«КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫ»
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... .8
1.1. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... .12
ІІ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРДІ ЖАУАПКЕРШІЛІККЕ ТАРТУ ... ... ... ... ... ..20
2.1. Жасөспірімдерге қолданылатын жаза түсінігі және оның тарихи аспектісі ... ... ... ... ... 20
2.2. Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..27
2.3. Тәрбиелік сипатттағы мәжбүрлеу шаралары..35
ІІІ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.1. Кәмелетке толмағандардың соттылығы және оның жаза тағайындауға әсері ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .62
І КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... .8
1.1. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... .12
ІІ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРДІ ЖАУАПКЕРШІЛІККЕ ТАРТУ ... ... ... ... ... ..20
2.1. Жасөспірімдерге қолданылатын жаза түсінігі және оның тарихи аспектісі ... ... ... ... ... 20
2.2. Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..27
2.3. Тәрбиелік сипатттағы мәжбүрлеу шаралары..35
ІІІ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.1. Кәмелетке толмағандардың соттылығы және оның жаза тағайындауға әсері ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .62
Әр қоғамның өзіне тән идеологиясы болатынын ескерсек, біздің әлі күнге дейін қол жеткізе алмай келе жатқан кем тұсымыз дүние танымы мен көзқарасы өзгерген жастар қауымын жетелеп, дұрыс жолға салып жіберетіндей жаңа тәлім-тәрбие бағытының осалдығы дер едік. Жастар қауымымен айналысып жүрген мамандар қауымы да мұны жоққа шығармайды. Жылдан жылға күрделеніп бара жатқан жастар арасындағы тәлім-тәрбие жұмыстарын заман талабына сай жаңа жүйеге бейімдеу мақсатында өткізіліп жүрген алқалы жиындардың да оңды нәтижеге қол жеткізбей, жай әңгіме деңгейінен аса алмай қалатындығының астарында айналып өтуге болмайтын осындай ақиқат себептер бар сияқты. Қай кезде де қылмыстың кейде азайып, кейде көбейіп тербеліп отыратындығы қоғамдағы әл-ауқат деңгейінің ахуалына байланысты.
Егеменді, өркениетті елдің бүгінгі мен ертеңгі өрге бастырар жасжеткіншектер екені белгілі. Болашақтың тізгінін ұстайтын олардың алдағы атқарар іс әрекеттерінің түп-тамыры бүгінгі күнмен тығыз байланысты десек, ешкім мұны жалған сөз деп айта алмас.
Ел өмірінің қай кезеңіне көз жіберсек те, балалар тағдыры кіиді болса да бейтарап қалдырмай, олар жөніндегі ой қозғар өзекті мәселелерді атаулы қауым еш уақытта атап өтпеген.
Жалпы елімізде жас балалардың өмірі үшін жағдай жасалуда. Алайда, осы жеткіншектердің бүгіні мен болашағын алаңдатар жағдайлар, ара тұра болса да олардың қолы мен жұзеге асып жатқан құқық бұзушылық пен қылмыстар өз көріністерін табуда.
Ғасыр қасіретіне айналып бара жатқан бұл мәселелердің түйінін шешу әліде быраз уақытты керек етері сөзсіз.
Ересектер қылмысы мен кәмелетке жасы толмаған балалар арасындағы қылмыстың түп тамырына түпкілікті балта шабу мүмкін емес. Алайда, ондай жағдайлардың алдын алу тежеуболашақтағы ересектер қылмысының азаюына қол жеткізер еді. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы қылмыстық жауапкершілік жасын жалпы қылмытар үшін 16 жастан, алсаналы түрде істелген ауыр ауыр қылмыстар үшін ғана 14 жастан белгіленген.
Егеменді, өркениетті елдің бүгінгі мен ертеңгі өрге бастырар жасжеткіншектер екені белгілі. Болашақтың тізгінін ұстайтын олардың алдағы атқарар іс әрекеттерінің түп-тамыры бүгінгі күнмен тығыз байланысты десек, ешкім мұны жалған сөз деп айта алмас.
Ел өмірінің қай кезеңіне көз жіберсек те, балалар тағдыры кіиді болса да бейтарап қалдырмай, олар жөніндегі ой қозғар өзекті мәселелерді атаулы қауым еш уақытта атап өтпеген.
Жалпы елімізде жас балалардың өмірі үшін жағдай жасалуда. Алайда, осы жеткіншектердің бүгіні мен болашағын алаңдатар жағдайлар, ара тұра болса да олардың қолы мен жұзеге асып жатқан құқық бұзушылық пен қылмыстар өз көріністерін табуда.
Ғасыр қасіретіне айналып бара жатқан бұл мәселелердің түйінін шешу әліде быраз уақытты керек етері сөзсіз.
Ересектер қылмысы мен кәмелетке жасы толмаған балалар арасындағы қылмыстың түп тамырына түпкілікті балта шабу мүмкін емес. Алайда, ондай жағдайлардың алдын алу тежеуболашақтағы ересектер қылмысының азаюына қол жеткізер еді. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы қылмыстық жауапкершілік жасын жалпы қылмытар үшін 16 жастан, алсаналы түрде істелген ауыр ауыр қылмыстар үшін ғана 14 жастан белгіленген.
1. Мауленов Г.. Некоторые проблемы уголовной ответственности несовершеннолетних и ювенальная юстиция. / Фемида, 2003,№ 3, с.22-25
2. ҚР Бас прокуратурасы маңындағы құқықтық статистика мен арнайы тәркеулер бойынша Комитетінің мәләметтері//2002-2005жж
3. Криминология. / Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Н. Эминова. М, Юрист,2000
4. Права ребенка.1997, №1
5. Кайржанов Е.. Причинность в криминологии. А, Өркениет,2002
6. ҚР Қылмыстық кодексі 16 шілде 1996 жылы қабылданған
7. Чукмаитов Д.С. Некоторые пробелмы отвественности несовершеннолетних в случае множественности преступлений// Право и государство, 2003,№1
8. Нарикбаев М.. Правовая охрана детства в Республике Казахстан- А, Дәуір, 1996, с.225-226
9. Фукс С.. Обычное право казахов 19 века. А-Ата, 1981
10. История государства и права Советского Казахстана, А-Ата, 1961, Т.1
11. Сборник документов по истории уголовного законодательства СССР т РСФСР 1917-1952, М, 1953, с.382
12. 1989 жылғы БҰҰ Бас Ассамблеясымен қабылданған Бала құқықтары туралы Конвенция
13. Ведерникова О. Теория и практика борьбы с преступностью в Великобритании., М, 2001.
14. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының №6 Қаулысы “Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды қылмыстық немесе өзге де қоғамға қарсы тәртіпке тарту жөніндегі істер бойынша сот тәжірибесі туралы” 11.04.2002, п.21
15. ҚР еңбек туралы заң 10 желтоқсан 1999 жылы қабылданған
16. ҚР Қылмыстық атқару кодексі 13 желтоқсан 1997 жылы қабылданған
17. Каиржанов Е. Уголовное право. Общая часть А, 2003
18. Булебаева А. Правовая природа принудительных мер воспитательного воздействия// Фемида, 2001, №6
19. Щепельков В.Ф. Уголовный закон: преодоление противоречий и неполноты. М, 2003
20. Зелинский А. Значение нормы уголовного права для предупреждения преступлений М,1966 Лекарь А.. Профилактика преступлений. М, 1972
21. Аванесов Г.. Криминология. М, 1984
22. Каиржанов Е. Криминология. Общая часть. Алматы, 2002
23. Мұратов Е.. Жасөспірім жаза баспасын десек./ Заң және заман,№2, 2003
24. Бегалиев К. Меры борьбы с преступностью несовершеннолетних и молодежи// Фемида, 2004, №1
25. В. Авдеев. Проблемы условно-досрочного освобождения несовершеннолетних// Российский следователь., 2000,№2
26. Булебаева А. Уголовная отвественность несовершеннолетних// Фемида, 2001,№5-6
27. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основания в советском уголовном праве. М, 1963
28. Бражник Ф. Множественность преступлений- отражение их совкупной общественной опасности/ Уголовное право, 2000, №3
29. Давыдов А, Мальков В. Неоднократность преступлений и ее уголовно-правовое значение// Росссийская юстиция, 2000, №1
30. Ескендиров А. Субъекты профилактики преступности среди несовершеннолетних: современное состояние и перспективы// Правовая реформа в Казахстане, 2003, №4
31. Кауфман М.А.Некоторые вопросы применения норм общей части УК РФ// Государство и право, 2000,№6
32. Кудрявцев И., Морозова М. Ответственность несовершеннолетних: некоторые парадоксы нового УК// Российская юстиция, 1998, №8
33. Малков В. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. М, 1982
34. Пудовочкин Ю., Чечель Г. Квалификация случаев вовлечения несовершеннолетних в преступную группу// Росссийская юстиция, 2000, №12
35. Тилеубергенов Е. Научные принципы в теории использования специальных психолого-педагогических знаний// Правовая реформа в Казахстане, 2003, №4
36. Утанов М. Суд по делам несовершеннолетних- альтернатива общим судам// Тураби, 2003, №2
37. Умурзаков Е. Вопросы применения уголовного наказания в отношении несовершеннолетних// Мир закона ,2003№8
38. Шарапиев Ч. Ювенальная юстиция: проблемы, суждения// Тураби, 2003,№4
39. Шамаева Н. Организация прокурорского надзора за законностью расследования уголовных дел о преступлениях несовершеннолетних// Правовая реформа в Казахстане, 2003, №4
40. Ағыбаев. Қылмыстық құқық жалпы бөлім. Жеті Жарғы бастасы.1999 ж. 21-бет
41. Қ.Р.Қылмыстық кодексі 2003ж.
42. Уголовное право Р.К. издательство “Әділет. 1997 г. 34-бет.
43. Алауханов Е.О., Рахметов С.М. Жаза. Өркениет. 1999ж. 18-бет
44. ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік. 2001ж 32-33 беттер.
45. Трайнин А.Н. Учение о преступлении. – М, 1941ж 44-бет.
2. ҚР Бас прокуратурасы маңындағы құқықтық статистика мен арнайы тәркеулер бойынша Комитетінің мәләметтері//2002-2005жж
3. Криминология. / Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Н. Эминова. М, Юрист,2000
4. Права ребенка.1997, №1
5. Кайржанов Е.. Причинность в криминологии. А, Өркениет,2002
6. ҚР Қылмыстық кодексі 16 шілде 1996 жылы қабылданған
7. Чукмаитов Д.С. Некоторые пробелмы отвественности несовершеннолетних в случае множественности преступлений// Право и государство, 2003,№1
8. Нарикбаев М.. Правовая охрана детства в Республике Казахстан- А, Дәуір, 1996, с.225-226
9. Фукс С.. Обычное право казахов 19 века. А-Ата, 1981
10. История государства и права Советского Казахстана, А-Ата, 1961, Т.1
11. Сборник документов по истории уголовного законодательства СССР т РСФСР 1917-1952, М, 1953, с.382
12. 1989 жылғы БҰҰ Бас Ассамблеясымен қабылданған Бала құқықтары туралы Конвенция
13. Ведерникова О. Теория и практика борьбы с преступностью в Великобритании., М, 2001.
14. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының №6 Қаулысы “Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды қылмыстық немесе өзге де қоғамға қарсы тәртіпке тарту жөніндегі істер бойынша сот тәжірибесі туралы” 11.04.2002, п.21
15. ҚР еңбек туралы заң 10 желтоқсан 1999 жылы қабылданған
16. ҚР Қылмыстық атқару кодексі 13 желтоқсан 1997 жылы қабылданған
17. Каиржанов Е. Уголовное право. Общая часть А, 2003
18. Булебаева А. Правовая природа принудительных мер воспитательного воздействия// Фемида, 2001, №6
19. Щепельков В.Ф. Уголовный закон: преодоление противоречий и неполноты. М, 2003
20. Зелинский А. Значение нормы уголовного права для предупреждения преступлений М,1966 Лекарь А.. Профилактика преступлений. М, 1972
21. Аванесов Г.. Криминология. М, 1984
22. Каиржанов Е. Криминология. Общая часть. Алматы, 2002
23. Мұратов Е.. Жасөспірім жаза баспасын десек./ Заң және заман,№2, 2003
24. Бегалиев К. Меры борьбы с преступностью несовершеннолетних и молодежи// Фемида, 2004, №1
25. В. Авдеев. Проблемы условно-досрочного освобождения несовершеннолетних// Российский следователь., 2000,№2
26. Булебаева А. Уголовная отвественность несовершеннолетних// Фемида, 2001,№5-6
27. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основания в советском уголовном праве. М, 1963
28. Бражник Ф. Множественность преступлений- отражение их совкупной общественной опасности/ Уголовное право, 2000, №3
29. Давыдов А, Мальков В. Неоднократность преступлений и ее уголовно-правовое значение// Росссийская юстиция, 2000, №1
30. Ескендиров А. Субъекты профилактики преступности среди несовершеннолетних: современное состояние и перспективы// Правовая реформа в Казахстане, 2003, №4
31. Кауфман М.А.Некоторые вопросы применения норм общей части УК РФ// Государство и право, 2000,№6
32. Кудрявцев И., Морозова М. Ответственность несовершеннолетних: некоторые парадоксы нового УК// Российская юстиция, 1998, №8
33. Малков В. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. М, 1982
34. Пудовочкин Ю., Чечель Г. Квалификация случаев вовлечения несовершеннолетних в преступную группу// Росссийская юстиция, 2000, №12
35. Тилеубергенов Е. Научные принципы в теории использования специальных психолого-педагогических знаний// Правовая реформа в Казахстане, 2003, №4
36. Утанов М. Суд по делам несовершеннолетних- альтернатива общим судам// Тураби, 2003, №2
37. Умурзаков Е. Вопросы применения уголовного наказания в отношении несовершеннолетних// Мир закона ,2003№8
38. Шарапиев Ч. Ювенальная юстиция: проблемы, суждения// Тураби, 2003,№4
39. Шамаева Н. Организация прокурорского надзора за законностью расследования уголовных дел о преступлениях несовершеннолетних// Правовая реформа в Казахстане, 2003, №4
40. Ағыбаев. Қылмыстық құқық жалпы бөлім. Жеті Жарғы бастасы.1999 ж. 21-бет
41. Қ.Р.Қылмыстық кодексі 2003ж.
42. Уголовное право Р.К. издательство “Әділет. 1997 г. 34-бет.
43. Алауханов Е.О., Рахметов С.М. Жаза. Өркениет. 1999ж. 18-бет
44. ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік. 2001ж 32-33 беттер.
45. Трайнин А.Н. Учение о преступлении. – М, 1941ж 44-бет.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ КЕГЕН ІСІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫ
Ғылыми жетекшісі:
_________
Орындаған: _________
Мамандығы: 050301-заңтану
Шымкент - 2009 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері мен
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
ІІ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРДІ ЖАУАПКЕРШІЛІККЕ
ТАРТУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .20
2.1. Жасөспірімдерге қолданылатын жаза түсінігі және оның тарихи
аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2. Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 27
2.3. Тәрбиелік сипатттағы мәжбүрлеу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ІІІ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ АЛДЫН
АЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..41
3.1. Кәмелетке толмағандардың соттылығы және оның жаза тағайындауға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.2 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әр қоғамның өзіне тән идеологиясы
болатынын ескерсек, біздің әлі күнге дейін қол жеткізе алмай келе жатқан
кем тұсымыз дүние танымы мен көзқарасы өзгерген жастар қауымын жетелеп,
дұрыс жолға салып жіберетіндей жаңа тәлім-тәрбие бағытының осалдығы дер
едік. Жастар қауымымен айналысып жүрген мамандар қауымы да мұны жоққа
шығармайды. Жылдан жылға күрделеніп бара жатқан жастар арасындағы тәлім-
тәрбие жұмыстарын заман талабына сай жаңа жүйеге бейімдеу мақсатында
өткізіліп жүрген алқалы жиындардың да оңды нәтижеге қол жеткізбей, жай
әңгіме деңгейінен аса алмай қалатындығының астарында айналып өтуге
болмайтын осындай ақиқат себептер бар сияқты. Қай кезде де қылмыстың кейде
азайып, кейде көбейіп тербеліп отыратындығы қоғамдағы әл-ауқат деңгейінің
ахуалына байланысты.
Егеменді, өркениетті елдің бүгінгі мен ертеңгі өрге бастырар
жасжеткіншектер екені белгілі. Болашақтың тізгінін ұстайтын олардың алдағы
атқарар іс әрекеттерінің түп-тамыры бүгінгі күнмен тығыз байланысты десек,
ешкім мұны жалған сөз деп айта алмас.
Ел өмірінің қай кезеңіне көз жіберсек те, балалар тағдыры кіиді
болса да бейтарап қалдырмай, олар жөніндегі ой қозғар өзекті мәселелерді
атаулы қауым еш уақытта атап өтпеген.
Жалпы елімізде жас балалардың өмірі үшін жағдай жасалуда. Алайда,
осы жеткіншектердің бүгіні мен болашағын алаңдатар жағдайлар, ара тұра
болса да олардың қолы мен жұзеге асып жатқан құқық бұзушылық пен қылмыстар
өз көріністерін табуда.
Ғасыр қасіретіне айналып бара жатқан бұл мәселелердің түйінін шешу
әліде быраз уақытты керек етері сөзсіз.
Ересектер қылмысы мен кәмелетке жасы толмаған балалар арасындағы
қылмыстың түп тамырына түпкілікті балта шабу мүмкін емес. Алайда, ондай
жағдайлардың алдын алу тежеуболашақтағы ересектер қылмысының азаюына қол
жеткізер еді. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы қылмыстық
жауапкершілік жасын жалпы қылмытар үшін 16 жастан, алсаналы түрде істелген
ауыр ауыр қылмыстар үшін ғана 14 жастан белгіленген.
Балар арасындағы құқық бұзушылық жыл сайын көбеймесе, азаймай отыр.
Қоғамға жат бұл әрекеттердің алдын алу, тіптен жеделдетуді керек етеді.
Жас балалардың құқық бұзушылығына-бос уақыттың көптігі, пайдалы
іспениайналыспаушылық, ата-ана тарапынан бақылаудың өз дәрежесінде болмауы,
құқықтық бөлімнің аздығы, сан-салалы жақсы істермен қызықтырып, өзіне
тартатын аулалық клубтардың жабылуы басты себептер болып, мектептен бос
уақытын да не істерін білмей еріккен баланың қандай іске болсада
еліктеушілік танытуына әкеліп соғуда.
Кәмелетке толмаған жас өспірімдер елімізде тұрғындардың он бесінші
бөлігін құраса да, бұкіл қылмысты әрекеттердің бестен бірін жасайды екен.
Социологтардың зерттеуіне, қоғамдық тәртіпті өрескел бұзып, заң атаған
жеткіншектердің тең жарымынан астамы әлеуметтік қорғана қалған,
педагогикалық тұрғыда қараусыз кеткендер санатына жатады. Сынау ел
тағдырына қатысты өзекті жараны қалай емдеуге болады.
Сондықтан да тарыдай шашылып жатқан тәлім-тәрбие жұмыстары мен
патриоттық рухты бір бағытқа шоғырландыратындай қутты идеологияны
экономикалық әлеуметтік мәселелермен қатар дамытпайынша уақыт шабысынан
артта қалып, тұйыққа тіреле беретіміз белгілі жағдай. Осындай орыны ойсырай
көрініп тұрған осал буын күнделікті тіршілікте жол таппай дағдарған
көптеген жасөспірімдердің кейде жансақтықпен, ал кейде ауыр қылмысқа
ашықтан ашық баруына өзінді ықпалын тигізетін негізгі факторларға айналып
келеді.
ҚР Қылмыстық кодексі аталған санаттағы тұлғалардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекшеліктерін бекітіп, оны ерекше демографиялық топқа
бөлудің жастық белгілерін анықтады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы ғалымдар мен тәжірибелік
қызметкерлердің көңілін бірнеше себептерге байланысты алады. Ең бастысы-
жас уақытында қылмыс жасап отырған тұлғалар, кейіннен, әдетте, түзеуге
келмейді және ересек, рецидивті қылмыстылықтың негізгі резервін құрады.
Кез келген қоғамның ерекше қамқорлығы пәні ретінде өсіп келе жатқан
ұрпақтың денсаулығын қорғау және нығайту, олардың ортасында пайда болатын
маскүнемдік, есірткіқұмарлық, жезөкшелік сияқты теріс әлеуметтік
құбылыстармен күресу болып табылады. ҚР Конституциясының 27 бабына сәйкес
мемлекетпен танылатын және қорғалатын маңызды құндылықтардың бірі болып
табылып, балалық шақ мемлекет қорғауында болып табылады. Алайда соңғы
жылдарда объективтік түрде келесіні мойындай қажет: Кәмелетке
толмағандарды адамгершіліктік, құқықтық және физикалық тәрбиелеу жеткілікті
көңіл бөлінбейді, оған кейде аса қатігездікпен олардың тарапынан жасалатын
қылмыстық әрекеттердің санының өсуі куә болады.[1]
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі, кәмелетке
толмағандар қылмыстылығымен күресу көптеген ғалымдардың, зерттеушілердің
зерттеу пәні болып табылады. Бұл жұмыста М. Нарикбаев, К.Бегалиев, Е.
Қайыржанов, Д. Чукмаитов, В. Кудрявцев, В. Эминов, В. Щепельков сияқты
белді ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Бұл жұмыста кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық жағдайлары,
ерекшеліктері қарастырылып, олардың тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
жасауға талпыныс бар. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығымен күресудің
тиімді шараларын іздеу, анықтау мақсатында оның тарихи аспектісіне көңіл
бөлінді, сонымен қатар шет елдік тәжірибеге де көңіл бөлінді.
Сонымен қатар кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуға
үлкен көңіл бөлінген, себебі кез келген қылмыстық әрекетті жазалағаннан,
оның алдын алу тиімдірек екені сөзсіз болып табылады.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ретінде кәмелетке
толмағандарғдың қылмыстылығының алдын алу жолында жаза тағайындау кезінде
маңызды болып табылатын мәселелерді саралап, тиімді іс-шаралар кешенін
өңдеу. Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының криминологиялық
сипаттамасын беру;
- кәмелетке толмағандарға жаза қолданудың тарихи аспектісін
зерттеу;
- кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза түрлерін саралау;
- жаза тағайындау кезінде ескерілетін мән-жа йларды зерттеу;
- қылмыстылықтың алдын алу шараларын өңдеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі ретінде кәмелетке
толмағандардың қылмыс жасауына және оларға жаза тағайындауға байланысты
туындайтын құқықтық қатынастар кешені. Зерттеу пәні ретінде кәмелетке
толмағандарға жаза қолдану ережелерін реттейтін қылмыстық-құқықтық заңнама.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында салыстырмалы- құқықтық, логикалық,
материалистік, салыстырмалы, тарихи- құқықтыө зерттеу әдістері қолданылды.
І-ТАРАУ. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының құрылымы
Адамның дамуы, оның тұлғасының қалыптасуы сыртқы объективтік жағдайлар
әсерінде ішкі субъективтік алғышарттармен бірге қалыптасады. Қылмыстылық
деңгейіндегі аумақтық айырмашылықтарды талдау кезінде ірі қалаларда,
өнеркісіптік орталықтарда, курорттық қалаларда, әдетте, жасөспірімдер
қылмыстылығының жоғарғы көрсеткіштері көрінеді. Алайда неғұрлым тар
байланыс жасөспірімдер қылмыстылығы деңгейі мен бұзылған отбасылардың
таратылуы арасында анықталған. Естен шығармайтын жағдай, сыртқы әсерлер
ішкі жағдайлар арқылы әрекет етеді. Әңгіме тұлға санасының қалыптасуы
туралы болып отыр. Адам қарапайым еліктегеннен саналы тәртіпке көшеді,
мақсатты әрекетпен айналысуға, сыртқы жағдайлар мен шарттарға белсенді
әсер етуге, оларды дұрыс бағалап, нақты әрекеттер жасау оларға тәуелді
болмауға мүмкіндік алады. Алайда кәмелетке толмағандардың сыртқы тәртібін
анықтайтын теріс қаситтердің қалыптасуы тек қана жаман тәрбие мен жаман
сыртқы әсер мен қолайсыз мән-жайлар нәтижесі ғана емес, ол тұлға мен сыртқы
ортаның қайшылықты әрекеттестігі нәтижесі де болады. Мұнда тұлғаның
тікелей және жақын айналысы -микроорта және неғұрлым кең мағынадағы орта
туралы сөз болып тұр.
Қоғам адам психикасын оның барлық идеяларымен, сезімдерімен және
тәртібімен бірге қалыптастырады, ал соңғылары, өз кезегінде,әлеуметтік
ортаға теріс ықпалын тигізеді.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде жасөспірімдерге қамқорлық жасау
барлық азаматтардың, мемлекеттік органдардың және қоғамдық ұйымдардың
конституциялық міндеті ретінде қарастырылады.
Ежелгі ғалымдар айтқандай, балаларды дұрыс тәрбиелеуге бүкіл халықтың
жағдайы байланысты. Егер де қылмыстылық – жамандық болса, кәмелетке
толмағандардың қылмыстылығы он есе көбейтілген жамандық болады деген
сөздердің жаны бар.
Біздің қалалардың көшелеріндегі қаңғыбастық, сергелдеңдік және
қайыршылық – бүгінгі күн шындықтары болып табылады. Оған әсер ететін
негізгі себеп қалыпты дамуы мен тәртібі үшін қолайлы жағдайлар жасалмайтын
отбасындағы сәтсіздікті тудыратын маскүнемдік, ересектердің жұмыссыздығы
болып табылады. Өмір сүруінің осындай теріс жағдайлары нәтижесінде
кәмелетке толмағандар қоғам үшін қауіпті болап табылып, қылмыстар жасауға
барады.
Сарапшы ғалымдардың пікірінше, қылмыстылық деңгейіне тұтасымен алғанда
250 фактор әсер етеді. Құқық қорғау органдары белгілі бір деңгейде 40-50
факторға әсер ете алады, қалғандары олардың әсер ету салаларынан тыс жатыр.
Жасөспірімдер арасында криминалды белсенділік тұрақты түрде жоғарғы
және кәмелетке толмағандар қылмыстылығы қауіп тудырады.
Қылмыс жасайтын кәмелетке толмағандардың жастық құрамы келесідей
көрінеді: 14 пен 15 жас арасы – 27,9 (, 16-17 жас- 72,1(.[2,22-25]
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының үлесі шамамен 7- 8 пайызды құрайды.
Осы жерде көріп отырғанымыз, қылмыстар көп жағдайда көбінесе үлкен жастағы
кәмелетке толмағандармен жасалады. Ол бұл жастық санаттағы субъектілердің
келесі ерекшеліктерімен түсіндіріледі:
- неғұрлым белсенді өзін өзі қоюға икемділік;
- бірқатар жағдайларда тәртіпті дұрыс бағалай алмауға және өзге
тұлғалардың әрекеттерін белсенді ұғуға қабілеттің болмауы;
- даулы жағдайдан дұрыс шыға алмау.
16 жасқа толған кәмелетке толмағандардың дәл осы ерекшеліктері әдетт
оларды сәтсіз қоршаған орта әсеріне тәуелді етеді.
Алайда соңғы кезде республикада жүріп жатқан кәмелетке толмағандар
қылмыстылығының жасаруы үрдісі алаңдаушылық тудырады. 14 пен 15 жас
аралықтарындағы қылмыс жасаған тұлғалар саны жалдан жылға елдің барлық
аумағында өсіп жатыр.
Тәжірибе көрсететіндей, қылмыстарды қайталап қылмыскерлердің шамамен
үштен екісі алғашқы қылмысын жеткіншектік кезінде жасаған.
Құқықтық статистика және ақпарат орталығының мәліметтеріне жүгінсек,
2002 жылы Жамбыл облысы бойынша кәмелетке толмағандар аралығындағы 292
қылмыс тіркелген,ал 2001 жылы 350 қылмыс тіркелген.
Кәмелетке толмағандармен жыл ішінде жасалынған қылмысты түріне қарай
жіктесек, оның 6 кісі өлімі, 2 денеге ауыр жарақат салу, 6 әйел зорлау, 19
қарақшылық, 19 тонау деректері болып тіркелінуі[3] сырт адамды таң қалдырып
ғана қоймай, шошындырар да еді. Соның ішінде кәмелетке толмағандармен 240
рет топ болып қылмыс жасалынғанына ой жүгірте отырып, мәселенің айналдырған
он жылдан астам уақыт ішінде тым күрделі сипат алып отырғандығын көңілге
түйесің. Біздің тілге тиек етіп отырғанымыз бір Жамбыл облысындағы
қалыптасқан жағдай ғана. Ал кәмелетке толмағандармен жасалынған қылмыс
деңгейінің республикамыз бойынша бұдан әлденеше есе жоғары екендігі өз-
өзінен түсінікті. Жасөспірімдермен жасалынатын қылмыстың соншалықты шапшаң
өсіп, күрделене түсуін әркім әрқалай түсіндіргісі келеді.
Кейбіреулер мұның бір ұшын отбасы мен мектептердегі тәрбиенің қонжырап
кеткендігімен сабақтастырса, базбіреулер жастарымыздың бойындағы қатыгездік
пен мейірімсіздікті жоғарыда өзіміз атап кеткен тұрмыстың төмендігі мен әл-
ауқаттың нашарлығы тәрізді тіршіліктің көлеңкелі жағынан іздестіреді. Қалай
десек те бүгінгі жастар тәрбиесі төңірегіндегі тізгінін ұстатпай отырған
қомақты проблемаларда жеделдетіп түйінін шешуді қажет етіп отырған бұл
мәселелердің де салқыны жоқ емес, бар. Алайда осынау қиыны қаша бастаған
қырық құрау шаруаның басын біріктіріп, кешенді түрде қалай жүргіземіз деген
өткір сауалдың ғана жауабы табылмай келеді. Олай дейтініміз сәбидің дүниеге
келгеніне бастап, ол азамат болып қалыптасқанға дейінгі аралықты қамтитын
тәрбие жүйесі өз мәресіне жетпей орта жолдан үзілсе, оның қылаудай
тиімділігі болмайтындығын өмірдің өзі көрсетуде.
Жоғарыда аталған мән-жайлардың ерекшеліктерін және өзге де
ерекшеліктерді ескере отырып, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіде
бізде алғаш рет ол мәселеге арнайы тарау арналған, ол БҰҰ Бас
Ассамблеясымен қолданған “Бала құқықтары туралы” Конвенцияда орын алған
гуманизм мен әділдік қағидаларына сәйкес келеді. Бұл жағдайда заңшығарушы
кәмелетке толмағандар қылмыстылығына жастық психилогиялық ерекшеліктер тән
екендігін, жақын айналысының криминогендік факторларын, өзін өзі орнатуға
талпыныстар ескерілген.
2. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері мен жағдайлары
Азаматтардың құқыққа қарсы тәртібін түсіндіруде тұлғаның қалыптасу
сипатына қоғамның дамуындағы қайшылықтар, әлеуметтік жағдайлардың әсерін
тану шешуші болып табылады.
Саяси, экономикалық, идеологиялық, мәдени-тәрбиелік, демографиялық.
әлеуметтік- психологиялық сипаттағы үрдістер мен құбыластар адам тәртібіне
әсер етеді, оның тәртібінің сипаты мен мәнін анықтайды. Аталған үрдістер,
қоғамдағы өмір жағдайларын неғұрлым жалпы нысанда анықтай отырып, балалар
мен жеткіншектерді оқыту мен тәрбиелеу бойынша, олардың жеке тұлғасын
қалыптастыру бойынша қызметке ерекшеліктер береді, азаматтардың отбасы мен
қоғамдағы тұлғааралық қатынасының сипатына мәнді түрде әсер етеді.
Белгілі бір жағдайларда олар ауру мен өлім деңгейінің өсуі, ажырасу,
айналадағыларға қатігез қаару, өзін өзі өлтіру, маскүнемдік, жезөкшелік,
есірткіқұмарлық сияқты теріс құбылыстарды да тудырады, олар теріс, соның
ішінде, қылмыстық тәртіпті де негіздейтін әлеуметтік факторлар кешеніне
кіреді.
Нарықтық экономикаға жаңадан көшу кезеңінде Қазақстанда балардың дамуы
мен тәрбиесіне, денсаулығын қорғауға қалдық принципі бойынша көңіл бөліну
орын алып келген. Мемлекет тарапынан бірқатар шаралар қолдануға қарамастан,
бұл салалардағы балалардың жағдайы дұрысталмады. Балалар мектепке дейінгі
және медициналық мекемелерді бюджетік қаржыландыру көлемдері азайған,
жалпы білім беру мекемелерінің саны азайып жатыр. Экономикадағы дағдарыс
қызмет көрсету отбасыларға көрсетілетін көмектерді азайтуға алып келді.
Балалар мүдделері бойынша клубтарға, спорт секцияларын бара алмайды, себебі
ол көбінесе ақылы негізде қызмет атақарады. Нәтижесінде, олардың бос уақыты
жиі криминалдық нысандарға ие болады.
Балалар мен жеткіншектердің ауруы өсіп жатыр.Тек қана 14 пайызы ғана
абсолютті сау болады екен, ал 35 пайызының тұрақты аурулары бар. Ол
кәмелетке толмағандардың кәсіпті таңдау, дербес және тұрмыстық орналасу
мүмкіндіктеріне нұқсан келтіреді, психикалық аурулар мен құқыққа қарсы
тәртіпке алып келеді.
Алдында келтірілген сәтсіздіктер сияқты олар да кәмелетке
толмағандардың өмір сүру мен дамуын қамтамасыз етудегі мемлекеттің
шарасыздығының куәсі болып табылады.
Криминологтар аталған үрдістердің криминогендік сипатын жеткілікті
түрде талдады. Олар балалар мен жеткіншектердің өмір сүруі мен тәрбиеленуі
үшін сәтсіз жағдайларды, азаматтардың отбасындағы және одан тыс
тұлғаааралық даулардың пайда болуын тудырады және кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына әсер етеді.
Қылмыстарды жасаудың негізгі себептеріне келесілер жатады:
- кәмелетке толмағандардың бос уақытын дұрыс ұйымдастырмау,
- отбасындағы сәтсіздік,
- мектептегі кәмелетке толмағандардың жеткілікссіз құқықтық тәрбиесі,
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетте тартатын ересек тұлғалардың
әрекеттері.
Сонымен қатар криминологтар келесі себептерді де көрсетеді:
- халықтың материалдық қамтамасыз етілуі және әлеуметтік мәртебесі
бойынша елеулі бөлінуі;
- еңбекке ақы төлеу және ақшалай және өзге де материалдық игіліктерді
тұтыну қағидаларының бүлінуі ( құралдар бойынша өмір сүре алмау,
еңбекке ақы төлеудегі төменгі деңгей);
- қоғам өміріндегі олардың нақты позицияларын айқындайтын халықтың
жекелеген топтарының оқуының, тәрбиеленуінің, еңбек етуінің сипаты мен
мазмұнындағы ерекшеліктер ;
- тұлғааралық қатынастардағы қатігездікпен қатар жүретін ата-аналарды
және тұлға тәрбиесіне жауапты өзге де тұлғаларды қосқандағы халықтың
жекелеген топтарының ішімдікке құмарлықпен, жүйке-психикалық және өзге
де тұрақты ауруларымен ауруы;
- балалар мен жеткіншектердің дербестікке субъективтік талпынуы мен
әлеуметтену институттары қолданатын, олардың объективтік шектерін
тарытатын шараларының арасындағы қайшылықтар;
- азаматтардың рухани және материалдық қажеттіліктері мен оларды нақты
жүзеге асыру мүмкіндіктері арасындағы сәйкессіздіктер;
- құқықтық мәдениеттің төменгі деңгейі, халықтың жекелеген топтарының
әлеуметтік және құқықтық санасының аутқулары;
- дәстүрлі тәрбиелік және профилактикалық қызметтерді бұл саладағы
жеткілікті кәсіби деңгейі жоқ тұлғалармен жүзеге асырылуы;
- құқықбұзушыларды түзету мен қайта тәрбиелеу үшін мамандандырылған
қоғамның өмір сүру саласының кадрлық және қорлық қамтамасыз етуінің
жеткіліксіздігі.[4,498]
Мәселен, Жамбыл облысының құқық қорғау органдары аумақтағы кәмелетке
толмағандар қылмыстылығының өсуіне әсер ететін себепті мән жағдайларды
кешенді зерттеу жүргізілген. Осы талдау нәтижесінде қылмыстық
жауапкершілікке тартылған кәселетке толмағандардың 45 пайзы сәтсіз
отбасыларынан шыққандығы, ал 48 пайызы аз қамтамасыз етілген отбасылардан
шыққандығы анықталды. Ұқсас жағдай түгелімен республика бойынша
қалыптасқан.
Жоғарыда көрсетілген және өзге әлеуметтік үрдістер мен құбылыстардың
балалар мен жеткіншектердің тәртібіне, сонымен қатар кәмелетке
толмағандарға қатысты ересектер тәртібіне әсер ету ерекшеліктері оң және
сол әсер етуінің жақын айналасы арқылы көрініс танытады.
Криминологияда кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы себептерінің
детерминациясын жалпы түрде “тәрбиелеу шығыстары” деп атау орын алған. Ол
қорытынды құрамды болып табылады. Ол кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына әсер ететін себептер мен жағдайларды микроорта мен тұлға
әрекеттестігінің теріс жақтарын айқындау жағынан қарастыруға мүмкіндік
береді. Алайда ол қоғамда жалпы жүріп жатқан әлеуметтік үрдістердің әсерін
жоққа шығармайды ғана емес, сонымен қатар оларды детальды талдау негіздерін
көрсетеді.
Криминологтар аталған үрдістердің криминогендік сипатын жеткілікті
түрде талдады. Олар балалар мен жеткіншектердің өмір сүруі мен тәрбиеленуі
үшін сәтсіз жағдайларды, азаматтардың отбасындағы және одан тыс
тұлғаааралық даулардың пайда болуын тудырады және кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына әсер етеді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық тәртібін тудыратын себептік
кешендегі неғұрлым кең таралған “тәрбиелеу шығыстары” ішінен зерттеушілер
әдетте келесілерді бөліп көрсетеді:
- кәмелетке толмағандардың оқытылуы, тәрбиеленуі, түзетілуі мен қайта
тәрбиеленуі үшін жауапты әлеуметті институттар қызметіндегі
кемшіліктер мен қиындықтардың криминогендік әсері (тәрбиелік сәер
етудің антипедагогикалық әдістері мен нысандарын тұрақты пайдалану;
тәрбиелік және профилактикалық жұмыстарды кәмелетке толмағандардың
жастық және психилогиялық ерекшеліктерін ескерместен жүргізу);
- микроортаның теріс жағдайларының кримногендік әсері (қылмыстық және
өзге де қоғамға қарсы әрекеттерге тартуды қоса алғанда, моральдық
деңгейлері төмен түскен тұлғалардың тараптарынан балалар мен
жеткіншектерге тұрақты және мақсатты теріс әсері);
- қатігездіктің, ұсқынсыздықтың пайда болуымен сипатталаттын өмір мен
тәрбие жағдайлары;
- кәмелетке толмағандар тұлғасының теріс жолға баруының тұрақты
әлеуметтік негіздемелері.
Олардың барлығы бүгінгі күні де криминалдық мәнін сақтайды. Алайда
елдегі жалпы экономикалық жағдайдың нашарлауы кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығын негіздейтін себептік кешенде бірқатар өзгерістер болуына алып
келді.
Әлеуметтік және экономикалық сипаттағы теріс үрдістер алдымен
әлеуметтік институт ретіндегі отбасының жағдайын әлсіретті. Дәл осы ата-
аналық отбасының әлсіреуі кәмелетке толмағандардың қылмыстарының өсуіне
елеулі әсер етті.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына әсер ететін себептер мен
жағдайларды зерттей отырып, криминологтар шынайы материалдар негізінде
кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы тәртібін тудыратын неғұрлым
криминогендік фактор ретінде сәтсіз ата-аналық отбасы болып табылады.
Дәл сол қылмыс жасауға мүмкіндік алған тұлғаны неғұрлым тез
қалыптастырады.[5,14-21]
Тәжірибеде нақты қандай факторлар жеткіншек тұлғасына әсер еткендігі,
яғни жеткіншек өмірі жағдайын бұзылуына себеп болғандығын анықтау қиындық
тудырады.
Статистика көрсеткендей, жеке жаман қатынастар, ұрыс керістер,
бұзақылық ниеттер негізіндегі зорлық қылмыстар тұрмыстық салада жиі
жасалады. Ондай тұрмыс себептері- материалдық қиындықтар, бос уақытын
қызықсыз өткізу, төменгі мәдени деңгей болады. Дегенмен статистиканың өзі
отбасылық қатынастардың бүлінуі ата-анасының екеуінің де немесе біреуінің
маскүнемдігі себептерінен болатындығын жоққа шығармайды.
Кәмелетке толмағандардың өмір сүруінің отбасылық-тұрмыстық саласының
өмір қалпының бүлінуі тек қана кәмелетке толмағандар қылмыстарының
қайталануының ғана емес, сонымен қатар қылмыстылықтың түгелдей себебі
болады. Ешкімге отбасыда жеткіншек түсінісушілікке ие болмайтындығы, отбасы
әр кезде жеткіншектің жан жақты дамуына әсер етпейтіндігі құпия емес.
Отбасыдағы қалыпты тәрбие тұрмыстық сипаттағы бірқатар факторларға тәуелді
болады (материалдық жағдай, мәдени деңгей, құндылықты бағыттары,
дәстүрлер). Тұрмыстық сала- әлеуметтік бақылау қиын қол жеткізетін
салалардың бірі болады.
Криминологияда кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы себептерінің
детерминациясын жалпы түрде “тәрбиелеу шығыстары” деп атау орын алған. Ол
қорытынды құрамды болып табылады. Ол кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына әсер ететін себептер мен жағдайларды микроорта мен тұлға
әрекеттестігінің теріс жақтарын айқындау жағынан қарастыруға мүмкіндік
береді. Алайда ол қоғамда жалпы жүріп жатқан әлеуметтік үрдістердің әсерін
жоққа шығармайды ғана емес, сонымен қатар оларды детальды талдау негіздерін
көрсетеді.
Әлеуметтік және экономикалық сипаттағы теріс үрдістер алдымен
әлеуметтік институт ретіндегі отбасының жағдайын әлсіретті. Дәл осы ата-
аналық отбасының әлсіреуі кәмелетке толмағандардың қылмыстарының өсуіне
елеулі әсер етті.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына әсер ететін себептер мен
жағдайларды зерттей отырып, криминологтар шынайы материалдар негізінде
кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы тәртібін тудыратын неғұрлым
криминогендік фактор ретінде сәтсіз ата-аналық отбасы болып табылады.
Е. Қайыржанов отбасын әлеуметтенудің алғашқы және маңызды институты
ретінде анықтай отырып, жеткіншек тұлғасының қалыптасуында ол институт
маңызы зор дейді. Оның айтуынша, отбасы тұлғаның адамгершілікті
қалыптасуына үлкен әсер етеді, яғни эмоционалдық қабылдау, сезімталдық,
жанашырлық, рухани әлем сияқты қасиеттерге отбасы үлкен әсер етеді, ол ата-
анысымен қарым-қатынастар нәтижесінде алынады. Е. Қайыржанов айтуынша,
әлеуметтену институты ретіндегі отбасының бірқатар ерекшеліктері бар:
- тұлғаның қалыптасуынынң белгілі бір кезеңіндегі әлеуметтену
институтының біріншісі болады;
- кез келген өзгеге қарағанда отбасылық тәрбие неғұрлым сезімтал
болады, ол баланың отбасыға жақындығын негіздейді,
- отбасы баланың әлеуметтік өмірге біртіндеп және жан-жақты енгізуіне
жақсы мүмкіндіктерге ие.
Ары қарай Е. Қайыржанов отбасылық тұрмыстық саланың құлдырауына себеп
болып табылатын объективтік факторларды келтіреді. Оларға келесілер жатады:
- отбасындағы материалдық қиындықтар,
- балаларға қадағалауды әлсірететін ата-аналардың жоғарғы жұмыс
бастылығы,
- толық емес отбасы,
- ата- аналардың төменгі білім деңгейі, педагогикалық білімдердің
жоқтығы,
- отбасы институтының өзіндегі өзгерістерге негізделген отбасындағы
даулы жағдай.
Біздің ойымызша, оларға келесілерді қосуға болады:
- ата-аналардың жүйелі түрде ішімдікке салынуы,
- отбасындағы тұтынушылық бағыттану.
- отбасындағы баларға қатысты да, өзара да зорлық,
- ата-анасының соттылығы,
- ата-анасының бірі бірнеше рет сотталған отбасы.[6,38]
Отбасылық тұрмыстық саланың бүлінуінің келтірілген объективтік
факторлары сәйкес шарттар кезінде кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы
өмір сипатының қалыптасуын әсер етеді.
Алайда аталған факторлардың болуы жеткіншек тәрбиесіне әрқашан теріс
әсер етпейді, мысалы, толық емес отбасының болуы міндетті түрде баланың
қылмыскер болып өсуіне шарт болмайды. Аталған факторлардың орын алу тек
қана кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы көзқарастарының қалыптасуының
тәукекелін ғана жоғарылатады.
Ішімдікке салынуды тек қана отбасылық-тұрмыстық қатынастардың бүлінуі
себебі ғана емес, кәмелетке толмағанға теріс әсер ететін жағдай ретінде де
қарастыру керек.
Келітірілген талдау кәмелетке толмағандардың көбі өздерінің алғашқы
қылмыстарын алкогольдік масаңдау жағдайында жасалатындығын растайды.
Кәмелетке толмаған өмір кейпінің төмендеуі, түсуі шамасына орай
қылмыстардың алкгольдік мотивациясы өседі.
Ол себеп емес, салдар. Ол құбылыстың себебі, алдымен, қалыпты дұрыс
қарым-қатынастарға түсу мен бос уақытын өткізу үшін жағдайлар аздығымен
байланысты.
Кәмелетке толмағандар қылмыстық жолға тұратын келесі себеп ретінде
қаңғыбастықты жатқызуға болады. Әртүрлі себептер бойынша үйлерінен кете
отырып, оларға өмір сүру құралдарысыз қалады, сондықтан қылмыстық жолға
тұрады.
Қазіргі уақытта спорттық секциялар, мүдделер бойынша кружоктар қызметі
қысқарды. Себібі ол кәмелетке толмағандардың бос уақытын біршама
ұйымдастырады. Ал қазір жеткіншектер өздеріне өздері берілген, бос уақыты
ешнәрсемен толмаған, ол өз кезегінде олардың өмір сүру кейпіне әсерін
тигізеді.
Жылдан жылға күрделеніп бара жатқан жастар арасындағы тәлім-тәрбие
жұмыстарын заман талабына сай жаңа жүйеге бейімдеу мақсатында өткізіліп
жүрген алқалы жиындардың да оңды нәтижеге қол жеткізбей, жай әңгіме
деңгейінен аса алмай қалатындығының астарында айналып өтуге болмайтын
осындай ақиқат себептер бар сияқты. Қай кезде де қылмыстың кейде азайып,
кейде көбейіп тербеліп отыратындығы қоғамдағы әл-ауқат деңгейінің ахуалына
байланысты.
Статистика көрсеткендей, жеке жаман қатынастар, ұрыс керістер,
бұзақылық ниеттер негізіндегі зорлық қылмыстар тұрмыстық салада жиі
жасалады. Ондай тұрмыс себептері- материалдық қиындықтар, бос уақытын
қызықсыз өткізу, төменгі мәдени деңгей болады. Дегенмен статистиканың өзі
отбасылық қатынастардың бүлінуі ата-анасының екеуінің де немесе біреуінің
маскүнемдігі себептерінен болатындығын жоққа шығармайды.
Кәмелетке толмағандардың өмір сүруінің отбасылық-тұрмыстық саласының
өмір қалпының бүлінуі тек қана кәмелетке толмағандар қылмыстарының
қайталануының ғана емес, сонымен қатар қылмыстылықтың түгелдей себебі
болады. Ешкімге отбасыда жеткіншек түсінісушілікке ие болмайтындығы, отбасы
әр кезде жеткіншектің жан жақты дамуына әсер етпейтіндігі құпия емес.
Отбасыдағы қалыпты тәрбие тұрмыстық сипаттағы бірқатар факторларға тәуелді
болады (материалдық жағдай, мәдени деңгей, құндылықты бағыттары,
дәстүрлер). Тұрмыстық сала- әлеуметтік бақылау қиын қол жеткізетін
салалардың бірі болады.
Криминологияда кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы себептерінің
детерминациясын жалпы түрде “тәрбиелеу шығыстары” деп атау орын алған. Ол
қорытынды құрамды болып табылады. Ол кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына әсер ететін себептер мен жағдайларды микроорта мен тұлға
әрекеттестігінің теріс жақтарын айқындау жағынан қарастыруға мүмкіндік
береді. Алайда ол қоғамда жалпы жүріп жатқан әлеуметтік үрдістердің әсерін
жоққа шығармайды ғана емес, сонымен қатар оларды детальды талдау негіздерін
көрсетеді.
Әлеуметтік және экономикалық сипаттағы теріс үрдістер алдымен
әлеуметтік институт ретіндегі отбасының жағдайын әлсіретті. Дәл осы ата-
аналық отбасының әлсіреуі кәмелетке толмағандардың қылмыстарының өсуіне
елеулі әсер етті.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына әсер ететін себептер мен
жағдайларды зерттей отырып, криминологтар шынайы материалдар негізінде
кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы тәртібін тудыратын неғұрлым
криминогендік фактор ретінде сәтсіз ата-аналық отбасы болып табылады.
Е. Қайыржанов отбасын әлеуметтенудің алғашқы және маңызды институты
ретінде анықтай отырып, жеткіншек тұлғасының қалыптасуында ол институт
маңызы зор дейді. Оның айтуынша, отбасы тұлғаның адамгершілікті
қалыптасуына үлкен әсер етеді, яғни эмоционалдық қабылдау, сезімталдық,
жанашырлық, рухани әлем сияқты қасиеттерге отбасы үлкен әсер етеді, ол ата-
анысымен қарым-қатынастар нәтижесінде алынады. Е. Қайыржанов айтуынша,
әлеуметтену институты ретіндегі отбасының бірқатар ерекшеліктері бар:
- тұлғаның қалыптасуынынң белгілі бір кезеңіндегі әлеуметтену
институтының біріншісі болады;
- кез келген өзгеге қарағанда отбасылық тәрбие неғұрлым сезімтал
болады, ол баланың отбасыға жақындығын негіздейді,
- отбасы баланың әлеуметтік өмірге біртіндеп және жан-жақты енгізуіне
жақсы мүмкіндіктерге ие.
Ары қарай Е. Қайыржанов отбасылық тұрмыстық саланың құлдырауына себеп
болып табылатын объективтік факторларды келтіреді. Оларға келесілер жатады:
- отбасындағы материалдық қиындықтар,
- балаларға қадағалауды әлсірететін ата-аналардың жоғарғы жұмыс
бастылығы,
- толық емес отбасы,
- ата- аналардың төменгі білім деңгейі, педагогикалық білімдердің
жоқтығы,
- отбасы институтының өзіндегі өзгерістерге негізделген отбасындағы
даулы жағдай.
Біздің ойымызша, оларға келесілерді қосуға болады:
- ата-аналардың жүйелі түрде ішімдікке салынуы,
- отбасындағы тұтынушылық бағыттану.
- отбасындағы баларға қатысты да, өзара да зорлық,
- ата-анасының соттылығы,
- ата-анасының бірі бірнеше рет сотталған отбасы.[6,38]
Отбасылық тұрмыстық саланың бүлінуінің келтірілген объективтік
факторлары сәйкес шарттар кезінде кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы
өмір сипатының қалыптасуын әсер етеді.
Алайда аталған факторлардың болуы жеткіншек тәрбиесіне әрқашан теріс
әсер етпейді, мысалы, толық емес отбасының болуы міндетті түрде баланың
қылмыскер болып өсуіне шарт болмайды. Аталған факторлардың орын алу тек
қана кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы көзқарастарының қалыптасуының
тәукекелін ғана жоғарылатады.
Ішімдікке салынуды тек қана отбасылық-тұрмыстық қатынастардың бүлінуі
себебі ғана емес, кәмелетке толмағанға теріс әсер ететін жағдай ретінде де
қарастыру керек.
Келітірілген талдау кәмелетке толмағандардың көбі өздерінің алғашқы
қылмыстарын алкогольдік масаңдау жағдайында жасалатындығын растайды.
Кәмелетке толмаған өмір кейпінің төмендеуі, түсуі шамасына орай
қылмыстардың алкгольдік мотивациясы өседі.
Ол себеп емес, салдар. Ол құбылыстың себебі, алдымен, қалыпты дұрыс
қарым-қатынастарға түсу мен бос уақытын өткізу үшін жағдайлар аздығымен
байланысты.
Кәмелетке толмағандар қылмыстық жолға тұратын келесі себеп ретінде
қаңғыбастықты жатқызуға болады. Әртүрлі себептер бойынша үйлерінен кете
отырып, оларға өмір сүру құралдарысыз қалады, сондықтан қылмыстық жолға
тұрады.
Қазіргі уақытта спорттық секциялар, мүдделер бойынша кружоктар қызметі
қысқарды. Себібі ол кәмелетке толмағандардың бос уақытын біршама
ұйымдастырады. Ал қазір жеткіншектер өздеріне өздері берілген, бос уақыты
ешнәрсемен толмаған, ол өз кезегінде олардың өмір сүру кейпіне әсерін
тигізеді.
Жылдан жылға күрделеніп бара жатқан жастар арасындағы тәлім-тәрбие
жұмыстарын заман талабына сай жаңа жүйеге бейімдеу мақсатында өткізіліп
жүрген алқалы жиындардың да оңды нәтижеге қол жеткізбей, жай әңгіме
деңгейінен аса алмай қалатындығының астарында айналып өтуге болмайтын
осындай ақиқат себептер бар сияқты. Қай кезде де қылмыстың кейде азайып,
кейде көбейіп тербеліп отыратындығы қоғамдағы әл-ауқат деңгейінің ахуалына
байланысты.
ІІ-ТАРАУ. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРДІ ЖАУАПКЕРШІЛІККЕ ТАРТУ
2.1. Жасөспірімдерге қолданылатын жаза түсінігі және оның тарихи
аспектісі
Жаза қолдану қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың бір нысаны
болады, сонымен қатар оны жүзеге асырудың басқа нысаны Қазақстан
Республикасы заңнамасы бойынша қылмыстық жауапкершіліктен босату болып
табылады.[7] Қылмыстық жауапкершілік қылмыстық ғылымдардың негізгі
түсініктеріне жатады және заңдық триаданың байланыстырушы буыны болады -
”қылмыс- қылмыстық жауапкершілік- жаза”. Ол жағында Д. Чукмаитов пікірімен
келіспеген қиын, ол жазаны қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың
негізгі әдісі ретінде таниды.[8] Сонымен қатар қылмыстық жауапкершілік
жазаны қолданбастан да жүзеге асырыла алады. Істегі Қылмыстық кодексте
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың бірнеше нысандары кездеседі.
Неғұрлым таралған және типтік жүзеге асыру нысаны жаза болып табылады. Оның
мәні келесіде, қылмыс жасаған тұлғаға айыптау үкімі шығарылып, оған мемлеет
атынан теріс сипаттама беріледі, ал қылмыс жасауда кінәлі болып табылған
сотталушыға қылмыстық-құқықтық әсер етудің неғұрлым репрессивтік нысаны
ретіндегі жаза тағайындалады. Тағайындалған жазаны өтеу соттылық ретіндегі
арнайы құқықтық салдарға алып келеді. Бұл нысанда қылмыстық
жауапкершілікті жүзеге асыру төрт элементте көрінеді:
- жасалған әрекетке есеп беру және сотталу мен мәжбүрленуге міндет,
- сөгу,
- жазы нысаныдағы мелекеттік әсер ету шарасы,
- соттылық.
Қылмыстық жаза проблемасы- қылмыстық құқықтық ғылымдағы неғұрлым
күрделі және жан жақтылардың бірі. Қылмыстық құқықтағы жаза- әлеуметтік-
құқықтық құбылыс болып табылады. Жазаның әлеуметтік маңызы келесіде- ол
қылмыстылықпен күресу құралдарының бірі болып табылды, қылмыстық заңмен
қайшылыққа түсетін адамдар тәртібінің реттеушісі болады. Қылмыстық жаза
көмегімен мемлекет маңызды міндетті шешуге тырысады: қоғамды қылмыстық
заңмен қорғалатын әлеуметтік құндылықтарға қылмыстық қол сұғушылықтардан
қорғау. Қылмыстық заңның әлеуметтік орны К. Маркспен нақты сипатталады:
“жаза қоғамды қанда да болсын оның өмір сүру жағдайларын бұзушылықтарға
қарсы өзін өзі қорғау құралы” болып табылады.
Жазаның әлеуметтік қызметі келесіде: қылмыс жасаған тұлғаға оны
қолдану жағдайында бұзылған қоғамдық тәртіп қалпына келтіріледі,
жәбірленушіге келтірілген шығын толтырыла алады, кінәліні жазалаудағы
қоғамдың қажеттілік қанағаттандырылады, қылмыс жасалумен байланысты
азаматтарда пайда болған қорқыныш пен сенбеушілік сезімдері жойылады, құқық
қорғау органдарының қылмыстылықпен күресуге және адам, қоғам мен мемлекет
мүдделерін қорғауға мүмкіндігіне сенімдік тудырады.
Жаза әрқашан қоғамның жасалған қылмысқа реакциясы ретінде болады.
Қылмыстың жасалуы азаматтар, әртүрлі әлеуметтік институттар және мемлекет
тарапынан әрқашан теріс реакция тудырады. Мемлекет қылмыс жасағанға
кінәлілерге тиісті шаралар қолданады. Алайда қандай қатаң да болмасын,
қылмысқа әлеуметтік жауап беру кез келген шарасы қылмыстық жаза болып
табылмайды,себебі ол табиғаты бойынша құқықтық құбылыс болып табылады.
Алайда, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі жөніндегі
мәселені қарастыра отырып, кәмелетке толмағандар жауаптылығының тарихи
аспектісін қарастырмай кетуге болмайды, себебі кәмелетке толмағандарды
қылмыстық жауапкершіллікке тарту мәселелерінің тарихи ерекшеліктері мен
даму кезеңдері бар.[9,225-226]
Қылмыстық-құқықтық шаралардың қолдануына неғұрлым терең баға беру үшін
тереңірек қарастырған жөн болар.
Ежелгі дәуір, орта ғасырлар және ерте капитализм замандарының
заңтануында адам өмірінің неғұрлым қорғалатын кезеңі ретінде балалықтың
құқықтық түсінігі болмады және сәйкесінше, балалар мен жеткіншектерді
сотта, түрмелерде, олардан босағаннан кейін арнайы қорғаудың заңды
ережелерін кездестірмедік. Атап айтқанда кәмелетке толмағандарға арнайы,
олардың жасы, психика ерекшеліктері ескерілетін жаза ерекшеліктері
белгіленбеген. Кәмелетке толмағандарға заң мен сот қатаңдығы келесіде, олар
қылмыс жасса, олардың құқықтық жағдайы ересектерге теңестірілген. 12 кесте
заңларында алғаш рет жазаны кешіру қағидасы құрастырылған. Ол негізінен
кәмелетке толмағандарға қатысты болды, және де бірнеше кейінгі жұмыстарда
ол кәмелетке толмағандықпен негізделетін кешіре ретінде суреттелген.
12 кесте заңдарында келесі шарттар болған жағдайларда жазаны кешіру
туралы сөз болды:
- егер қылмыс жасаған тұлға өз әрекеттерінің мәнін түсінбесе,
- егер қылмыстық актінінің өзі соңына дейін жеткізілмесе.
Ол қағида көптеген жылдар бойы рим құқығын қолданатын елдерде
таратылып келді. Мысалы, француз заңгерлері олардың Францияда және өзге
роман елдерінде орын алуын 12 кесте заңдарынан 1789 жылғы Ұлы Француз
революциясына дейін есептейді.
12 кесте заңдары бойынша қасақана қылмыстар кешірілмейтін болып
есептелген, олар үшін әрқашан жаза тағайындалатын. Алайда, психикалық
дамымаған болып табылатын кәселетке толмағанға жазаны кішірейтуге жол
беріледі.
Қылмыстылықты зерттеудің атақты швейцарлық зерттеушілері Морис және
Энрик Вейяр –Цибульский кәмелетке толмағандары қылмыстылығымен күресу
тарихын келтіре отырып, өлім жазасы кіші жастағы балаларға жиі қолданылатын
деген. Оларға ересек қылмыскерлерге сияқты барлық жаза шаралары
қолданылған: ересектермен тең жаза, 7 жастағы балаларды түрмеде ұстау,
баларға ешқандай түсініксіз, ант беру сияқты процессуалдық әрекеттер,
сонымен қатар жол берілуге болмайтын қинау сияқты әрекеттер.
Балалар мен жеткіншектерді арнайы құқықтық қорғаудың болмауы “Швабтық
айна” (12 ғасырдағы герман актілерінің жинағы), “Каролина” (Карл 5
корольдың қылмыстық соттық ережесі, 1532 ж.) сияқты атақты тарихи құқықтық
ережелерге де тән. Оларда кешірім жасау орын алған болса да, заңдардың
өзінде оларды айналып өту ескертпелері көрсетілген.
“Каролинада” жасының кішілігі бойынша “есінен айрылған” қылмыскерлер
туралы айтылған. Осы тұлғаларға қатысты жаза қолдана отырып, “білікті
тұлғалар” кеңесін алу ескеріледі. Ол “білікті тұлғалар” шешім қабылдайды:
жазалау қажет пе, жоқ па. Сонымен қатар бұл заңдарда кәмелетке толмаған
қылмыскер жасына көрсетулер бар, себебі 14 жасқа толмаған қылмыскерлерге
өлім жазасы қолданылмайтын.
18 ғасырдың екінші жартысында сотта және жазаны орындау кезіндегі
баларды арнайы қорғаудың жөнінде алғашқы статистикалық мәліметтер пайда
болды. Ағылшын заңгері П. Кинг, Англиядағы 1762-1782 жылдардағы
қылмыстылықты зерттеп, түрмелердегі кіші жастағы баларды қорғаудың жоқтығы
абсолютті екенідігін көрсеткен. Олардың барлығы ересек сотталғандармен бір
жайда бірге орналасқан. Ол мән-жайлардың барлығы кәмелетке толмағандардың
қылмыстық қызметінің алды болатын.
Сәйтіп, антикалық және ортағасырлық кезеңде әлемдік өркениетте
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселесі олардың құқықтық
жағдайы ескеріле отырып, сол уақыттағы зерттеушілердің көбісінің
еңбектерінде көрсетілген, алайда ол мәселені шешуге қол жеткізілмеген.
Қазақтың әдет құқығына сәйкес 15 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
сотқа тартылмаған. Ол жөнінде профессор С. Фукс келесідей жазады: “кісі
өлтіру және ұрлықтан азырақ маңызды қылмыстар бойынша кәмелетке
толмағандарды қылмыстық жауапкершіліктен толық босату олардың өз
әрекеттеріне есеп бере алмау қабілетімен емес, жазаның көбі тірелетін айып
төлеуге мүмкіндігінің болмауымен түсіндіріледі. Азаматтық және неке
кәмелеті болып табылатын 15 жасқа толған сәтінен бастап жас қазақ әке болып
бөліне алды. Сот алдында өз қылмыстары үшін жауап бере алатын меншік иесі
болады.”[10,76]
Казақтардың әдеткі қылмыстық құқық нормаларының әсерін Қазақстан
аумағында әрекет еткен 1922 жылғы РКСФР Қылмыстық кодексіне негізілген
өзгерістер мен толықтырулардан да көруге болады.Қазақстаннның ОАК-ң 3
сессиясы көшпелі халықтардың өмір жағдайларын, ауыл еңбеккерлерінің
құқықтық санасын ескере отырып кәмелетке толмаған қазақтарды қылмыстық
жауапкершілліке тартудың ерекше ережелерін анықтады. Жекелеп алғанда,
қылмыстық жаза жасөспірімдерге (14 жасқа дейін) қолданылмаған, ал кәмелетке
толмағандарға 14-пен 18 аралығындағы қазақ ұлтты тұлғалар, өзге ұлт
өкілдері 14пен 16 жас аралығындағы тұлғалар жатқан.[11,427]
1926 жылғы РКСФР Қылмыстық кодексі Қазақстан аумағында 35 жыл бойына
әрекет етекен, ол қылмыстық жауапкершілік жасын келесідей анықтаған.
Сот-түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау шаралары 14 жасқа толмаған
кәмелетке толмағандарға қолданыла аламайды, оларға тек қана медико-
әлеуметтік сипаттағы әлеуметтік қорғау шаралары ғана қолданыла алады.
Он төрт пен он алты жас аралығындағы кәмелетке толмағандарға сот-
түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау шаралары тек қана кәмелетке толмағандар
істері бойынша комиссия оларға медико-әлеуметтік сипаттағы әлеуметтік
қорғау шараларын мүмкін емес деп тапқан жағдайда ғана қолданылады.(1926
Қылмыстық кодекстің 12 бабы)
Алайда 1935 жылғы 7 сәуірдегі КСРО ХКК және ОАК –ң “Кәмелетке
толмағандар қылмыстылығымен күресу шаралары туралы ” Қаулысында КСР
Одағының және кеңестік республикалардың қылмыстық заңнамасы негіздерінің 8
бабы алынып тасталған және де 12 жасынан бастап ұрлық жасауда, зорлық
қолдануда, денеге зиян келтіруде, кісі өлтіру мен оларға талпынуда көрінген
кәмелетке толмағандар қылмыстық жауапкершілікке барлық жаза түрлерін
қолдану арқылы тартылады деп көрсетілген.[12,382]
Істегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес қоғамға
қауіпті әрекеттер жасағандығы үшін 16 жасқа кәмелетке толмағандар
жауапкершілікке тартылады. Сонымен қатар, қоғамға қауіптілігі кәмелетке
толмағанның түсінігіне тиесілі болып табылатын бірқатар қылмыстар үшін
қылмыстық жауапкершілік 14 жастан басталады. Ондай қылмыстардың нақты
тізімі ҚР Қылмыстық кодексінің 15 бабында берілген.
ҚР ҚК-ң 78 бабына сәйкес кәмелетке толмағандар болып қылмыс жасаған
кезге қарай он төрт жасқа толған, бірақ он сегізге толмаған адамлар
танылады.Заңшығарушы қылмыстық жауапкершілік басталатын кіші жасты анықтай
отырып, кәмелетке толмаған тек белгілі бір жасқа жеткен жағдайда ғана
кәмелетке толмаған өз әрекеттерін дұрыс сезініп, қылмыстық жазаны қабылдай
алатындығын ескерді.
Сөйте отырып, заңшығару кәмелетке толмаған адам түсінігін берді,
әрине, ол заң нормаларын дұрыс түсіну үшін өте қолайлы болып табылады.
Қазіргі уақытта көптеген шет елдік кодекстерде кәмелетке
толмағандарды қылмыстық жауапкершілігі және оларды жазаға тарту
ерекшеліктері арнайы бапқа бөлінген. ҚР Қылмыстық кодексіндегі кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауакершілігі туралы нормаларды бөліп шығару
олардың қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен сәйкестігін айқындайды. Жаңа
қылмыстық іс жүргізу кодексінде “Кәмелетке толмағандар істері бойынша
өндіріс” деп аталатын тарау бар, онда кәмелетке толмағандарға қатысты
тергеу әрекеттері мен процессуалдық әрекеттер ерекшеліктері қамтылған.
Соныман қатар, соңғы уақытта үлкен көңіл ювеналдық юстиция
мәселелеріне бөлінеді. “Ювеналдық юстиция” түсінігі барлық әлемде оның
негізгі буыны - кәмелетке толмағандар істері бойынша сотпен
байланыстырылады. Ювеналды криминология ерекшелігі келесіде- зерттелетін
кәмелетке толмағандар белгілерінің және оларға қатысты мән-жайлар кешені
ересектер қылмыстылығына қарағанда неғұрлым кең болып табылады.
Тәжірибе қызметкерлері мен ғалымдар кәмелетке толмағандар істері
бойынша арнайы мамандандырылған соттар құру қажеттіліктерін айтады. Ондай
соттар көптеген елдерде қызмет етіп жатыр (Жапония, Франция, Польша,
т.с.с.), ол балалар мен жеткіншектердің құқықтарын қорғау, кәмелетке
толмағандар қылмыстылығының мәселелерін неғұрлым кешенді шешуге мүмкіндік
береді.
Ол соттар қызметінің негізсалушы қағидасы ретінде “Балалар құқықтары
туралы ” БҰҰ Конвенциясының 3 бабының ережесі болу керек, оған сәйкес
мемлекеттік, қоғамдық органдар қолданатын кәмелетке толмағандардың барлық
әрекеттерінде ең алдымен көңіл олардың жағдайын жақсартуға, құқықтық
қорғалуын қамтамасыз етуге бағытталу керек. [13]
Мысалы, ағылшын заңнамасына сәйкес кәмелетке толмағандар ретінде 10
пен 21 жас аралығындағы тұлғалар танылады. Мұнда “кәмелетке толмағандар
қылмыстылығы” термині 10 пен 18 жас аралығындағы жеткіншектер
қылмыстылығын және 18 пен 21 жас аралығындағы жастар қылмыстылығын қамтиды.
Статистикалық жинақтарда кәмелетке толмағандардың қылмыстары жас топтары
бойынша ескеріледі: 10 мен 14 аралығы, 14 пен 18 жас аралығы, 18 бен 21
жас аралығы. Халықаралық актілерге сәйкес кәмелетке толмағандар болып,
оларға қатысты істегі құқықтық жүйеге сәйкес ересекке қатысты қолданылатын
жауапкершілік шараларынан өзгеше шаралар қолданылатын тұлғалар болып
танылады.
Ағылшын құқықтық жүйесі шектерінде ондай тұлғаларға 10 мен 18 жас
аралығындағы тұлғалар танылады, себебі олар үшін қылмыстық жауапкершілік
түрі мен негіздері өзгеше көзделген. 10 мен 18 аралығындағы қылмыскерлер
істерін қарайтын арнайы мамандандырылған соттар құралған. [14,209]
АҚШ- та кәмелетке толмағандар істері бойынша юстиция қызметі мен
қылмыстылықтың алдын алу бойынша Үйлестіруші кеңес жұмыс атқарады.
Қылмыстық кодексте қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың бірнеше
нысандары кездеседі. Неғұрлым таралған және типтік жүзеге асыру нысаны жаза
болып табылады. Оның мәні келесіде, қылмыс жасаған тұлғаға айыптау үкімі
шығарылып, оған мемлеет атынан теріс сипаттама беріледі, ал қылмыс жасауда
кінәлі болып табылған сотталушыға қылмыстық-құқықтық әсер етудің неғұрлым
репрессивтік нысаны ретіндегі жаза тағайындалады. Тағайындалған жазаны
өтеу соттылық ретіндегі арнайы құқықтық салдарға алып келеді. Бұл нысанда
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру төрт элементте көрінеді:
- жасалған әрекетке есеп беру және сотталу мен мәжбүрленуге міндет,
- сөгу,
- жазы нысаныдағы мелекеттік әсер ету шарасы,
- соттылық.
Қылмыстық жаза проблемасы- қылмыстық құқықтық ғылымдағы неғұрлым
күрделі және жан жақтылардың бірі. Қылмыстық құқықтағы жаза- әлеуметтік-
құқықтық құбылыс болып табылады. Жазаның әлеуметтік маңызы келесіде- ол
қылмыстылықпен күресу құралдарының бірі болып табылды, қылмыстық заңмен
қайшылыққа түсетін адамдар тәртібінің реттеушісі болады. Қылмыстық жаза
көмегімен мемлекет маңызды міндетті шешуге тырысады: қоғамды қылмыстық
заңмен қорғалатын әлеуметтік құндылықтарға қылмыстық қол сұғушылықтардан
қорғау. Қылмыстық заңның әлеуметтік орны К. Маркспен нақты сипатталады:
“жаза қоғамды қанда да болсын оның өмір сүру жағдайларын бұзушылықтарға
қарсы өзін өзі қорғау құралы” болып табылады.
Жазаның әлеуметтік қызметі келесіде: қылмыс жасаған тұлғаға оны
қолдану жағдайында бұзылған қоғамдық тәртіп қалпына келтіріледі,
жәбірленушіге келтірілген шығын толтырыла алады, кінәліні жазалаудағы
қоғамдың қажеттілік қанағаттандырылады, қылмыс жасалумен байланысты
азаматтарда пайда болған қорқыныш пен сенбеушілік сезімдері жойылады, құқық
қорғау органдарының қылмыстылықпен күресуге және адам, қоғам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ КЕГЕН ІСІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫ
Ғылыми жетекшісі:
_________
Орындаған: _________
Мамандығы: 050301-заңтану
Шымкент - 2009 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері мен
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
ІІ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРДІ ЖАУАПКЕРШІЛІККЕ
ТАРТУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .20
2.1. Жасөспірімдерге қолданылатын жаза түсінігі және оның тарихи
аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2. Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 27
2.3. Тәрбиелік сипатттағы мәжбүрлеу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ІІІ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ АЛДЫН
АЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..41
3.1. Кәмелетке толмағандардың соттылығы және оның жаза тағайындауға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.2 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әр қоғамның өзіне тән идеологиясы
болатынын ескерсек, біздің әлі күнге дейін қол жеткізе алмай келе жатқан
кем тұсымыз дүние танымы мен көзқарасы өзгерген жастар қауымын жетелеп,
дұрыс жолға салып жіберетіндей жаңа тәлім-тәрбие бағытының осалдығы дер
едік. Жастар қауымымен айналысып жүрген мамандар қауымы да мұны жоққа
шығармайды. Жылдан жылға күрделеніп бара жатқан жастар арасындағы тәлім-
тәрбие жұмыстарын заман талабына сай жаңа жүйеге бейімдеу мақсатында
өткізіліп жүрген алқалы жиындардың да оңды нәтижеге қол жеткізбей, жай
әңгіме деңгейінен аса алмай қалатындығының астарында айналып өтуге
болмайтын осындай ақиқат себептер бар сияқты. Қай кезде де қылмыстың кейде
азайып, кейде көбейіп тербеліп отыратындығы қоғамдағы әл-ауқат деңгейінің
ахуалына байланысты.
Егеменді, өркениетті елдің бүгінгі мен ертеңгі өрге бастырар
жасжеткіншектер екені белгілі. Болашақтың тізгінін ұстайтын олардың алдағы
атқарар іс әрекеттерінің түп-тамыры бүгінгі күнмен тығыз байланысты десек,
ешкім мұны жалған сөз деп айта алмас.
Ел өмірінің қай кезеңіне көз жіберсек те, балалар тағдыры кіиді
болса да бейтарап қалдырмай, олар жөніндегі ой қозғар өзекті мәселелерді
атаулы қауым еш уақытта атап өтпеген.
Жалпы елімізде жас балалардың өмірі үшін жағдай жасалуда. Алайда,
осы жеткіншектердің бүгіні мен болашағын алаңдатар жағдайлар, ара тұра
болса да олардың қолы мен жұзеге асып жатқан құқық бұзушылық пен қылмыстар
өз көріністерін табуда.
Ғасыр қасіретіне айналып бара жатқан бұл мәселелердің түйінін шешу
әліде быраз уақытты керек етері сөзсіз.
Ересектер қылмысы мен кәмелетке жасы толмаған балалар арасындағы
қылмыстың түп тамырына түпкілікті балта шабу мүмкін емес. Алайда, ондай
жағдайлардың алдын алу тежеуболашақтағы ересектер қылмысының азаюына қол
жеткізер еді. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы қылмыстық
жауапкершілік жасын жалпы қылмытар үшін 16 жастан, алсаналы түрде істелген
ауыр ауыр қылмыстар үшін ғана 14 жастан белгіленген.
Балар арасындағы құқық бұзушылық жыл сайын көбеймесе, азаймай отыр.
Қоғамға жат бұл әрекеттердің алдын алу, тіптен жеделдетуді керек етеді.
Жас балалардың құқық бұзушылығына-бос уақыттың көптігі, пайдалы
іспениайналыспаушылық, ата-ана тарапынан бақылаудың өз дәрежесінде болмауы,
құқықтық бөлімнің аздығы, сан-салалы жақсы істермен қызықтырып, өзіне
тартатын аулалық клубтардың жабылуы басты себептер болып, мектептен бос
уақытын да не істерін білмей еріккен баланың қандай іске болсада
еліктеушілік танытуына әкеліп соғуда.
Кәмелетке толмаған жас өспірімдер елімізде тұрғындардың он бесінші
бөлігін құраса да, бұкіл қылмысты әрекеттердің бестен бірін жасайды екен.
Социологтардың зерттеуіне, қоғамдық тәртіпті өрескел бұзып, заң атаған
жеткіншектердің тең жарымынан астамы әлеуметтік қорғана қалған,
педагогикалық тұрғыда қараусыз кеткендер санатына жатады. Сынау ел
тағдырына қатысты өзекті жараны қалай емдеуге болады.
Сондықтан да тарыдай шашылып жатқан тәлім-тәрбие жұмыстары мен
патриоттық рухты бір бағытқа шоғырландыратындай қутты идеологияны
экономикалық әлеуметтік мәселелермен қатар дамытпайынша уақыт шабысынан
артта қалып, тұйыққа тіреле беретіміз белгілі жағдай. Осындай орыны ойсырай
көрініп тұрған осал буын күнделікті тіршілікте жол таппай дағдарған
көптеген жасөспірімдердің кейде жансақтықпен, ал кейде ауыр қылмысқа
ашықтан ашық баруына өзінді ықпалын тигізетін негізгі факторларға айналып
келеді.
ҚР Қылмыстық кодексі аталған санаттағы тұлғалардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекшеліктерін бекітіп, оны ерекше демографиялық топқа
бөлудің жастық белгілерін анықтады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы ғалымдар мен тәжірибелік
қызметкерлердің көңілін бірнеше себептерге байланысты алады. Ең бастысы-
жас уақытында қылмыс жасап отырған тұлғалар, кейіннен, әдетте, түзеуге
келмейді және ересек, рецидивті қылмыстылықтың негізгі резервін құрады.
Кез келген қоғамның ерекше қамқорлығы пәні ретінде өсіп келе жатқан
ұрпақтың денсаулығын қорғау және нығайту, олардың ортасында пайда болатын
маскүнемдік, есірткіқұмарлық, жезөкшелік сияқты теріс әлеуметтік
құбылыстармен күресу болып табылады. ҚР Конституциясының 27 бабына сәйкес
мемлекетпен танылатын және қорғалатын маңызды құндылықтардың бірі болып
табылып, балалық шақ мемлекет қорғауында болып табылады. Алайда соңғы
жылдарда объективтік түрде келесіні мойындай қажет: Кәмелетке
толмағандарды адамгершіліктік, құқықтық және физикалық тәрбиелеу жеткілікті
көңіл бөлінбейді, оған кейде аса қатігездікпен олардың тарапынан жасалатын
қылмыстық әрекеттердің санының өсуі куә болады.[1]
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі, кәмелетке
толмағандар қылмыстылығымен күресу көптеген ғалымдардың, зерттеушілердің
зерттеу пәні болып табылады. Бұл жұмыста М. Нарикбаев, К.Бегалиев, Е.
Қайыржанов, Д. Чукмаитов, В. Кудрявцев, В. Эминов, В. Щепельков сияқты
белді ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Бұл жұмыста кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық жағдайлары,
ерекшеліктері қарастырылып, олардың тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
жасауға талпыныс бар. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығымен күресудің
тиімді шараларын іздеу, анықтау мақсатында оның тарихи аспектісіне көңіл
бөлінді, сонымен қатар шет елдік тәжірибеге де көңіл бөлінді.
Сонымен қатар кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуға
үлкен көңіл бөлінген, себебі кез келген қылмыстық әрекетті жазалағаннан,
оның алдын алу тиімдірек екені сөзсіз болып табылады.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ретінде кәмелетке
толмағандарғдың қылмыстылығының алдын алу жолында жаза тағайындау кезінде
маңызды болып табылатын мәселелерді саралап, тиімді іс-шаралар кешенін
өңдеу. Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының криминологиялық
сипаттамасын беру;
- кәмелетке толмағандарға жаза қолданудың тарихи аспектісін
зерттеу;
- кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза түрлерін саралау;
- жаза тағайындау кезінде ескерілетін мән-жа йларды зерттеу;
- қылмыстылықтың алдын алу шараларын өңдеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі ретінде кәмелетке
толмағандардың қылмыс жасауына және оларға жаза тағайындауға байланысты
туындайтын құқықтық қатынастар кешені. Зерттеу пәні ретінде кәмелетке
толмағандарға жаза қолдану ережелерін реттейтін қылмыстық-құқықтық заңнама.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында салыстырмалы- құқықтық, логикалық,
материалистік, салыстырмалы, тарихи- құқықтыө зерттеу әдістері қолданылды.
І-ТАРАУ. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының құрылымы
Адамның дамуы, оның тұлғасының қалыптасуы сыртқы объективтік жағдайлар
әсерінде ішкі субъективтік алғышарттармен бірге қалыптасады. Қылмыстылық
деңгейіндегі аумақтық айырмашылықтарды талдау кезінде ірі қалаларда,
өнеркісіптік орталықтарда, курорттық қалаларда, әдетте, жасөспірімдер
қылмыстылығының жоғарғы көрсеткіштері көрінеді. Алайда неғұрлым тар
байланыс жасөспірімдер қылмыстылығы деңгейі мен бұзылған отбасылардың
таратылуы арасында анықталған. Естен шығармайтын жағдай, сыртқы әсерлер
ішкі жағдайлар арқылы әрекет етеді. Әңгіме тұлға санасының қалыптасуы
туралы болып отыр. Адам қарапайым еліктегеннен саналы тәртіпке көшеді,
мақсатты әрекетпен айналысуға, сыртқы жағдайлар мен шарттарға белсенді
әсер етуге, оларды дұрыс бағалап, нақты әрекеттер жасау оларға тәуелді
болмауға мүмкіндік алады. Алайда кәмелетке толмағандардың сыртқы тәртібін
анықтайтын теріс қаситтердің қалыптасуы тек қана жаман тәрбие мен жаман
сыртқы әсер мен қолайсыз мән-жайлар нәтижесі ғана емес, ол тұлға мен сыртқы
ортаның қайшылықты әрекеттестігі нәтижесі де болады. Мұнда тұлғаның
тікелей және жақын айналысы -микроорта және неғұрлым кең мағынадағы орта
туралы сөз болып тұр.
Қоғам адам психикасын оның барлық идеяларымен, сезімдерімен және
тәртібімен бірге қалыптастырады, ал соңғылары, өз кезегінде,әлеуметтік
ортаға теріс ықпалын тигізеді.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде жасөспірімдерге қамқорлық жасау
барлық азаматтардың, мемлекеттік органдардың және қоғамдық ұйымдардың
конституциялық міндеті ретінде қарастырылады.
Ежелгі ғалымдар айтқандай, балаларды дұрыс тәрбиелеуге бүкіл халықтың
жағдайы байланысты. Егер де қылмыстылық – жамандық болса, кәмелетке
толмағандардың қылмыстылығы он есе көбейтілген жамандық болады деген
сөздердің жаны бар.
Біздің қалалардың көшелеріндегі қаңғыбастық, сергелдеңдік және
қайыршылық – бүгінгі күн шындықтары болып табылады. Оған әсер ететін
негізгі себеп қалыпты дамуы мен тәртібі үшін қолайлы жағдайлар жасалмайтын
отбасындағы сәтсіздікті тудыратын маскүнемдік, ересектердің жұмыссыздығы
болып табылады. Өмір сүруінің осындай теріс жағдайлары нәтижесінде
кәмелетке толмағандар қоғам үшін қауіпті болап табылып, қылмыстар жасауға
барады.
Сарапшы ғалымдардың пікірінше, қылмыстылық деңгейіне тұтасымен алғанда
250 фактор әсер етеді. Құқық қорғау органдары белгілі бір деңгейде 40-50
факторға әсер ете алады, қалғандары олардың әсер ету салаларынан тыс жатыр.
Жасөспірімдер арасында криминалды белсенділік тұрақты түрде жоғарғы
және кәмелетке толмағандар қылмыстылығы қауіп тудырады.
Қылмыс жасайтын кәмелетке толмағандардың жастық құрамы келесідей
көрінеді: 14 пен 15 жас арасы – 27,9 (, 16-17 жас- 72,1(.[2,22-25]
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының үлесі шамамен 7- 8 пайызды құрайды.
Осы жерде көріп отырғанымыз, қылмыстар көп жағдайда көбінесе үлкен жастағы
кәмелетке толмағандармен жасалады. Ол бұл жастық санаттағы субъектілердің
келесі ерекшеліктерімен түсіндіріледі:
- неғұрлым белсенді өзін өзі қоюға икемділік;
- бірқатар жағдайларда тәртіпті дұрыс бағалай алмауға және өзге
тұлғалардың әрекеттерін белсенді ұғуға қабілеттің болмауы;
- даулы жағдайдан дұрыс шыға алмау.
16 жасқа толған кәмелетке толмағандардың дәл осы ерекшеліктері әдетт
оларды сәтсіз қоршаған орта әсеріне тәуелді етеді.
Алайда соңғы кезде республикада жүріп жатқан кәмелетке толмағандар
қылмыстылығының жасаруы үрдісі алаңдаушылық тудырады. 14 пен 15 жас
аралықтарындағы қылмыс жасаған тұлғалар саны жалдан жылға елдің барлық
аумағында өсіп жатыр.
Тәжірибе көрсететіндей, қылмыстарды қайталап қылмыскерлердің шамамен
үштен екісі алғашқы қылмысын жеткіншектік кезінде жасаған.
Құқықтық статистика және ақпарат орталығының мәліметтеріне жүгінсек,
2002 жылы Жамбыл облысы бойынша кәмелетке толмағандар аралығындағы 292
қылмыс тіркелген,ал 2001 жылы 350 қылмыс тіркелген.
Кәмелетке толмағандармен жыл ішінде жасалынған қылмысты түріне қарай
жіктесек, оның 6 кісі өлімі, 2 денеге ауыр жарақат салу, 6 әйел зорлау, 19
қарақшылық, 19 тонау деректері болып тіркелінуі[3] сырт адамды таң қалдырып
ғана қоймай, шошындырар да еді. Соның ішінде кәмелетке толмағандармен 240
рет топ болып қылмыс жасалынғанына ой жүгірте отырып, мәселенің айналдырған
он жылдан астам уақыт ішінде тым күрделі сипат алып отырғандығын көңілге
түйесің. Біздің тілге тиек етіп отырғанымыз бір Жамбыл облысындағы
қалыптасқан жағдай ғана. Ал кәмелетке толмағандармен жасалынған қылмыс
деңгейінің республикамыз бойынша бұдан әлденеше есе жоғары екендігі өз-
өзінен түсінікті. Жасөспірімдермен жасалынатын қылмыстың соншалықты шапшаң
өсіп, күрделене түсуін әркім әрқалай түсіндіргісі келеді.
Кейбіреулер мұның бір ұшын отбасы мен мектептердегі тәрбиенің қонжырап
кеткендігімен сабақтастырса, базбіреулер жастарымыздың бойындағы қатыгездік
пен мейірімсіздікті жоғарыда өзіміз атап кеткен тұрмыстың төмендігі мен әл-
ауқаттың нашарлығы тәрізді тіршіліктің көлеңкелі жағынан іздестіреді. Қалай
десек те бүгінгі жастар тәрбиесі төңірегіндегі тізгінін ұстатпай отырған
қомақты проблемаларда жеделдетіп түйінін шешуді қажет етіп отырған бұл
мәселелердің де салқыны жоқ емес, бар. Алайда осынау қиыны қаша бастаған
қырық құрау шаруаның басын біріктіріп, кешенді түрде қалай жүргіземіз деген
өткір сауалдың ғана жауабы табылмай келеді. Олай дейтініміз сәбидің дүниеге
келгеніне бастап, ол азамат болып қалыптасқанға дейінгі аралықты қамтитын
тәрбие жүйесі өз мәресіне жетпей орта жолдан үзілсе, оның қылаудай
тиімділігі болмайтындығын өмірдің өзі көрсетуде.
Жоғарыда аталған мән-жайлардың ерекшеліктерін және өзге де
ерекшеліктерді ескере отырып, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіде
бізде алғаш рет ол мәселеге арнайы тарау арналған, ол БҰҰ Бас
Ассамблеясымен қолданған “Бала құқықтары туралы” Конвенцияда орын алған
гуманизм мен әділдік қағидаларына сәйкес келеді. Бұл жағдайда заңшығарушы
кәмелетке толмағандар қылмыстылығына жастық психилогиялық ерекшеліктер тән
екендігін, жақын айналысының криминогендік факторларын, өзін өзі орнатуға
талпыныстар ескерілген.
2. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері мен жағдайлары
Азаматтардың құқыққа қарсы тәртібін түсіндіруде тұлғаның қалыптасу
сипатына қоғамның дамуындағы қайшылықтар, әлеуметтік жағдайлардың әсерін
тану шешуші болып табылады.
Саяси, экономикалық, идеологиялық, мәдени-тәрбиелік, демографиялық.
әлеуметтік- психологиялық сипаттағы үрдістер мен құбыластар адам тәртібіне
әсер етеді, оның тәртібінің сипаты мен мәнін анықтайды. Аталған үрдістер,
қоғамдағы өмір жағдайларын неғұрлым жалпы нысанда анықтай отырып, балалар
мен жеткіншектерді оқыту мен тәрбиелеу бойынша, олардың жеке тұлғасын
қалыптастыру бойынша қызметке ерекшеліктер береді, азаматтардың отбасы мен
қоғамдағы тұлғааралық қатынасының сипатына мәнді түрде әсер етеді.
Белгілі бір жағдайларда олар ауру мен өлім деңгейінің өсуі, ажырасу,
айналадағыларға қатігез қаару, өзін өзі өлтіру, маскүнемдік, жезөкшелік,
есірткіқұмарлық сияқты теріс құбылыстарды да тудырады, олар теріс, соның
ішінде, қылмыстық тәртіпті де негіздейтін әлеуметтік факторлар кешеніне
кіреді.
Нарықтық экономикаға жаңадан көшу кезеңінде Қазақстанда балардың дамуы
мен тәрбиесіне, денсаулығын қорғауға қалдық принципі бойынша көңіл бөліну
орын алып келген. Мемлекет тарапынан бірқатар шаралар қолдануға қарамастан,
бұл салалардағы балалардың жағдайы дұрысталмады. Балалар мектепке дейінгі
және медициналық мекемелерді бюджетік қаржыландыру көлемдері азайған,
жалпы білім беру мекемелерінің саны азайып жатыр. Экономикадағы дағдарыс
қызмет көрсету отбасыларға көрсетілетін көмектерді азайтуға алып келді.
Балалар мүдделері бойынша клубтарға, спорт секцияларын бара алмайды, себебі
ол көбінесе ақылы негізде қызмет атақарады. Нәтижесінде, олардың бос уақыты
жиі криминалдық нысандарға ие болады.
Балалар мен жеткіншектердің ауруы өсіп жатыр.Тек қана 14 пайызы ғана
абсолютті сау болады екен, ал 35 пайызының тұрақты аурулары бар. Ол
кәмелетке толмағандардың кәсіпті таңдау, дербес және тұрмыстық орналасу
мүмкіндіктеріне нұқсан келтіреді, психикалық аурулар мен құқыққа қарсы
тәртіпке алып келеді.
Алдында келтірілген сәтсіздіктер сияқты олар да кәмелетке
толмағандардың өмір сүру мен дамуын қамтамасыз етудегі мемлекеттің
шарасыздығының куәсі болып табылады.
Криминологтар аталған үрдістердің криминогендік сипатын жеткілікті
түрде талдады. Олар балалар мен жеткіншектердің өмір сүруі мен тәрбиеленуі
үшін сәтсіз жағдайларды, азаматтардың отбасындағы және одан тыс
тұлғаааралық даулардың пайда болуын тудырады және кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына әсер етеді.
Қылмыстарды жасаудың негізгі себептеріне келесілер жатады:
- кәмелетке толмағандардың бос уақытын дұрыс ұйымдастырмау,
- отбасындағы сәтсіздік,
- мектептегі кәмелетке толмағандардың жеткілікссіз құқықтық тәрбиесі,
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетте тартатын ересек тұлғалардың
әрекеттері.
Сонымен қатар криминологтар келесі себептерді де көрсетеді:
- халықтың материалдық қамтамасыз етілуі және әлеуметтік мәртебесі
бойынша елеулі бөлінуі;
- еңбекке ақы төлеу және ақшалай және өзге де материалдық игіліктерді
тұтыну қағидаларының бүлінуі ( құралдар бойынша өмір сүре алмау,
еңбекке ақы төлеудегі төменгі деңгей);
- қоғам өміріндегі олардың нақты позицияларын айқындайтын халықтың
жекелеген топтарының оқуының, тәрбиеленуінің, еңбек етуінің сипаты мен
мазмұнындағы ерекшеліктер ;
- тұлғааралық қатынастардағы қатігездікпен қатар жүретін ата-аналарды
және тұлға тәрбиесіне жауапты өзге де тұлғаларды қосқандағы халықтың
жекелеген топтарының ішімдікке құмарлықпен, жүйке-психикалық және өзге
де тұрақты ауруларымен ауруы;
- балалар мен жеткіншектердің дербестікке субъективтік талпынуы мен
әлеуметтену институттары қолданатын, олардың объективтік шектерін
тарытатын шараларының арасындағы қайшылықтар;
- азаматтардың рухани және материалдық қажеттіліктері мен оларды нақты
жүзеге асыру мүмкіндіктері арасындағы сәйкессіздіктер;
- құқықтық мәдениеттің төменгі деңгейі, халықтың жекелеген топтарының
әлеуметтік және құқықтық санасының аутқулары;
- дәстүрлі тәрбиелік және профилактикалық қызметтерді бұл саладағы
жеткілікті кәсіби деңгейі жоқ тұлғалармен жүзеге асырылуы;
- құқықбұзушыларды түзету мен қайта тәрбиелеу үшін мамандандырылған
қоғамның өмір сүру саласының кадрлық және қорлық қамтамасыз етуінің
жеткіліксіздігі.[4,498]
Мәселен, Жамбыл облысының құқық қорғау органдары аумақтағы кәмелетке
толмағандар қылмыстылығының өсуіне әсер ететін себепті мән жағдайларды
кешенді зерттеу жүргізілген. Осы талдау нәтижесінде қылмыстық
жауапкершілікке тартылған кәселетке толмағандардың 45 пайзы сәтсіз
отбасыларынан шыққандығы, ал 48 пайызы аз қамтамасыз етілген отбасылардан
шыққандығы анықталды. Ұқсас жағдай түгелімен республика бойынша
қалыптасқан.
Жоғарыда көрсетілген және өзге әлеуметтік үрдістер мен құбылыстардың
балалар мен жеткіншектердің тәртібіне, сонымен қатар кәмелетке
толмағандарға қатысты ересектер тәртібіне әсер ету ерекшеліктері оң және
сол әсер етуінің жақын айналасы арқылы көрініс танытады.
Криминологияда кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы себептерінің
детерминациясын жалпы түрде “тәрбиелеу шығыстары” деп атау орын алған. Ол
қорытынды құрамды болып табылады. Ол кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына әсер ететін себептер мен жағдайларды микроорта мен тұлға
әрекеттестігінің теріс жақтарын айқындау жағынан қарастыруға мүмкіндік
береді. Алайда ол қоғамда жалпы жүріп жатқан әлеуметтік үрдістердің әсерін
жоққа шығармайды ғана емес, сонымен қатар оларды детальды талдау негіздерін
көрсетеді.
Криминологтар аталған үрдістердің криминогендік сипатын жеткілікті
түрде талдады. Олар балалар мен жеткіншектердің өмір сүруі мен тәрбиеленуі
үшін сәтсіз жағдайларды, азаматтардың отбасындағы және одан тыс
тұлғаааралық даулардың пайда болуын тудырады және кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына әсер етеді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық тәртібін тудыратын себептік
кешендегі неғұрлым кең таралған “тәрбиелеу шығыстары” ішінен зерттеушілер
әдетте келесілерді бөліп көрсетеді:
- кәмелетке толмағандардың оқытылуы, тәрбиеленуі, түзетілуі мен қайта
тәрбиеленуі үшін жауапты әлеуметті институттар қызметіндегі
кемшіліктер мен қиындықтардың криминогендік әсері (тәрбиелік сәер
етудің антипедагогикалық әдістері мен нысандарын тұрақты пайдалану;
тәрбиелік және профилактикалық жұмыстарды кәмелетке толмағандардың
жастық және психилогиялық ерекшеліктерін ескерместен жүргізу);
- микроортаның теріс жағдайларының кримногендік әсері (қылмыстық және
өзге де қоғамға қарсы әрекеттерге тартуды қоса алғанда, моральдық
деңгейлері төмен түскен тұлғалардың тараптарынан балалар мен
жеткіншектерге тұрақты және мақсатты теріс әсері);
- қатігездіктің, ұсқынсыздықтың пайда болуымен сипатталаттын өмір мен
тәрбие жағдайлары;
- кәмелетке толмағандар тұлғасының теріс жолға баруының тұрақты
әлеуметтік негіздемелері.
Олардың барлығы бүгінгі күні де криминалдық мәнін сақтайды. Алайда
елдегі жалпы экономикалық жағдайдың нашарлауы кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығын негіздейтін себептік кешенде бірқатар өзгерістер болуына алып
келді.
Әлеуметтік және экономикалық сипаттағы теріс үрдістер алдымен
әлеуметтік институт ретіндегі отбасының жағдайын әлсіретті. Дәл осы ата-
аналық отбасының әлсіреуі кәмелетке толмағандардың қылмыстарының өсуіне
елеулі әсер етті.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына әсер ететін себептер мен
жағдайларды зерттей отырып, криминологтар шынайы материалдар негізінде
кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы тәртібін тудыратын неғұрлым
криминогендік фактор ретінде сәтсіз ата-аналық отбасы болып табылады.
Дәл сол қылмыс жасауға мүмкіндік алған тұлғаны неғұрлым тез
қалыптастырады.[5,14-21]
Тәжірибеде нақты қандай факторлар жеткіншек тұлғасына әсер еткендігі,
яғни жеткіншек өмірі жағдайын бұзылуына себеп болғандығын анықтау қиындық
тудырады.
Статистика көрсеткендей, жеке жаман қатынастар, ұрыс керістер,
бұзақылық ниеттер негізіндегі зорлық қылмыстар тұрмыстық салада жиі
жасалады. Ондай тұрмыс себептері- материалдық қиындықтар, бос уақытын
қызықсыз өткізу, төменгі мәдени деңгей болады. Дегенмен статистиканың өзі
отбасылық қатынастардың бүлінуі ата-анасының екеуінің де немесе біреуінің
маскүнемдігі себептерінен болатындығын жоққа шығармайды.
Кәмелетке толмағандардың өмір сүруінің отбасылық-тұрмыстық саласының
өмір қалпының бүлінуі тек қана кәмелетке толмағандар қылмыстарының
қайталануының ғана емес, сонымен қатар қылмыстылықтың түгелдей себебі
болады. Ешкімге отбасыда жеткіншек түсінісушілікке ие болмайтындығы, отбасы
әр кезде жеткіншектің жан жақты дамуына әсер етпейтіндігі құпия емес.
Отбасыдағы қалыпты тәрбие тұрмыстық сипаттағы бірқатар факторларға тәуелді
болады (материалдық жағдай, мәдени деңгей, құндылықты бағыттары,
дәстүрлер). Тұрмыстық сала- әлеуметтік бақылау қиын қол жеткізетін
салалардың бірі болады.
Криминологияда кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы себептерінің
детерминациясын жалпы түрде “тәрбиелеу шығыстары” деп атау орын алған. Ол
қорытынды құрамды болып табылады. Ол кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына әсер ететін себептер мен жағдайларды микроорта мен тұлға
әрекеттестігінің теріс жақтарын айқындау жағынан қарастыруға мүмкіндік
береді. Алайда ол қоғамда жалпы жүріп жатқан әлеуметтік үрдістердің әсерін
жоққа шығармайды ғана емес, сонымен қатар оларды детальды талдау негіздерін
көрсетеді.
Әлеуметтік және экономикалық сипаттағы теріс үрдістер алдымен
әлеуметтік институт ретіндегі отбасының жағдайын әлсіретті. Дәл осы ата-
аналық отбасының әлсіреуі кәмелетке толмағандардың қылмыстарының өсуіне
елеулі әсер етті.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына әсер ететін себептер мен
жағдайларды зерттей отырып, криминологтар шынайы материалдар негізінде
кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы тәртібін тудыратын неғұрлым
криминогендік фактор ретінде сәтсіз ата-аналық отбасы болып табылады.
Е. Қайыржанов отбасын әлеуметтенудің алғашқы және маңызды институты
ретінде анықтай отырып, жеткіншек тұлғасының қалыптасуында ол институт
маңызы зор дейді. Оның айтуынша, отбасы тұлғаның адамгершілікті
қалыптасуына үлкен әсер етеді, яғни эмоционалдық қабылдау, сезімталдық,
жанашырлық, рухани әлем сияқты қасиеттерге отбасы үлкен әсер етеді, ол ата-
анысымен қарым-қатынастар нәтижесінде алынады. Е. Қайыржанов айтуынша,
әлеуметтену институты ретіндегі отбасының бірқатар ерекшеліктері бар:
- тұлғаның қалыптасуынынң белгілі бір кезеңіндегі әлеуметтену
институтының біріншісі болады;
- кез келген өзгеге қарағанда отбасылық тәрбие неғұрлым сезімтал
болады, ол баланың отбасыға жақындығын негіздейді,
- отбасы баланың әлеуметтік өмірге біртіндеп және жан-жақты енгізуіне
жақсы мүмкіндіктерге ие.
Ары қарай Е. Қайыржанов отбасылық тұрмыстық саланың құлдырауына себеп
болып табылатын объективтік факторларды келтіреді. Оларға келесілер жатады:
- отбасындағы материалдық қиындықтар,
- балаларға қадағалауды әлсірететін ата-аналардың жоғарғы жұмыс
бастылығы,
- толық емес отбасы,
- ата- аналардың төменгі білім деңгейі, педагогикалық білімдердің
жоқтығы,
- отбасы институтының өзіндегі өзгерістерге негізделген отбасындағы
даулы жағдай.
Біздің ойымызша, оларға келесілерді қосуға болады:
- ата-аналардың жүйелі түрде ішімдікке салынуы,
- отбасындағы тұтынушылық бағыттану.
- отбасындағы баларға қатысты да, өзара да зорлық,
- ата-анасының соттылығы,
- ата-анасының бірі бірнеше рет сотталған отбасы.[6,38]
Отбасылық тұрмыстық саланың бүлінуінің келтірілген объективтік
факторлары сәйкес шарттар кезінде кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы
өмір сипатының қалыптасуын әсер етеді.
Алайда аталған факторлардың болуы жеткіншек тәрбиесіне әрқашан теріс
әсер етпейді, мысалы, толық емес отбасының болуы міндетті түрде баланың
қылмыскер болып өсуіне шарт болмайды. Аталған факторлардың орын алу тек
қана кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы көзқарастарының қалыптасуының
тәукекелін ғана жоғарылатады.
Ішімдікке салынуды тек қана отбасылық-тұрмыстық қатынастардың бүлінуі
себебі ғана емес, кәмелетке толмағанға теріс әсер ететін жағдай ретінде де
қарастыру керек.
Келітірілген талдау кәмелетке толмағандардың көбі өздерінің алғашқы
қылмыстарын алкогольдік масаңдау жағдайында жасалатындығын растайды.
Кәмелетке толмаған өмір кейпінің төмендеуі, түсуі шамасына орай
қылмыстардың алкгольдік мотивациясы өседі.
Ол себеп емес, салдар. Ол құбылыстың себебі, алдымен, қалыпты дұрыс
қарым-қатынастарға түсу мен бос уақытын өткізу үшін жағдайлар аздығымен
байланысты.
Кәмелетке толмағандар қылмыстық жолға тұратын келесі себеп ретінде
қаңғыбастықты жатқызуға болады. Әртүрлі себептер бойынша үйлерінен кете
отырып, оларға өмір сүру құралдарысыз қалады, сондықтан қылмыстық жолға
тұрады.
Қазіргі уақытта спорттық секциялар, мүдделер бойынша кружоктар қызметі
қысқарды. Себібі ол кәмелетке толмағандардың бос уақытын біршама
ұйымдастырады. Ал қазір жеткіншектер өздеріне өздері берілген, бос уақыты
ешнәрсемен толмаған, ол өз кезегінде олардың өмір сүру кейпіне әсерін
тигізеді.
Жылдан жылға күрделеніп бара жатқан жастар арасындағы тәлім-тәрбие
жұмыстарын заман талабына сай жаңа жүйеге бейімдеу мақсатында өткізіліп
жүрген алқалы жиындардың да оңды нәтижеге қол жеткізбей, жай әңгіме
деңгейінен аса алмай қалатындығының астарында айналып өтуге болмайтын
осындай ақиқат себептер бар сияқты. Қай кезде де қылмыстың кейде азайып,
кейде көбейіп тербеліп отыратындығы қоғамдағы әл-ауқат деңгейінің ахуалына
байланысты.
Статистика көрсеткендей, жеке жаман қатынастар, ұрыс керістер,
бұзақылық ниеттер негізіндегі зорлық қылмыстар тұрмыстық салада жиі
жасалады. Ондай тұрмыс себептері- материалдық қиындықтар, бос уақытын
қызықсыз өткізу, төменгі мәдени деңгей болады. Дегенмен статистиканың өзі
отбасылық қатынастардың бүлінуі ата-анасының екеуінің де немесе біреуінің
маскүнемдігі себептерінен болатындығын жоққа шығармайды.
Кәмелетке толмағандардың өмір сүруінің отбасылық-тұрмыстық саласының
өмір қалпының бүлінуі тек қана кәмелетке толмағандар қылмыстарының
қайталануының ғана емес, сонымен қатар қылмыстылықтың түгелдей себебі
болады. Ешкімге отбасыда жеткіншек түсінісушілікке ие болмайтындығы, отбасы
әр кезде жеткіншектің жан жақты дамуына әсер етпейтіндігі құпия емес.
Отбасыдағы қалыпты тәрбие тұрмыстық сипаттағы бірқатар факторларға тәуелді
болады (материалдық жағдай, мәдени деңгей, құндылықты бағыттары,
дәстүрлер). Тұрмыстық сала- әлеуметтік бақылау қиын қол жеткізетін
салалардың бірі болады.
Криминологияда кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы себептерінің
детерминациясын жалпы түрде “тәрбиелеу шығыстары” деп атау орын алған. Ол
қорытынды құрамды болып табылады. Ол кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына әсер ететін себептер мен жағдайларды микроорта мен тұлға
әрекеттестігінің теріс жақтарын айқындау жағынан қарастыруға мүмкіндік
береді. Алайда ол қоғамда жалпы жүріп жатқан әлеуметтік үрдістердің әсерін
жоққа шығармайды ғана емес, сонымен қатар оларды детальды талдау негіздерін
көрсетеді.
Әлеуметтік және экономикалық сипаттағы теріс үрдістер алдымен
әлеуметтік институт ретіндегі отбасының жағдайын әлсіретті. Дәл осы ата-
аналық отбасының әлсіреуі кәмелетке толмағандардың қылмыстарының өсуіне
елеулі әсер етті.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына әсер ететін себептер мен
жағдайларды зерттей отырып, криминологтар шынайы материалдар негізінде
кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы тәртібін тудыратын неғұрлым
криминогендік фактор ретінде сәтсіз ата-аналық отбасы болып табылады.
Е. Қайыржанов отбасын әлеуметтенудің алғашқы және маңызды институты
ретінде анықтай отырып, жеткіншек тұлғасының қалыптасуында ол институт
маңызы зор дейді. Оның айтуынша, отбасы тұлғаның адамгершілікті
қалыптасуына үлкен әсер етеді, яғни эмоционалдық қабылдау, сезімталдық,
жанашырлық, рухани әлем сияқты қасиеттерге отбасы үлкен әсер етеді, ол ата-
анысымен қарым-қатынастар нәтижесінде алынады. Е. Қайыржанов айтуынша,
әлеуметтену институты ретіндегі отбасының бірқатар ерекшеліктері бар:
- тұлғаның қалыптасуынынң белгілі бір кезеңіндегі әлеуметтену
институтының біріншісі болады;
- кез келген өзгеге қарағанда отбасылық тәрбие неғұрлым сезімтал
болады, ол баланың отбасыға жақындығын негіздейді,
- отбасы баланың әлеуметтік өмірге біртіндеп және жан-жақты енгізуіне
жақсы мүмкіндіктерге ие.
Ары қарай Е. Қайыржанов отбасылық тұрмыстық саланың құлдырауына себеп
болып табылатын объективтік факторларды келтіреді. Оларға келесілер жатады:
- отбасындағы материалдық қиындықтар,
- балаларға қадағалауды әлсірететін ата-аналардың жоғарғы жұмыс
бастылығы,
- толық емес отбасы,
- ата- аналардың төменгі білім деңгейі, педагогикалық білімдердің
жоқтығы,
- отбасы институтының өзіндегі өзгерістерге негізделген отбасындағы
даулы жағдай.
Біздің ойымызша, оларға келесілерді қосуға болады:
- ата-аналардың жүйелі түрде ішімдікке салынуы,
- отбасындағы тұтынушылық бағыттану.
- отбасындағы баларға қатысты да, өзара да зорлық,
- ата-анасының соттылығы,
- ата-анасының бірі бірнеше рет сотталған отбасы.[6,38]
Отбасылық тұрмыстық саланың бүлінуінің келтірілген объективтік
факторлары сәйкес шарттар кезінде кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы
өмір сипатының қалыптасуын әсер етеді.
Алайда аталған факторлардың болуы жеткіншек тәрбиесіне әрқашан теріс
әсер етпейді, мысалы, толық емес отбасының болуы міндетті түрде баланың
қылмыскер болып өсуіне шарт болмайды. Аталған факторлардың орын алу тек
қана кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы көзқарастарының қалыптасуының
тәукекелін ғана жоғарылатады.
Ішімдікке салынуды тек қана отбасылық-тұрмыстық қатынастардың бүлінуі
себебі ғана емес, кәмелетке толмағанға теріс әсер ететін жағдай ретінде де
қарастыру керек.
Келітірілген талдау кәмелетке толмағандардың көбі өздерінің алғашқы
қылмыстарын алкогольдік масаңдау жағдайында жасалатындығын растайды.
Кәмелетке толмаған өмір кейпінің төмендеуі, түсуі шамасына орай
қылмыстардың алкгольдік мотивациясы өседі.
Ол себеп емес, салдар. Ол құбылыстың себебі, алдымен, қалыпты дұрыс
қарым-қатынастарға түсу мен бос уақытын өткізу үшін жағдайлар аздығымен
байланысты.
Кәмелетке толмағандар қылмыстық жолға тұратын келесі себеп ретінде
қаңғыбастықты жатқызуға болады. Әртүрлі себептер бойынша үйлерінен кете
отырып, оларға өмір сүру құралдарысыз қалады, сондықтан қылмыстық жолға
тұрады.
Қазіргі уақытта спорттық секциялар, мүдделер бойынша кружоктар қызметі
қысқарды. Себібі ол кәмелетке толмағандардың бос уақытын біршама
ұйымдастырады. Ал қазір жеткіншектер өздеріне өздері берілген, бос уақыты
ешнәрсемен толмаған, ол өз кезегінде олардың өмір сүру кейпіне әсерін
тигізеді.
Жылдан жылға күрделеніп бара жатқан жастар арасындағы тәлім-тәрбие
жұмыстарын заман талабына сай жаңа жүйеге бейімдеу мақсатында өткізіліп
жүрген алқалы жиындардың да оңды нәтижеге қол жеткізбей, жай әңгіме
деңгейінен аса алмай қалатындығының астарында айналып өтуге болмайтын
осындай ақиқат себептер бар сияқты. Қай кезде де қылмыстың кейде азайып,
кейде көбейіп тербеліп отыратындығы қоғамдағы әл-ауқат деңгейінің ахуалына
байланысты.
ІІ-ТАРАУ. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРДІ ЖАУАПКЕРШІЛІККЕ ТАРТУ
2.1. Жасөспірімдерге қолданылатын жаза түсінігі және оның тарихи
аспектісі
Жаза қолдану қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың бір нысаны
болады, сонымен қатар оны жүзеге асырудың басқа нысаны Қазақстан
Республикасы заңнамасы бойынша қылмыстық жауапкершіліктен босату болып
табылады.[7] Қылмыстық жауапкершілік қылмыстық ғылымдардың негізгі
түсініктеріне жатады және заңдық триаданың байланыстырушы буыны болады -
”қылмыс- қылмыстық жауапкершілік- жаза”. Ол жағында Д. Чукмаитов пікірімен
келіспеген қиын, ол жазаны қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың
негізгі әдісі ретінде таниды.[8] Сонымен қатар қылмыстық жауапкершілік
жазаны қолданбастан да жүзеге асырыла алады. Істегі Қылмыстық кодексте
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың бірнеше нысандары кездеседі.
Неғұрлым таралған және типтік жүзеге асыру нысаны жаза болып табылады. Оның
мәні келесіде, қылмыс жасаған тұлғаға айыптау үкімі шығарылып, оған мемлеет
атынан теріс сипаттама беріледі, ал қылмыс жасауда кінәлі болып табылған
сотталушыға қылмыстық-құқықтық әсер етудің неғұрлым репрессивтік нысаны
ретіндегі жаза тағайындалады. Тағайындалған жазаны өтеу соттылық ретіндегі
арнайы құқықтық салдарға алып келеді. Бұл нысанда қылмыстық
жауапкершілікті жүзеге асыру төрт элементте көрінеді:
- жасалған әрекетке есеп беру және сотталу мен мәжбүрленуге міндет,
- сөгу,
- жазы нысаныдағы мелекеттік әсер ету шарасы,
- соттылық.
Қылмыстық жаза проблемасы- қылмыстық құқықтық ғылымдағы неғұрлым
күрделі және жан жақтылардың бірі. Қылмыстық құқықтағы жаза- әлеуметтік-
құқықтық құбылыс болып табылады. Жазаның әлеуметтік маңызы келесіде- ол
қылмыстылықпен күресу құралдарының бірі болып табылды, қылмыстық заңмен
қайшылыққа түсетін адамдар тәртібінің реттеушісі болады. Қылмыстық жаза
көмегімен мемлекет маңызды міндетті шешуге тырысады: қоғамды қылмыстық
заңмен қорғалатын әлеуметтік құндылықтарға қылмыстық қол сұғушылықтардан
қорғау. Қылмыстық заңның әлеуметтік орны К. Маркспен нақты сипатталады:
“жаза қоғамды қанда да болсын оның өмір сүру жағдайларын бұзушылықтарға
қарсы өзін өзі қорғау құралы” болып табылады.
Жазаның әлеуметтік қызметі келесіде: қылмыс жасаған тұлғаға оны
қолдану жағдайында бұзылған қоғамдық тәртіп қалпына келтіріледі,
жәбірленушіге келтірілген шығын толтырыла алады, кінәліні жазалаудағы
қоғамдың қажеттілік қанағаттандырылады, қылмыс жасалумен байланысты
азаматтарда пайда болған қорқыныш пен сенбеушілік сезімдері жойылады, құқық
қорғау органдарының қылмыстылықпен күресуге және адам, қоғам мен мемлекет
мүдделерін қорғауға мүмкіндігіне сенімдік тудырады.
Жаза әрқашан қоғамның жасалған қылмысқа реакциясы ретінде болады.
Қылмыстың жасалуы азаматтар, әртүрлі әлеуметтік институттар және мемлекет
тарапынан әрқашан теріс реакция тудырады. Мемлекет қылмыс жасағанға
кінәлілерге тиісті шаралар қолданады. Алайда қандай қатаң да болмасын,
қылмысқа әлеуметтік жауап беру кез келген шарасы қылмыстық жаза болып
табылмайды,себебі ол табиғаты бойынша құқықтық құбылыс болып табылады.
Алайда, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі жөніндегі
мәселені қарастыра отырып, кәмелетке толмағандар жауаптылығының тарихи
аспектісін қарастырмай кетуге болмайды, себебі кәмелетке толмағандарды
қылмыстық жауапкершіллікке тарту мәселелерінің тарихи ерекшеліктері мен
даму кезеңдері бар.[9,225-226]
Қылмыстық-құқықтық шаралардың қолдануына неғұрлым терең баға беру үшін
тереңірек қарастырған жөн болар.
Ежелгі дәуір, орта ғасырлар және ерте капитализм замандарының
заңтануында адам өмірінің неғұрлым қорғалатын кезеңі ретінде балалықтың
құқықтық түсінігі болмады және сәйкесінше, балалар мен жеткіншектерді
сотта, түрмелерде, олардан босағаннан кейін арнайы қорғаудың заңды
ережелерін кездестірмедік. Атап айтқанда кәмелетке толмағандарға арнайы,
олардың жасы, психика ерекшеліктері ескерілетін жаза ерекшеліктері
белгіленбеген. Кәмелетке толмағандарға заң мен сот қатаңдығы келесіде, олар
қылмыс жасса, олардың құқықтық жағдайы ересектерге теңестірілген. 12 кесте
заңларында алғаш рет жазаны кешіру қағидасы құрастырылған. Ол негізінен
кәмелетке толмағандарға қатысты болды, және де бірнеше кейінгі жұмыстарда
ол кәмелетке толмағандықпен негізделетін кешіре ретінде суреттелген.
12 кесте заңдарында келесі шарттар болған жағдайларда жазаны кешіру
туралы сөз болды:
- егер қылмыс жасаған тұлға өз әрекеттерінің мәнін түсінбесе,
- егер қылмыстық актінінің өзі соңына дейін жеткізілмесе.
Ол қағида көптеген жылдар бойы рим құқығын қолданатын елдерде
таратылып келді. Мысалы, француз заңгерлері олардың Францияда және өзге
роман елдерінде орын алуын 12 кесте заңдарынан 1789 жылғы Ұлы Француз
революциясына дейін есептейді.
12 кесте заңдары бойынша қасақана қылмыстар кешірілмейтін болып
есептелген, олар үшін әрқашан жаза тағайындалатын. Алайда, психикалық
дамымаған болып табылатын кәселетке толмағанға жазаны кішірейтуге жол
беріледі.
Қылмыстылықты зерттеудің атақты швейцарлық зерттеушілері Морис және
Энрик Вейяр –Цибульский кәмелетке толмағандары қылмыстылығымен күресу
тарихын келтіре отырып, өлім жазасы кіші жастағы балаларға жиі қолданылатын
деген. Оларға ересек қылмыскерлерге сияқты барлық жаза шаралары
қолданылған: ересектермен тең жаза, 7 жастағы балаларды түрмеде ұстау,
баларға ешқандай түсініксіз, ант беру сияқты процессуалдық әрекеттер,
сонымен қатар жол берілуге болмайтын қинау сияқты әрекеттер.
Балалар мен жеткіншектерді арнайы құқықтық қорғаудың болмауы “Швабтық
айна” (12 ғасырдағы герман актілерінің жинағы), “Каролина” (Карл 5
корольдың қылмыстық соттық ережесі, 1532 ж.) сияқты атақты тарихи құқықтық
ережелерге де тән. Оларда кешірім жасау орын алған болса да, заңдардың
өзінде оларды айналып өту ескертпелері көрсетілген.
“Каролинада” жасының кішілігі бойынша “есінен айрылған” қылмыскерлер
туралы айтылған. Осы тұлғаларға қатысты жаза қолдана отырып, “білікті
тұлғалар” кеңесін алу ескеріледі. Ол “білікті тұлғалар” шешім қабылдайды:
жазалау қажет пе, жоқ па. Сонымен қатар бұл заңдарда кәмелетке толмаған
қылмыскер жасына көрсетулер бар, себебі 14 жасқа толмаған қылмыскерлерге
өлім жазасы қолданылмайтын.
18 ғасырдың екінші жартысында сотта және жазаны орындау кезіндегі
баларды арнайы қорғаудың жөнінде алғашқы статистикалық мәліметтер пайда
болды. Ағылшын заңгері П. Кинг, Англиядағы 1762-1782 жылдардағы
қылмыстылықты зерттеп, түрмелердегі кіші жастағы баларды қорғаудың жоқтығы
абсолютті екенідігін көрсеткен. Олардың барлығы ересек сотталғандармен бір
жайда бірге орналасқан. Ол мән-жайлардың барлығы кәмелетке толмағандардың
қылмыстық қызметінің алды болатын.
Сәйтіп, антикалық және ортағасырлық кезеңде әлемдік өркениетте
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселесі олардың құқықтық
жағдайы ескеріле отырып, сол уақыттағы зерттеушілердің көбісінің
еңбектерінде көрсетілген, алайда ол мәселені шешуге қол жеткізілмеген.
Қазақтың әдет құқығына сәйкес 15 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
сотқа тартылмаған. Ол жөнінде профессор С. Фукс келесідей жазады: “кісі
өлтіру және ұрлықтан азырақ маңызды қылмыстар бойынша кәмелетке
толмағандарды қылмыстық жауапкершіліктен толық босату олардың өз
әрекеттеріне есеп бере алмау қабілетімен емес, жазаның көбі тірелетін айып
төлеуге мүмкіндігінің болмауымен түсіндіріледі. Азаматтық және неке
кәмелеті болып табылатын 15 жасқа толған сәтінен бастап жас қазақ әке болып
бөліне алды. Сот алдында өз қылмыстары үшін жауап бере алатын меншік иесі
болады.”[10,76]
Казақтардың әдеткі қылмыстық құқық нормаларының әсерін Қазақстан
аумағында әрекет еткен 1922 жылғы РКСФР Қылмыстық кодексіне негізілген
өзгерістер мен толықтырулардан да көруге болады.Қазақстаннның ОАК-ң 3
сессиясы көшпелі халықтардың өмір жағдайларын, ауыл еңбеккерлерінің
құқықтық санасын ескере отырып кәмелетке толмаған қазақтарды қылмыстық
жауапкершілліке тартудың ерекше ережелерін анықтады. Жекелеп алғанда,
қылмыстық жаза жасөспірімдерге (14 жасқа дейін) қолданылмаған, ал кәмелетке
толмағандарға 14-пен 18 аралығындағы қазақ ұлтты тұлғалар, өзге ұлт
өкілдері 14пен 16 жас аралығындағы тұлғалар жатқан.[11,427]
1926 жылғы РКСФР Қылмыстық кодексі Қазақстан аумағында 35 жыл бойына
әрекет етекен, ол қылмыстық жауапкершілік жасын келесідей анықтаған.
Сот-түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау шаралары 14 жасқа толмаған
кәмелетке толмағандарға қолданыла аламайды, оларға тек қана медико-
әлеуметтік сипаттағы әлеуметтік қорғау шаралары ғана қолданыла алады.
Он төрт пен он алты жас аралығындағы кәмелетке толмағандарға сот-
түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау шаралары тек қана кәмелетке толмағандар
істері бойынша комиссия оларға медико-әлеуметтік сипаттағы әлеуметтік
қорғау шараларын мүмкін емес деп тапқан жағдайда ғана қолданылады.(1926
Қылмыстық кодекстің 12 бабы)
Алайда 1935 жылғы 7 сәуірдегі КСРО ХКК және ОАК –ң “Кәмелетке
толмағандар қылмыстылығымен күресу шаралары туралы ” Қаулысында КСР
Одағының және кеңестік республикалардың қылмыстық заңнамасы негіздерінің 8
бабы алынып тасталған және де 12 жасынан бастап ұрлық жасауда, зорлық
қолдануда, денеге зиян келтіруде, кісі өлтіру мен оларға талпынуда көрінген
кәмелетке толмағандар қылмыстық жауапкершілікке барлық жаза түрлерін
қолдану арқылы тартылады деп көрсетілген.[12,382]
Істегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес қоғамға
қауіпті әрекеттер жасағандығы үшін 16 жасқа кәмелетке толмағандар
жауапкершілікке тартылады. Сонымен қатар, қоғамға қауіптілігі кәмелетке
толмағанның түсінігіне тиесілі болып табылатын бірқатар қылмыстар үшін
қылмыстық жауапкершілік 14 жастан басталады. Ондай қылмыстардың нақты
тізімі ҚР Қылмыстық кодексінің 15 бабында берілген.
ҚР ҚК-ң 78 бабына сәйкес кәмелетке толмағандар болып қылмыс жасаған
кезге қарай он төрт жасқа толған, бірақ он сегізге толмаған адамлар
танылады.Заңшығарушы қылмыстық жауапкершілік басталатын кіші жасты анықтай
отырып, кәмелетке толмаған тек белгілі бір жасқа жеткен жағдайда ғана
кәмелетке толмаған өз әрекеттерін дұрыс сезініп, қылмыстық жазаны қабылдай
алатындығын ескерді.
Сөйте отырып, заңшығару кәмелетке толмаған адам түсінігін берді,
әрине, ол заң нормаларын дұрыс түсіну үшін өте қолайлы болып табылады.
Қазіргі уақытта көптеген шет елдік кодекстерде кәмелетке
толмағандарды қылмыстық жауапкершілігі және оларды жазаға тарту
ерекшеліктері арнайы бапқа бөлінген. ҚР Қылмыстық кодексіндегі кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауакершілігі туралы нормаларды бөліп шығару
олардың қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен сәйкестігін айқындайды. Жаңа
қылмыстық іс жүргізу кодексінде “Кәмелетке толмағандар істері бойынша
өндіріс” деп аталатын тарау бар, онда кәмелетке толмағандарға қатысты
тергеу әрекеттері мен процессуалдық әрекеттер ерекшеліктері қамтылған.
Соныман қатар, соңғы уақытта үлкен көңіл ювеналдық юстиция
мәселелеріне бөлінеді. “Ювеналдық юстиция” түсінігі барлық әлемде оның
негізгі буыны - кәмелетке толмағандар істері бойынша сотпен
байланыстырылады. Ювеналды криминология ерекшелігі келесіде- зерттелетін
кәмелетке толмағандар белгілерінің және оларға қатысты мән-жайлар кешені
ересектер қылмыстылығына қарағанда неғұрлым кең болып табылады.
Тәжірибе қызметкерлері мен ғалымдар кәмелетке толмағандар істері
бойынша арнайы мамандандырылған соттар құру қажеттіліктерін айтады. Ондай
соттар көптеген елдерде қызмет етіп жатыр (Жапония, Франция, Польша,
т.с.с.), ол балалар мен жеткіншектердің құқықтарын қорғау, кәмелетке
толмағандар қылмыстылығының мәселелерін неғұрлым кешенді шешуге мүмкіндік
береді.
Ол соттар қызметінің негізсалушы қағидасы ретінде “Балалар құқықтары
туралы ” БҰҰ Конвенциясының 3 бабының ережесі болу керек, оған сәйкес
мемлекеттік, қоғамдық органдар қолданатын кәмелетке толмағандардың барлық
әрекеттерінде ең алдымен көңіл олардың жағдайын жақсартуға, құқықтық
қорғалуын қамтамасыз етуге бағытталу керек. [13]
Мысалы, ағылшын заңнамасына сәйкес кәмелетке толмағандар ретінде 10
пен 21 жас аралығындағы тұлғалар танылады. Мұнда “кәмелетке толмағандар
қылмыстылығы” термині 10 пен 18 жас аралығындағы жеткіншектер
қылмыстылығын және 18 пен 21 жас аралығындағы жастар қылмыстылығын қамтиды.
Статистикалық жинақтарда кәмелетке толмағандардың қылмыстары жас топтары
бойынша ескеріледі: 10 мен 14 аралығы, 14 пен 18 жас аралығы, 18 бен 21
жас аралығы. Халықаралық актілерге сәйкес кәмелетке толмағандар болып,
оларға қатысты істегі құқықтық жүйеге сәйкес ересекке қатысты қолданылатын
жауапкершілік шараларынан өзгеше шаралар қолданылатын тұлғалар болып
танылады.
Ағылшын құқықтық жүйесі шектерінде ондай тұлғаларға 10 мен 18 жас
аралығындағы тұлғалар танылады, себебі олар үшін қылмыстық жауапкершілік
түрі мен негіздері өзгеше көзделген. 10 мен 18 аралығындағы қылмыскерлер
істерін қарайтын арнайы мамандандырылған соттар құралған. [14,209]
АҚШ- та кәмелетке толмағандар істері бойынша юстиция қызметі мен
қылмыстылықтың алдын алу бойынша Үйлестіруші кеңес жұмыс атқарады.
Қылмыстық кодексте қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың бірнеше
нысандары кездеседі. Неғұрлым таралған және типтік жүзеге асыру нысаны жаза
болып табылады. Оның мәні келесіде, қылмыс жасаған тұлғаға айыптау үкімі
шығарылып, оған мемлеет атынан теріс сипаттама беріледі, ал қылмыс жасауда
кінәлі болып табылған сотталушыға қылмыстық-құқықтық әсер етудің неғұрлым
репрессивтік нысаны ретіндегі жаза тағайындалады. Тағайындалған жазаны
өтеу соттылық ретіндегі арнайы құқықтық салдарға алып келеді. Бұл нысанда
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру төрт элементте көрінеді:
- жасалған әрекетке есеп беру және сотталу мен мәжбүрленуге міндет,
- сөгу,
- жазы нысаныдағы мелекеттік әсер ету шарасы,
- соттылық.
Қылмыстық жаза проблемасы- қылмыстық құқықтық ғылымдағы неғұрлым
күрделі және жан жақтылардың бірі. Қылмыстық құқықтағы жаза- әлеуметтік-
құқықтық құбылыс болып табылады. Жазаның әлеуметтік маңызы келесіде- ол
қылмыстылықпен күресу құралдарының бірі болып табылды, қылмыстық заңмен
қайшылыққа түсетін адамдар тәртібінің реттеушісі болады. Қылмыстық жаза
көмегімен мемлекет маңызды міндетті шешуге тырысады: қоғамды қылмыстық
заңмен қорғалатын әлеуметтік құндылықтарға қылмыстық қол сұғушылықтардан
қорғау. Қылмыстық заңның әлеуметтік орны К. Маркспен нақты сипатталады:
“жаза қоғамды қанда да болсын оның өмір сүру жағдайларын бұзушылықтарға
қарсы өзін өзі қорғау құралы” болып табылады.
Жазаның әлеуметтік қызметі келесіде: қылмыс жасаған тұлғаға оны
қолдану жағдайында бұзылған қоғамдық тәртіп қалпына келтіріледі,
жәбірленушіге келтірілген шығын толтырыла алады, кінәліні жазалаудағы
қоғамдың қажеттілік қанағаттандырылады, қылмыс жасалумен байланысты
азаматтарда пайда болған қорқыныш пен сенбеушілік сезімдері жойылады, құқық
қорғау органдарының қылмыстылықпен күресуге және адам, қоғам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz