ҚР-дағы коммерциялық банктердің баланстарының өтімділігін бағалау
Кіріспе ... ... ... ... ... 3
1 Бөлім. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару теориясы.
1. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару...6
1.1 Коммерциялық банктің өтімділік құралдарына қажеттілігі ... ... ... ... 6
1.2 Коммерциялық банктің өтімділігін басқару теориясы ... ... ... ... ... .14
1.2.1 Активтермен басқару ... ... ... ... ... ... ... .16
1.2.2 Пассивтермен басқару ... ... ... ... ... ... .34
1.2.3 Төлемқабілеттілікті басқару теориясы ... ... .38
2 Бөлім. Ұлттық банкпен коммерциялық банктің іс.әрекеттерін реттеу және өтімділігін басқару.
2.1 Банктің жүйедегі өтімділігін қолдауға бағытталған Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.2. Коммерциялық банктің сенімділігін басқару...49
3 Бөлім. Коммерциялық банктердің өтімділігін талдау әдістері және оны болашақта жоғарылату бағыттары.
3.1 Коммерциялық банктің балансының өтімділігін талдау ... ... ..64.
3.1.1 Өтімділікті басқару механизмі ... ... ... ...68
3.1.2 Өтімділік коэфициенттері ... ... ... ... ...75
3.1.3 Тұран Әлем банктің Алматылық бөлімшесінің өтімділік коэфициенттерін анықтау. ... ... ... ..79
3.2 Тұран Әлем банктің Алматылық бөлімшесінің пруденциалды нормативтерді орындауы және оларды оптимизациялау перспективалары ... .81
3.3 Банктің өтімділігін жоғарылату бойынша негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... 98
Қорытынды ... ... ... ... ... ...106
Әдебиеттер тізімі. ... ... ... .110
Тіркемелер ... ... ... ... ... ... ... ...111
1 Бөлім. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару теориясы.
1. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару...6
1.1 Коммерциялық банктің өтімділік құралдарына қажеттілігі ... ... ... ... 6
1.2 Коммерциялық банктің өтімділігін басқару теориясы ... ... ... ... ... .14
1.2.1 Активтермен басқару ... ... ... ... ... ... ... .16
1.2.2 Пассивтермен басқару ... ... ... ... ... ... .34
1.2.3 Төлемқабілеттілікті басқару теориясы ... ... .38
2 Бөлім. Ұлттық банкпен коммерциялық банктің іс.әрекеттерін реттеу және өтімділігін басқару.
2.1 Банктің жүйедегі өтімділігін қолдауға бағытталған Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.2. Коммерциялық банктің сенімділігін басқару...49
3 Бөлім. Коммерциялық банктердің өтімділігін талдау әдістері және оны болашақта жоғарылату бағыттары.
3.1 Коммерциялық банктің балансының өтімділігін талдау ... ... ..64.
3.1.1 Өтімділікті басқару механизмі ... ... ... ...68
3.1.2 Өтімділік коэфициенттері ... ... ... ... ...75
3.1.3 Тұран Әлем банктің Алматылық бөлімшесінің өтімділік коэфициенттерін анықтау. ... ... ... ..79
3.2 Тұран Әлем банктің Алматылық бөлімшесінің пруденциалды нормативтерді орындауы және оларды оптимизациялау перспективалары ... .81
3.3 Банктің өтімділігін жоғарылату бойынша негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... 98
Қорытынды ... ... ... ... ... ...106
Әдебиеттер тізімі. ... ... ... .110
Тіркемелер ... ... ... ... ... ... ... ...111
Осы дипломдық жұмыстың кіріспесінде коммерциялық банктердің өтімділік пробелмалары көптеген ТМД елдерінің, оның ішінде Қазақстанда экономиканың өтпелі шарттарында өте күрделі болуын айтуға болады.
Егер ҚР-ның банк жүйесінің дамуын талдайтын болсақ, онда 1995 жылдың қаңтар айынан бастап банк жүйесінің сандық қысқаруы басталды, оның негізгі мақсаты республикалық банк жүйесіндегі сенімділікті жоғарылату болып табылады.
Банктердің қысқаруы Ұлттық банктің қатаң талаптарымен, бактер арасындағы бәсекелестіктің күшеюі жолымен болады.
Ұлттық банктің негізгі міндеті – барлық банктердің іс-әрекеттерінің сапалық жақсаруы және әлемдік стандартқа жақындаған (10-15 банктердің) топтарының құрылуы.
1995 жылы 1 қаңтарда 237 банк тіркелген, олардың 25-нің бас валюталық лицензиясы болды, жарғылық қорларының көлемі бойынша олар республиканың өте ірі банктері болып саналды. Жалпы саннан тек 8 банктердің жарғылық қоры 5 млн. доллардан және одан жоғары болды.
1995 жылы 1 наурызыда республикамызда 178 банк өз жұмысын атқарды, ал 1995 жылы 1 маусымда – 167 банк, 1995 жылдың 1 маусымында тіркелген банктердің жарғылық қоры 7,2 млрд. теңге, меншік капиталы- 8,2 млрд. тенге құрады.
1995 жылдың 1 қыркүйек айында 147 банк өз жұмысын атқарды, олардың 83-і Алматыда шоғырланған.
1995 жылдың басында Ұлттық банк пруденциалды нормативтердің механизмін кең қолданды.
Егер ҚР-ның банк жүйесінің дамуын талдайтын болсақ, онда 1995 жылдың қаңтар айынан бастап банк жүйесінің сандық қысқаруы басталды, оның негізгі мақсаты республикалық банк жүйесіндегі сенімділікті жоғарылату болып табылады.
Банктердің қысқаруы Ұлттық банктің қатаң талаптарымен, бактер арасындағы бәсекелестіктің күшеюі жолымен болады.
Ұлттық банктің негізгі міндеті – барлық банктердің іс-әрекеттерінің сапалық жақсаруы және әлемдік стандартқа жақындаған (10-15 банктердің) топтарының құрылуы.
1995 жылы 1 қаңтарда 237 банк тіркелген, олардың 25-нің бас валюталық лицензиясы болды, жарғылық қорларының көлемі бойынша олар республиканың өте ірі банктері болып саналды. Жалпы саннан тек 8 банктердің жарғылық қоры 5 млн. доллардан және одан жоғары болды.
1995 жылы 1 наурызыда республикамызда 178 банк өз жұмысын атқарды, ал 1995 жылы 1 маусымда – 167 банк, 1995 жылдың 1 маусымында тіркелген банктердің жарғылық қоры 7,2 млрд. теңге, меншік капиталы- 8,2 млрд. тенге құрады.
1995 жылдың 1 қыркүйек айында 147 банк өз жұмысын атқарды, олардың 83-і Алматыда шоғырланған.
1995 жылдың басында Ұлттық банк пруденциалды нормативтердің механизмін кең қолданды.
1. “Банктер және банктік қызметтер туралы” заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы, 1995ж
2. “Пруденциалды нормативтер туралы” Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің жарлығы, 1995ж
3. Под. Ред. О .И.Лаврушина “Банковское дело”, М.: Банковский биржовой информационный центр, 1992г, ст.432.
4. Под.Ред. Ю.И.Кородов, Ю.Б.Рубин, В.И.Солдаткин “Банковкий портфель - 2”, М.: “СОМИНТЕК”, 1994г, ст.752.
5. В.В.Иванов “Анализ надежности банков”, М.: Русская деловая литература, 1996г, ст.320.
6. Велислава Т. Севрук. “Банковские риски”, М.: “Дело ЛТД”, 1995г, ст.72.
7. Эдвин Дж. Долан “Денги, банковское дело и денежно – кредитная политика”, СПб.:”Санкт-Петербург ОРКЕСТР”, 1994г. ст. 496.
8. Под.Ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливетской “Банковское дело”, М.: “Финансы и статистика”, 1996г, ст. 480.
9. Л.П.Белых, “Устойчивость коммерческих банков. Как банкам избежать банкротства”, М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996г, ст.192.
10. П.Брук “Банковское дело и финансирование инвестиций”.
11. Рид, Р.Коттер, Р.Смит, Э.Гилл “Коммерческие банки”, М.: Прогресс, 1983г, ст.501.
12. “Панорама“ №50-52, 1996г, №1-12, 1997г.
13. «Деловая неделяң №1-12, 1997г.
14. П. Роуз «Банковский менджментң, М.:
«Дело ЛТДң , 1994г.
2. “Пруденциалды нормативтер туралы” Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің жарлығы, 1995ж
3. Под. Ред. О .И.Лаврушина “Банковское дело”, М.: Банковский биржовой информационный центр, 1992г, ст.432.
4. Под.Ред. Ю.И.Кородов, Ю.Б.Рубин, В.И.Солдаткин “Банковкий портфель - 2”, М.: “СОМИНТЕК”, 1994г, ст.752.
5. В.В.Иванов “Анализ надежности банков”, М.: Русская деловая литература, 1996г, ст.320.
6. Велислава Т. Севрук. “Банковские риски”, М.: “Дело ЛТД”, 1995г, ст.72.
7. Эдвин Дж. Долан “Денги, банковское дело и денежно – кредитная политика”, СПб.:”Санкт-Петербург ОРКЕСТР”, 1994г. ст. 496.
8. Под.Ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливетской “Банковское дело”, М.: “Финансы и статистика”, 1996г, ст. 480.
9. Л.П.Белых, “Устойчивость коммерческих банков. Как банкам избежать банкротства”, М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996г, ст.192.
10. П.Брук “Банковское дело и финансирование инвестиций”.
11. Рид, Р.Коттер, Р.Смит, Э.Гилл “Коммерческие банки”, М.: Прогресс, 1983г, ст.501.
12. “Панорама“ №50-52, 1996г, №1-12, 1997г.
13. «Деловая неделяң №1-12, 1997г.
14. П. Роуз «Банковский менджментң, М.:
«Дело ЛТДң , 1994г.
Дипломдық жұмыстың мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Бөлім. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару теориясы.
1. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Коммерциялық банктің өтімділік құралдарына қажеттілігі ... ... ... ... 6
2. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару теориясы ... ... ... ... ... .14
1. Активтермен басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..16
2. Пассивтермен басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 4
3. Төлемқабілеттілікті басқару теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2 Бөлім. Ұлттық банкпен коммерциялық банктің іс-әрекеттерін реттеу және
өтімділігін басқару.
2.1 Банктің жүйедегі өтімділігін қолдауға бағытталған Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.2. Коммерциялық банктің сенімділігін басқару ... ... ... ... ... ... ... 49
3 Бөлім. Коммерциялық банктердің өтімділігін талдау әдістері және оны
болашақта жоғарылату бағыттары.
3.1 Коммерциялық банктің балансының өтімділігін талдау ... ... ..64.
3.1.1 Өтімділікті басқару механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
3.1.2 Өтімділік коэфициенттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 5
3.1.3 Тұран Әлем банктің Алматылық бөлімшесінің өтімділік
коэфициенттерін анықтау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
3.2 Тұран Әлем банктің Алматылық бөлімшесінің пруденциалды
нормативтерді орындауы және оларды оптимизациялау
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
3.3 Банктің өтімділігін жоғарылату бойынша негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .106
Әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .110
Тіркемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..111
Кіріспе
Осы дипломдық жұмыстың кіріспесінде коммерциялық банктердің өтімділік
пробелмалары көптеген ТМД елдерінің, оның ішінде Қазақстанда экономиканың
өтпелі шарттарында өте күрделі болуын айтуға болады.
Егер ҚР-ның банк жүйесінің дамуын талдайтын болсақ, онда 1995 жылдың
қаңтар айынан бастап банк жүйесінің сандық қысқаруы басталды, оның негізгі
мақсаты республикалық банк жүйесіндегі сенімділікті жоғарылату болып
табылады.
Банктердің қысқаруы Ұлттық банктің қатаң талаптарымен, бактер
арасындағы бәсекелестіктің күшеюі жолымен болады.
Ұлттық банктің негізгі міндеті – барлық банктердің іс-әрекеттерінің
сапалық жақсаруы және әлемдік стандартқа жақындаған (10-15 банктердің)
топтарының құрылуы.
1995 жылы 1 қаңтарда 237 банк тіркелген, олардың 25-нің бас валюталық
лицензиясы болды, жарғылық қорларының көлемі бойынша олар республиканың өте
ірі банктері болып саналды. Жалпы саннан тек 8 банктердің жарғылық қоры 5
млн. доллардан және одан жоғары болды.
1995 жылы 1 наурызыда республикамызда 178 банк өз жұмысын атқарды, ал
1995 жылы 1 маусымда – 167 банк, 1995 жылдың 1 маусымында тіркелген
банктердің жарғылық қоры 7,2 млрд. теңге, меншік капиталы- 8,2 млрд. тенге
құрады.
1995 жылдың 1 қыркүйек айында 147 банк өз жұмысын атқарды, олардың 83-
і Алматыда шоғырланған.
1995 жылдың басында Ұлттық банк пруденциалды нормативтердің
механизмін кең қолданды. Қазіргі уақытта Ұлттық банк келесі нормативтердің
орындалуын бақылайды:
1) минималды жарғылық қорды;
2) капиталдардың жеткіліктілігі;
3) бір несие алушыға максималды тәуекелділікті;
4) өтімділік коэффициенті;
5) резервтік талаптар;
6) валюталық позиция;
7) негізгі құралдарды алудағы қаражаттардың жеткіліктілігі.
Нормативтердің орындалуы немесе орындалмауы банктердің іс-
әрекеттерін бағалаудағы негізгі критерий болып табылады. 1993-1995 жылдар
аралығында 80 банктердің нормативтік талаптарды орындамағаны үшін банктік
операцияларын жүргізуге лицензиялары кері қайтарылды.
1995 жылдың соңында тарату процесінде 62 банк қатысты. 1995 жылдың
соңында Қазақстанда тек 6 шын мәнінде таратылды. Кейбір жағдайларда бұл
процедура 2 жылға да созылды.
Ұлттық банк мемлекеттік реттеу органы ретінде банктік секторда болып
жатқан өзгерістерге керекті бағыттарды көрсетуге күш қолданды. Кейбір
процестер әлдеқашан апатты жүрмейді, мысалы, қолайлы жағдай пайда болғанда
банктердің бірігуі сияқты.
Заңдармен сәйкес банктердің қатары бойынша қорғау тәртібі енгізілуі
мүмкін.
Ірі банктердің бірі болған Агропромбанк санация тәртібінде
айтарлықтай ұзақ уақытта болды. Банктердің қазіргі жағдайы бойынша санция
қажетті нәтижелерді берді, банк есептік-кассалық қызмет көрсетуді жүзеге
асыруда және жоғалған клиенттерін қайтаруға тырысады.
1996 жылғы оқиға көрсеткендей, санация процедурасы әрдайым
қанағаттанарлық қорытынды алып келмейді және банкроттықтан Қазақстандық ірі
банктер де сақтандырылмаған, орта және кіші банктерді қоспағанда.
Жоғарыда айтылғандардың барлық нәтижесі 1996 жылдың желтоқсанында
екінші деңгейдегі банктердің саны 106 құрады және олардың сандарының одан
әрі қарай қысқаруына тенденция бар, олардың жұмыстарының жақсаруына алып
келуі мүмкін, сондай-ақ банк жүйесінің өнімділігі мен сенімділігін тұтастай
жоғарылатады.
2002 жылдың 1 шілдесінде республикада екінші деңгейдегі 42 банктер
жұмыс істеді. Олардың 4 мемлекеттік, 1 мемлекет аралық, 7 банктер шетелдік
қатысушылармен. Ұлттық банк банктік қадағалау жұмысын ұзақтан қадағалау
ретінде жалғастырады, яғни банктердің есептілігін (есеп берулерін)
пайдалануы бойынша пруденциалды нормативтердің орындалуын бақылау, банк
ішіндегі банктік инспекция сияқты. Ұлттық банкпен бекітілген пруденциалды
нормативтердің және басқа да нормативтердің жүйелік бұзылғандығы үшін осы
жылдың ақпан айында 7 банктің бөлек банктік операцияларын жүргізуге
лицензиясы қайтарылды. Қара тізімге АПБ “Казпочтабанк”, АБ “Сары-Арка
банк”, ЧБ “Жалгас”, ААҚ “Игілік-банк”, АБ “Ақ-төбе”, ЖАҚ “Алға-банк”, АБ “
Цветметбанк ” кірді. Сондай-ақ нормативтік актілердің бұзылғандығы үшін
және Ұлттық банктің бұйрығымен орындалмағаны үшін наурыз айында ашылуға
рұқсаттары қайтарылды және келесі акционерлік банктердің банктік
операцияларын жүргізуге лицензияларын қайтарып берді “Алтын дән банк”,
“Паритет”, “Казтрансбанк”.
Сонымен қатар халықтық коммерциялық банктерге сенімсіздігін ескеру
қажет. Сондықтан кез келген уақытта клиенттер алдындағы міндеттемелерін
қанағаттандыру қабілеті бәсекелестік күресте маңызы зор фактор болып
табылады.
Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің барлық өскен
қабілетсіздігі төлемдерді жүзеге асырумен шиеленістер нақты капиталдың
дамуы үшін ұзақ мерзімді несиелерді беру кәсіптік өндіріс төлем
қабілеттілігіне шарасыз әсер етеді және өндірістің одан әрі төмендеуіне
алып келеді.
Экономикалық құлдырау жағдайында коммерциялық банктер жоғары
тәуекелділікте жұмыс атқарады. Осы туралы банктердің банкроттығының кең
тараған себептері:
– қатысушылардың жаңа капиталды сәтсіз іздеулері;
– “жалған” несиелердің берілуі;
– жоғары басқару қатарындағы жемқорлық;
– активтерді жоғалту тәуекелін уақытында анықтай алмайтын
мамандандырылмаған басшылық;
– банктік шығындардың өсуі;
– сұраныстан арту мүмкіндіктері;
– қаржылық нарықтағы жағдайы және банктердің клиенттері туралы
ақпараттардың сапасыз талдануы.
ҚР-ғы жалпы әлеуметтік-экономикалық саяси жағдайлары
қаржылық нарықтың тұрақсыздығы банктердің банкроттық процестерінің кең
өсуінің туындауына алып келді. Қазақстанның қаржылық нарығындағы соңғы
уақыттағы оқиғасы әлеуметтік банктердің мамандарынынң қорытындыларының
дұрыстығын дәлелдейді, яғни олар 1992-1993 жылдары ҚР-ғы коммерциялық
банктер екі шарасыз проблемамен: өтімділік және активтердің портфелімен
қақтығысатынын ескерткен.
Осылайша, жоғарыда көрсетілгендерді ескере отырып, сондай-ақ
сенімділікті жоғарылату мақсатымен сандық ықшамға бағытталған банктік
жүйелердің даму тенденциялары, өнімділікті және төлемқабілеттілікті
басқаруға қажеттілік күннен күнге өсуде деп айтуға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады:
а) банктердің балансын талдау;
б) баланстардың өтімділігіне салыстырмалы талдау жасау;
в) пруденциалды нормативтердің орындалуын қарастыру;
г) ҚР-ң банктерінің сенімділігіне талдау жасау;
д) ҚР-ң банктеріне рейтинг құру.
Дипломдық жұмыстың мақсаттарының нәтижелерінен келесі міндеттер
(тапсырмалар) қойылады:
а) КБ-ң өтімділігін басқару теориясын қарастыру;
б) ҚР-дағы коммерциялық банктердің баланстарының өтімділігін бағалауды
жүргізу;
в) банктердің сенімділігі мен төлемқабілеттілігін талдау;
г) банктердің өтімділігін, төлемқабілеттілігін және сенімділігін жоғарылату
сферасындағы потенциалды айқындайды.
1 Бөлім. Коммерциялық банктің өтімділігі мен төлемқабілеттілігін
басқару.
1. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару.
1. Коммерциялық банктің өтімділік құралдарына қажеттілігі.
Өтімділік түсінігі. “Өтімділік” термині (лат. Lіquіdus – сұйық,
ағымдық) тез өтетін, сатылатын, материалдық құндылықтардың ақша
қаражаттарына аайналуын білдіреді.
Коммерциялық банктің өтімділік түсінігі банктің өз мерзімінде және
толық қамтамасыз ету өзінің міндетті және қаржылық міндеттемелерін барлық
контрагенттерінің алдында орындау, банктің жеткілікті меншік капиталының
нақтылығымен оптималды орналастыру мен мерзіміне сәйкес есептелген
баланстың активтік және пассивтік бөлімдері бойынша қаражаттардың көлемімен
анықталады.
Басқаша айтқанда, коммерциялық банктің өтімділігі үш өзара обьективті
қажетті арақатынастарды құрайтын – банктің меншік капиталын, тартылған және
орналастырылған қаражаттардың олардың құрылымдық элементтерімен оперативті
басқару жолымен күнделікті қолдануға негізделеді.
Әлемдік банктің теорияда және практикада өтімділік “қор” ретінде
немесе “ағым” ретінде түсіндіріледі. Сонымен қатар өтімділік “қор” ретінде
осы саладағы қолданылмаған резервтер арқылы олардың жоғары өтімділік
салаларының пайдасына активтер құрылымының өзгеру жолымен белгілі бір
нақты уақытта клиенттерінің алдындағы өзінің міндеттемелерін орындау
коммерциялық банктің деңгейін анықтау мүмкіндігі жатады.
Өтімділік “ағым” ретінде активтер мен пассивтер бөлімдерімен, қосымша
заемдық қаражаттардың тартылуымен , табысты өсіру жолымен банктің қаржылық
жағдайларын жоғарылатумен сәйкес тиімді басқару арқылы белгілі бір уақыт
ағымында қалыптасқан ұнамсыз өтімділік деңгейін өзгерту немесе әділ
жеткізілген қажетті өтімділік деңгейінің нашарлауын болдырмауда (оны
сақтау) коммерциялық банктің қабілеттілігін бағалауды ұйғарады.
Осылайша, әрбір коммерциялық банк нақты уақыт кезеңінде талдау
ретінде оның құралған жағдайлары негізінде өзінің өтімділігін берілген
деңгейде сақтауды дербес қамтамасыз етуі тиіс, сондай-ақ келесідей
ғылыми негізделген экономикалық саясаттың жүргізілуі жарғылық капиталдың,
арнайы бағыттағы және резервтік қордың қалыптасуы, ұйымдастырушы жақтардың
заемдық қаражаттарды тартуы, белсенді активтік операциялардың жүзеге
асырылу және қызметтернің нәтижелерін болжамдау.
Сонымен қатар, коммерциялық банктің қызметтері жинақ түрінде ақша
қаражаттарын орналастырушы мен оларға мұқтаж адамдар арасында делдал
ретінде шығуы осы қаражаттарды ұтымды тартуда және оларды ссудаға беру
немесе жалпы табыстылықты қамтамасыз ету үшін, соның ішінде пайда алу өте
жоғары мөлшерлеме бойынша инвестициялауда болады.
Операциялық қыхметтерін жүзеге асыру үшін ақшалай қаражаттардың
тартылуы мен және оларды болашақты сұраныстың белгісіз нарықтық шарттарда
орналастырумен және белгілі бір кезеңге нақты қаражаттардың түсуімен
байланысты банкке өтімділік формасындағы қаражаттар қажет, яғни аз ғана
жоғалту тәуекелділігімен немесе онсыз жалпы нақты ақшаға оңай және тез
айналатын активтер сияқты.
Осылайша, коммерциялық банктің өтімділігі – бұл активтердің нақты
ақша қаражаттары ретінде және оларды осы сияқты тез айналатын ретінде
қолданылу мүмкіндігі.
Коммерциялық банк өтімді болып саналады, егер нақты қаражаттар соммасы
және басқа да өтімділік активтер, сонымен қатар міндетті және қаржылық
міндеттемелердің өз мерзімінде өтелу үшін басқа көздердегі қаражаттардың
жеткілікті тез шоғырландыру мүмкіндігі. Сондай-ақ, өтімді резерв кез-
келген күтілмеген қаржылық қажеттіліктерді: несие немесе инвестиция жасау
бойынша пайдалы келісімдерді жасау; несиеге сұраныстың тұрақсыздығының
мерзімдік және күтілмеген орнын толтыруды, салымдардың кенеттен шығарылуы
жағдайында қаражаттардың толтырылуы және т.б. қанағаттандыру үшін қажет.
Отандық экономикалық әдебиеттерде, халықаралық банктік терминологияда
бекітігеннен айырмашылығы, бір мерзімде екі түсінік қосылады – банк
балансының өтімділігі және төлемқабілеттілігі, соңғысын келесідей несиелік
институттарының өтімділігі мен төлемқабілеттілігін сақтау тәсілдері және
әдістерінің теңестірілуіне әкеледі.
Егер біріншісі банктің өзінің үлкен дәрежелі ісі болса және ол
белгіленген нормалар деңгейінде өзінің өтімділігін сақтауды нақты шартағы
осы және басқа да тәсілдерді дербес таңдайды, ал екіншісі, ереже бойынша,
ұлттық банк арқылы мемлекеттің қызметтеріне жатады.
Сонымен, банк өтімді болып саналады, егер банк басқа көздерден тез
шоғырландыру мүмкіндігі бар ақша қаражаттарының соммалары өз кезегінде
пассивтер бойынша міндеттемелерін орындауға мүмкіндік береді. Банк өзінің
тұрақтылығын сақтау мақсатында ақшы нарығы жағдайының, клиенттердің немесе
банк серіктерінің қаржылық жағдайларының өзгеруімен шығуы мүмкін күтілмеген
міндеттемелерінің орындалуы үшін белгілі өтімділік резервтері болуы тиіс
екеніне ерекше көңіл аудару керек.
Баланстың өтімділігі. Баланс өтімді болып саналады, егер оның
жағдайлары активтер бойынша қаражаттарды тез ақшаға айналдыру арқылы
пассивтер бойынша мерзімдік міндеттемелерді жабуға мүмкіндік береді.
Банктің активтерінің ақшалай формаға тез айналу мүмкіндігі оның
міндетемелерді орындауы үшін бірқатар факторлармен анықталады, оның
ішіндегі негізі қаражаттарды орналастыру мерзімінің ресурстарының тартылу
мерзімімен сәйкестілігі болып табылады. Басқаша айтқанда, мерзімі бойынша
пассив қандай болса, актив те сондай болу қажет; сонда баланста ақшалай
формада активтер бойынша босатылған қаражаттардың мерзімімен соммасының
және банктің міндеттемелері бойынша болашақтағы төлемнің мерзімі мен
соммасы арасындағы тепе-теңдігі қамтамасыз етіледі.
Банктің баласының өтімділігіне оның активтерінің құрылымы әсер етеді:
активтің жалпы соммасындағы бірінші топты өтімділік құралдарының үлесі
көбейген сайын, банктің өтімділігі жоғары болады. Банктің активтерін
өтімділіктің дәрежесі бойынша үш топқа бөлуге болады:
1. Дереу дайындықта тұрған өтімділік құралдары немесе
бірінші топты өтімділік құралдары. Соның ішінде – касса,коммерциялық
шоттағы қаражаттар, бірінші топты вексельдер және мемлекеттік бағалы
қағаздар.
2. Банктің қарамағындағы ақшалай құралдарға айнала
алатын өтімділік құралдар. Банктің пайдасына орындалу мерзімімен 30 күн
ішінде, биржада тіркелген бағалы қағаздардың шартты орындалуын (басқа
кәсіпорындарда және банктерде қатысуы ретінде), басқа да құндылықтарда
(материалдық емес активтерді қосқанда) несиелер және басқа да төлемдер
туралы сөз болады.
3. Өтімділік емес активтер – бұл мерзімі өткен несиелер және
сенімсіз қарыздар, банкке тиісті және негізгі қорға қатысты ғимараттар мен
құрылыстар.
Халықаралық банктік тәжірибеде активтердің ең өтімділік
бөлігі болып кассалық нақты ақшалар, мұнда тек кассадағы ақшалар ғана емес,
сондай-ақ берілген несиелік институттардың ұлттық банктегі ағымдық
шотындағы ақшалай қаражаттар да түсіндіріледі. Нарықтық экономикалық
елдерде өтімділік топтары болып банк Ұлттық банкте қайта есептейтін бірінші
топты қысқа мерзімді коммерциялық вексельдер, мемлекетпен кепілдендірілген
бағалы қағаздар саналады. Аз өтімділік ұзақ мерзімді бағалы қағаздардағы
банктік инвестициялар болып табылады, өйткені оларды қысқа мерзім ішінде
әрқашан да ақшаға айналдыру мүмкін емес. Қиын өтімділік активтер ретінде
ұзақ мерзімді ссудалар және қозғалмайтын мүлікке салымдар қарастырылады.
Сонымен қатар, банктің өтімділігі бөлек активтік операцияларының
тәуекелділік дәрежесінен тәуелді: банктің балансында жоғары тәуелділік
активтерінің үлесі көп болған сайын, оның өтімділігі төмен болады. Сонымен,
тәжірибеде қалыптасқан сенімді активтерге нақтылай ақша қаражаттары
қатысты, ал жоғары тәуекелділікке – банктің ұзақ мерзімді салымдары.
Банктің несие алушыларының несие қабілеттілік дәрежесі ссудалардың өз
уақытында қайтарылуына және банктің балансының сол өтімділігіне маңызды
әсер етеді: банктің несиелік портфелінде жоғары тәуекелді несиелердің үлесі
көп болған сайын, оның өтімділігі төмен. Өтімділік сонымен қатар баланстың
пассивтерінің құрылымынан тәуелді. Егер талап етілгенге дейінгі салымдар
бойынша салымшылар кез келген уақытта ақшаларды талап етуге құқылы болса,
онда мерзімдік салымдар банктің қарамағындағы азды-көпті ұзақ кезеңде
болады, және сондықтан басқа тең шарттар кезінде талап етілгенге дейінгі
салымдардың үлесінің төмендеуі, банктік өтімділікті төмендетеді. Басқа
несиелік мекемелерден банкпен алынған депозиттер мен қарыздардың
сенімділігі баланстың өтімділік деңгейіне әсер етеді.
Банктің балансының өтімділігі активтер мен пассивтердің арақатынасын,
активтердің құрылымын көрсетететін арнайы көрсеткіштерді есептеу көмегімен
бағаланады. Халықаралық банктік тәжірибеде көбінесе осы мақсаттарда
өтімділік коэффициенті қолданылады. Соңғысы несиелік мекеме балансының
активтерінің әртүрлі топтарының белгілі бір пассивтерінің топтарымен
арақатынасын көрсетеді немесе керісінше, пассивтердің активтермен.
Өтімділік көрсеткіштері әртүрлі елдерде атаулары, қалыптасқан тәжірибемен
және банктің көлемі мен мамандырылуынан дәстүрлі тәуелді, несие саласындағы
және басқа жағдайлармен қатар саясаттың жүргізілуімен байланысты оларды
есептеудегі әртүрлі методикалары бар. Әдетте өтімділікті бағалу үшін қысқа
мерзімді және орта мерзімді өтімділік коэффициенттері қолданылады; олар
қысқа мерзімді өтімділік активтерінің қатынасы немесе орта мерзімді
активтердің мерзімі бойынша пассивтерге арақатынасы ретінде есептеледі.
Нарықтық экономикалық елдер қатарында банктер өтімділік нормасы деп
аталатын оптималды деңгейден төмен емес өтімділік коэффициеттерін сақтауға
міндетті.
Өтімділік нормалары бір елдерде банктік және валюталық бақылау
органдарымен бекітіледі, басқа елдерде – банктік заңдармен; олардың көлемі
жинақталған тәжірибенің және нақты жергілікті шарттарының есебімен
анықталады. Біздің елімізде коммерциялық банктердің өтімділігіне бақылау
мақсатында 1989ж алпыс жылдық үзілістен кейін өтімділік нормалары
енгізілген. Банктің өтімділік деңгейін бағалау нақты банктің бекітілген
нормалары мен өтімділік коэффициенттерінің мағынасын салыстыру жолымен
жеткізіледі. Талап етілген деңгейде өтімділікті сақтау пассивтік және
активтік операциялар саласында банктің белгілі саясатын жүргізу, ақша
нарығының нақты шарттарының есебімен шығарылатын, клиентураның
ерекшеліктері, орындалған оперциялардың ерекшеліктері, жаңа нарықтарға шығу
мүмкіндіктері және банктік қызмет көрсетудің даму көмегі бойынша жүзеге
асырылады.
Коммерциялық банктердің өтімділік құралдарына қажеттілігі.
Әлемдік банк ісі тәжірибесіндеанктің өтімділік құралдарына қажеттілігн
анықтау үшін қол жетерлік және жаппай қолайлы формулалары жоқ.
Банктің бөлек алынған өтімділіктің қажетті соммасы салымдардың жалпы
соммасының ауытқуынан және несиеге сұраныстан тәуелді.
Өз кезегінде, бұл ауытқулар сол және басқа елдердің экономикасындағы
жағдайлардан тәуелді болады, мұнда әрдайым өзгерістер болады: программалық-
мақсаттық, кездейсоқтық, мерзімдік, циклдік, ұзақ мерзімді және т.б.
Программалық-мақсаттық оқиғалардың мысалы ретінде Қазақстан
Республикасының бүгінгі экономикасы және оның халықтық шаруашылықтың, оған
қоса банктік, қаржылық және ақша-несиелік барлық сферасындағы нарықтық
қатынастарға өту кезінде жүргізілген экономикалық саясаты бола алады.
Кездейсоқтық өзгерістер және олардың масштабын алдын-ала болжау қиын,
сондықтан олар қандай да бір тұрақты үлгі қолданбайды, дегенмен олар,
сөзсіз салымдардың және несиеге қажеттілігінің деңгейіне әсерін тиігзеді.
Кездейсоқтық өзгерістердің мысалы ретінде ереуілдер, тасқын, соғыс
кезіндегі үрейлер сияқты, сондай-ақ кейбір ординарлық емес экономикалық
және саяси әркеттер бола алады.
Мерзімдік өзгерістер, мерзімнің ауысуымен тікелей байланысты,
кездейсоқтықтан айырмашылығы әр жылда қайталанады. Уақытысында үйреншікті
жағдай мерзім үшін біршаа өзгеруі болады. Ауылдық жерлерде орналасқан банк
күзде өнімді жинаудан кейін салымдардың өсуімен және көктемде несиеге үлкен
сұранысымен кездеседі. Құрылыстарға несиелердің қажеттіліг әдетте жаз
айларында қыс айларына қарағанда жоғары. Мерзісдікті анықтайтын фокторы
сөзсіз ауа-райы болып табылады, сондай-ақ дәстүр де әсер етеді: мысалы,
желтоқсанда жаңа жыл алдында бөлшек сатулардың көбеюі.
Циклдік өзгерістерді алдын-ала болжау мерзімдікке қарағанда қиынырақ.
Іскерлік белсенділігінің басылуы кезінде несиеге және салымдарға сұраныс
қысқарады.
Дегенмен ҚР-ның бөліктік жүйесіне соңғы әсері ақша-несие саясатын
жүзеге асыру бойынша Ұлттық банктің әрекеттерінен толық тәуелді болады.
Ұзақ мерзімді ауытқулар немесе тенденциялары бөлек экономикалық
циклдерге қарағанда көп ұзақ кезең ағымында әрекет етеді. Олар бірнеше
циклдерді қамтуы мүмкін жәнемынадай қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
факторлардың тұтынуда, жинақтауда, инвестициялық процесте, халықтың саналуы
және өндірістің техникалық деңгейінде жұмыс істейтіндердің нәтижелері болып
табылады.
Банктік салымдардың деңгейіне өтімділікті жоспардауды аса қажет
ететін көптеген экономикалық факторларға әсер етуі әбден мүмкін.
Өтімділік ресурстарға қажеттіліктерді есептеуде сол немесе басқа
кезеңде банк салымдар және несиелердің деңгейіне берілген өткен кезеңге
қатысты күтілген өзгерістерден шығуы мүмкін. Өтімділік динамикасына немесе
резервтің артығы үш факторға әсер етеді:
1. Салымдардың көбеюімен немесе азаюымен байланысты қаражаттарды алу
немесе жоғалту;
2. Несиелердің жәненемесе инвестициялардың өсуімен немесе қысқаруымен
байланысты;
3. Салымдардың өсуі немесе қысқаруы салдарынан міндетті резервтердің
көлемінің көбеюі немесе азаюы.
Шартты банктің өтімділік ресурстарына қажеттілігін есептеу N1
кестеде көрсетілген.
Өтімділік ресурстарға қажеттілігін кез келген қалаған кезеңде
есептелуі болады. Кестеге сәйкес қосымша қорлардың түсуі жылдың бірінші
тоқсанында күтіледі, бірақ қалған уақытында банкке өтімділік ресурстарының
қажеттіліктерін жабу үшін қаражаттарды тартуда көп күш ұстау керек болады.
Бұл қажеттіліктер салымдардың өсуі жылдың басында осы қорлардың шығарылған
орнын толтыру міндетті резервтердің көбеюін талап етеді.
КБ-ң шартты өтімділік қаражаттарына
қажеттілігінің есебі (мың долл.)
1-кесте
СалымдарӨткен Міндетті Ссудалар Өткен өтімділік құралдарының
айдағы резервтегі айдағы жетіспеушілігі(-)
өзгерістеөзгерістер өзгерістнемесе артықшылығы (+)
рмен (бастапқы ермен
салыстырғдеңгейі салыстыр
анда 10%) ғанда
Абсолют Жиналған
тік соммалар
соммалар
1 2 3 4 5 6 7
Гр2-гр3 Сумма
Гр 5 Строк
Желтоқсан 10900 - - 7000 - - -
Қаңтар 10800 -100 -10 6500 -500 +410 +400
Ақпан 10750 -50 -5 6490 -10 -35 +375
Наурыз 10440 -310 -31 6400 -90 -189 +186
Сәуір 9900 -540 -54 6440 +40 -526 -340
Мамыр 9840 -60 -6 6460 +20 -74 -414
Маусым 9810 -30 -3 6500 +40 -67 -481
Шілде 9720 -90 -9 6530 +30 -111 -592
Тамыз 9790 +70 +7 6720 +190 -127 -719
Қыркүйек 9840 +50 +5 6800 +80 -35 -754
Қазан 9980 +140 +14 7200 +400 -274 -1028
Қараша 10500 +520 +52 7680 +480 -12 -1040
Желтоқсан 10940 +440 +44 8040 +360 +36 -1004
Егер де салымдардың соммаларының және саудаларға, инвестицияларға
сұраныстың өзгерісін толық дәл алдын-ала болжай алатын болсақ, онда
өтімділік құралдарының қажетті проблемаларын анықтауда едәуір жеңілдейтін
еді. Тапсырманың қиындығына қарамастан банктер салымдар мен несиелердің
көлемін болжамдауға тырысуы қажет.
Ірі банктер болжамдауды екі негізгі тәсілдермен жүзеге асырады.
Олардың бірі әрбір клиенттермен жүргізілетін салымдардың күтілетін
деңгейіне және несиеге қажеттіліктің талдауын шамалайды. Бұл тәсілмен
әдетте несие қабілеттілікті бағалу бойынша бөлімінің қызметкерлері
қолданады: әрқайсысы өздерінің шоттар топтамасы бойынша болжам жасайды.
Үйлестік және осы болжамдардың жинақталуы үшін экономикалық бөлім,
бақылаушылар бөлімі, қазынашылық бөлімі немесе жоспарлауға жауап беретін
арнайы жұмысшылар тобы жауапкершілік алады.
Екінші тәсіл ссудалардың және салымдардың көлемін есептеу – көздерін
болжамдау және елдегі жалпы инвестициялық қорды қолдану. Есептеулер жеке
меншік және мемлекеттік секторлар үшін экономикада қолданылатын ереже
ретінде эконометриялық болжамдау тәсілдерімен жасалады. Жеке меншік
секторларының қажеттілігін бағалау қаражаттардың түсімін бағалаумен
салыстырылады. Сонда банктік несиелерге жалпы қажеттілікті қаражаттарға
қажеттіліктер мен оларға түсімдер арасындағы айырма ретінде анықтауға
болады, олай болса нақты банк несиелерінің нарықтағы үлесін есептей алады.
Бұл тәсіл көп жағдайда ірі банктерде қолданылады, сондықтан кіші банктер
әдетте соншама қиын есептеулерді жүзеге асыру үшін маман қызметкерлермен
қамтамасыз етілмеген.
Салымдар мен ссудалардың деңгейін болжамдай отырып, осы банктер
негізінде өзінің өткен тәжірибесінен жорамалдайды. Салымдар мен несиелердің
деңгейінде мүмкін болатын ауытқулардың масштабын бірнеше жылға немесе
экономикалық цикл кезеңіндегі орташа айлық мәліметтердің кестелері және
графиктері жиі айтылуы мүмкін.
Банк қандай да болмасын, ірі немесе кіші, оның өтімділік ресурстарға
қажеттілігін болжамдау кезінде жергілікті ретіндегі және жалпы ұлттық
аспектілері ретінде де ескеру қажет. Жергілікті деңгейде бірінші кезекте
салымдардың түрлеріне, көздеріне және тұрақтылық дәрежелеріне назар
аударылады. Жинақтаушы салымдарды мерзімдік салымдармен салыстырғанда
тұрақтырақ, ал мерзімдік салымдар – талап етілгенге дейінгі салымдармен
салыстырғанда тұрақты болып келеді. Бұл ереже ретінде бөлек шоттарға
қатысты әділетті, бірақ банктің жалпы салымдары туралы болғанда әрқашан да
дұрыс емес. Көптеген кіші және орташа шоттардан құралған талап етілгеге
дейінгі салымдар жалпы алғанда бірнеше ірі іскерлік фирмалардың немесе
жекеше салымшылардың шоттарынан құралған салымдарға қарағанда тұрақтырақ,
өйткені шоттардағы қалдықтардың ауытқуының дәл келуі тек кейбір іскерлік
фирмалар ұшін.
Салымдардың және несиелердің мерзімдік ауытқуының себебі – банк
операцияларының аймағында экономикалық әрекеттегі диверсификациясының
жеткіліксіздігі болып табылады. Бөлек аймақтың экономикасы бір немесе
бірнеше ұқсас тарауларда өндіретін салалардан тәуелді болуы сирек
кездесетін оқиғалар емес.
Дегенмен Қазақстан Ресубликасындағы көптеген банктер кіші
кәсіпорындар категориясына жатады және операцияларын экономикалық аймақтың
шектелген шамасында жүзеге асырады, олардың әрекеттеріне шектен тыс
қалыптасқан факторлар да әсер етеді. Мысалы, ақша-несиелік және салықтық
саясатының шаралары басында ақша нарығының ірі орталықтарында сезіледі,
бірақ ертелі-кеш олар барлық банктерді жанап өтеді.
Кіші болсын, алыста болсын бірде-бір банк ақша-несие саясатының
ықпалынан кете алмайды. Демек әрбір банктің басшысы банктік жүйе және әрбір
банк жаңа несиелерді жеткізу үшін қажет шектелген бос қаражаттармен
кездескен жағдайда жалпы ұлттық тенденцияларды біліп отыруы қажет.
Өтімділік проблемасы өте қиын болып табылуы мүмкін, сондықтан осы кезде
несиеге сұраныс өсу қарқыны бойынша әдетте салымдарды басып озады. Пайыздық
мөлшерлеме орасан жоғары деңгейге дейін өсуі мүмкін. Егер банк несиеге
деген сұранысты қанағаттандыру үшін жеткілікті өтімділікті орналастырса, ол
жоғары саудалық пайызды тиімді қолданады және сол арқылы өзінің пайдасын
көбейтеді. Егер де өтімділік құралдары аз болса, банк жоғары пайдасы бар
несиелерді жеткізуден бас тартады немесе клиенттер жағынан несиелерге
сұранысты жабу үшін бағалы қағаздардың крсын жоғалту мен аз өтімділіктің
орнын толтыру.
Осылайша, банктік өтімділіктің деңгейіне коммерциялық банктің
әрекеттерінде маңызды бағыттары болатын есептеу, жоспарлау және басқару
сұрақтарымен байланысты көптеген экономикалық және басқа да факторлар әсер
етеді.
Осы факторлар негізіндБанктік өтімділікті басқару теориясы
коммерциялық банктердің ұйымдастыруымен бір уақытта пайда болған. Қазіргі
уақытта 4 ерекше теориялармен айқындалады:коммерциялық ссудалар,
орналастыру, күтілетін табыстар – олар активтерді басқарумен байланысты
және пассивтерді басқару теориясы.
Өтімділіктің жағдайын басқаруға жауапты банктердің қызметкерлері
өздерінің тәжірибелік әркеттерінде олар өтімділік теориясының біріге жүзеге
асыратындығына есеп бермейді. Тәжірибеде осы немесе басқа дәрежесінде
барлық теориялар қолданылады, бірақ әртүрлі банктерде оның біріне аса
маңызды көңіл бөлінеді.
Өтімділік жағдайын басқаруда екі бағытты бөлуге болады. Олардың бірі
– резервтерге ынталы бақылау саясаты. Ол табыс алып келмейтін банктердегі
қаражаттардың бар болуына жол бермеуіне алып келеді, яғни шын мәнінде кез
келген қаражаттардың артық болуына қатысты оларға деген қажеттілік. Екінші
қарама-қарсылық - міндетті резервтердің нормативтері туралы талаптарын
қанағаттандыру үшін жеткілікті резервтердің деңгейін әрдайым сақтау саясаты
және депозиттердің өсуінің шыңдық кезеңдері. Көптеген банктер біршама
ортасын ұстап тұрады. Барлық ірі банктер нақты қаражаттарды қатаң бақылауды
қолайлы деп табады, және кіші банктер көбінесе жалпы пайдалылық
операцияларды қамтамасыз етуде кассаны шебер басқаруға болатын салымдар деп
ұғынады.
Өтімділік құралдарға қажеттілікті жоспарлаудың бірінші тапсырмасы
нақты ақшалармен басқару болып табылады, яғни міндетті резервтердің
деңгейін сақтау және клиенттердің қажеттілігін жеткілікті қамтамасыз ету
үшін банкноттар мен монеталардың қорларының қамтамасыз етілуі. Банктердің
кассалардағы ақша соммаларының ағымдағы жұмы уақытында әрдайым көптеген
мәмілелердің нәтижесінде ақшалардың келуі мен қайтуы шаралары бойынша
өзгеретінін ескерсек, бұл тапсырма өте қиын болғанымен қатар өте маңызды.
Касса табыс алып келмейді, сондықтан банктердің басшылығының міндеті
кассаны минималды мүмкін деңгейде сақта болып табылады.
Нақты ақшаларды басқару банкпен көптеген есептедің орындалуы және
Ұлттық банк үшін есеп берудің жасалуы ұйғарылады, соның ішінде күнделікті
есеп беру “Кассадағы ақша қаражаттарының нақтылығы”.
Жоғарыда айтылғандай, өнімділікті басқару теориясы коммерциялық
банктердің ұйымдастырылуымен және дамуымен бір уақытта пайда болды және
дамыды. Алғашында банктік өтімділік туралы сұраққа екі теориялық тәсіл
болды.
Бірінші тәсіл – банктердің активтерінің мерзімі бойынша құрылымы оның
пассивтерінің құрылымына дәл сәйкес болуына негізделген, ал бұл
коммерциялық банктердің өтімділігін басқару белсенді саясатын жүргізу
мүмкіндігін жойды. Берілген теориялық негізде банктердің қаржылық
талаптарының мерзіміне сәйкес келуі қажет болуынан құралған банктік алтын
ереже жасалды.
Екінші тәсіл – активтер мен пассивтердің құрылымының нақты
сәйкессіздігінде негізделген, сондықтан ең мықты коммерциялық банктердің
бірі де әлеуметтік-экономикалық жүйеде: экономикалық дағдарыс, банкроттық,
ссудалар бойынша төлемеушіліктер, ақша қаражаттарының ссудалық капитал
нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың коньюнктурасы, бағалы қағаздар және
нарықтық қарым қатынастардың балансталмағандығы, әрдайым болатын қаржылық -
несиелік құбылыстардың салдарынан сақтандырылмаған. Мұндай құбылыстар
жоспарлық - орталықтандырылғаннан нарықтық экономикағы өтудегі елдер үшін
өте маңызды.
Әртүрлі даму кезеңдерінде немесе әлеуметтік-экономикалық жүйелердің
қайта құрылуында пайда болған жоғарыда көрсетілген және басқа да қиындықтар
өтімділіктің белігілі деңгейін сақтау туралы банк басшылығының күнделікті
қамқорлығын талп етті. коммерциялық банктердің әрекеттерін бұл базистік
тұрақты шарттарын қамтамасыз етуде өтімділік проблемаларын баланстардың
құрылымдық басқару мүмкіндігі арқылы шашу объективтік қажеттілікті шақырды,
яғни коммерциялық банктердің активтермен және пассивтермен басқару
мүмкіндігі.
Әлеуметтік – экономикалық жүйелердің эволюциялық қайта құрылу
процесінде әлеуметтік тәжірибеде банк ісінде күрделенген және толық
жетілдірілген коммерциялық банктердің өтімділік сұрағына екінші тәсілдердің
одан ары дамуына 2 негізгі бағыттарға негізделді: коммерциялық банктердің
активтермен басқару теориясы және пассивтермен басқару теориясы.
1.2.1. Активтермен басқару
Бұл теория XVІІІ ғ. ағылшындық банктік тәжірибеге негізделуі. Бұл
теорияның жақтаушылары өз уақтысында өтелетін іскерлік белсенділігінің
жақсы жағдайы кезінде оның активтерді қысқа мерзімді ссудаларына
орналасқанынша деп пайымдайды. Басқаша айтқанда, банктер өндірістен
тұтынушыларға дейінгі тауар қозғалысының жүйелі сатыларын қаржыландыру
керек. Біздің заманымызда осы ссудалар тауарлық қорлармен немесе айналым
капиталын толықтыруға ссудалар деген атауға ие болар еді. Банктік істердің
барлық тарихи аралығында банктер бағалы қағаздарды сатып алуға,
қозғалмайтын мүлікті немесе тұтыну тауарларын несиелендіру немесе ауыл
шаруашылығына ұзақ мерзімді несиелерді жеткізу қажет емес деп саналды.
Коммерциялық ссудалар теориясы АҚШ-та колонкалды уақыттан 30-шы
жалдардың аяғына дейін басты банктік теория болды. Мысалы, 1784 жылға
қатысты Нью-Йорктік банктердің жарлығы вексельдердің дисконтталған мерзімі
“апта сайын бейсенбіде басталады” ал есеп үшін алынған вексельдер мен басқа
да міндеттемелер қазынашы Уильям Ситон атына мөр басылған пакетте
сәрсенбіде банкке берілуі қажет. Қазіргі уақытта есептік мөлшерлеме жылдың
6% құрайды; ал 30 күннен жоғары мерзімімен вексельдерге тең және
міндеттерін төлеу үшін алдын-ала берілген, тіркеуге ұсынылған вексельдер
есепке алынбайды” деп қарастрылды.
Бұл теорияның негізгі принципі бұрынғы банктік заңдарда жазылған, ал
оның үстемдігі банк мүшелерінің вексельдерді қайта есептеуге қатысты
Федеральді Резерв жүйесінің әрекеттегі ережелерінде көрсетілген. Есептеу
үшін қолданылатын коммерциялық несие ауылшаруашылық вексельдер ауыл
шаруашылығының стандарттық өнімімен немесе басқа тауарлармен, немесе басқа
да математикалық құндылықтармен қамтамасыз етілуі тиіс; ары қарай олардың
есептеу кезіндегі мерзімі 90 күннен аспауы тиіс, ауыл шаруашылық
вексельдерден басқа есептеу кезіндегі мерзімі 9 айға дейін болуы мүмкін.
Дегенмен коммерциялық ссуданың теориясы экономистермен, бақылаушы
реттеуші органдармен, банктермен кең таралғанымен, оны тәжірибеде қолдану
қатаң болмақ.
Теорияның негізгі кемшілігі дамушы экономикадағы несиелік қажеттілікті
ескермеуі. Теорияның қатаң сақталуы банктерге кәсіпорындардың және құрал-
жабдықтардың кеңеюін, үйлерді, малдарды, жерлерді алуда қаржыландыруға
тыйым салды. Банктердің қабілетсіздігі несиелерге қажеттілігіне сәйкес
келуінде өзара жинақтық банктер, ссуда жинақтық ассоциациялар, тұтынушының
несиелерінің қаржылық компаниялары және несиелік одақтар сияқты қаржылық
институттарының бәсекелестік дамуында маңызды фактор болды.
Бұл теория банктік салымдардың тұрақтылығына қатысты ескере алмады.
Банктік салымдар талаптары бойынша алынуы мүмкін, бірақ барлық салымшылар
бір уақытта өзінің қаражаттарын алмайды. Салымшылардың тұрақтылығы банкке
біркелкі ұзақ мерзімге өтімділік үшін зиянсыз қаражаттарды орналастыруға
мүмкіндік береді. Ары қарай теория жұмыстың жақсы жүруі кезінде барлық
ссудалар өз уақтысында өтелуінен таралды. Сауданың және өндірістік
компаниялардың жоғары іскерлік белсенділігі кезеңінде өзінің
міндеттемелерін өтеу кезінде қиындықтар кездеспейді. Дегенмен экономикалық
құлдрау немесе қаржылық үрей кезеңінде “нақты ақшалар – тауарлық қорлар –
нақты ақшаға айналдыру – есептеулер бойынша дебиторлар – нақты ақшалар”
тізбегі бұзылады және фирмаға қиындау болады, ал кейде банктік ссудаларды
өтеу мүмкін емес.
Сонымен, бұл теориянң соңғы кемшілігі қысқа мерзімді өзін-өзі жою
коммерциялық ссудалар экономикалық дамуы жақсы шарттардағы өтімділікті
қамтамасыз етеді; бірақ өтімділік құралдар аса қажет кезінде экономикалық
құлдырау шарттарында емес. Бұл кезеңде тауарлық қорлардың айналымы және
дебиторлық қарыздар бәсеңдейді және көптеген фирмалар мерзімі келген кезде
ссудаларды өтеуге қиналады. Ал егер бөлек банктер өзін-өзі жоятын
ссудаларға қаражаттарды орналастыра өтімділікті сақтайтын болса, банктік
жүйе жаппай қиын уақыттарда өтімділік қаражаттардың жетіспеушілігін көреді.
Орналастыру теориясы. Орналастыру теориясы (shіftabіlіty theory) ,
банк өтімді болады, егер оның активтерін басқа кредиторға немесе инвесторға
нақты ақшаға ауыстыруға немесе сатуға болады деген пікірге негізделген.
Еген несиелер мерзімінде өтелмесе, қамтамасыз етуге берілген тауарлық-
материалдық құндылықты ссудалар (мысалы, нарықтық, бағалы қағаздар) нарықта
нақты ақшаға сатылуы мүмкін; қаражаттарға мұқтаж жағдайында ссудалар
Орталық банкте қайта қаржыландырылуы мүмкін. Осылайша, бір коммерциялық
банктердің өтімділік ресурстарына қажеттілігін жабу жағдайында сатуға
болатын тұрақты нақты активтер болып табылады. Осыған ұқсас банктік жүйе
өтімді болады, егер орталық банк есептеуге ұсынылған активтерді еркін сатып
алатын болса.
Оңай ақша айналатын нарықтық бағалы қағаздар ұзақ уақыт өтімділік
ресурстарының көздері ретінде қарастарылды. Мұндай бағалы қағаздарды оңай
үзеге асу. Олар несиелік тәуекелділіктен және нарықтық пайыздық
мөлшерлеменің өзгеру тәуекелділігінен еркін болуы тиіс, сондай-ақ қысқа
мерзімді ескертумен нарықта сатылуы.
Өтімділік резерві ретінде қолданылатын активтердің өтеу мерзіміне
қатысты белгіленген талаптар ұсынылмайды, бірақ жалпы ережесі болады:
мерзімі қысқарған сайын жақсырақ. Нақтырақ болып мынадай әдіс саналады:
тәуекелділік бар кезде номиналды мөлшерлеменің өзгеруі маңызды емес болады.
Жақсы бірінші топты оңай ақшаға айналатын бағалы қағаздардың екінші
кезектегі резервтерін көптеген банктер өтелу мерзімін бір жылдан аз деп
санайды. Дегенмен бұл жуық нысана ақша нарығының номиналды мөлшерлемесінің
әсерінен өзгеруі мүмкін. Егер де мөлшерлемелер мықты ауытқуға бейімделген
немесе жоғарыласа, аз мерзімді қағаздар керек болады.
Сапалық және нақты ақша айналу шарттарымен барлық бағалы қағаздардың
түрлері жауап береді. Екінші ретті резервтер үшін қолайлы қазыналық
вексельдер болып табылады, сондай-ақ федеральді үкіметтердің және оның
органдарының басқа да бағалы қағаздары. Үкіметтік облигациялар тиімді болып
саналады, егер оларды өтеу мерзімі жақындаса, сондықтан мерзімі қысқарған
сайын пайыздық номиналды нормалардың өзгеру тәуекелділігі аз болады.
Сондай-ақ ауылдық жерлерде тұрғын-үй құрылысын несиелеу бойынша
Басқарма, Эскпортты-импортты банк, орта мерзімді несиенің Федеральді банкі,
кооперативтерді несиелеу бойынша банктер сияқты үкіметтік мекемелерінің
қысқа мерзімді бағалы қағаздары тиімді.
Жеке Үкіметтік емес секторлардың кейбір бірінші топты қысқа мерзімді
бағалы қағаздары екінші ретті резервтер ретінде де қолданылуы мүмкін.
Оларға банктік акцепттер және ашық нарықта ақшаға айналатын коммерциялық
қағаздар жатады. Банктік акцепт төлем мерзімі әдетте 180 күнге дейінгі
банкпен акцептелген шығындарды көрсетеді. Банктік акцепттердің пайда болуы
халықаралық сауданы қаржыландырумен байланысты, дегенмен ол айналымды
қаржыландырудың және ішкі сауда да тауарларының сақталуының нәтижелері
болуы мүмкін. Банктік акцепттердің нарықтағы жоғары активтілігімен
ерекшеленеді, ал қағаздардың өздері федеральды резервтік банктерде қайта
есептеу үшін тиімді.
Екінші кезекті резервтер үшін банктер коммерциялық қағаздарды сатып алады.
Соңғысы қысқа мерзімге коммерциялық операциялармен шығарылған вексельдер
болып табылады., әдетте 4-6 айдан кем емес. Осындай тәсілмен ақша алу үшін
коммерциялық операциялар өте жоғары несиеқабілеттілікті болуы тиіс. Соынмен
қатар олар ұсынушыларға құжат болады және индосаменттердің кейінгісіз
қолдан беріледі. Коммерциялық қағаздар мерзімі өткенге дейін банкте жиі
сақталады, дегенмен диллерлер оларды алдын-ала келісім бойынша сатып алады.
Дегенмен орналастыру теориясы айқын дәрежеде негізделген, оның
бағыттарын ұстанған жүздеген банктер 20-шы және 30-шы жылдары өтімділік
проблемаларынан қаша алмады. Кейбір банктер бағалы қағаздармен қамтамасыз
етілген онкольдық ссудалардағы өтімділікке тым сенді, есептей отырып осы
ссудалар 24 сағат ішінде қайтарып алынуы мүмкін. Өкінішке орай, бағалы
қағаздардың нарықтық құны төмендеген кезде банктер осы ссудаларды өтеуде
шығындалатынын білді.
Күтілетін табыстардың теориясы. Осы теорияға сәйкес банктік
өтімділікті жоспарлауға болады, егер несиелерді өтеудегі төлемдердің график
негізіне несие алушының болашақтағы табысын қойсақ. Ол жоғарыда
қарастарылған теорияларды жоққа шығармайды, бірақ несие алушылырадың
табыстарының ссудаларды өтеуімен байланысы несиені қамтамасыз етуде
акцептке қарағанда артығырақ байланысына ерекше көңіл аударады. Берілген
теория банктік өтімділікті несиелердің өтелу мерзімінің және инвестицияның
құрылымын өзгерте отырып жасауға болатынын пайымдайды. Өнеркәсіптік қысқа
мерзімді несиелер мерзімді ссудаларға қарағанда өтімдірек, ал
тұтынушылардың бөліп-бөліп төлейтін несиелері тұрғын-үй құрылысы мен
ипотекалық ссудаларға қарағанда өтімдірек.
Теория жеке несие түрлерінің дамуы мен тез өсуін, қазіргі уақытта
коммерциялық банктердің несиелік портфелінің маңызды бөлігін құрайтындар:
іскерлік фирмаларға мерзімдік несиелер, бөліп-бөліп өтелетін тұтынушылық
несиелер, қозғалмайтын мүлікке ссудалар. Осы ссудалардың бір жалпы өзіндік
қасиеті өтімділікті жоғарылату, дәлірек айтқанда: оларды бөліп-бөліп өтеуге
болады. Негізінде қарызды және пайызды өтеу арқылы ай сайынығ немесе тоқсан
сайынғы төлемдерді қарастыратын маңызды бөлігін несиелер құрайтын портфель
өтімді, сондықтан нақты қаражаттардың жүйелі ағымын жоспарлау оңай.
Өтімділік құралдар керек кезде нақты ақшаларды қолдануға болады, кері
жағдайда олар болашақта өтімділікті сақтау үшін қайта инвестицияланады.
Күтілетін табыстардың теориясы көптеген банктер иелерінің тиімді
сатылық портфелін жасалу негізіне салды: түсімдер болжамды және тұрақты
болу үшін өтелу мерзімі бойынша бағалы қағаздар жинап алынуына көмектеседі.
Бұл жағдайда нақтылы төлемдердің тұрақты көрсеткіші бойынша инвестициялық
портфелі пайыздардың және қарыздың тұрақты өтелуімен несиелердің портфеліне
жақындайды.
Активтермен басқарудың мәні. Активтермен басқаруында меншіктік және
тартылған құралдарды орналастыру жолдары мен тәртібі түсіндіріледі.
коммерциялық банктерге сәйкес бұл нақты ақшаға, инвестицияға, ссудаларға
және басқа да активтерге бөлу. Қаражаттарды орналастыру кезінде бағалы
қағаздағы инвестицияға және ссудалық операцияларға, соның ішінде бағалы
қағаздар портфелінің және өтілмеген ссудалардың құрамына ерекше назар
аударылады.
Проблемаларды ацйқын шешумен қаражаттарды орналастыру ең жоғары
табысты әкелетін “сатып алу” сияқты активтер болып табылады, осы жағдайда
банктердің басшысы тәуекелділікке баруға дайын. Дегенмен коммерциялық
банктерде қорлармен басқару бірнеше факторлар қатарымен шиеленіседі.
Біріншіден, банктер кәсіпкерліктердің аса реттуші саласы болғандықтан, олар
заң және бақылаушы органдардың қатаң бұйрығының сәйкестігінде қаражаттарды
орналастыру және асырылуы қажет. Екіншіден, банктермен және оның
клиенттерінің арасындағы қатынас ссудалары және салымдары бойынша сенімжәне
көмек негізінде құралады. Сонымен, басқа да барлық инвесторлар сияқты
коммерциялық банктердің акцияларын ұстаушылар инвесторлық тәуекелділікке
сәйкес және шығындарға ұқсас көлемі бойынша пайдамен салыстырмалы
табыстылық нормасына сенеді.
Заңды активтер және бұйрықтар коммерциялық банктердің активті
операцияларына екі жолмен әсер етеді: банктік қаражаттардың бөлігін осы
немесе басқа да активтік операциялар үшін инвестициялау тәртібін анықтай
отырып.
Банкпен тартылғанқаражаттардың үстем бөлігі клиенттердің бірінші
талаптары және өте қысқа мерзімдегі ескертулер бойынша төлемдерге жатады.
Сондықтан банкпен орынды басқарудың бірінші кезекті шарты салымшылардың
талаптарын қамтамасыз ету қабілеттілігіне сәйкес болып табылады. Екінші
шарты – банктік пайыздардың несиеге дәлелді қажеттілігін қамтамасыз ету
үшін жеткілікті қаражаттардың нақтылығы. Мұндай шешімдердің берілуі –
банктердің коммерциялық әрекеттерінің басты түрі. Банктердің қабілетсіздігі
несиеге клиенттердің дәлелді қажеттіліктерін қамтамасыз етеді, банктердің
ұжымды операцияларының тез жоғалуына алып келеді, соңғы нәтижесінде –
коммерциялық кредиттік операциялардың өмірге қабілеттілігі сияқты
банктердің күйреуі мүмкін.
Коммерциялық банктер - өтімділікке және қауіпсіздікке қатысты
шектеулер кезінде әрекеттері жеткілікті пайдалы болу қажет жеке іскерлік
ұйымдарға жатады. Сонымен бірге банктердің ролі елдердің ақша массасының
басым бөлігін жеткізуші ретінде осы экономика саласының өкілдеріне қоғам
алдында үлкен жауапкершілікті жүктейді. Қоғам банк жүйесінің
төлемқабілеттілігін өтімділігіне немесе тұрақтылығына күмәні болмауы тиіс,
ал салымшылар кез келген банктердің сенімділігіне толық сенімді болуы тиіс.
Кейбір қатынастарда банктердің салымшыларының және оның акция
ұстаушыларының мақсаттары келіспейді. Бұл келіспеушілік өтімділік1
талаптармен және коммерциялық банктердің әрбір қаржылық мәмілесінде болатын
күтілген пайдалық операциялардың арасындағы шарасыз қайшылықта көрініс
табады.
Бұл қақтығыс қаражаттарды орналастыру кезінде банк шешетін өтімділік
паен пайдалылықтың арасындағы ортақ проблемасы болуы мүмкін. Бір жағынан,
банктердің басшысы ұзақ мерзімді құнды қағаздарға қаражаттарды салу арқылы
алынатын жоғары пайдалылыққа мүдделі акция ұстаушының қысымын сезеді,
күмәнді несиеқабілеттілігімен несие алушыны несиелендіру және
қолданылмайтын қалдықтарды қысқарту. Екінші жағынан, банктердің басшысы
салымдардың артуы кезінде немесе бұрынғы клиенттер жағынан несиеге деген
сұранысты қамтамасыз ету үшін қажетті барлық әрекеттер банктердің
өтімділігін нашарлататынын біледі.
Несиелік және инвестициялық тәуекелділік кейде пайданы алуда
ықтималды варианттардың дисперсиясы ретінде қарастырылады. Мысалы,
үкіметтік ең қысқа мерзімді бағалы қағаздарға салымшылардан инвестор
белігілі бір табыс алуды күтеді. Екінші жағынан, 20 жылға мерзімімен төмен
сортты өнеркәсіптік облигацияларға инвесторлар несиелік тәуекелділікке және
пайыздық мөлшерлеменің өзгеру тәуекелділігіне тап болды.
1. Банктің өтімділігімен өздерінің міндеттемелері бойынша өз уақытысында
ақшаларды төлеу қабілеттілігі түсіндіріледі.
Осы инвесторлардың нәтижелері барлық салынған қаражаттарды жоғалтудан
қарастырылған табыстардың толықтай алынуына дейін, егер облигациялар
мерзімі біткенге дейін сақталса түрлендірілуі мүмкін. Осындай кең
диапазонда табыстардың мүмкін көздері әдетте аса жоғары пайыз ғана
инвесторды қаражаттарды салуға және белгіленген табыстардың бөлігін
жоғалту, тәуекелділікке баруға бел буады. Тәуекелділікті пайда нормасымен
салыстыру №1 суретте көрсетілген., мұндағы тәуекелділік (табыстың мүмкін
дисперсиясы) инвесторларға күтілетін пайда нормаларының стандарттық
ауытқуымен көрсетілген. Тәуекелділіктің өсу мөлшері бойынша (несиелік
тәуекелділіктің немесе инвестициялаудың мерзімінің көбеюі нәтижесінде)
күтілген пайдалардың нормасы да өседі. Капитал нарығының қисығы осы
нарықтағы тәуекелділік дәрежесі және талап етілген пайда нормасы арасындағы
келісімді көрсетеді.
N1 сурет. Тәуекелділік пен пайданың арақатынасы
Осылайша, банк тұрақты пайдалы инвесторға және несиелерге салынған
қаражаттармен бір уақытта жоғары тәуекелділікке барады.
Активтік операциялармен және келсі бөлімде қарастырылатын пассивтік
операциялар арасында өзара тәуекелділік бар. Өтімділікті кассаның
нақтылықтарының жоғары деңгейін сақтай отырып немесе жоғары өтімділікті
активтерге қаражаттарды орналастыра қамтамасыз етуге болады, сондай-ақ
банкке кепілдеме беріп қосымша салымдарыд тарту мүмкіндігі және басқа
көздерден ақша алу. Салымдар соммаларының үлкен құбылмалылығы, қарыздардың
мезігілінен бұрын өтеуді талап ету өтімділік активтерінің көбеюі
қажеттігіне себепші болады. Сондай-ақ бірінші жағынан салымдар және заемдық
қаражаттар бойынша банктердің шығынымен және екінші жағынан - әртүрлі
активтік операциялардан табыстары арасында тікелей байланыс бар. Өтімділік
шегінен шықпай банктік операциялардың пайдалылығын жоғарылату тартылған
құралдармен және несиелермен инвесторлардың шектелген табыстары бойынша
шектелген шығындарды мұқият салыстыруға көмектеседі.
Активтермен басқару әдісі. Осылайша коммерциялық банктер пайдалылық
және өтімділікті төмендетпей әртүрлі активтік операцияларына тартылған
қаражаттарды бөлу. Сонымен қатар коммерциялық банктер қаражаттарды
орналастырудың үш әдісімен басшылыққа алады.
Қаражаттардың жалпы қор әдісі. Схемалық бұл әдіс №2 суретте
көрсетілген.
Әртүрлі көздерден, талап етілгенге дейінгі салымдар, жинақылық, мерзімдік
салымдарды қоса түсетін қаражаттарды орналастыруға коммерциялық банктердің
басшысы жауап береді, сондай-ақ банктердің меншік капиталы. Қарастырылып
отырған әдістердің негізінде барлық ресурстарды біріктіру идеясы жатыр.
Сонан соң жалпы қаражаттар ыңғайлы болып саналатын активтердің түрлері
(ссудалар, мемлекеттік бағалы қағаздар, кассалық нақтылық және т.б.)
арасында бөлінеді. Қаражаттардың жалпы қоры моделінде нақты активтік
операциялардың жүзеге асырылуы үшін олардың орналастырылуы банк алдына
қойған мақсаттарына жетпейінше, қаражаттардың қайдан келгендігіне маңызды
емес.
Қаражаттар көзі Қаражаттарды орналастыру
N2 – сурет. Қаражаттардың жалпы моделі арқылы активтермен басқару
Берілген әдіс өтімділік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Бөлім. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару теориясы.
1. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Коммерциялық банктің өтімділік құралдарына қажеттілігі ... ... ... ... 6
2. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару теориясы ... ... ... ... ... .14
1. Активтермен басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..16
2. Пассивтермен басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 4
3. Төлемқабілеттілікті басқару теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2 Бөлім. Ұлттық банкпен коммерциялық банктің іс-әрекеттерін реттеу және
өтімділігін басқару.
2.1 Банктің жүйедегі өтімділігін қолдауға бағытталған Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.2. Коммерциялық банктің сенімділігін басқару ... ... ... ... ... ... ... 49
3 Бөлім. Коммерциялық банктердің өтімділігін талдау әдістері және оны
болашақта жоғарылату бағыттары.
3.1 Коммерциялық банктің балансының өтімділігін талдау ... ... ..64.
3.1.1 Өтімділікті басқару механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
3.1.2 Өтімділік коэфициенттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 5
3.1.3 Тұран Әлем банктің Алматылық бөлімшесінің өтімділік
коэфициенттерін анықтау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
3.2 Тұран Әлем банктің Алматылық бөлімшесінің пруденциалды
нормативтерді орындауы және оларды оптимизациялау
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
3.3 Банктің өтімділігін жоғарылату бойынша негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .106
Әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .110
Тіркемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..111
Кіріспе
Осы дипломдық жұмыстың кіріспесінде коммерциялық банктердің өтімділік
пробелмалары көптеген ТМД елдерінің, оның ішінде Қазақстанда экономиканың
өтпелі шарттарында өте күрделі болуын айтуға болады.
Егер ҚР-ның банк жүйесінің дамуын талдайтын болсақ, онда 1995 жылдың
қаңтар айынан бастап банк жүйесінің сандық қысқаруы басталды, оның негізгі
мақсаты республикалық банк жүйесіндегі сенімділікті жоғарылату болып
табылады.
Банктердің қысқаруы Ұлттық банктің қатаң талаптарымен, бактер
арасындағы бәсекелестіктің күшеюі жолымен болады.
Ұлттық банктің негізгі міндеті – барлық банктердің іс-әрекеттерінің
сапалық жақсаруы және әлемдік стандартқа жақындаған (10-15 банктердің)
топтарының құрылуы.
1995 жылы 1 қаңтарда 237 банк тіркелген, олардың 25-нің бас валюталық
лицензиясы болды, жарғылық қорларының көлемі бойынша олар республиканың өте
ірі банктері болып саналды. Жалпы саннан тек 8 банктердің жарғылық қоры 5
млн. доллардан және одан жоғары болды.
1995 жылы 1 наурызыда республикамызда 178 банк өз жұмысын атқарды, ал
1995 жылы 1 маусымда – 167 банк, 1995 жылдың 1 маусымында тіркелген
банктердің жарғылық қоры 7,2 млрд. теңге, меншік капиталы- 8,2 млрд. тенге
құрады.
1995 жылдың 1 қыркүйек айында 147 банк өз жұмысын атқарды, олардың 83-
і Алматыда шоғырланған.
1995 жылдың басында Ұлттық банк пруденциалды нормативтердің
механизмін кең қолданды. Қазіргі уақытта Ұлттық банк келесі нормативтердің
орындалуын бақылайды:
1) минималды жарғылық қорды;
2) капиталдардың жеткіліктілігі;
3) бір несие алушыға максималды тәуекелділікті;
4) өтімділік коэффициенті;
5) резервтік талаптар;
6) валюталық позиция;
7) негізгі құралдарды алудағы қаражаттардың жеткіліктілігі.
Нормативтердің орындалуы немесе орындалмауы банктердің іс-
әрекеттерін бағалаудағы негізгі критерий болып табылады. 1993-1995 жылдар
аралығында 80 банктердің нормативтік талаптарды орындамағаны үшін банктік
операцияларын жүргізуге лицензиялары кері қайтарылды.
1995 жылдың соңында тарату процесінде 62 банк қатысты. 1995 жылдың
соңында Қазақстанда тек 6 шын мәнінде таратылды. Кейбір жағдайларда бұл
процедура 2 жылға да созылды.
Ұлттық банк мемлекеттік реттеу органы ретінде банктік секторда болып
жатқан өзгерістерге керекті бағыттарды көрсетуге күш қолданды. Кейбір
процестер әлдеқашан апатты жүрмейді, мысалы, қолайлы жағдай пайда болғанда
банктердің бірігуі сияқты.
Заңдармен сәйкес банктердің қатары бойынша қорғау тәртібі енгізілуі
мүмкін.
Ірі банктердің бірі болған Агропромбанк санация тәртібінде
айтарлықтай ұзақ уақытта болды. Банктердің қазіргі жағдайы бойынша санция
қажетті нәтижелерді берді, банк есептік-кассалық қызмет көрсетуді жүзеге
асыруда және жоғалған клиенттерін қайтаруға тырысады.
1996 жылғы оқиға көрсеткендей, санация процедурасы әрдайым
қанағаттанарлық қорытынды алып келмейді және банкроттықтан Қазақстандық ірі
банктер де сақтандырылмаған, орта және кіші банктерді қоспағанда.
Жоғарыда айтылғандардың барлық нәтижесі 1996 жылдың желтоқсанында
екінші деңгейдегі банктердің саны 106 құрады және олардың сандарының одан
әрі қарай қысқаруына тенденция бар, олардың жұмыстарының жақсаруына алып
келуі мүмкін, сондай-ақ банк жүйесінің өнімділігі мен сенімділігін тұтастай
жоғарылатады.
2002 жылдың 1 шілдесінде республикада екінші деңгейдегі 42 банктер
жұмыс істеді. Олардың 4 мемлекеттік, 1 мемлекет аралық, 7 банктер шетелдік
қатысушылармен. Ұлттық банк банктік қадағалау жұмысын ұзақтан қадағалау
ретінде жалғастырады, яғни банктердің есептілігін (есеп берулерін)
пайдалануы бойынша пруденциалды нормативтердің орындалуын бақылау, банк
ішіндегі банктік инспекция сияқты. Ұлттық банкпен бекітілген пруденциалды
нормативтердің және басқа да нормативтердің жүйелік бұзылғандығы үшін осы
жылдың ақпан айында 7 банктің бөлек банктік операцияларын жүргізуге
лицензиясы қайтарылды. Қара тізімге АПБ “Казпочтабанк”, АБ “Сары-Арка
банк”, ЧБ “Жалгас”, ААҚ “Игілік-банк”, АБ “Ақ-төбе”, ЖАҚ “Алға-банк”, АБ “
Цветметбанк ” кірді. Сондай-ақ нормативтік актілердің бұзылғандығы үшін
және Ұлттық банктің бұйрығымен орындалмағаны үшін наурыз айында ашылуға
рұқсаттары қайтарылды және келесі акционерлік банктердің банктік
операцияларын жүргізуге лицензияларын қайтарып берді “Алтын дән банк”,
“Паритет”, “Казтрансбанк”.
Сонымен қатар халықтық коммерциялық банктерге сенімсіздігін ескеру
қажет. Сондықтан кез келген уақытта клиенттер алдындағы міндеттемелерін
қанағаттандыру қабілеті бәсекелестік күресте маңызы зор фактор болып
табылады.
Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің барлық өскен
қабілетсіздігі төлемдерді жүзеге асырумен шиеленістер нақты капиталдың
дамуы үшін ұзақ мерзімді несиелерді беру кәсіптік өндіріс төлем
қабілеттілігіне шарасыз әсер етеді және өндірістің одан әрі төмендеуіне
алып келеді.
Экономикалық құлдырау жағдайында коммерциялық банктер жоғары
тәуекелділікте жұмыс атқарады. Осы туралы банктердің банкроттығының кең
тараған себептері:
– қатысушылардың жаңа капиталды сәтсіз іздеулері;
– “жалған” несиелердің берілуі;
– жоғары басқару қатарындағы жемқорлық;
– активтерді жоғалту тәуекелін уақытында анықтай алмайтын
мамандандырылмаған басшылық;
– банктік шығындардың өсуі;
– сұраныстан арту мүмкіндіктері;
– қаржылық нарықтағы жағдайы және банктердің клиенттері туралы
ақпараттардың сапасыз талдануы.
ҚР-ғы жалпы әлеуметтік-экономикалық саяси жағдайлары
қаржылық нарықтың тұрақсыздығы банктердің банкроттық процестерінің кең
өсуінің туындауына алып келді. Қазақстанның қаржылық нарығындағы соңғы
уақыттағы оқиғасы әлеуметтік банктердің мамандарынынң қорытындыларының
дұрыстығын дәлелдейді, яғни олар 1992-1993 жылдары ҚР-ғы коммерциялық
банктер екі шарасыз проблемамен: өтімділік және активтердің портфелімен
қақтығысатынын ескерткен.
Осылайша, жоғарыда көрсетілгендерді ескере отырып, сондай-ақ
сенімділікті жоғарылату мақсатымен сандық ықшамға бағытталған банктік
жүйелердің даму тенденциялары, өнімділікті және төлемқабілеттілікті
басқаруға қажеттілік күннен күнге өсуде деп айтуға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады:
а) банктердің балансын талдау;
б) баланстардың өтімділігіне салыстырмалы талдау жасау;
в) пруденциалды нормативтердің орындалуын қарастыру;
г) ҚР-ң банктерінің сенімділігіне талдау жасау;
д) ҚР-ң банктеріне рейтинг құру.
Дипломдық жұмыстың мақсаттарының нәтижелерінен келесі міндеттер
(тапсырмалар) қойылады:
а) КБ-ң өтімділігін басқару теориясын қарастыру;
б) ҚР-дағы коммерциялық банктердің баланстарының өтімділігін бағалауды
жүргізу;
в) банктердің сенімділігі мен төлемқабілеттілігін талдау;
г) банктердің өтімділігін, төлемқабілеттілігін және сенімділігін жоғарылату
сферасындағы потенциалды айқындайды.
1 Бөлім. Коммерциялық банктің өтімділігі мен төлемқабілеттілігін
басқару.
1. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару.
1. Коммерциялық банктің өтімділік құралдарына қажеттілігі.
Өтімділік түсінігі. “Өтімділік” термині (лат. Lіquіdus – сұйық,
ағымдық) тез өтетін, сатылатын, материалдық құндылықтардың ақша
қаражаттарына аайналуын білдіреді.
Коммерциялық банктің өтімділік түсінігі банктің өз мерзімінде және
толық қамтамасыз ету өзінің міндетті және қаржылық міндеттемелерін барлық
контрагенттерінің алдында орындау, банктің жеткілікті меншік капиталының
нақтылығымен оптималды орналастыру мен мерзіміне сәйкес есептелген
баланстың активтік және пассивтік бөлімдері бойынша қаражаттардың көлемімен
анықталады.
Басқаша айтқанда, коммерциялық банктің өтімділігі үш өзара обьективті
қажетті арақатынастарды құрайтын – банктің меншік капиталын, тартылған және
орналастырылған қаражаттардың олардың құрылымдық элементтерімен оперативті
басқару жолымен күнделікті қолдануға негізделеді.
Әлемдік банктің теорияда және практикада өтімділік “қор” ретінде
немесе “ағым” ретінде түсіндіріледі. Сонымен қатар өтімділік “қор” ретінде
осы саладағы қолданылмаған резервтер арқылы олардың жоғары өтімділік
салаларының пайдасына активтер құрылымының өзгеру жолымен белгілі бір
нақты уақытта клиенттерінің алдындағы өзінің міндеттемелерін орындау
коммерциялық банктің деңгейін анықтау мүмкіндігі жатады.
Өтімділік “ағым” ретінде активтер мен пассивтер бөлімдерімен, қосымша
заемдық қаражаттардың тартылуымен , табысты өсіру жолымен банктің қаржылық
жағдайларын жоғарылатумен сәйкес тиімді басқару арқылы белгілі бір уақыт
ағымында қалыптасқан ұнамсыз өтімділік деңгейін өзгерту немесе әділ
жеткізілген қажетті өтімділік деңгейінің нашарлауын болдырмауда (оны
сақтау) коммерциялық банктің қабілеттілігін бағалауды ұйғарады.
Осылайша, әрбір коммерциялық банк нақты уақыт кезеңінде талдау
ретінде оның құралған жағдайлары негізінде өзінің өтімділігін берілген
деңгейде сақтауды дербес қамтамасыз етуі тиіс, сондай-ақ келесідей
ғылыми негізделген экономикалық саясаттың жүргізілуі жарғылық капиталдың,
арнайы бағыттағы және резервтік қордың қалыптасуы, ұйымдастырушы жақтардың
заемдық қаражаттарды тартуы, белсенді активтік операциялардың жүзеге
асырылу және қызметтернің нәтижелерін болжамдау.
Сонымен қатар, коммерциялық банктің қызметтері жинақ түрінде ақша
қаражаттарын орналастырушы мен оларға мұқтаж адамдар арасында делдал
ретінде шығуы осы қаражаттарды ұтымды тартуда және оларды ссудаға беру
немесе жалпы табыстылықты қамтамасыз ету үшін, соның ішінде пайда алу өте
жоғары мөлшерлеме бойынша инвестициялауда болады.
Операциялық қыхметтерін жүзеге асыру үшін ақшалай қаражаттардың
тартылуы мен және оларды болашақты сұраныстың белгісіз нарықтық шарттарда
орналастырумен және белгілі бір кезеңге нақты қаражаттардың түсуімен
байланысты банкке өтімділік формасындағы қаражаттар қажет, яғни аз ғана
жоғалту тәуекелділігімен немесе онсыз жалпы нақты ақшаға оңай және тез
айналатын активтер сияқты.
Осылайша, коммерциялық банктің өтімділігі – бұл активтердің нақты
ақша қаражаттары ретінде және оларды осы сияқты тез айналатын ретінде
қолданылу мүмкіндігі.
Коммерциялық банк өтімді болып саналады, егер нақты қаражаттар соммасы
және басқа да өтімділік активтер, сонымен қатар міндетті және қаржылық
міндеттемелердің өз мерзімінде өтелу үшін басқа көздердегі қаражаттардың
жеткілікті тез шоғырландыру мүмкіндігі. Сондай-ақ, өтімді резерв кез-
келген күтілмеген қаржылық қажеттіліктерді: несие немесе инвестиция жасау
бойынша пайдалы келісімдерді жасау; несиеге сұраныстың тұрақсыздығының
мерзімдік және күтілмеген орнын толтыруды, салымдардың кенеттен шығарылуы
жағдайында қаражаттардың толтырылуы және т.б. қанағаттандыру үшін қажет.
Отандық экономикалық әдебиеттерде, халықаралық банктік терминологияда
бекітігеннен айырмашылығы, бір мерзімде екі түсінік қосылады – банк
балансының өтімділігі және төлемқабілеттілігі, соңғысын келесідей несиелік
институттарының өтімділігі мен төлемқабілеттілігін сақтау тәсілдері және
әдістерінің теңестірілуіне әкеледі.
Егер біріншісі банктің өзінің үлкен дәрежелі ісі болса және ол
белгіленген нормалар деңгейінде өзінің өтімділігін сақтауды нақты шартағы
осы және басқа да тәсілдерді дербес таңдайды, ал екіншісі, ереже бойынша,
ұлттық банк арқылы мемлекеттің қызметтеріне жатады.
Сонымен, банк өтімді болып саналады, егер банк басқа көздерден тез
шоғырландыру мүмкіндігі бар ақша қаражаттарының соммалары өз кезегінде
пассивтер бойынша міндеттемелерін орындауға мүмкіндік береді. Банк өзінің
тұрақтылығын сақтау мақсатында ақшы нарығы жағдайының, клиенттердің немесе
банк серіктерінің қаржылық жағдайларының өзгеруімен шығуы мүмкін күтілмеген
міндеттемелерінің орындалуы үшін белгілі өтімділік резервтері болуы тиіс
екеніне ерекше көңіл аудару керек.
Баланстың өтімділігі. Баланс өтімді болып саналады, егер оның
жағдайлары активтер бойынша қаражаттарды тез ақшаға айналдыру арқылы
пассивтер бойынша мерзімдік міндеттемелерді жабуға мүмкіндік береді.
Банктің активтерінің ақшалай формаға тез айналу мүмкіндігі оның
міндетемелерді орындауы үшін бірқатар факторлармен анықталады, оның
ішіндегі негізі қаражаттарды орналастыру мерзімінің ресурстарының тартылу
мерзімімен сәйкестілігі болып табылады. Басқаша айтқанда, мерзімі бойынша
пассив қандай болса, актив те сондай болу қажет; сонда баланста ақшалай
формада активтер бойынша босатылған қаражаттардың мерзімімен соммасының
және банктің міндеттемелері бойынша болашақтағы төлемнің мерзімі мен
соммасы арасындағы тепе-теңдігі қамтамасыз етіледі.
Банктің баласының өтімділігіне оның активтерінің құрылымы әсер етеді:
активтің жалпы соммасындағы бірінші топты өтімділік құралдарының үлесі
көбейген сайын, банктің өтімділігі жоғары болады. Банктің активтерін
өтімділіктің дәрежесі бойынша үш топқа бөлуге болады:
1. Дереу дайындықта тұрған өтімділік құралдары немесе
бірінші топты өтімділік құралдары. Соның ішінде – касса,коммерциялық
шоттағы қаражаттар, бірінші топты вексельдер және мемлекеттік бағалы
қағаздар.
2. Банктің қарамағындағы ақшалай құралдарға айнала
алатын өтімділік құралдар. Банктің пайдасына орындалу мерзімімен 30 күн
ішінде, биржада тіркелген бағалы қағаздардың шартты орындалуын (басқа
кәсіпорындарда және банктерде қатысуы ретінде), басқа да құндылықтарда
(материалдық емес активтерді қосқанда) несиелер және басқа да төлемдер
туралы сөз болады.
3. Өтімділік емес активтер – бұл мерзімі өткен несиелер және
сенімсіз қарыздар, банкке тиісті және негізгі қорға қатысты ғимараттар мен
құрылыстар.
Халықаралық банктік тәжірибеде активтердің ең өтімділік
бөлігі болып кассалық нақты ақшалар, мұнда тек кассадағы ақшалар ғана емес,
сондай-ақ берілген несиелік институттардың ұлттық банктегі ағымдық
шотындағы ақшалай қаражаттар да түсіндіріледі. Нарықтық экономикалық
елдерде өтімділік топтары болып банк Ұлттық банкте қайта есептейтін бірінші
топты қысқа мерзімді коммерциялық вексельдер, мемлекетпен кепілдендірілген
бағалы қағаздар саналады. Аз өтімділік ұзақ мерзімді бағалы қағаздардағы
банктік инвестициялар болып табылады, өйткені оларды қысқа мерзім ішінде
әрқашан да ақшаға айналдыру мүмкін емес. Қиын өтімділік активтер ретінде
ұзақ мерзімді ссудалар және қозғалмайтын мүлікке салымдар қарастырылады.
Сонымен қатар, банктің өтімділігі бөлек активтік операцияларының
тәуекелділік дәрежесінен тәуелді: банктің балансында жоғары тәуелділік
активтерінің үлесі көп болған сайын, оның өтімділігі төмен болады. Сонымен,
тәжірибеде қалыптасқан сенімді активтерге нақтылай ақша қаражаттары
қатысты, ал жоғары тәуекелділікке – банктің ұзақ мерзімді салымдары.
Банктің несие алушыларының несие қабілеттілік дәрежесі ссудалардың өз
уақытында қайтарылуына және банктің балансының сол өтімділігіне маңызды
әсер етеді: банктің несиелік портфелінде жоғары тәуекелді несиелердің үлесі
көп болған сайын, оның өтімділігі төмен. Өтімділік сонымен қатар баланстың
пассивтерінің құрылымынан тәуелді. Егер талап етілгенге дейінгі салымдар
бойынша салымшылар кез келген уақытта ақшаларды талап етуге құқылы болса,
онда мерзімдік салымдар банктің қарамағындағы азды-көпті ұзақ кезеңде
болады, және сондықтан басқа тең шарттар кезінде талап етілгенге дейінгі
салымдардың үлесінің төмендеуі, банктік өтімділікті төмендетеді. Басқа
несиелік мекемелерден банкпен алынған депозиттер мен қарыздардың
сенімділігі баланстың өтімділік деңгейіне әсер етеді.
Банктің балансының өтімділігі активтер мен пассивтердің арақатынасын,
активтердің құрылымын көрсетететін арнайы көрсеткіштерді есептеу көмегімен
бағаланады. Халықаралық банктік тәжірибеде көбінесе осы мақсаттарда
өтімділік коэффициенті қолданылады. Соңғысы несиелік мекеме балансының
активтерінің әртүрлі топтарының белгілі бір пассивтерінің топтарымен
арақатынасын көрсетеді немесе керісінше, пассивтердің активтермен.
Өтімділік көрсеткіштері әртүрлі елдерде атаулары, қалыптасқан тәжірибемен
және банктің көлемі мен мамандырылуынан дәстүрлі тәуелді, несие саласындағы
және басқа жағдайлармен қатар саясаттың жүргізілуімен байланысты оларды
есептеудегі әртүрлі методикалары бар. Әдетте өтімділікті бағалу үшін қысқа
мерзімді және орта мерзімді өтімділік коэффициенттері қолданылады; олар
қысқа мерзімді өтімділік активтерінің қатынасы немесе орта мерзімді
активтердің мерзімі бойынша пассивтерге арақатынасы ретінде есептеледі.
Нарықтық экономикалық елдер қатарында банктер өтімділік нормасы деп
аталатын оптималды деңгейден төмен емес өтімділік коэффициеттерін сақтауға
міндетті.
Өтімділік нормалары бір елдерде банктік және валюталық бақылау
органдарымен бекітіледі, басқа елдерде – банктік заңдармен; олардың көлемі
жинақталған тәжірибенің және нақты жергілікті шарттарының есебімен
анықталады. Біздің елімізде коммерциялық банктердің өтімділігіне бақылау
мақсатында 1989ж алпыс жылдық үзілістен кейін өтімділік нормалары
енгізілген. Банктің өтімділік деңгейін бағалау нақты банктің бекітілген
нормалары мен өтімділік коэффициенттерінің мағынасын салыстыру жолымен
жеткізіледі. Талап етілген деңгейде өтімділікті сақтау пассивтік және
активтік операциялар саласында банктің белгілі саясатын жүргізу, ақша
нарығының нақты шарттарының есебімен шығарылатын, клиентураның
ерекшеліктері, орындалған оперциялардың ерекшеліктері, жаңа нарықтарға шығу
мүмкіндіктері және банктік қызмет көрсетудің даму көмегі бойынша жүзеге
асырылады.
Коммерциялық банктердің өтімділік құралдарына қажеттілігі.
Әлемдік банк ісі тәжірибесіндеанктің өтімділік құралдарына қажеттілігн
анықтау үшін қол жетерлік және жаппай қолайлы формулалары жоқ.
Банктің бөлек алынған өтімділіктің қажетті соммасы салымдардың жалпы
соммасының ауытқуынан және несиеге сұраныстан тәуелді.
Өз кезегінде, бұл ауытқулар сол және басқа елдердің экономикасындағы
жағдайлардан тәуелді болады, мұнда әрдайым өзгерістер болады: программалық-
мақсаттық, кездейсоқтық, мерзімдік, циклдік, ұзақ мерзімді және т.б.
Программалық-мақсаттық оқиғалардың мысалы ретінде Қазақстан
Республикасының бүгінгі экономикасы және оның халықтық шаруашылықтың, оған
қоса банктік, қаржылық және ақша-несиелік барлық сферасындағы нарықтық
қатынастарға өту кезінде жүргізілген экономикалық саясаты бола алады.
Кездейсоқтық өзгерістер және олардың масштабын алдын-ала болжау қиын,
сондықтан олар қандай да бір тұрақты үлгі қолданбайды, дегенмен олар,
сөзсіз салымдардың және несиеге қажеттілігінің деңгейіне әсерін тиігзеді.
Кездейсоқтық өзгерістердің мысалы ретінде ереуілдер, тасқын, соғыс
кезіндегі үрейлер сияқты, сондай-ақ кейбір ординарлық емес экономикалық
және саяси әркеттер бола алады.
Мерзімдік өзгерістер, мерзімнің ауысуымен тікелей байланысты,
кездейсоқтықтан айырмашылығы әр жылда қайталанады. Уақытысында үйреншікті
жағдай мерзім үшін біршаа өзгеруі болады. Ауылдық жерлерде орналасқан банк
күзде өнімді жинаудан кейін салымдардың өсуімен және көктемде несиеге үлкен
сұранысымен кездеседі. Құрылыстарға несиелердің қажеттіліг әдетте жаз
айларында қыс айларына қарағанда жоғары. Мерзісдікті анықтайтын фокторы
сөзсіз ауа-райы болып табылады, сондай-ақ дәстүр де әсер етеді: мысалы,
желтоқсанда жаңа жыл алдында бөлшек сатулардың көбеюі.
Циклдік өзгерістерді алдын-ала болжау мерзімдікке қарағанда қиынырақ.
Іскерлік белсенділігінің басылуы кезінде несиеге және салымдарға сұраныс
қысқарады.
Дегенмен ҚР-ның бөліктік жүйесіне соңғы әсері ақша-несие саясатын
жүзеге асыру бойынша Ұлттық банктің әрекеттерінен толық тәуелді болады.
Ұзақ мерзімді ауытқулар немесе тенденциялары бөлек экономикалық
циклдерге қарағанда көп ұзақ кезең ағымында әрекет етеді. Олар бірнеше
циклдерді қамтуы мүмкін жәнемынадай қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
факторлардың тұтынуда, жинақтауда, инвестициялық процесте, халықтың саналуы
және өндірістің техникалық деңгейінде жұмыс істейтіндердің нәтижелері болып
табылады.
Банктік салымдардың деңгейіне өтімділікті жоспардауды аса қажет
ететін көптеген экономикалық факторларға әсер етуі әбден мүмкін.
Өтімділік ресурстарға қажеттіліктерді есептеуде сол немесе басқа
кезеңде банк салымдар және несиелердің деңгейіне берілген өткен кезеңге
қатысты күтілген өзгерістерден шығуы мүмкін. Өтімділік динамикасына немесе
резервтің артығы үш факторға әсер етеді:
1. Салымдардың көбеюімен немесе азаюымен байланысты қаражаттарды алу
немесе жоғалту;
2. Несиелердің жәненемесе инвестициялардың өсуімен немесе қысқаруымен
байланысты;
3. Салымдардың өсуі немесе қысқаруы салдарынан міндетті резервтердің
көлемінің көбеюі немесе азаюы.
Шартты банктің өтімділік ресурстарына қажеттілігін есептеу N1
кестеде көрсетілген.
Өтімділік ресурстарға қажеттілігін кез келген қалаған кезеңде
есептелуі болады. Кестеге сәйкес қосымша қорлардың түсуі жылдың бірінші
тоқсанында күтіледі, бірақ қалған уақытында банкке өтімділік ресурстарының
қажеттіліктерін жабу үшін қаражаттарды тартуда көп күш ұстау керек болады.
Бұл қажеттіліктер салымдардың өсуі жылдың басында осы қорлардың шығарылған
орнын толтыру міндетті резервтердің көбеюін талап етеді.
КБ-ң шартты өтімділік қаражаттарына
қажеттілігінің есебі (мың долл.)
1-кесте
СалымдарӨткен Міндетті Ссудалар Өткен өтімділік құралдарының
айдағы резервтегі айдағы жетіспеушілігі(-)
өзгерістеөзгерістер өзгерістнемесе артықшылығы (+)
рмен (бастапқы ермен
салыстырғдеңгейі салыстыр
анда 10%) ғанда
Абсолют Жиналған
тік соммалар
соммалар
1 2 3 4 5 6 7
Гр2-гр3 Сумма
Гр 5 Строк
Желтоқсан 10900 - - 7000 - - -
Қаңтар 10800 -100 -10 6500 -500 +410 +400
Ақпан 10750 -50 -5 6490 -10 -35 +375
Наурыз 10440 -310 -31 6400 -90 -189 +186
Сәуір 9900 -540 -54 6440 +40 -526 -340
Мамыр 9840 -60 -6 6460 +20 -74 -414
Маусым 9810 -30 -3 6500 +40 -67 -481
Шілде 9720 -90 -9 6530 +30 -111 -592
Тамыз 9790 +70 +7 6720 +190 -127 -719
Қыркүйек 9840 +50 +5 6800 +80 -35 -754
Қазан 9980 +140 +14 7200 +400 -274 -1028
Қараша 10500 +520 +52 7680 +480 -12 -1040
Желтоқсан 10940 +440 +44 8040 +360 +36 -1004
Егер де салымдардың соммаларының және саудаларға, инвестицияларға
сұраныстың өзгерісін толық дәл алдын-ала болжай алатын болсақ, онда
өтімділік құралдарының қажетті проблемаларын анықтауда едәуір жеңілдейтін
еді. Тапсырманың қиындығына қарамастан банктер салымдар мен несиелердің
көлемін болжамдауға тырысуы қажет.
Ірі банктер болжамдауды екі негізгі тәсілдермен жүзеге асырады.
Олардың бірі әрбір клиенттермен жүргізілетін салымдардың күтілетін
деңгейіне және несиеге қажеттіліктің талдауын шамалайды. Бұл тәсілмен
әдетте несие қабілеттілікті бағалу бойынша бөлімінің қызметкерлері
қолданады: әрқайсысы өздерінің шоттар топтамасы бойынша болжам жасайды.
Үйлестік және осы болжамдардың жинақталуы үшін экономикалық бөлім,
бақылаушылар бөлімі, қазынашылық бөлімі немесе жоспарлауға жауап беретін
арнайы жұмысшылар тобы жауапкершілік алады.
Екінші тәсіл ссудалардың және салымдардың көлемін есептеу – көздерін
болжамдау және елдегі жалпы инвестициялық қорды қолдану. Есептеулер жеке
меншік және мемлекеттік секторлар үшін экономикада қолданылатын ереже
ретінде эконометриялық болжамдау тәсілдерімен жасалады. Жеке меншік
секторларының қажеттілігін бағалау қаражаттардың түсімін бағалаумен
салыстырылады. Сонда банктік несиелерге жалпы қажеттілікті қаражаттарға
қажеттіліктер мен оларға түсімдер арасындағы айырма ретінде анықтауға
болады, олай болса нақты банк несиелерінің нарықтағы үлесін есептей алады.
Бұл тәсіл көп жағдайда ірі банктерде қолданылады, сондықтан кіші банктер
әдетте соншама қиын есептеулерді жүзеге асыру үшін маман қызметкерлермен
қамтамасыз етілмеген.
Салымдар мен ссудалардың деңгейін болжамдай отырып, осы банктер
негізінде өзінің өткен тәжірибесінен жорамалдайды. Салымдар мен несиелердің
деңгейінде мүмкін болатын ауытқулардың масштабын бірнеше жылға немесе
экономикалық цикл кезеңіндегі орташа айлық мәліметтердің кестелері және
графиктері жиі айтылуы мүмкін.
Банк қандай да болмасын, ірі немесе кіші, оның өтімділік ресурстарға
қажеттілігін болжамдау кезінде жергілікті ретіндегі және жалпы ұлттық
аспектілері ретінде де ескеру қажет. Жергілікті деңгейде бірінші кезекте
салымдардың түрлеріне, көздеріне және тұрақтылық дәрежелеріне назар
аударылады. Жинақтаушы салымдарды мерзімдік салымдармен салыстырғанда
тұрақтырақ, ал мерзімдік салымдар – талап етілгенге дейінгі салымдармен
салыстырғанда тұрақты болып келеді. Бұл ереже ретінде бөлек шоттарға
қатысты әділетті, бірақ банктің жалпы салымдары туралы болғанда әрқашан да
дұрыс емес. Көптеген кіші және орташа шоттардан құралған талап етілгеге
дейінгі салымдар жалпы алғанда бірнеше ірі іскерлік фирмалардың немесе
жекеше салымшылардың шоттарынан құралған салымдарға қарағанда тұрақтырақ,
өйткені шоттардағы қалдықтардың ауытқуының дәл келуі тек кейбір іскерлік
фирмалар ұшін.
Салымдардың және несиелердің мерзімдік ауытқуының себебі – банк
операцияларының аймағында экономикалық әрекеттегі диверсификациясының
жеткіліксіздігі болып табылады. Бөлек аймақтың экономикасы бір немесе
бірнеше ұқсас тарауларда өндіретін салалардан тәуелді болуы сирек
кездесетін оқиғалар емес.
Дегенмен Қазақстан Ресубликасындағы көптеген банктер кіші
кәсіпорындар категориясына жатады және операцияларын экономикалық аймақтың
шектелген шамасында жүзеге асырады, олардың әрекеттеріне шектен тыс
қалыптасқан факторлар да әсер етеді. Мысалы, ақша-несиелік және салықтық
саясатының шаралары басында ақша нарығының ірі орталықтарында сезіледі,
бірақ ертелі-кеш олар барлық банктерді жанап өтеді.
Кіші болсын, алыста болсын бірде-бір банк ақша-несие саясатының
ықпалынан кете алмайды. Демек әрбір банктің басшысы банктік жүйе және әрбір
банк жаңа несиелерді жеткізу үшін қажет шектелген бос қаражаттармен
кездескен жағдайда жалпы ұлттық тенденцияларды біліп отыруы қажет.
Өтімділік проблемасы өте қиын болып табылуы мүмкін, сондықтан осы кезде
несиеге сұраныс өсу қарқыны бойынша әдетте салымдарды басып озады. Пайыздық
мөлшерлеме орасан жоғары деңгейге дейін өсуі мүмкін. Егер банк несиеге
деген сұранысты қанағаттандыру үшін жеткілікті өтімділікті орналастырса, ол
жоғары саудалық пайызды тиімді қолданады және сол арқылы өзінің пайдасын
көбейтеді. Егер де өтімділік құралдары аз болса, банк жоғары пайдасы бар
несиелерді жеткізуден бас тартады немесе клиенттер жағынан несиелерге
сұранысты жабу үшін бағалы қағаздардың крсын жоғалту мен аз өтімділіктің
орнын толтыру.
Осылайша, банктік өтімділіктің деңгейіне коммерциялық банктің
әрекеттерінде маңызды бағыттары болатын есептеу, жоспарлау және басқару
сұрақтарымен байланысты көптеген экономикалық және басқа да факторлар әсер
етеді.
Осы факторлар негізіндБанктік өтімділікті басқару теориясы
коммерциялық банктердің ұйымдастыруымен бір уақытта пайда болған. Қазіргі
уақытта 4 ерекше теориялармен айқындалады:коммерциялық ссудалар,
орналастыру, күтілетін табыстар – олар активтерді басқарумен байланысты
және пассивтерді басқару теориясы.
Өтімділіктің жағдайын басқаруға жауапты банктердің қызметкерлері
өздерінің тәжірибелік әркеттерінде олар өтімділік теориясының біріге жүзеге
асыратындығына есеп бермейді. Тәжірибеде осы немесе басқа дәрежесінде
барлық теориялар қолданылады, бірақ әртүрлі банктерде оның біріне аса
маңызды көңіл бөлінеді.
Өтімділік жағдайын басқаруда екі бағытты бөлуге болады. Олардың бірі
– резервтерге ынталы бақылау саясаты. Ол табыс алып келмейтін банктердегі
қаражаттардың бар болуына жол бермеуіне алып келеді, яғни шын мәнінде кез
келген қаражаттардың артық болуына қатысты оларға деген қажеттілік. Екінші
қарама-қарсылық - міндетті резервтердің нормативтері туралы талаптарын
қанағаттандыру үшін жеткілікті резервтердің деңгейін әрдайым сақтау саясаты
және депозиттердің өсуінің шыңдық кезеңдері. Көптеген банктер біршама
ортасын ұстап тұрады. Барлық ірі банктер нақты қаражаттарды қатаң бақылауды
қолайлы деп табады, және кіші банктер көбінесе жалпы пайдалылық
операцияларды қамтамасыз етуде кассаны шебер басқаруға болатын салымдар деп
ұғынады.
Өтімділік құралдарға қажеттілікті жоспарлаудың бірінші тапсырмасы
нақты ақшалармен басқару болып табылады, яғни міндетті резервтердің
деңгейін сақтау және клиенттердің қажеттілігін жеткілікті қамтамасыз ету
үшін банкноттар мен монеталардың қорларының қамтамасыз етілуі. Банктердің
кассалардағы ақша соммаларының ағымдағы жұмы уақытында әрдайым көптеген
мәмілелердің нәтижесінде ақшалардың келуі мен қайтуы шаралары бойынша
өзгеретінін ескерсек, бұл тапсырма өте қиын болғанымен қатар өте маңызды.
Касса табыс алып келмейді, сондықтан банктердің басшылығының міндеті
кассаны минималды мүмкін деңгейде сақта болып табылады.
Нақты ақшаларды басқару банкпен көптеген есептедің орындалуы және
Ұлттық банк үшін есеп берудің жасалуы ұйғарылады, соның ішінде күнделікті
есеп беру “Кассадағы ақша қаражаттарының нақтылығы”.
Жоғарыда айтылғандай, өнімділікті басқару теориясы коммерциялық
банктердің ұйымдастырылуымен және дамуымен бір уақытта пайда болды және
дамыды. Алғашында банктік өтімділік туралы сұраққа екі теориялық тәсіл
болды.
Бірінші тәсіл – банктердің активтерінің мерзімі бойынша құрылымы оның
пассивтерінің құрылымына дәл сәйкес болуына негізделген, ал бұл
коммерциялық банктердің өтімділігін басқару белсенді саясатын жүргізу
мүмкіндігін жойды. Берілген теориялық негізде банктердің қаржылық
талаптарының мерзіміне сәйкес келуі қажет болуынан құралған банктік алтын
ереже жасалды.
Екінші тәсіл – активтер мен пассивтердің құрылымының нақты
сәйкессіздігінде негізделген, сондықтан ең мықты коммерциялық банктердің
бірі де әлеуметтік-экономикалық жүйеде: экономикалық дағдарыс, банкроттық,
ссудалар бойынша төлемеушіліктер, ақша қаражаттарының ссудалық капитал
нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың коньюнктурасы, бағалы қағаздар және
нарықтық қарым қатынастардың балансталмағандығы, әрдайым болатын қаржылық -
несиелік құбылыстардың салдарынан сақтандырылмаған. Мұндай құбылыстар
жоспарлық - орталықтандырылғаннан нарықтық экономикағы өтудегі елдер үшін
өте маңызды.
Әртүрлі даму кезеңдерінде немесе әлеуметтік-экономикалық жүйелердің
қайта құрылуында пайда болған жоғарыда көрсетілген және басқа да қиындықтар
өтімділіктің белігілі деңгейін сақтау туралы банк басшылығының күнделікті
қамқорлығын талп етті. коммерциялық банктердің әрекеттерін бұл базистік
тұрақты шарттарын қамтамасыз етуде өтімділік проблемаларын баланстардың
құрылымдық басқару мүмкіндігі арқылы шашу объективтік қажеттілікті шақырды,
яғни коммерциялық банктердің активтермен және пассивтермен басқару
мүмкіндігі.
Әлеуметтік – экономикалық жүйелердің эволюциялық қайта құрылу
процесінде әлеуметтік тәжірибеде банк ісінде күрделенген және толық
жетілдірілген коммерциялық банктердің өтімділік сұрағына екінші тәсілдердің
одан ары дамуына 2 негізгі бағыттарға негізделді: коммерциялық банктердің
активтермен басқару теориясы және пассивтермен басқару теориясы.
1.2.1. Активтермен басқару
Бұл теория XVІІІ ғ. ағылшындық банктік тәжірибеге негізделуі. Бұл
теорияның жақтаушылары өз уақтысында өтелетін іскерлік белсенділігінің
жақсы жағдайы кезінде оның активтерді қысқа мерзімді ссудаларына
орналасқанынша деп пайымдайды. Басқаша айтқанда, банктер өндірістен
тұтынушыларға дейінгі тауар қозғалысының жүйелі сатыларын қаржыландыру
керек. Біздің заманымызда осы ссудалар тауарлық қорлармен немесе айналым
капиталын толықтыруға ссудалар деген атауға ие болар еді. Банктік істердің
барлық тарихи аралығында банктер бағалы қағаздарды сатып алуға,
қозғалмайтын мүлікті немесе тұтыну тауарларын несиелендіру немесе ауыл
шаруашылығына ұзақ мерзімді несиелерді жеткізу қажет емес деп саналды.
Коммерциялық ссудалар теориясы АҚШ-та колонкалды уақыттан 30-шы
жалдардың аяғына дейін басты банктік теория болды. Мысалы, 1784 жылға
қатысты Нью-Йорктік банктердің жарлығы вексельдердің дисконтталған мерзімі
“апта сайын бейсенбіде басталады” ал есеп үшін алынған вексельдер мен басқа
да міндеттемелер қазынашы Уильям Ситон атына мөр басылған пакетте
сәрсенбіде банкке берілуі қажет. Қазіргі уақытта есептік мөлшерлеме жылдың
6% құрайды; ал 30 күннен жоғары мерзімімен вексельдерге тең және
міндеттерін төлеу үшін алдын-ала берілген, тіркеуге ұсынылған вексельдер
есепке алынбайды” деп қарастрылды.
Бұл теорияның негізгі принципі бұрынғы банктік заңдарда жазылған, ал
оның үстемдігі банк мүшелерінің вексельдерді қайта есептеуге қатысты
Федеральді Резерв жүйесінің әрекеттегі ережелерінде көрсетілген. Есептеу
үшін қолданылатын коммерциялық несие ауылшаруашылық вексельдер ауыл
шаруашылығының стандарттық өнімімен немесе басқа тауарлармен, немесе басқа
да математикалық құндылықтармен қамтамасыз етілуі тиіс; ары қарай олардың
есептеу кезіндегі мерзімі 90 күннен аспауы тиіс, ауыл шаруашылық
вексельдерден басқа есептеу кезіндегі мерзімі 9 айға дейін болуы мүмкін.
Дегенмен коммерциялық ссуданың теориясы экономистермен, бақылаушы
реттеуші органдармен, банктермен кең таралғанымен, оны тәжірибеде қолдану
қатаң болмақ.
Теорияның негізгі кемшілігі дамушы экономикадағы несиелік қажеттілікті
ескермеуі. Теорияның қатаң сақталуы банктерге кәсіпорындардың және құрал-
жабдықтардың кеңеюін, үйлерді, малдарды, жерлерді алуда қаржыландыруға
тыйым салды. Банктердің қабілетсіздігі несиелерге қажеттілігіне сәйкес
келуінде өзара жинақтық банктер, ссуда жинақтық ассоциациялар, тұтынушының
несиелерінің қаржылық компаниялары және несиелік одақтар сияқты қаржылық
институттарының бәсекелестік дамуында маңызды фактор болды.
Бұл теория банктік салымдардың тұрақтылығына қатысты ескере алмады.
Банктік салымдар талаптары бойынша алынуы мүмкін, бірақ барлық салымшылар
бір уақытта өзінің қаражаттарын алмайды. Салымшылардың тұрақтылығы банкке
біркелкі ұзақ мерзімге өтімділік үшін зиянсыз қаражаттарды орналастыруға
мүмкіндік береді. Ары қарай теория жұмыстың жақсы жүруі кезінде барлық
ссудалар өз уақтысында өтелуінен таралды. Сауданың және өндірістік
компаниялардың жоғары іскерлік белсенділігі кезеңінде өзінің
міндеттемелерін өтеу кезінде қиындықтар кездеспейді. Дегенмен экономикалық
құлдрау немесе қаржылық үрей кезеңінде “нақты ақшалар – тауарлық қорлар –
нақты ақшаға айналдыру – есептеулер бойынша дебиторлар – нақты ақшалар”
тізбегі бұзылады және фирмаға қиындау болады, ал кейде банктік ссудаларды
өтеу мүмкін емес.
Сонымен, бұл теориянң соңғы кемшілігі қысқа мерзімді өзін-өзі жою
коммерциялық ссудалар экономикалық дамуы жақсы шарттардағы өтімділікті
қамтамасыз етеді; бірақ өтімділік құралдар аса қажет кезінде экономикалық
құлдырау шарттарында емес. Бұл кезеңде тауарлық қорлардың айналымы және
дебиторлық қарыздар бәсеңдейді және көптеген фирмалар мерзімі келген кезде
ссудаларды өтеуге қиналады. Ал егер бөлек банктер өзін-өзі жоятын
ссудаларға қаражаттарды орналастыра өтімділікті сақтайтын болса, банктік
жүйе жаппай қиын уақыттарда өтімділік қаражаттардың жетіспеушілігін көреді.
Орналастыру теориясы. Орналастыру теориясы (shіftabіlіty theory) ,
банк өтімді болады, егер оның активтерін басқа кредиторға немесе инвесторға
нақты ақшаға ауыстыруға немесе сатуға болады деген пікірге негізделген.
Еген несиелер мерзімінде өтелмесе, қамтамасыз етуге берілген тауарлық-
материалдық құндылықты ссудалар (мысалы, нарықтық, бағалы қағаздар) нарықта
нақты ақшаға сатылуы мүмкін; қаражаттарға мұқтаж жағдайында ссудалар
Орталық банкте қайта қаржыландырылуы мүмкін. Осылайша, бір коммерциялық
банктердің өтімділік ресурстарына қажеттілігін жабу жағдайында сатуға
болатын тұрақты нақты активтер болып табылады. Осыған ұқсас банктік жүйе
өтімді болады, егер орталық банк есептеуге ұсынылған активтерді еркін сатып
алатын болса.
Оңай ақша айналатын нарықтық бағалы қағаздар ұзақ уақыт өтімділік
ресурстарының көздері ретінде қарастарылды. Мұндай бағалы қағаздарды оңай
үзеге асу. Олар несиелік тәуекелділіктен және нарықтық пайыздық
мөлшерлеменің өзгеру тәуекелділігінен еркін болуы тиіс, сондай-ақ қысқа
мерзімді ескертумен нарықта сатылуы.
Өтімділік резерві ретінде қолданылатын активтердің өтеу мерзіміне
қатысты белгіленген талаптар ұсынылмайды, бірақ жалпы ережесі болады:
мерзімі қысқарған сайын жақсырақ. Нақтырақ болып мынадай әдіс саналады:
тәуекелділік бар кезде номиналды мөлшерлеменің өзгеруі маңызды емес болады.
Жақсы бірінші топты оңай ақшаға айналатын бағалы қағаздардың екінші
кезектегі резервтерін көптеген банктер өтелу мерзімін бір жылдан аз деп
санайды. Дегенмен бұл жуық нысана ақша нарығының номиналды мөлшерлемесінің
әсерінен өзгеруі мүмкін. Егер де мөлшерлемелер мықты ауытқуға бейімделген
немесе жоғарыласа, аз мерзімді қағаздар керек болады.
Сапалық және нақты ақша айналу шарттарымен барлық бағалы қағаздардың
түрлері жауап береді. Екінші ретті резервтер үшін қолайлы қазыналық
вексельдер болып табылады, сондай-ақ федеральді үкіметтердің және оның
органдарының басқа да бағалы қағаздары. Үкіметтік облигациялар тиімді болып
саналады, егер оларды өтеу мерзімі жақындаса, сондықтан мерзімі қысқарған
сайын пайыздық номиналды нормалардың өзгеру тәуекелділігі аз болады.
Сондай-ақ ауылдық жерлерде тұрғын-үй құрылысын несиелеу бойынша
Басқарма, Эскпортты-импортты банк, орта мерзімді несиенің Федеральді банкі,
кооперативтерді несиелеу бойынша банктер сияқты үкіметтік мекемелерінің
қысқа мерзімді бағалы қағаздары тиімді.
Жеке Үкіметтік емес секторлардың кейбір бірінші топты қысқа мерзімді
бағалы қағаздары екінші ретті резервтер ретінде де қолданылуы мүмкін.
Оларға банктік акцепттер және ашық нарықта ақшаға айналатын коммерциялық
қағаздар жатады. Банктік акцепт төлем мерзімі әдетте 180 күнге дейінгі
банкпен акцептелген шығындарды көрсетеді. Банктік акцепттердің пайда болуы
халықаралық сауданы қаржыландырумен байланысты, дегенмен ол айналымды
қаржыландырудың және ішкі сауда да тауарларының сақталуының нәтижелері
болуы мүмкін. Банктік акцепттердің нарықтағы жоғары активтілігімен
ерекшеленеді, ал қағаздардың өздері федеральды резервтік банктерде қайта
есептеу үшін тиімді.
Екінші кезекті резервтер үшін банктер коммерциялық қағаздарды сатып алады.
Соңғысы қысқа мерзімге коммерциялық операциялармен шығарылған вексельдер
болып табылады., әдетте 4-6 айдан кем емес. Осындай тәсілмен ақша алу үшін
коммерциялық операциялар өте жоғары несиеқабілеттілікті болуы тиіс. Соынмен
қатар олар ұсынушыларға құжат болады және индосаменттердің кейінгісіз
қолдан беріледі. Коммерциялық қағаздар мерзімі өткенге дейін банкте жиі
сақталады, дегенмен диллерлер оларды алдын-ала келісім бойынша сатып алады.
Дегенмен орналастыру теориясы айқын дәрежеде негізделген, оның
бағыттарын ұстанған жүздеген банктер 20-шы және 30-шы жылдары өтімділік
проблемаларынан қаша алмады. Кейбір банктер бағалы қағаздармен қамтамасыз
етілген онкольдық ссудалардағы өтімділікке тым сенді, есептей отырып осы
ссудалар 24 сағат ішінде қайтарып алынуы мүмкін. Өкінішке орай, бағалы
қағаздардың нарықтық құны төмендеген кезде банктер осы ссудаларды өтеуде
шығындалатынын білді.
Күтілетін табыстардың теориясы. Осы теорияға сәйкес банктік
өтімділікті жоспарлауға болады, егер несиелерді өтеудегі төлемдердің график
негізіне несие алушының болашақтағы табысын қойсақ. Ол жоғарыда
қарастарылған теорияларды жоққа шығармайды, бірақ несие алушылырадың
табыстарының ссудаларды өтеуімен байланысы несиені қамтамасыз етуде
акцептке қарағанда артығырақ байланысына ерекше көңіл аударады. Берілген
теория банктік өтімділікті несиелердің өтелу мерзімінің және инвестицияның
құрылымын өзгерте отырып жасауға болатынын пайымдайды. Өнеркәсіптік қысқа
мерзімді несиелер мерзімді ссудаларға қарағанда өтімдірек, ал
тұтынушылардың бөліп-бөліп төлейтін несиелері тұрғын-үй құрылысы мен
ипотекалық ссудаларға қарағанда өтімдірек.
Теория жеке несие түрлерінің дамуы мен тез өсуін, қазіргі уақытта
коммерциялық банктердің несиелік портфелінің маңызды бөлігін құрайтындар:
іскерлік фирмаларға мерзімдік несиелер, бөліп-бөліп өтелетін тұтынушылық
несиелер, қозғалмайтын мүлікке ссудалар. Осы ссудалардың бір жалпы өзіндік
қасиеті өтімділікті жоғарылату, дәлірек айтқанда: оларды бөліп-бөліп өтеуге
болады. Негізінде қарызды және пайызды өтеу арқылы ай сайынығ немесе тоқсан
сайынғы төлемдерді қарастыратын маңызды бөлігін несиелер құрайтын портфель
өтімді, сондықтан нақты қаражаттардың жүйелі ағымын жоспарлау оңай.
Өтімділік құралдар керек кезде нақты ақшаларды қолдануға болады, кері
жағдайда олар болашақта өтімділікті сақтау үшін қайта инвестицияланады.
Күтілетін табыстардың теориясы көптеген банктер иелерінің тиімді
сатылық портфелін жасалу негізіне салды: түсімдер болжамды және тұрақты
болу үшін өтелу мерзімі бойынша бағалы қағаздар жинап алынуына көмектеседі.
Бұл жағдайда нақтылы төлемдердің тұрақты көрсеткіші бойынша инвестициялық
портфелі пайыздардың және қарыздың тұрақты өтелуімен несиелердің портфеліне
жақындайды.
Активтермен басқарудың мәні. Активтермен басқаруында меншіктік және
тартылған құралдарды орналастыру жолдары мен тәртібі түсіндіріледі.
коммерциялық банктерге сәйкес бұл нақты ақшаға, инвестицияға, ссудаларға
және басқа да активтерге бөлу. Қаражаттарды орналастыру кезінде бағалы
қағаздағы инвестицияға және ссудалық операцияларға, соның ішінде бағалы
қағаздар портфелінің және өтілмеген ссудалардың құрамына ерекше назар
аударылады.
Проблемаларды ацйқын шешумен қаражаттарды орналастыру ең жоғары
табысты әкелетін “сатып алу” сияқты активтер болып табылады, осы жағдайда
банктердің басшысы тәуекелділікке баруға дайын. Дегенмен коммерциялық
банктерде қорлармен басқару бірнеше факторлар қатарымен шиеленіседі.
Біріншіден, банктер кәсіпкерліктердің аса реттуші саласы болғандықтан, олар
заң және бақылаушы органдардың қатаң бұйрығының сәйкестігінде қаражаттарды
орналастыру және асырылуы қажет. Екіншіден, банктермен және оның
клиенттерінің арасындағы қатынас ссудалары және салымдары бойынша сенімжәне
көмек негізінде құралады. Сонымен, басқа да барлық инвесторлар сияқты
коммерциялық банктердің акцияларын ұстаушылар инвесторлық тәуекелділікке
сәйкес және шығындарға ұқсас көлемі бойынша пайдамен салыстырмалы
табыстылық нормасына сенеді.
Заңды активтер және бұйрықтар коммерциялық банктердің активті
операцияларына екі жолмен әсер етеді: банктік қаражаттардың бөлігін осы
немесе басқа да активтік операциялар үшін инвестициялау тәртібін анықтай
отырып.
Банкпен тартылғанқаражаттардың үстем бөлігі клиенттердің бірінші
талаптары және өте қысқа мерзімдегі ескертулер бойынша төлемдерге жатады.
Сондықтан банкпен орынды басқарудың бірінші кезекті шарты салымшылардың
талаптарын қамтамасыз ету қабілеттілігіне сәйкес болып табылады. Екінші
шарты – банктік пайыздардың несиеге дәлелді қажеттілігін қамтамасыз ету
үшін жеткілікті қаражаттардың нақтылығы. Мұндай шешімдердің берілуі –
банктердің коммерциялық әрекеттерінің басты түрі. Банктердің қабілетсіздігі
несиеге клиенттердің дәлелді қажеттіліктерін қамтамасыз етеді, банктердің
ұжымды операцияларының тез жоғалуына алып келеді, соңғы нәтижесінде –
коммерциялық кредиттік операциялардың өмірге қабілеттілігі сияқты
банктердің күйреуі мүмкін.
Коммерциялық банктер - өтімділікке және қауіпсіздікке қатысты
шектеулер кезінде әрекеттері жеткілікті пайдалы болу қажет жеке іскерлік
ұйымдарға жатады. Сонымен бірге банктердің ролі елдердің ақша массасының
басым бөлігін жеткізуші ретінде осы экономика саласының өкілдеріне қоғам
алдында үлкен жауапкершілікті жүктейді. Қоғам банк жүйесінің
төлемқабілеттілігін өтімділігіне немесе тұрақтылығына күмәні болмауы тиіс,
ал салымшылар кез келген банктердің сенімділігіне толық сенімді болуы тиіс.
Кейбір қатынастарда банктердің салымшыларының және оның акция
ұстаушыларының мақсаттары келіспейді. Бұл келіспеушілік өтімділік1
талаптармен және коммерциялық банктердің әрбір қаржылық мәмілесінде болатын
күтілген пайдалық операциялардың арасындағы шарасыз қайшылықта көрініс
табады.
Бұл қақтығыс қаражаттарды орналастыру кезінде банк шешетін өтімділік
паен пайдалылықтың арасындағы ортақ проблемасы болуы мүмкін. Бір жағынан,
банктердің басшысы ұзақ мерзімді құнды қағаздарға қаражаттарды салу арқылы
алынатын жоғары пайдалылыққа мүдделі акция ұстаушының қысымын сезеді,
күмәнді несиеқабілеттілігімен несие алушыны несиелендіру және
қолданылмайтын қалдықтарды қысқарту. Екінші жағынан, банктердің басшысы
салымдардың артуы кезінде немесе бұрынғы клиенттер жағынан несиеге деген
сұранысты қамтамасыз ету үшін қажетті барлық әрекеттер банктердің
өтімділігін нашарлататынын біледі.
Несиелік және инвестициялық тәуекелділік кейде пайданы алуда
ықтималды варианттардың дисперсиясы ретінде қарастырылады. Мысалы,
үкіметтік ең қысқа мерзімді бағалы қағаздарға салымшылардан инвестор
белігілі бір табыс алуды күтеді. Екінші жағынан, 20 жылға мерзімімен төмен
сортты өнеркәсіптік облигацияларға инвесторлар несиелік тәуекелділікке және
пайыздық мөлшерлеменің өзгеру тәуекелділігіне тап болды.
1. Банктің өтімділігімен өздерінің міндеттемелері бойынша өз уақытысында
ақшаларды төлеу қабілеттілігі түсіндіріледі.
Осы инвесторлардың нәтижелері барлық салынған қаражаттарды жоғалтудан
қарастырылған табыстардың толықтай алынуына дейін, егер облигациялар
мерзімі біткенге дейін сақталса түрлендірілуі мүмкін. Осындай кең
диапазонда табыстардың мүмкін көздері әдетте аса жоғары пайыз ғана
инвесторды қаражаттарды салуға және белгіленген табыстардың бөлігін
жоғалту, тәуекелділікке баруға бел буады. Тәуекелділікті пайда нормасымен
салыстыру №1 суретте көрсетілген., мұндағы тәуекелділік (табыстың мүмкін
дисперсиясы) инвесторларға күтілетін пайда нормаларының стандарттық
ауытқуымен көрсетілген. Тәуекелділіктің өсу мөлшері бойынша (несиелік
тәуекелділіктің немесе инвестициялаудың мерзімінің көбеюі нәтижесінде)
күтілген пайдалардың нормасы да өседі. Капитал нарығының қисығы осы
нарықтағы тәуекелділік дәрежесі және талап етілген пайда нормасы арасындағы
келісімді көрсетеді.
N1 сурет. Тәуекелділік пен пайданың арақатынасы
Осылайша, банк тұрақты пайдалы инвесторға және несиелерге салынған
қаражаттармен бір уақытта жоғары тәуекелділікке барады.
Активтік операциялармен және келсі бөлімде қарастырылатын пассивтік
операциялар арасында өзара тәуекелділік бар. Өтімділікті кассаның
нақтылықтарының жоғары деңгейін сақтай отырып немесе жоғары өтімділікті
активтерге қаражаттарды орналастыра қамтамасыз етуге болады, сондай-ақ
банкке кепілдеме беріп қосымша салымдарыд тарту мүмкіндігі және басқа
көздерден ақша алу. Салымдар соммаларының үлкен құбылмалылығы, қарыздардың
мезігілінен бұрын өтеуді талап ету өтімділік активтерінің көбеюі
қажеттігіне себепші болады. Сондай-ақ бірінші жағынан салымдар және заемдық
қаражаттар бойынша банктердің шығынымен және екінші жағынан - әртүрлі
активтік операциялардан табыстары арасында тікелей байланыс бар. Өтімділік
шегінен шықпай банктік операциялардың пайдалылығын жоғарылату тартылған
құралдармен және несиелермен инвесторлардың шектелген табыстары бойынша
шектелген шығындарды мұқият салыстыруға көмектеседі.
Активтермен басқару әдісі. Осылайша коммерциялық банктер пайдалылық
және өтімділікті төмендетпей әртүрлі активтік операцияларына тартылған
қаражаттарды бөлу. Сонымен қатар коммерциялық банктер қаражаттарды
орналастырудың үш әдісімен басшылыққа алады.
Қаражаттардың жалпы қор әдісі. Схемалық бұл әдіс №2 суретте
көрсетілген.
Әртүрлі көздерден, талап етілгенге дейінгі салымдар, жинақылық, мерзімдік
салымдарды қоса түсетін қаражаттарды орналастыруға коммерциялық банктердің
басшысы жауап береді, сондай-ақ банктердің меншік капиталы. Қарастырылып
отырған әдістердің негізінде барлық ресурстарды біріктіру идеясы жатыр.
Сонан соң жалпы қаражаттар ыңғайлы болып саналатын активтердің түрлері
(ссудалар, мемлекеттік бағалы қағаздар, кассалық нақтылық және т.б.)
арасында бөлінеді. Қаражаттардың жалпы қоры моделінде нақты активтік
операциялардың жүзеге асырылуы үшін олардың орналастырылуы банк алдына
қойған мақсаттарына жетпейінше, қаражаттардың қайдан келгендігіне маңызды
емес.
Қаражаттар көзі Қаражаттарды орналастыру
N2 – сурет. Қаражаттардың жалпы моделі арқылы активтермен басқару
Берілген әдіс өтімділік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz