, 123, 124 және 125-шоттардың тиістісі.
Кредит 131, 132, 133 және 134-шоттарының тиістісі.
Негізгі құралдарды кіріске алғанда негізгі құрал объектілерінің бастапқы
құны былайша белгіленеді:
№ Шаруашылық операциялардың Сома
мазмұны Дебет Кредит
1 -құрылтайшылардың жарғы 511 503 Жарғылық
капиталына олардың салымдары Төленбеген капиталына 1000000
есебіне негізгі-құрал капитал салымдар мен
жабдықтарды серіктестіктерге пайлар
қатысушылар арасында
келісілген бағамен салған
кезінде;
а) жарияланған жарғы капиталы
сомасына
ә)негізгі құралдар салымы 122-125 511 600000
Негізгі Төленбеген
құралдар капитал
2 -субъектінің өзі негізгі 122-125 671 Төленуге 384876
құрал-жабдықтарды дайындаған Негізгі тиісті
немесе оларға төлеп алғанда құралдар капитал
нақты шығын сомасы бойынша
3 -басқа заңды немесе жеке 122-125 727 Басқадай127800
тұлғалардан объектіні өтеусіз Негізгі қосымша
алғанда (бағалау экспорттық құралдар қызметтен
жолмен немесе қабылдау-тапсыру түскен табыс
актісінің мәліметтері бойынша
жүргізіледі)
4 -алынған (тапсырылған) ақшалай122-125 671 Төленуге 300000
қаражат сомасы түзетіліп, Негізгі тиісті шоттар
берілгендердің ағымдағы құнынақұралдар
тең алынған активтердің
ағымдағы құны бойынша алынған
активтердің құны айырбас
операциясы нәтижесінде
өлшенеді.
Шаруашылық субъектілері өздерінің пайдалануындағы,
яғни меншігіндегі негізгі құралдарын істен немесе есептен басқа
субъектілерге, заңды тұлғаларға, адамдарға тегін бергенде, сатқанда,
ұрланғанда, жоғалғанда, табиғи апат, зіл-зала жағдайында бүлінгенде
шығарады. Сонымен қатар өздерінің меншігіндегі негізгі құралдарын
басқаларға айырбастағанда немесе ұзақ мерзімге жалға берген кезде де
шаруашылық субъектілері өздерінің балансынан негізгі құралдарды есептен
шығара алады.
Негізгі құралдарды есептен шығару №6-бухгалтерлік есеп
стандартында қаралған тәртіп бойынша жүргізіледі.
Шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдардың іске
жарамсыздығын, оларды бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күрделі
жөңдеудің тиімсіздігін немесе мүмкін еместігін анықтау үшін, сондай-ақ
негізгі құралдарды есептен шығару үшін қажетті құжаттарды толтыру үшін
субъекті басшысының бұйрығымен тұрақты комиссия құрылады. Бұл комиссияның
құрамында мынадай қызметкерлер болуы тиіс:
• шаруашылық субъектісінің басшысы немесе оның орынбасары - комиссияның
төрағасы ретінде;
• бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қызметкері;
• негізгі құралдың сақталуына жауапты адам;
• негізгі құрал қызмет ететін бөлім немесе цех басшысы;
• мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер көлік құралын есептен шығаратын
жағдайда);
• тағы да басқа жұмысшы қызметкерлер болуы мүмкін.
Шаруашылық субъектісінің негізгі құралдарды сатқаннан бұзғаннан алған
материалдарын сатқаннан алған сомасынан негізгі құралдарды сату және
бұзуға байланысты шығындарды алып тастағандағы қалған қалдығы субъектінің
өзінде қалады.
Шаруашылық субъектілерінде есептен шығарылған негізгі құралдардың құны
842-"Негізгі құралдарды сату бойынша шығындар" шотының дебетіне, 12-
"Негізгі құралдар" шотының тиісті бөлімше шоттарының (121, 122, 123,
124, 125 және 126) кредитіне жазылады. Ал негізгі құралдардың есептен
шығарылған күнге дейінгі жинакталған (есептелген тозу сомасына 13-"Негізгі
құралдардың тозуы" бас шотының тиісті бөлімше шоттары (131, 132, 133 және
134) дебеттелініп, 12-"Негізгі құралдар" типтік шотының тиісті
бөлімше шоттары кредиттелінеді.
Есептен шығарылған негізгі құралдардан алынған іске
жарайтын материалдар мен басқа бөлшектердің құны: 20-"Материалдар"
бас шотының тиісті бөлімше шоттарының (201, 202, 203, 204, 205,
206, 207 және 208) дебетіне, 722- "Негізгі құралдарды сатудан
алынатын табыс" шотының кредитіне жазылады.
Шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдарды сатқаннан
алынатын табыс "Дебеттік борыштар және де басқа да активтер" - деп аталатын
3-бөлім және "Ақшалай қаржылар" - деп аталатын 4-бөлім шоттары
тиістілерінің дебетіне 722-"Негізгі құралдарды сатудан алынатын табыс"
шотының кредитіне жазылады. Негізгі құралдарды есептен шығару
операциясының соңында одан алынған табыстар мен шыққан шығындар 571-
"Жиынтық табыс (зиян)" шотына апарылады.
Негізгі құралдарды өткізу
Шаруашылық операциялардыңДебет Кредит Сомасы
мазмұны
Негізгі құралдардың 842 Негізгі 122-125 Негізгі 800,0
баланстық құны құралдардың істен құралдар
шығуы
Бұрын есептелген тозу 131-134 негізгі 122-125 Негізгі 200,0
сомасына құралдың тозуы құралдар
Сатып алушыларға ҚҚС-сыз 301 Алуға арналған 722 Істен шыққан1500,0
(салық шот-фактурасы шоттар негізгі
келісімен) құраладардан
түскен табыс
ҚҚС сомасына 301 Алуға арналған 633 ҚҚС 300,0
шоттар
Қойылған шот бойынша 431 Валюта 301 Алуға 1800,0
сатып алушылардың шотындағы ақша, 441 арналған шоттар
берешегі өтелді Ағымдық шоттағы
ақша,451 Кассадағы
қолма-қол ұлттық
ақшадебеті
Жыл соңында есептен 571 Жиынтық кіріс 842 Негізгі 800,0
шығарылды: (жабылмаған залал) құралдардың істен
а) шығындар – жтынтық шығуы бойынша
кірісті азайтуға шығындар
ә) кірістер – жиынтық 722 Негізгі 571 Жиынтық 1500,0
кірісті арттыруға құралдардың істен кіріс
шығуынан түскен (жабылма-ған
кірістер залал)
Тарату нәтижесінде негізгі құралдардың (физикалық немесе сапалық тозу
бойынша)істен шығуы
Шаруашылық операциялардыңДебет Кредит Сомасы
мазмұны
Баланстық құнға 842 Негізгі 122-125 Негізгі 70,0
құралдардың істен құралдар
шығуынан болған
шығындар
Бұрын есептелген тозу 131-134 Негізгі 122-125 Негізгі 180,0
сомасына құралдардың тозуы құралдар
Жұмысшыларға негізгі 842 Негізгі 681 20,0
құралдар монтажын құралдардың істен Қызметкерлермен
бөл-шектегені үшін шығуынан болған еңбекті өтеу
еңбекақы есептелді шығындар бойын-ша есеп
айырысулар
Еңбекті өтеу қорынан 842Негізгі 635Әлеуметтік салық3,6
әлеуметтік салық құралдардың істен
аударылды шығуынан болған
шығындар
Монтажы бөлшектенген 842 Негізгі 671 Төленуге 3,4
таратылатын обьектіні құралдардың істен тиісті шоттар
тасығаны үшін шығуынан болған
автошаруашылық шоты шығындар
акцептелді
Негізгі құрал 203,206 722 Негізгі 1,6
обьектілерінен алынған Материалдар құралдардың істен
материалдар (метал шығуынан
сынығы,отын)кіріске
алынды
Жыл соңында кірістер мен571 Жиынтық кіріс 842 Негізгі 99,7
шығындар жиынтық (жабылмаған залал)құралдардың істен
кірісі(залал) есебінен 722 Негізгі шығуынан болған
есептен шығалырды : құралдардың істен шығындар
а)негізгі құралдарды шығуынан түскен 571 Жиынтық
тарату бойынша шығындар кірістер кіріс(жабылмаған 1,6
ә)негізгі құралдарды залал)
тарату бойынша кірістер
Істен шыққан обьектілерді541 Негізгі 561 Бөлінбеген 2,0
қайта бағалау сомасына құралдарды артық ( есепті жылдың
бағалаудан қосымша жабылмаған залал
төленбеген капитал
Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан,атмосфералық құбылыстар нәтижесінен,
металдардың тот басуынан, ескіруінен пайда болады.
негізгі құралдардың сапалық тозуы (моральдық) тозуы техникалық
прогреске, өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып
келеді.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі
келгенге дейін негізгі құрал – жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту
жұмыстарын жүргізеді.Мұражай және көркем туынды құндылықтары, кітапхана
кітаптары, фильм қорлары, сәулет және өнер көрсеткіштері болып табылатын
үйлер мен ғимараттар және басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға
ұшырайды.
Амортизация (латынның “өтеу” деген сөзінен) – тозудың құндық
көрінісін білдіреді.
№6 – шы “Негізгі құралдардың есебі” бухгалтерлік есеп стандартына
(БЕС) сәйкес, амортизация – активтің қызмет еткен мерзім бойына
амортизацияланған құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы
айырма. Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде
танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорларының құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай
ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 13 “Негізгі құралдардың
тозуы” бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 131 “Үйлер мен
ғимараттардың тозуы”, 132 “Машмналар мен жабдықтардың тозуы”, 133 “Көлік
құралдарының тозуы”, 134 “Басқа негізгі құралдардың тозуы” пайдаланылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жургізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептеп шығару;
құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды етіп есептен шығару
(өндірістік әдіс);
жеделтдетіп есептен шығару;
қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
құнын санндардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару.
Таңдап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік
саясатымен анықталуы тиіс, ал бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу
әдісін таңдау құқығы өкілетті органдардың еншісінде болады.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс
негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің
жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болады.
ҚР – ның салық заңдылықтарының белгіленген амортизациялық номасының
шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі белгіленген нормалар, салық
заңдылығының нормасынан аспауы тиіс.
Негізгі құралдардың амортизациясының бірқалыпты әдісі мына формула
бойынша есептелінеді.
Бастапқы құн – жойылу құны
Пайдалану мерзімі
Мысалы 95760 компьютері алынды, қызмет мерзімі 5 жыл,болжанатын жойылу құны
1850.
Есепті Бастапқы Жойылу Амортизация- Қызмет Амортизация Жылдық
кезең құн құны ланатын құн мерзімі Нормасы % амортизация
2006 95760 1850 93910 5 20 18782
2007 95760 1850 93910 5 20 18782
2008 95760 1850 93910 5 20 18782
2009 95760 1850 93910 5 20 18782
2010 95760 1850 93910 5 20 18782
Негізгі құралдарды пайдалану барысында бірқалыпты табыс алынатын болып
топшыланса ғана, бірқалыпты әдіс пайдаланылады, яғни ол объектінің
пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.
Амортизацияны орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде
есептеу әдісі ( өндірістік тәсілі) негізгі құралдардың тозуы тек олардың
пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу процесінде уақыт
кесіндісі ешқандай роль атқармайды.
Негізгі құралдардың амортизациясының өндірістік әдісі мына формула
бойынша есептелінеді.
Бастапқы құн – жойылу құны
Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері
Өндірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеу тау – кен өнеркәсібінде
ең қолайлы әдіс болып саналады. Аталған өндірісте амортизацияны есептеу
тонна мөлшерлемесі бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс негізгі құралдарды
пайдалану мерзімі ішінде объектінің қайтарымы барынша дұрыс есептелінсе
ғана пайдаланады.
Амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері. Бұл әдіс өндірістік
мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері бойынша
пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы жылдарында өндірілетін өнімнің
өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың
өзі екіталай. Дегенмен де, теоретиктер, оның екі түрін ұсынады;
а) кумулятивтік әдісі
ә) азайып отыратын қалдық әдісі.
Кумулятивтік әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады.
Азайып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдісте кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды.
Халықаралық практикада баяу амортизация деп аталатын әдіс бар,
мысалыға, күрделі пайыздық әдіс, бірақ оны тек қана арнайы жағдайда ғана
пайдаланады. Бұл әдістің мәні мына жағдайдан тұрады: онда негізгі
құралдарды пайдаланудың бірінші жылында тозу сомасы аз мөлшерде есептен
шығарылып, ал келесі жылдары ол біртіндеп арта бастайды. Амортизациялық
әдіс өзгертудің нәтижесі ағымдағы және болашақтағы есеп беру кезеңдерінде
көрініс табады.
3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН АУДИТТЕУДІҢ ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ТӘРТІБІ
3.1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЛДАНУЫН АУДИТТЕУДІҢ ЖОСПАРЫ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕГІ
1.1.НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖІКТЕУ
1.2.НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЛДАНУЫНЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ АЛДЫНА
ҚОЙҒАН МӘСЕЛЕЛЕРІ
2 ДЕРИЗ ЖШС-ТЕ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1. ДЕРИЗ ЖШС-Ң ТЕХНИКО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.2. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЕСЕБІ
3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН АУДИТТЕУДІҢ ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ТӘРТІБІ
3.1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЛДАНУЫН АУДИТТЕУДІҢ ЖОСПАРЫ МЕН
БАҒДАРЛАМАСЫН ҚҰРУ
3.2. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУЫН ТЕКСЕРУ
3.3. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУЫН ТАЛДАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бухгалтерлік есеп және аудитті нарық қатынастары жағдайында шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы мен
ролі өте зор. Шаруашылық жүргізуші субъектілерінде бухгалтерлік есеп жұмысы
“Бухгалтерлік есеп туралы”, “Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
жасалған бухгалтерлік есеп стандарты мен қаржы шаруашылық қызметі
бухгалтерлік есебінің типтік шоттар жоспарына сай бекітілген ортақ
принциптер мен ережелері және Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің
бухгалтерлік есеп жөнінде шығарған нұсқаулары мен ережелері, сондай-ақ
ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Қазіргі кезде елімізде қолданылып
жүрген бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық есеп стандарттарына сәйкес
ұйымдастыру өзекті мәселелердің қатарына жатады.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып
отыр. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке тұлғалар
арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат
алып отыр. Бұл бойынша еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы
субъектілері болмасын олардың өндірістік және қаржылық іс-әрекеті өз
шығындарын өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру принциптеріне негізделуі тиіс.
Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан реформалар мен істеліп жатқан
жұмыстардың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет тарапында және экономика
өмірінде атқаратын ролінің ұшан-теңіз екендігін дәлелдеуді қажет етпейді.
Қазіргі өмірдің талабына сай дамып тұрған өркениетті елдердің қайсысы
болмасын кезінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыта отырып, айтарлықтай
экономикалық өсу дәрежесіне жеткендігі баршаға мәлім.
Еліміздің егемендік алып, өз алдына ел болғанына да жиырма жыл уақыт
өтті. Осы жылдардың аралығында көптеген өзгерістер болды. Кеңестер Одағы
тұсында жоспарлы экономика жолымен дамып келген шаруашылықтарды нарықтық
жолға көшіруге тура келді. Осыған сәйкес шаруашылық субъектілеріндегі
бухгалтерлік есеп жұмысына да өзгерістер енгізу керектігі анық байқалды.
Экономиканың қай саласында болмасын шаруашылық субъектілері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, өзінің өндіріп (дайындап, жасап) шығаратын өнімін
халықаралық рыноктағы бәсекелестікке жарамды етіп
шығаруға, өндірісін ұлғайтуға, өндіретін өнімнің өзіндік құнын
төмендетуге және де қоршаған ортаны сақтауда оған зиян келтірмеуге мүдделі.
Негізгі құралдардың есебі және аудиті зерттеуді қажет ететін өзекті
тақырыптардың бірі. Тақырыпты зерттеудегі мақсат - негізгі құралдардың
есебін және аудитін жүргізудің теориялық және практикалық мәселелерін оқып-
үйрену.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі ЖШС Дериз кәсіпорны болып
табылады. курстық жұмысты жазуда әдістемелік негіз болып отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектері, нормативтік құжаттар, кезеңдік баспалардың
материалдары және зерттеліп отырған обьектінің мәліметтері болып табылады.
1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕГІ
1.1.НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖІКТЕУ
Негізгі құралдар - деп өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт)
пайдаланылатын, өзінің заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-
бөліп есептелген амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Шаруашылық субъектілерінде
негізгі құралдардың есебі №6 “негізгі қорлар есебі”-деп аталатын
бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі.
“Негізгі құралдарға”-қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттегіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатады.
Көлемнің үлкенді-кішілігіне, бағасының азды-көптігіне қарамастан
пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың
қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына шаруашылық
субъектінің қоймаларындағы дайын бұйымдар болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды қажет ететін
жабдықтар, жасалып біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар
мен жабдықтар, содай-ақ құрылыс монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында
қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген
ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де
жатады.
Барлық “негізгі құралдар” өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар- деп өндірісте қызмет ететін , яғни өнім өндіру
орындарында пайдаланылатын негізгі құралдарды айтады. Олар: өндіріске
арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік
тасымалдау құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар,
өлшеуіш аспаптар және тағы басқалар. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланылатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай шаруашылығында, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар жатады.
Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай
барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы,
тасымалдау, байланыс, құрылыс материалды – техникалық жабдықтау және сату
- өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік
сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқа
салалар бойынша топталады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма, т.б.);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,
эстокадалар, скважиналар, т.б.);
б) өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін тетіктер,
құбырлар, т.б.);
в) машиналар (бумен жұмыс істейтін және іштен жанатын двигательдер,
электроаппараттық трансформаторлар, эксковаторлар, грейдерлер,
бульдозерлер, бетон араластырғыш машина, көтергіш крандар, жүк көтергіш
шығырлар, су өлшегіш құралдар, монометрлер, таразылар, касалық аппараттар
мен т.б. );
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, көлікке тіркемелер, тракторлар және т.б.);
ғ) құрал – саймандар мен жабдықтар (шкафтар, бактар, контейнерлер,
т.б. негізгі құралдар);
д) шаруашылық құрал – жабдықтар (диван, креслолар, кілемдер, сейфтер,
т.б.);
е) жұмыс және өнім малдары;
ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
з) жер (шаруашылық субьектінің сатып алған жер көлемінің құны);
и) жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығын;
к) басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары және т.б.).
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс қүралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде енбек
құралдарына (машина, кұрал-жабдык, кұрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, кұрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
кұралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші — қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі кұралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар — тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
“Негізгі құралдар”ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады:
-бастапқы құн немесе өзіндік құнмен –активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген ,басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
қаражаттың немесе оның баламасының сомасы ;
-ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаржаттық құны;
-өткізу құнымен (әділ бағаның )- мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
-жойылу құны -шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
-амортизациялық құнмен-жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік құнның
орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
-баланстық құнмен-жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал-активтің баланстық құны оның орнын толтыратын
құннан артқан сома.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық жүргізуші
субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес.Қолданыста
жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997ж. 24 шілдедегі
№1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттіктің
2002ж. 3 сәуірдегі №03-1а-8 Негізгі құралдврдың құнын арттыру индекстері
туралы қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау өткізіліп,оның
нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде ағымдағы құн бойынша
көрсетіледі.Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың 12
Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті баланстық шоты бойынша тікелей
бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541 Негізгі құралдарды
қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал 54 бөлімшенің
баланстық шоты бойынша көрсетіледі.
1.2.НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЛДАНУЫНЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ АЛДЫНА ҚОЙҒАН
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Аудиторлық қызмет, ол аудиторлардың кәсіпкерлік қызметін білдіреді. Ол
өзіне ведомстан тыс бухгалтерлік есептілікті, бухгалтерлік есеп құжаттарын
және салық деклорациясын тексеруді қамтиды.
Аудитор (“auditor” – латын тілінен аударғанда тыңдаушы, оқушы) – бұл
белгілі бір период ішіндегі кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық жағдайын
тексеруші тұлға.
Негізгі құралдардың есебіне аудит жүргізудің мақсаты – кез келген
кәсіпорындардағы негізгі құралдардың құжатта көрсетілген мәліметтерімен
сәйкес келуін анықтау. Оны анықтау аудитордың аудиторлық бағдарламасымен
негізделеді. Негізгі құралдардың кіріс – шығысы , тозу есебінің есеп
саясатына сәйкес жүргізілуін, түгендеудің дұрыс жүргізілуі, жөндеу есебінің
дұрыс жүргізілуі – міне осылар аудиторлық қызметтің мақсаты болып табылады.
Аудиторлық мақсатқа жету үшін аудитор белгілі ақпарат көздерімен
қамтамасыз етілуі керек. Ақпарат көздерінің нақтылығы аудиторге дәл және
нақты қорытынды есеп беруде маңызды роль атқарады. Ақпарат көздеріне
кәсіпорынның құжаттары, балансы, бас кітабы, есеп регисторлары, мүліктік
карточкалары, сол кәсіпорынның персоналдарынан алынған мәліметтер кіреді.
Негізгі құралдардың сақталу, есепке алу және пайдалану есебінің аудитінің
басты міндеті:
- негізгі құралдардың нақты қолда барлығына және сақталуына
бақылаудың қамтамасыз етілгендігін;
- еңбек құралдарының негізгі құралдарға дұрыс жатқызылғандығын,
олардың жіктелуі, меншіктік қатынасы және өндіріс үрдісіне қатысу сипаты
бойынша топталғандығын;
- есепте негізгі құралдардың дұрыс бағаланғандығын;
- есепте негізгі құралдардың кіріс және шығыс операцияларының
дұрыс көрсетіліп құжатталғандығын;
- есепте негізгі құралдарға тозудың және жөндеудің дұрыс
есептеліп құжатталғандығын;
- негізгі құралдардың дұрыс және тиімді пайдаланылғанын;
- бухгалтерлік есеп пен қорытынды есепте нақты қолда бар негізгі
құралдардың және олардың қозғалысы туралы мәліметтердің дұрыс
көрсетілгендігін тексеру болып табылады.
Аудитордың міндеті қолда бар негізгі құралдардың сақталуын
бақылаудың қалай ұйымдастырылғандығын тексерумен шектелмейді, оларды
сақтауды қамтамасыз етуге байланысты атқарылған іс-шараларды да тексеруге
міндетті. Ол үшін: шаруашылықтың басшылығының бұйрығымен негізгі
құралдардың сақталуына жауап беретін материалды жауапкершілікті тұлғаның
тағайындалғандығын; тағайындалған тұлғалармен олардың толық материалды
жауапкершілігі туралы жазбаша шарт жасалғандығын; негізгі құралдардың
сақталуына тексеру жүргізетін тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының
тағайындалғандығын; жылдық қорытынды қаржылық есеп жасаудың алдында
түгендеу жүргізілгендігін; түгендеудің нәтижесінің дұрыс құжатталғандығын
және оны қарау мерзімінің сақталғандығын; негізгі құралдардың кем шығу,
жоғалған, бүлінген фактілер орын алған жағдайда кінәлі тұлғаларына қандай
әкімшілік шаралары қолданылғандығын анықтауға міндетті.
Тиянақты орындау үшін негізгі құралдардың сақталу және пайдалану есебінің
аудитінің бағдарламаларын жасауға тиісті. Бағдарламада тексерілетін
мәселелер, жоспарланған аудиттің іс-әрекеттері, ақпарат көздері және
тексеру мерзімі анықталуы тиіс. Отандық және шетелдік авторлардың жасаған
бағдарламаларына сүйене отырып, негізгі құралдардың сақталу және пайдалану
есебінің аудитінің бағдарламасы мынандай мәселелерді қамтиды:
- баланстың көрсеткіштерінің, бас кітап, есеп регистрларындағы
және машина жазбалардағы мәліметтермен сәйкестігін тексеруді;
- негізгі құралдардың аналитикалық және синтетикалық есебінің
дұрыс жүргізілгендігін тексеруді;
- негізгі құралдарды сақтау, пайдалану орындарындағы
нақтылығын және оларға бақылаудың қамтамасыз етілгендігін тексеруді;
- негізгі құралдардың ішкі және сыртқы қозғалыстарының дұрыс
құжатталғандығын тексеруді;
- негізгі құралдардың дұрыс топталып сыныпталғандығын тексеруді;
- негізгі құралдарды бағалау және сыртқы қозғалыстарының дұрыс
құжатталғандығын тексеруді;
- негізгі құралдарды кіріске алу және шығыс жасау
операцияларының дұрыстығын тексеруді;
- негізгі құралдарға тозу есептеу және амортизациялану
операцияларының дұрыстығын тексеруді;
- негізгі құралдарды жөндеуге (күрделі ағымдағы) жүмсалған
шығындардың негізділігін және олардың бухгалтерлік есеп шоттарында дұрыс
көрсетіліп таратылғандығын тексеруді;
- негізгі құралдардың техникалық жағдайын және олардың тиімді
пайдалануын тексеруді;
- негізгі құралдарды сақтандыру және оларға салық есептеу
операцияларының дұрыстығын тексеруді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар,әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар — бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған кұрал-жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Заттық кұрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке көрнісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жок шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Келтірілген негізгі қүралдардың әрқайсысының кұрамына енетіндер:
жер — субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар кұқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады;
үйлер —халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауғажәне материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-
құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір,
автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект
болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) — электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар — күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады.
Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
күш беретін машиналар мен жабдықтар - жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары (тракторлар мен
өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану
двигательдері,электрлік двигательдер).
жұмыс машиналары мен жабдықтар — еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал-жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар — өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техникасы — процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар — машиналар, аппараттар және басқа
құрал-жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар);
көлік құралдары — адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман — қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған кұралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өңдеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік — кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект - мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал — ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал - мүйізді ірі қара
мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады;
басқа да негізгі құралдар — кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар
2 ДЕРИЗ ЖШС-ТЕ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1. ДЕРИЗ ЖШС-Ң ТЕХНИКО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
ЖШС Дериз Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құрылып,
Қарағанды қалалық Әділет басқармасында тіркелген. Заңды тұлғаның мемлекетік
тіркеу куәлігінің № 78 – 1930-ТО 2006 ж. 27 мамырында бекітілген .
ЖШС Дериз мекен-жайы: Қарағанды қаласы, Абай ауданы , Южный мекені
.
Қоғам салық төлеуші болып Қарағанды қаласы бойынша Салық комитетінде
тіркелген.
Қоғамның жарғылық капиталы 1 000 000 теңге болып жарияланған.
Номиналды құны 10 000 теңге акцияларының эмиссия көлемі 1 000 000 теңге.
Эмиссия ұлттық идентификациялық номері берілген 100 қарапайым атаулы
акцияларға бөлінген. Эмиссия акциялары толығымен орналастырылған және
төленген.
Қоғам өз қызметін Жарғыға сәйкес жүргізеді. Жауабы шектелген
серіктестіктің құрлытайшысы Парсьенов Ю.Н болып табылады.
Қоғам жүзеге асыратын негізгі қызметтерінің түрлері: Қарағанды
қаласының тұрғындарын, кәсіпорындарды, ұйымдар мен мекемелерді табиғи
газбен қамтамсыз ету;
жабдықтаушылардан табиғи газды қабылдап алуды ұйымдастыру және
келісім шарттарға сәйкес қаланы үздіксіз газбен қамтамасыз ету;
газ құрылғыларын, өлшеу құралдарын жөндеу және тасымалдауға
байланысты басқа да қызмет түрлері;
коммерциялық қызмет;
Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін басқа да, өзге
қызмет түрлері.
Ұйымның - қаржы шаруашылық қызметі кәсіпорынның өндіріс қызметінің
барлық жақтарын ашық көрсетеді, яғни талдау жүргізуге қажетті қаржылық
есептіліктің барлық мәліметтері (цифрлары) бар.
Бухгалтерлік балансты талдау – бірінші талданатын қаржылық
есептіліктің негізгі бөлігі.
Кірістер және шығыстар туралы есепті талдау – компания туралы, сату
көлемі және таза пайда туралы мәліметтердің маңызды қайнар көзі.
Бухгалтердің міндеті белгілі бір периодқа таза пайданы және кірісті анықтай
білу болып табылады.
Қоғамның бухгалтерлік есебі Қазақстан Республикасының табиғи
монополия туралы заңдарының талаптарына сәйкес құрылған. Қоғам өзінің
есептік жазуларын жүргізеді және Типтік шоттар жоспары мен Қазақстан
Республикасында қабылданған, Қоғамның Есеп саясатымен бекітілген
бухгалтерлік есеп бойынша нормативті актілер мен тәртіптеріне сай қаржылық
есептілігін дайындайды. Негізгі құралдары мен материалды емес активтері,
жинақталған тозуды есептемегенде, есептілікте сатып алу құнымен
көрсетіледі. Негізгі құралдар мен материалды емес активтердің алғашқы
құнына сатып алу құны және активтерді жұмыс істеу қалпына жеткізуге
дейінгі кеткен барлық шығындар кіреді. Негізгі құралдардың тозуы негізгі
құралдар мен материалды емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзіміне
байланысты тік сызықты әдіспен есептелінеді.
Тауарлы – материалды құндылықтар есепте орташа құн бойынша
көрсетілген. ТМҚ – оларды пайдалану қай есепті кезеңде болса, сол есепті
есепті кезеңде шығысқа шығындалады.
Дебеттік қарыздар қаржылық есептілікте толық көлемінде
көрсетілген, яғни күдікті қарыздар сомасына түзетулерсіз, себебі Қоғамда
күдікті қарыздар бойынша резерв әлі құрылмады. Өткен жылмен салыстырғанда
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебеттік қарыздар.
- сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің жалпы қарыздары 27814 мың
теңгеге артқан, соның ішінде 26061 мың теңге ЖШС-ң газын
тасымалдау қызметіне кеткен.
- үй ішінде газ құрылғыларын жөндеу бойынша қызметке 1753 мың теңге
кеткен
- 2007 жылмен салыстырғанда - басқа да дебеттік қарыздардың азаюы
57775 мың теңгені құрайды. 2007 жылы басқа да қарыздардың өсуі,
негізінен, есепке алынған негізгі құралдарға салынған қосымша құнға
салық сомасының өсуінен болып отыр.
Ақшаның бар болуы және оның қолдануы қызмет көрсететін банк
құжаттарымен көрсетіледі.
Шет ел валютасымен операциялар қызмет көрсететін банк бекіткен
айырбас бағасы бойынша қазақстандық теңгемен жүргізіледі. Пайдаланылған
валюталық несиелер мен пайыздарды жабу бойынша операциялар нарықтық бағам
бойынша бағаланады.
Заемдық құралдар Банктік заем келісіміне отырған ААҚ Банк
Каспийскийден Қоғам шотына теңге, швейцариялық франк, АҚШ доллары түрінде
нақты келіп түскен ақша негізінде көрсетіледі.
Заемды пайдалану бойынша марапаттау 13,5 % мөлшерінде 184664 мың
теңге есепке алынған және ол кезең шығындарында көрсетілген.
Салық салу Салық Кодексінің талаптарына сай жүргізіледі.
Қысқа мерзімді кредиторлық қарыз өткен жылмен салыстырғанда 144772,5
мың теңгеге кеміген. Кему заемдық құралдарды тарту есебінен болып отыр.
Қоғамның қаржылық жағдайына елеулі әсер ететін барлық кредиторлық қарыздар
сомасы контрагенттермен есептесудің салыстыру актісінде көрсетіледі.
Табыс алынған немесе алынуға тиісті сату құнымен бағаланады. Газды
тасымалдаудан түскен табыс Қазақстан Республикасының табиғи монополияны
реттеу бойынша Агенттігінің Департаменті бекіткен тарифтер бойынша
бағаланады. Сату құны сатып алушымен келісілген негізде анықталады. Сатудан
түскен табыс, осы операцияларды дәлелдейтін құжаттар негізінде, тауарды
тиеп жіберген уақыттан (жұмыс істеу, қызмет көрсету) бастап есептеледі.
Газды тасымалдау бойынша алынған табыс тұтынушы бекіткен акт негізінде
көрсетіледі.
Шығыстар құралдардың шығысталуын дәлелдейтін алғашқы құжаттар
негізінде есепке алу әдісі бойынша көрсетіледі.
Газды тасымалдау қызметі бойынша нақты шығындар бекітілген
тарифтердегі шығындардан артық. Шығындар сомасының артық болып кетуіне банк
заемдарын пайдалану үшін кеткен марапаттау шығындары әсер еткен. Ал
марапаттау бойынша шығындардың асып түсуіне валюталық эквивалентте
фиксациясымен теңге түрінде алынған заемдардың қайта бағалау нәтижесі әсер
етті.
Қызмет нәтижесінің шығынды болуына заемдық ақшаны пайдалануға
байланыста шығыстар әсер етті. Ол ақшалар инвестициялық жоба
бағдарламасының орындалуына бағытталған болатын. Шет ел валютасына қатысты
теңге бағамының өзгеруі салдарынан заемдарды қайта бағалау және заемдарды
жабу кезіндегі баға айырымынан пайда болған шығындар пайда болды.
Кезең шығындары түрлері Сома мың тг.
Әкімшілік шығындар, барлығы:с. іш 200210,5
Амортизация 1475
Жал 6559,5
Жөндеу 10878
Еңбек ақы 23284
Салықтар 11744
Байланыс қызметі 1158
Транспорт шығындары 312,5
Кеңсе шығындары 144291
Т.с.с
Марапаттау, барлығы: с. іш 184664
Банк несиесі бойынша марапаттау 184664
Жалпы кезкң шығындары 384876
1–кесте.Кезең шығындары
2–кесте.Негізгі емес қызметтен түскен пайда (зиян)
Пайда (зиян) түрлері -1024
Негізгі құралдардың шығысынан
Баға айырымынан 1628
Басқа да негізгі емес қызметтен 3974
Барлығы 4578
3–кесте.Шаруашылықтың негізгі экономикалық көрсеткіштері.
Көрсеткіштер 2009 жыл 2010 жыл Ауытқу Өсу
қарқыны
(%)
Сатудан түскен кіріс 3464842 4222353 757511 121,8
Негізгі құралдардың орташа
құны 6112105 6016883 -95222 98,4
Таза кіріс 1534119 1851135 -317016 120,7
Қор қайтымдылық коэффициенті0,57 0,7 0,13 122,8
Қор сыйымдылық коэффициенті 1,76 1,42 -0,34 80,6
Интегралдық көрсеткіш 0,38 0,46 0,08 121,05
Дериз ЖШС-ң есеп саясаты Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік туралы Заңға, ҚР бухгалтерлік есеп
стандарттарына және өкілетті органдармен бекітілген әдістемелік ұсыныстарға
сәйкес жасалған.
ЖШС есеп саясатын құру және пайдалану барысында, ҚБЕС-30 Қаржылық
есептілікті ұсыну, Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарына негіз
болатын келесідей қағидаларды басшылыққа алу керек: есепке алу, қызметтің
үздіксіздігі, түсініктілік, мәнділік, мағыналық, шынайылық, бейтараптылық,
абайлық, аяқтылық, салыстырмалылық, кезектілік.
Бухгалтерлік есептің саясаты қаржылық есепті құру және ұсыну үшін
қажет қағидаларды, негіздер мен тәртіптерді қамтиды. Қаржылық есептің
мақсаты келесідей органдарға ЖШС-ң қаржы жағдайы мен қызмет нәтижесі жайлы
барлық қажетті ақпараттарды ұсыну:
- зеттеуші органдар (тұрақты және статистикалық есеп беру, салық
декларациясы);
- құрылтайшыларға жедел ақпаратты ұсыну.
2.2. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЕСЕБІ
Субъектінің шаруашылық іс-әрекетінде белгілеу бойынша пайдалану
мақсатымен алынған негізгі құралдар құрамына көрсетіледі.Алып-сату
мақсатымен алынған негізгі қорлар – тауарлы-материалдық қорлар құрамында ,
ал субъектінің өзі пайдалану үшін емес,ұзақ уақытқа қаржы салу мақсатымен
алынатын негізгі құралдар қаржылық инвестиция ретінде көрсетіледі.Негізгі
құралдарды есептеу үшін 12 Негізгі құралдар бөлімшесінің синтетикалық
шоты қолданылады.
Дериз ЖШС-те негізгі құралдар сатып алу, салу,
құрылтайшылардың үлес қосуы, басқа субъектілер мен ұйымдардың және
адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ жоғары үкімет орындарының
беруі, тағы басқа жағдайлар арқылы келіп түседі. Бұл келіп түскен, кіріске
алынған негізгі құралдарға шаруашылық субъектісі үлгілі түрі НҚ-1 санды
қабылдау-тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта пайдаланатын бір
түрлі, құны бірдей құрал-саймандарының немесе жабдықтардың бірнешеуі бір
уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса оларға жоғарыда аталған қабылдау-
тапсыру актісінің бір данасын ғана толтыруға болады. Салынып біткен, яғни
аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді қабылдап алуға тағайындалған
комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін толтырады. Қабылдау
актісі бухгалтерлік алғашқы құжат болып саналады. Сонымен қатар, бұл актіде
мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
• объектінің аты;
• объектіні алушы мен тапсырушы субъектілер;
• салынып біткен құрылыстың қабылданган кездегі жағдайы;
• құрылыстың салынып біткен уақыты;
• амортизациялық аударым мөлшері;
• бастапқы құны;
• басқа да шартты белгілері.
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне
шаруашылық субъектісіндегі бас механикалық бөлім төлқұжат
толтырады. Негізгі құралдарға толтырылатын құжаттарда олардың пайдалануға
берілген уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, материалдық өзгешелігі,
агрегаттардың қуат күші, тозу нормасы, істен шығарылу себебі), тағы басқа
мәліметтері жазылады. Осы төлқұжаттардың негізінде негізгі құралдарға
түгендеу жүргізіліп тұрады.
Негізгі құралдарға толтырылған қабылдау-тапсыру актісі кейіннен
шаруашылық субъектісінің бухгалтериясына тапсырылады. Актімен бірге
объектінің техникалық төлқұжаттары да беріледі. Бухгалтерия бұл
құжаттардың негізінде тиісті мүліктік карточкалар мен негізгі құралдарды
есептейтін кітапшалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл құжат
шаруашылық субъектісінің тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні
шаруашылық субъектісінің басшысы бекітеді. Бұрын салынған үйлер мен
ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға және олардың бастапқы құнын өсіретін
қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша
кұралдардың құрамына өзіндік құны бойынша кіріске алынады. Жоғарыда
айтылғандай, негізгі құралдардың өзіндік құнына оны әкелуге, құрастыруға
және орнатуға кеткен шығындар да кіреді.
Негізгі құралдар деп аталатын 12-шоттың тиісті бөлімше
шоттары (121-жер; 122-үйлер мен ғимараттар; 123-машиналар мен
жабдықтар; 124-көлік құралдары; 125-басқалары 126-аяқталмаған құрылыс)
дебиттелініп, оған сәйкес: 126,431, 432, 441, 451, 452, 511, 641, 642,
643, 671, 727 және тағы басқа шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Егер шаруашылық субъектісіне келіп түскен, яғни кіріске негізгі
құралдар бұрын пайдаланып және оларға тозу сомасы есептелген болса, онда
олардың тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:
Дебит 122, 123, 124 және 125-шоттардың тиістісі.
Кредит 131, 132, 133 және 134-шоттарының тиістісі.
Негізгі құралдарды кіріске алғанда негізгі құрал объектілерінің бастапқы
құны былайша белгіленеді:
№ Шаруашылық операциялардың Сома
мазмұны Дебет Кредит
1 -құрылтайшылардың жарғы 511 503 Жарғылық
капиталына олардың салымдары Төленбеген капиталына 1000000
есебіне негізгі-құрал капитал салымдар мен
жабдықтарды серіктестіктерге пайлар
қатысушылар арасында
келісілген бағамен салған
кезінде;
а) жарияланған жарғы капиталы
сомасына
ә)негізгі құралдар салымы 122-125 511 600000
Негізгі Төленбеген
құралдар капитал
2 -субъектінің өзі негізгі 122-125 671 Төленуге 384876
құрал-жабдықтарды дайындаған Негізгі тиісті
немесе оларға төлеп алғанда құралдар капитал
нақты шығын сомасы бойынша
3 -басқа заңды немесе жеке 122-125 727 Басқадай127800
тұлғалардан объектіні өтеусіз Негізгі қосымша
алғанда (бағалау экспорттық құралдар қызметтен
жолмен немесе қабылдау-тапсыру түскен табыс
актісінің мәліметтері бойынша
жүргізіледі)
4 -алынған (тапсырылған) ақшалай122-125 671 Төленуге 300000
қаражат сомасы түзетіліп, Негізгі тиісті шоттар
берілгендердің ағымдағы құнынақұралдар
тең алынған активтердің
ағымдағы құны бойынша алынған
активтердің құны айырбас
операциясы нәтижесінде
өлшенеді.
Шаруашылық субъектілері өздерінің пайдалануындағы,
яғни меншігіндегі негізгі құралдарын істен немесе есептен басқа
субъектілерге, заңды тұлғаларға, адамдарға тегін бергенде, сатқанда,
ұрланғанда, жоғалғанда, табиғи апат, зіл-зала жағдайында бүлінгенде
шығарады. Сонымен қатар өздерінің меншігіндегі негізгі құралдарын
басқаларға айырбастағанда немесе ұзақ мерзімге жалға берген кезде де
шаруашылық субъектілері өздерінің балансынан негізгі құралдарды есептен
шығара алады.
Негізгі құралдарды есептен шығару №6-бухгалтерлік есеп
стандартында қаралған тәртіп бойынша жүргізіледі.
Шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдардың іске
жарамсыздығын, оларды бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күрделі
жөңдеудің тиімсіздігін немесе мүмкін еместігін анықтау үшін, сондай-ақ
негізгі құралдарды есептен шығару үшін қажетті құжаттарды толтыру үшін
субъекті басшысының бұйрығымен тұрақты комиссия құрылады. Бұл комиссияның
құрамында мынадай қызметкерлер болуы тиіс:
• шаруашылық субъектісінің басшысы немесе оның орынбасары - комиссияның
төрағасы ретінде;
• бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қызметкері;
• негізгі құралдың сақталуына жауапты адам;
• негізгі құрал қызмет ететін бөлім немесе цех басшысы;
• мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер көлік құралын есептен шығаратын
жағдайда);
• тағы да басқа жұмысшы қызметкерлер болуы мүмкін.
Шаруашылық субъектісінің негізгі құралдарды сатқаннан бұзғаннан алған
материалдарын сатқаннан алған сомасынан негізгі құралдарды сату және
бұзуға байланысты шығындарды алып тастағандағы қалған қалдығы субъектінің
өзінде қалады.
Шаруашылық субъектілерінде есептен шығарылған негізгі құралдардың құны
842-"Негізгі құралдарды сату бойынша шығындар" шотының дебетіне, 12-
"Негізгі құралдар" шотының тиісті бөлімше шоттарының (121, 122, 123,
124, 125 және 126) кредитіне жазылады. Ал негізгі құралдардың есептен
шығарылған күнге дейінгі жинакталған (есептелген тозу сомасына 13-"Негізгі
құралдардың тозуы" бас шотының тиісті бөлімше шоттары (131, 132, 133 және
134) дебеттелініп, 12-"Негізгі құралдар" типтік шотының тиісті
бөлімше шоттары кредиттелінеді.
Есептен шығарылған негізгі құралдардан алынған іске
жарайтын материалдар мен басқа бөлшектердің құны: 20-"Материалдар"
бас шотының тиісті бөлімше шоттарының (201, 202, 203, 204, 205,
206, 207 және 208) дебетіне, 722- "Негізгі құралдарды сатудан
алынатын табыс" шотының кредитіне жазылады.
Шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдарды сатқаннан
алынатын табыс "Дебеттік борыштар және де басқа да активтер" - деп аталатын
3-бөлім және "Ақшалай қаржылар" - деп аталатын 4-бөлім шоттары
тиістілерінің дебетіне 722-"Негізгі құралдарды сатудан алынатын табыс"
шотының кредитіне жазылады. Негізгі құралдарды есептен шығару
операциясының соңында одан алынған табыстар мен шыққан шығындар 571-
"Жиынтық табыс (зиян)" шотына апарылады.
Негізгі құралдарды өткізу
Шаруашылық операциялардыңДебет Кредит Сомасы
мазмұны
Негізгі құралдардың 842 Негізгі 122-125 Негізгі 800,0
баланстық құны құралдардың істен құралдар
шығуы
Бұрын есептелген тозу 131-134 негізгі 122-125 Негізгі 200,0
сомасына құралдың тозуы құралдар
Сатып алушыларға ҚҚС-сыз 301 Алуға арналған 722 Істен шыққан1500,0
(салық шот-фактурасы шоттар негізгі
келісімен) құраладардан
түскен табыс
ҚҚС сомасына 301 Алуға арналған 633 ҚҚС 300,0
шоттар
Қойылған шот бойынша 431 Валюта 301 Алуға 1800,0
сатып алушылардың шотындағы ақша, 441 арналған шоттар
берешегі өтелді Ағымдық шоттағы
ақша,451 Кассадағы
қолма-қол ұлттық
ақшадебеті
Жыл соңында есептен 571 Жиынтық кіріс 842 Негізгі 800,0
шығарылды: (жабылмаған залал) құралдардың істен
а) шығындар – жтынтық шығуы бойынша
кірісті азайтуға шығындар
ә) кірістер – жиынтық 722 Негізгі 571 Жиынтық 1500,0
кірісті арттыруға құралдардың істен кіріс
шығуынан түскен (жабылма-ған
кірістер залал)
Тарату нәтижесінде негізгі құралдардың (физикалық немесе сапалық тозу
бойынша)істен шығуы
Шаруашылық операциялардыңДебет Кредит Сомасы
мазмұны
Баланстық құнға 842 Негізгі 122-125 Негізгі 70,0
құралдардың істен құралдар
шығуынан болған
шығындар
Бұрын есептелген тозу 131-134 Негізгі 122-125 Негізгі 180,0
сомасына құралдардың тозуы құралдар
Жұмысшыларға негізгі 842 Негізгі 681 20,0
құралдар монтажын құралдардың істен Қызметкерлермен
бөл-шектегені үшін шығуынан болған еңбекті өтеу
еңбекақы есептелді шығындар бойын-ша есеп
айырысулар
Еңбекті өтеу қорынан 842Негізгі 635Әлеуметтік салық3,6
әлеуметтік салық құралдардың істен
аударылды шығуынан болған
шығындар
Монтажы бөлшектенген 842 Негізгі 671 Төленуге 3,4
таратылатын обьектіні құралдардың істен тиісті шоттар
тасығаны үшін шығуынан болған
автошаруашылық шоты шығындар
акцептелді
Негізгі құрал 203,206 722 Негізгі 1,6
обьектілерінен алынған Материалдар құралдардың істен
материалдар (метал шығуынан
сынығы,отын)кіріске
алынды
Жыл соңында кірістер мен571 Жиынтық кіріс 842 Негізгі 99,7
шығындар жиынтық (жабылмаған залал)құралдардың істен
кірісі(залал) есебінен 722 Негізгі шығуынан болған
есептен шығалырды : құралдардың істен шығындар
а)негізгі құралдарды шығуынан түскен 571 Жиынтық
тарату бойынша шығындар кірістер кіріс(жабылмаған 1,6
ә)негізгі құралдарды залал)
тарату бойынша кірістер
Істен шыққан обьектілерді541 Негізгі 561 Бөлінбеген 2,0
қайта бағалау сомасына құралдарды артық ( есепті жылдың
бағалаудан қосымша жабылмаған залал
төленбеген капитал
Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан,атмосфералық құбылыстар нәтижесінен,
металдардың тот басуынан, ескіруінен пайда болады.
негізгі құралдардың сапалық тозуы (моральдық) тозуы техникалық
прогреске, өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып
келеді.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі
келгенге дейін негізгі құрал – жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту
жұмыстарын жүргізеді.Мұражай және көркем туынды құндылықтары, кітапхана
кітаптары, фильм қорлары, сәулет және өнер көрсеткіштері болып табылатын
үйлер мен ғимараттар және басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға
ұшырайды.
Амортизация (латынның “өтеу” деген сөзінен) – тозудың құндық
көрінісін білдіреді.
№6 – шы “Негізгі құралдардың есебі” бухгалтерлік есеп стандартына
(БЕС) сәйкес, амортизация – активтің қызмет еткен мерзім бойына
амортизацияланған құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы
айырма. Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде
танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорларының құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай
ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 13 “Негізгі құралдардың
тозуы” бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 131 “Үйлер мен
ғимараттардың тозуы”, 132 “Машмналар мен жабдықтардың тозуы”, 133 “Көлік
құралдарының тозуы”, 134 “Басқа негізгі құралдардың тозуы” пайдаланылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жургізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептеп шығару;
құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды етіп есептен шығару
(өндірістік әдіс);
жеделтдетіп есептен шығару;
қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
құнын санндардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару.
Таңдап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік
саясатымен анықталуы тиіс, ал бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу
әдісін таңдау құқығы өкілетті органдардың еншісінде болады.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс
негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің
жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болады.
ҚР – ның салық заңдылықтарының белгіленген амортизациялық номасының
шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі белгіленген нормалар, салық
заңдылығының нормасынан аспауы тиіс.
Негізгі құралдардың амортизациясының бірқалыпты әдісі мына формула
бойынша есептелінеді.
Бастапқы құн – жойылу құны
Пайдалану мерзімі
Мысалы 95760 компьютері алынды, қызмет мерзімі 5 жыл,болжанатын жойылу құны
1850.
Есепті Бастапқы Жойылу Амортизация- Қызмет Амортизация Жылдық
кезең құн құны ланатын құн мерзімі Нормасы % амортизация
2006 95760 1850 93910 5 20 18782
2007 95760 1850 93910 5 20 18782
2008 95760 1850 93910 5 20 18782
2009 95760 1850 93910 5 20 18782
2010 95760 1850 93910 5 20 18782
Негізгі құралдарды пайдалану барысында бірқалыпты табыс алынатын болып
топшыланса ғана, бірқалыпты әдіс пайдаланылады, яғни ол объектінің
пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.
Амортизацияны орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде
есептеу әдісі ( өндірістік тәсілі) негізгі құралдардың тозуы тек олардың
пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу процесінде уақыт
кесіндісі ешқандай роль атқармайды.
Негізгі құралдардың амортизациясының өндірістік әдісі мына формула
бойынша есептелінеді.
Бастапқы құн – жойылу құны
Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері
Өндірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеу тау – кен өнеркәсібінде
ең қолайлы әдіс болып саналады. Аталған өндірісте амортизацияны есептеу
тонна мөлшерлемесі бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс негізгі құралдарды
пайдалану мерзімі ішінде объектінің қайтарымы барынша дұрыс есептелінсе
ғана пайдаланады.
Амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері. Бұл әдіс өндірістік
мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері бойынша
пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы жылдарында өндірілетін өнімнің
өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың
өзі екіталай. Дегенмен де, теоретиктер, оның екі түрін ұсынады;
а) кумулятивтік әдісі
ә) азайып отыратын қалдық әдісі.
Кумулятивтік әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады.
Азайып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдісте кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды.
Халықаралық практикада баяу амортизация деп аталатын әдіс бар,
мысалыға, күрделі пайыздық әдіс, бірақ оны тек қана арнайы жағдайда ғана
пайдаланады. Бұл әдістің мәні мына жағдайдан тұрады: онда негізгі
құралдарды пайдаланудың бірінші жылында тозу сомасы аз мөлшерде есептен
шығарылып, ал келесі жылдары ол біртіндеп арта бастайды. Амортизациялық
әдіс өзгертудің нәтижесі ағымдағы және болашақтағы есеп беру кезеңдерінде
көрініс табады.
3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН АУДИТТЕУДІҢ ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ТӘРТІБІ
3.1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЛДАНУЫН АУДИТТЕУДІҢ ЖОСПАРЫ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz