Криминологияны ғылым ретінде қарау
Аннотация
Глоссарий
Дидактикалық жоспар
1. Криминологияны ғылым ретінде қарау
1.1 Криминология пәні және оның мазмұны
1.2 Криминологияның ғылым ретінде қалуптасуы және дамуы
1.3 Криминология ғылым жүйесінде
1.4 Методология және әдістеме ұғымы
1.5 Танымның жалпы ғылыми әдістерін криминологияда қолдану
1.6 Криминологияда нақты.социологиялықәдістерді қолдану
1.7 Криминологиялық зерттеулердің әдістемесі
Өзіндік жұмыстың тапсырмалары
Әдебиеттер
Глоссарий
Дидактикалық жоспар
1. Криминологияны ғылым ретінде қарау
1.1 Криминология пәні және оның мазмұны
1.2 Криминологияның ғылым ретінде қалуптасуы және дамуы
1.3 Криминология ғылым жүйесінде
1.4 Методология және әдістеме ұғымы
1.5 Танымның жалпы ғылыми әдістерін криминологияда қолдану
1.6 Криминологияда нақты.социологиялықәдістерді қолдану
1.7 Криминологиялық зерттеулердің әдістемесі
Өзіндік жұмыстың тапсырмалары
Әдебиеттер
Бұл криминология пәнінде қылмыстыққа жалпы сипаттама беріліп, Қазақстан Республикасындағы қылмыстықтың жалпы жағдайы, деңгейі, себептері, алдын-алу шаралары қарастырылып,қалай әсер ету мүмкіндіктері мазмұндалған.
Қылмыс пен қылмыстық әрекет, қылмыскердің жеке басы, қылмыстың себептері, алдын-алу, қылмыстылықты зерттеу, зерделеу, болжау, жоспарлау осы криминологияда көрініс тапқан. Сондай-ақ, лауазымды адамдар қылмыстылығының криминологиялық сипаттамасы, кәмелетке жасы толмағандар қылмыстылығының ерекшеліктері, абайсызда жасалған қылмыстылық, оның ерекшеліктері қаралып, терең талдау жасалған.
Криминогендік жағдайдың Қазақстан Республикасындағы келеңсіз көріністерінің болашақта азаюына алғы шарттар бола алатын мән-жайлар да осында қаралған. Бір сөзбен айтқанда, криминологияның Қазақстан Республикасындағы Қылмыстылықпен күрес, ескерту, алдын-алудағы маңызы мен рөлі қарастырылған.
Қылмыс пен қылмыстық әрекет, қылмыскердің жеке басы, қылмыстың себептері, алдын-алу, қылмыстылықты зерттеу, зерделеу, болжау, жоспарлау осы криминологияда көрініс тапқан. Сондай-ақ, лауазымды адамдар қылмыстылығының криминологиялық сипаттамасы, кәмелетке жасы толмағандар қылмыстылығының ерекшеліктері, абайсызда жасалған қылмыстылық, оның ерекшеліктері қаралып, терең талдау жасалған.
Криминогендік жағдайдың Қазақстан Республикасындағы келеңсіз көріністерінің болашақта азаюына алғы шарттар бола алатын мән-жайлар да осында қаралған. Бір сөзбен айтқанда, криминологияның Қазақстан Республикасындағы Қылмыстылықпен күрес, ескерту, алдын-алудағы маңызы мен рөлі қарастырылған.
1. Алауханов Е. Как уберечься от преступника. Алматы: Өркениет, 2005.
2. «Криминогендiк», «антикриминогендiк», «криминалдық» терминдерiн дұрыс қолдану керек. Кейде «криминогендiк жағдай» деп қылмыскерлiктiң жайын айтады. Бұл ретте «криминалдық жағдай» деу керек.
3. Қараңыз: Қайржанов Е. И. Криминология. Алматы, 1995. ll-бет.
4. Жекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного по-ведения. Алматы, 1971. 28-бет.
5. Қараңыз: Ван-Кан. Экономические факторы преступности. М., 1915; Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права. М., 1912; Чубuнcкuй М.П. Курс уголовной политики. М., 1907; Криминология (А.И.Долгованың редак-циясында. М., 1997. 15-30-беттер.
6. Конгрестер 1885 жылы Римде, онда Ломброзо идеясы үстемдiк еттi, 1889 жылы - Парижде (онда Ломброзо әлеуметтiк факторды ескермегенін мо-йындады), содан соң 1892 жылы - Брюссельде, 1846 жылы - Женевада, 1901 жылы - Амстердамда, 1906 жылы - Туринде өттi. Қараңыз: Журнал Мини-стерства юстиции. 1901. №9.
7. Маркс К., Энгельс Ф. шығармалары. Т.2. 361-бет.
8 Мұнда Ф.Листтiң Ресейде - М.В.Духовскийдiң И.Я.Фойницкийдiң Н.С.Таганцевтiң, М.П.Чубинскийдiң және басқалардың үлесi зор.
9 Кан Уэдо. Преступность и криминология в современной Японии. М., 1989. 23-26-беттер.
10. Курс советской криминологии. Т. 1. М., 1985. 58-бет.
11 Қараңыз: Криминология / Н.Ф. Кузнецованың Г.М. Минковскийдiң редакциясында. М., 1994; Криминология / В.Н.Кудрявцевтiң, В.Е.Эминов¬тың редакциясында. М., 1997; Криминология / Н.А.Беляевтiң, И.В.Болгаре¬ваның редакциясында, СПб, 1992; Криминология / В.Н.Бурлаковтың және т.б. редакциясында. СПб, 1995. және басқалар.
12. Қараңыз: Ағыбаев А.А. «Қылмыстық құқық), Алматы: Жеты жарғы. 2003.
file://C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП Раиса\IN... 10.04.2007
38
13. Алауханов Е.И. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002 с.117.
14. Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. М., 1968; Механизм пре-ступного поведения. М., 1981.
15. Франк Л.В. Потерпевшие от преступления. Душанбе, 1977. Черных Н.С.
Виктимологическая профилактика преступлений военнослужащих / / Пре-ступность и законодательство. М., 1997.
16. «Қылмыскерлiк - таптық қоғамның белгiлi бiр мемлекетте, белгiлi бiр кезеңде жасалатын барлық қылмыстар жиынтығынан тұратын, бiршама жап-пай, тарихи өзгерiп тұратын әлеуметriк, қылмыстық-құқықтық сипаты бар құбылысы» - деп жазды Н.Ф.Кузнецова. Н.Ф. Преступление и преступность. М., 1969).
17. Джекебаев У.С. Преступность как криминологическая проблема. Алма- Ата, 1974. 105-бет.
18. Қараныз: Гуров А.И. Профессиональная преступность. М., 1990.
19. Қараныз: Шнайдер Г.Й. Криминология. М., 1995. 127-бет.
20. Қайржанов Е.И. Понятие, структура и виды профилактики. Караганда, 1986. С.19.
21. Жунусов Б.Ж. Проблемы уголовно-правовой политики. Алматы, 1993.
22. Себепке мынадай әмбебап анықтама беруге талпыныс болған: «Кез келген қоғамдағы қылмыскерлiктiң ортақ себебi - объективтiк әлеуметтiк қайшылықтар». Қараңыз: Криминология / В.Н.Кудрявцевтің, В.Е.Эминов¬тың редакциясында. 1995. 76-бет.
23. Миндагулов А.Х., т.б. Причины преступности, Хабаровск, 1988. 12-бет.
24. Шаргородский М.Д. Преступность, ее причины и условия в соц. общест¬ве // Преступность и ее предупреждение. Л. 1966, 30-бет; А.Н Ағыбаев. Уго¬ловная ответственность за должностные злоупотребления в РК. Аламаты, 1995, 115б.
25. Жұмағали А. Криминология. Жалпы бөлiм. Дәрicтер. Алматы, «Lem» баспасы, 2003. 57-бет.
26. Дюркгейм Э. Норма и патология // Социология преступности. М., 1966. 27 Аванесов Г.А. Теория и методология крим. прогнозирования. М., 1972; Лунев В.В. Мотивация преступного поведения. М., 1991 және басқалар.
file://C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП Раиса\IN... 10.04.2007
39
28. Ной И.С. Методологические проблемы сов. Криминологии. Саратов, 1975. Емельянов В.П. Преступность лиц с психическими аномальями. Саратов, 1980.
29. Булатов С.Я. Возрождение Ломброзо в советской криминологии / / Революция права. N2 1. 1920. С. 48.
30. Герцензон А.А. Уголовное право и социология. М., 1970; Дубинин ВЛ. және басқалар. Генетика, поведение, ответственность. М., 1982.
31 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002 С. 133.
З2. Кудрявцев В.М. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982.
33. Мәлiметтер Е.О. Алаухановтың «Пайдақорлык'-ЗОРЛЫК кылмыстардьщ алдын алудын: криминологиялык проблемалары» такырыбындаfыl 3.Г.д. гыл ... дарежесiн алу ушiн дайындалган диссертациядан алынды (Алматы, 2004, l3l-бет).
34. Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. Алматы, 2002. С. 146
35. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-на-сильсвенными преступлениями. Алматы, 2002. С. 126.
36 Мауленов Г.С Основные характеристики преступности в Республике Казахстан. Алматы, ғылым, 1999. с.б.
37. Қ.Р. Президентiнiң және Қ.Р Министрлер кабинетi актiлерi жинағы, 1992.
№ 27. 493-496-беттер.
38. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002. С. 187.
39. Скаков А. К. К вопросу о правовых основаниях назначения режима исправительной колонии в порядке исключения // Вестник Мин. Юст. РК. Алматы, 1995. 136 с.
40 Алауханов Е.О. Пайдакорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл ... диссертация. Алматы, 2004. 201¬бет.
41 Ибрагимов М.А. Влияние юридической и моральной ответственности на развитие сознания личности// Взаимодействие правового сознания с мора¬лью и нравственностью в обществе переходного периода. Алматы: Жетi жар¬ғы, 1995. С. 197.
42 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың
file://C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП Раиса\IN... 10.04.2007
40
криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл ... диссертация. Алматы, 2004. 230 ¬бет.
43. Кудрявцев в.н. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982.
44 Алауханов Е.И. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-на¬сильсвенными преступлениями. Алматы, 2002. С. 199.
45 Жадбаев С. Х. Криминология. Алматы: Жетi жарғы, 2002. С. 93.
46. Ашитов 3.0. Вопросы дальнейшего укрепления социалистической за¬конности. Алматы. 1976. С. 11.
47 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-на¬сильсвенными преступлениями. Алматы, 2002 С. 197.
48 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл ... диссертация. Алматы, 2004. 82¬бет.
2. «Криминогендiк», «антикриминогендiк», «криминалдық» терминдерiн дұрыс қолдану керек. Кейде «криминогендiк жағдай» деп қылмыскерлiктiң жайын айтады. Бұл ретте «криминалдық жағдай» деу керек.
3. Қараңыз: Қайржанов Е. И. Криминология. Алматы, 1995. ll-бет.
4. Жекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного по-ведения. Алматы, 1971. 28-бет.
5. Қараңыз: Ван-Кан. Экономические факторы преступности. М., 1915; Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права. М., 1912; Чубuнcкuй М.П. Курс уголовной политики. М., 1907; Криминология (А.И.Долгованың редак-циясында. М., 1997. 15-30-беттер.
6. Конгрестер 1885 жылы Римде, онда Ломброзо идеясы үстемдiк еттi, 1889 жылы - Парижде (онда Ломброзо әлеуметтiк факторды ескермегенін мо-йындады), содан соң 1892 жылы - Брюссельде, 1846 жылы - Женевада, 1901 жылы - Амстердамда, 1906 жылы - Туринде өттi. Қараңыз: Журнал Мини-стерства юстиции. 1901. №9.
7. Маркс К., Энгельс Ф. шығармалары. Т.2. 361-бет.
8 Мұнда Ф.Листтiң Ресейде - М.В.Духовскийдiң И.Я.Фойницкийдiң Н.С.Таганцевтiң, М.П.Чубинскийдiң және басқалардың үлесi зор.
9 Кан Уэдо. Преступность и криминология в современной Японии. М., 1989. 23-26-беттер.
10. Курс советской криминологии. Т. 1. М., 1985. 58-бет.
11 Қараңыз: Криминология / Н.Ф. Кузнецованың Г.М. Минковскийдiң редакциясында. М., 1994; Криминология / В.Н.Кудрявцевтiң, В.Е.Эминов¬тың редакциясында. М., 1997; Криминология / Н.А.Беляевтiң, И.В.Болгаре¬ваның редакциясында, СПб, 1992; Криминология / В.Н.Бурлаковтың және т.б. редакциясында. СПб, 1995. және басқалар.
12. Қараңыз: Ағыбаев А.А. «Қылмыстық құқық), Алматы: Жеты жарғы. 2003.
file://C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП Раиса\IN... 10.04.2007
38
13. Алауханов Е.И. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002 с.117.
14. Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. М., 1968; Механизм пре-ступного поведения. М., 1981.
15. Франк Л.В. Потерпевшие от преступления. Душанбе, 1977. Черных Н.С.
Виктимологическая профилактика преступлений военнослужащих / / Пре-ступность и законодательство. М., 1997.
16. «Қылмыскерлiк - таптық қоғамның белгiлi бiр мемлекетте, белгiлi бiр кезеңде жасалатын барлық қылмыстар жиынтығынан тұратын, бiршама жап-пай, тарихи өзгерiп тұратын әлеуметriк, қылмыстық-құқықтық сипаты бар құбылысы» - деп жазды Н.Ф.Кузнецова. Н.Ф. Преступление и преступность. М., 1969).
17. Джекебаев У.С. Преступность как криминологическая проблема. Алма- Ата, 1974. 105-бет.
18. Қараныз: Гуров А.И. Профессиональная преступность. М., 1990.
19. Қараныз: Шнайдер Г.Й. Криминология. М., 1995. 127-бет.
20. Қайржанов Е.И. Понятие, структура и виды профилактики. Караганда, 1986. С.19.
21. Жунусов Б.Ж. Проблемы уголовно-правовой политики. Алматы, 1993.
22. Себепке мынадай әмбебап анықтама беруге талпыныс болған: «Кез келген қоғамдағы қылмыскерлiктiң ортақ себебi - объективтiк әлеуметтiк қайшылықтар». Қараңыз: Криминология / В.Н.Кудрявцевтің, В.Е.Эминов¬тың редакциясында. 1995. 76-бет.
23. Миндагулов А.Х., т.б. Причины преступности, Хабаровск, 1988. 12-бет.
24. Шаргородский М.Д. Преступность, ее причины и условия в соц. общест¬ве // Преступность и ее предупреждение. Л. 1966, 30-бет; А.Н Ағыбаев. Уго¬ловная ответственность за должностные злоупотребления в РК. Аламаты, 1995, 115б.
25. Жұмағали А. Криминология. Жалпы бөлiм. Дәрicтер. Алматы, «Lem» баспасы, 2003. 57-бет.
26. Дюркгейм Э. Норма и патология // Социология преступности. М., 1966. 27 Аванесов Г.А. Теория и методология крим. прогнозирования. М., 1972; Лунев В.В. Мотивация преступного поведения. М., 1991 және басқалар.
file://C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП Раиса\IN... 10.04.2007
39
28. Ной И.С. Методологические проблемы сов. Криминологии. Саратов, 1975. Емельянов В.П. Преступность лиц с психическими аномальями. Саратов, 1980.
29. Булатов С.Я. Возрождение Ломброзо в советской криминологии / / Революция права. N2 1. 1920. С. 48.
30. Герцензон А.А. Уголовное право и социология. М., 1970; Дубинин ВЛ. және басқалар. Генетика, поведение, ответственность. М., 1982.
31 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002 С. 133.
З2. Кудрявцев В.М. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982.
33. Мәлiметтер Е.О. Алаухановтың «Пайдақорлык'-ЗОРЛЫК кылмыстардьщ алдын алудын: криминологиялык проблемалары» такырыбындаfыl 3.Г.д. гыл ... дарежесiн алу ушiн дайындалган диссертациядан алынды (Алматы, 2004, l3l-бет).
34. Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. Алматы, 2002. С. 146
35. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-на-сильсвенными преступлениями. Алматы, 2002. С. 126.
36 Мауленов Г.С Основные характеристики преступности в Республике Казахстан. Алматы, ғылым, 1999. с.б.
37. Қ.Р. Президентiнiң және Қ.Р Министрлер кабинетi актiлерi жинағы, 1992.
№ 27. 493-496-беттер.
38. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002. С. 187.
39. Скаков А. К. К вопросу о правовых основаниях назначения режима исправительной колонии в порядке исключения // Вестник Мин. Юст. РК. Алматы, 1995. 136 с.
40 Алауханов Е.О. Пайдакорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл ... диссертация. Алматы, 2004. 201¬бет.
41 Ибрагимов М.А. Влияние юридической и моральной ответственности на развитие сознания личности// Взаимодействие правового сознания с мора¬лью и нравственностью в обществе переходного периода. Алматы: Жетi жар¬ғы, 1995. С. 197.
42 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың
file://C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП Раиса\IN... 10.04.2007
40
криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл ... диссертация. Алматы, 2004. 230 ¬бет.
43. Кудрявцев в.н. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982.
44 Алауханов Е.И. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-на¬сильсвенными преступлениями. Алматы, 2002. С. 199.
45 Жадбаев С. Х. Криминология. Алматы: Жетi жарғы, 2002. С. 93.
46. Ашитов 3.0. Вопросы дальнейшего укрепления социалистической за¬конности. Алматы. 1976. С. 11.
47 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-на¬сильсвенными преступлениями. Алматы, 2002 С. 197.
48 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл ... диссертация. Алматы, 2004. 82¬бет.
ШЫҒЫС
С. АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС-ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ.
Дистанционды-кредиттік оқу
Тіркеу №__________
Жұмыс оқулығы
Оқушының
Аты,жөні,тегі______________________ ___________________________________ ______
___
КРИМИНОЛОГИЯ
ЮНИТА 1
Криминологияны ғылым ретінде қарау
Өскемен 2007.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
АННОТАЦИЯ
ӨҢДЕЛДІ: ОРСАЕВА РАИСА АНУАРҚЫЗЫ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ ОМК ҰСЫНЫЛДЫ.
КРИМИНОЛОГИЯ
ЮНИТА 1 Криминологияны ғылым ретінде қарау
ЮНИТА 2 Қылмыс және қылмыстық әрекет
ЮНИТА 3 Қылмыскерліктің детерминациясы және себептілігі
ЮНИТА 4 Қылмыскерлікпен күрес
ЮНИТА 1 Криминологияны ғылым ретіндеқарау
Бұл тарауда криминология пәнінің түсінігі, мазмұны және криминология ғылым
ретінде қалыптасуы, дамуы қарастырылған. Криминология ғылымның
методологиясы мен және криминологиялық танымды криминологияда қолдану
зерттеулердің әдістемесі де осы тарауда қамтылған.
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ
студенттері үшін.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
3
Мазмұны
Мазмұны
Аннотация
1. Криминологияны ғылым ретінде қарау
1.1 Криминология пәні және оның мазмұны
1.2 Криминологияның ғылым ретінде қалуптасуы және дамуы
1.3 Криминология ғылым жүйесінде
1.4 Методология және әдістеме ұғымы
1.5 Танымның жалпы ғылыми әдістерін криминологияда қолдану
1.6 Криминологияда нақты-социологиялықәдістерді қолдану
1.7 Криминологиялық зерттеулердің әдістемесі
2. Қылмыс және қылмыстық әрекет
2.1 Қылмыс криминологиялық зерттеу объектісі ретінде
2.2 Қылмыстық іс-қимылдың тетігі
2.3 Ұйымдасқан қылмыс және қылмыстық әрекет
2.4 Қылмыскерлік
2.5 Қылмыстар және қылмыскерлік
2.6 Қылмыскерлік жүйелік-құрылымдық құбылыс ретінде
2.7 Ұйымдасқан қылмыскерлік ұғымы
2.8 Қылмыскерлікті әлеуметтік құбылыс ретінде қарау
3. Қылмыскерліктің детерминациясы және себептілігі
3.1 Қылмыскерліктің себептерін зерделеудің маңызы
3.2 Қылмыскерлік детерминациясы ұғымы және оның процестері
3.3 Криминологиядағы себептілік ұғымы
3.4 Себептілікті әлеуметтік орта мен жеке бастың өзара әрекеттестігі
ретінде қарау
3.5 Қылмыскерліктің себептері мен жағдайларының диалектикасы
3.6 Шектеулі детерминизм шегінде зерделеу
3.7 Қылмыскерліктің себептілігіжәне детерминациясын айқындау
пропроцесінің
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
4
жалпы сипаттамасы
3.8 Қылмыстың себептері мен жағдайларын зерделеу
3.9 Қылмыскерліктің себептілігі мен детерминациясын қылмыстар жайындағы
мәліметтерді жинақтап қорыту жолымен айқындау
4. Қылмыскерлікпен күрес
4.1 Қылмыскерлікпен күрес ұғымы және оның мазмұны
4.2 Қылмыскерлікпен күрестің жалпы ұйымдастырылуы
4.3 Қылмыскерліктің алдын алу
4.4 Құқық қорғау қызметінің криминологиялық аспектілері
4.5 Қылмыскерлікпен күрестің міндеті және негізгі аларлық бастаулары
. 4.6 Қылмыскерліктің жекелеген түрлерін бөліп алудың және оларды
зерделеудің маңызы
. 4.7 Қылмыскерліктің сылтаулама негізінде бөлініп алынған жекелеген
түрлерінің ерекшеліктері
. 4.8 Қылмыскерліктің адамның жеке басын сипаттайтын демографиялық белгілер
негізінде бөлінетін алынған жекеленген түрлерінің ерекшеліктері
. 4.9 Объектілердің сипаттамалары және қылмыстық қастандықтың тәсілдері
негізінде бөлінетін қылмыскерлік түрлерінің ерекшеліктері
. 4.10 Ұйымдасқан қылмыскерлік, оның рецедивтік және кәсіби қылмыскерлікпен
өзара байланысы
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
5
Мазмұны
Мазмұны
Аннотация
Глоссарий
Дидактикалық жоспар
1. Криминологияны ғылым ретінде қарау
1.1 Криминология пәні және оның мазмұны
1.2 Криминологияның ғылым ретінде қалуптасуы және дамуы
1.3 Криминология ғылым жүйесінде
1.4 Методология және әдістеме ұғымы
1.5 Танымның жалпы ғылыми әдістерін криминологияда қолдану
1.6 Криминологияда нақты-социологиялықәдістерді қолдану
1.7 Криминологиялық зерттеулердің әдістемесі
Өзіндік жұмыстың тапсырмалары
Әдебиеттер
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
6
Аннотация
Бұл криминология пәнінде қылмыстыққа жалпы сипаттама беріліп, Қазақстан
Республикасындағы қылмыстықтың жалпы жағдайы, деңгейі, себептері, алдын-алу
шаралары қарастырылып,қалай әсер ету мүмкіндіктері мазмұндалған.
Қылмыс пен қылмыстық әрекет, қылмыскердің жеке басы, қылмыстың
себептері, алдын-алу, қылмыстылықты зерттеу, зерделеу, болжау, жоспарлау
осы криминологияда көрініс тапқан. Сондай-ақ, лауазымды адамдар
қылмыстылығының криминологиялық сипаттамасы, кәмелетке жасы толмағандар
қылмыстылығының ерекшеліктері, абайсызда жасалған қылмыстылық, оның
ерекшеліктері қаралып, терең талдау жасалған.
Криминогендік жағдайдың Қазақстан Республикасындағы келеңсіз
көріністерінің болашақта азаюына алғы шарттар бола алатын мән-жайлар да
осында қаралған. Бір сөзбен айтқанда, криминологияның Қазақстан
Республикасындағы Қылмыстылықпен күрес, ескерту, алдын-алудағы маңызы мен
рөлі қарастырылған.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
7
Глоссарий
Қылмыстылық – бірнеше қылмыстың жиынтығы.
Методология – грек сөзі, зерттеу дегенді білдіреді, ғылыми тілде
"методология", "әдіс" деп пайдаланылады.
Әдіс – амал, зерттеу тәсілі болса, әдістеме- зерттеу әдістерінің
жиынтығы, ал, методология- ғылыми зерттеудің жолдары.
Абстракті – жорамал жасау, теориялық ұғымдар, түсініктер.
Эмпириялық факты – алынған мәліметтер негізі.
Латент – латын сөзі, жасырын деген мағынаны білдіреді. Яғни латенттік
қылмыстылық – жасырын қылмыстылық болып табылады.
Коэффициент – қылмыстылықтың деңгейін, жағдайын анықтайды.
Детерминация - "дерминат", "детерминдеу" сөздерінен туынды ұғымяғни
"анықтау" деген мағынаны білдіреді.
Детерминация – белгілеу, анықтау процесі.
Әлеуметтік орта – адамның жеке басын қоршайтын және оның санасы мен іс-
қимылына белсенді әсер ететін барлық қоғамдық жағдайлардың, қызметтердің
және қатынастардың жиынтығы.
Метаорта – бүтіндей адамдар қоғамының өмір сүруінің белгілі бір
кезеңіндегі қоғамдық қатнастар.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
8
Ситуация – адамның әрекет пен әрекетсіздігінен туындаған жағдайларды
анықтау.
Стратегия – қылмыскерлікпен күрес жүргізудің бір түрі болса, тактика-
осы стратегияның бір бөлігі.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
9
Дидактикалық жоспар
1. Криминологияны ғылым ретінде қарау
1.1 Криминология пәні және оның мазмұны
1.2 Криминологияның ғылым ретінде қалуптасуы және дамуы
1.3 Криминология ғылым жүйесінде
1.4 Методология және әдістеме ұғымы
1.5 Танымның жалпы ғылыми әдістерін криминологияда қолдану
1.6 Криминологияда нақты-социологиялықәдістерді қолдану
1.7 Криминологиялық зерттеулердің әдістемесі
2. Қылмыс және қылмыстық әрекет
2.1 Қылмыс криминологиялық зерттеу объектісі ретінде
2.2 Қылмыстық іс-қимылдың тетігі
2.3 Ұйымдасқан қылмыс және қылмыстық әрекет
2.4 Қылмыскерлік
2.5 Қылмыстар және қылмыскерлік
2.6 Қылмыскерлік жүйелік-құрылымдық құбылыс ретінде
2.7 Ұйымдасқан қылмыскерлік ұғымы
2.8 Қылмыскерлікті әлеуметтік құбылыс ретінде қарау
3. Қылмыскерліктің детерминациясы және себептілігі
3.1 Қылмыскерліктің себептерін зерделеудің маңызы
3.2 Қылмыскерлік детерминациясы ұғымы және оның процестері
3.3 Криминологиядағы себептілік ұғымы
3.4 Себептілікті әлеуметтік орта мен жеке бастың өзара әрекеттестігі
ретінде қарау
3.5 Қылмыскерліктің себептері мен жағдайларының диалектикасы
3.6 Шектеулі детерминизм шегінде зерделеу
3.7 Қылмыскерліктің себептілігіжәне детерминациясын айқындау
пропроцесінің жалпы сипаттамасы
3.8 Қылмыстың себептері мен жағдайларын зерделеу
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
10
3.9 Қылмыскерліктің себептілігі мен детерминациясын қылмыстар жайындағы
мәліметтерді жинақтап қорыту жолымен айқындау
4 Қылмыскерлікпен күрес
4.1 Қылмыскерлікпен күрес ұғымы және оның мазмұны
4.2 Қылмыскерлікпен күрестің жалпы ұйымдастырылуы
4.3 Қылмыскерліктің алдын алу
4.4 Құқық қорғау қызметінің криминологиялық аспектілері
4.5 Қылмыскерлікпен күрестің міндеті және негізгі аларлық бастаулары
. 4.6 Қылмыскерліктің жекелеген түрлерін бөліп алудың және оларды
зерделеудің маңызы
. 4.7 Қылмыскерліктің сылтаулама негізінде бөлініп алынған жекелеген
түрлерінің ерекшеліктері
. 4.8 Қылмыскерліктің адамның жеке басын сипаттайтын демографиялық белгілер
негізінде бөлінетін алынған жекеленген түрлерінің ерекшеліктері
. 4.9 Объектілердің сипаттамалары және қылмыстық қастандықтың тәсілдері
негізінде бөлінетін қылмыскерлік түрлерінің ерекшеліктері
. 4.10 Ұйымдасқан қылмыскерлік, оның рецедивтік және кәсіби қылмыскерлікпен
өзара байланысы
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
11
Криминологияны ғылым ретінде қарау
Егер сөзбе-сөз ұғынсақ криминология дегенiмiз кылмыскерлiк жайындағы
iлiм: Crimen-қылмыс, logos -ілім. Бiрақ криминология ғылымының нақты
мазмұны едәуiр күрделi әpi көп аспектiлi. Ол жекелеген кылмыстардың ғана
емес, жаппай кылмыстық әрекет ретiндегi қылмыскерліктің де заңдылығын
зерттейдi, адам неге қылмыс жасайды? Өз проблемаларын шешу үшiн көптеген
адам, неге кылмыс жолына түседi? Ондайға жол бермеу үшiн не iстey керек? -
деген cұрақтарға жауап бередi.
Кез келген басқа ғылым сияқты криминология да заңдылықты зерттейді.
Криминологияның айрықша пәні – заңдылықтар; а) қылмыскерліктің барлық
көріністері; ә) кылмыскерлiктiң, детерминациялары мен себептiлiгi; б)
кылмыскерлiктiң әр түрлi ықпалға ұшырайтындығы.
Қылмыскерліктің әр түрлі көрініс табуы мыналарды қамтиды: қылмыс немесе
жеке қылмыстық әрекет; кылмыскерлiктiң әр түрлі негіздер бойыншабөлiнiп
алынатын жекелеген түрлерi (экономикалық, мемлекеттiк, кәмелетке
толмағандардың, әйелдердiң және т.б); мемлекеттiң белгiлi бiр аймағындағы,
мемлекеттегi адамзат коғамының әр түрлi кезеңiндегi қылмыскерлiк.
Осы айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: қылмыскерлік -
адамзат тарихында бұрын болған және қазiргi бар қоғамдардың барлығының да
ажырамас бөлiгi'.
Криминология кылмыскерлiктi орын мен уақыттың нақты жағдайында зерттейді.
Криминолог қоғамға, адамға, бiр жағынан, қылмыскерлік арқылы, кылмыстық
әрекет арқылы қарайды. Тек қылмыскерлiк, оның себептерi жане онымен күрес -
криминологияға негiзгi керектiлер осылар. Қылмыскерлiктен бастау алып ол
оның себептерiнiң, онымен күpecтi ұйымдастырудың,, оның алдын алудың
талдамасына тереңдеген сайын қоғам мен табиғатта бар басқа да кең әpi
күрделi проблемаларға шығады. Философ, керiciнше, қылмыскерлiктi көптеген
құбылыстардың бiрi ретiнде, барлық басқалардың өзара байланысы, өзара
әрекеттестiгi контексiнде қарайды. Философтар қылмыскерлiкке табиғат пен
қоғамның жалпы заңдылықтарын зерттеуге байланысты талдама жасайды.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
12
Нақты өмiрде қылмыскерлiк пен басқа келеңсiз әлеуметтiк ауытқулар
(алкоголизм, маскүнемдік, наркомания, көлеңкелi экономия жене т.б.)
арасындағы шекараны дәл анықтау қиын. Оларды оқшаулап қарау салыстырмалы,
жасанды болып шығады.
Қолданыстағы заң қылмыскерлiктiң шекарасын көрсетедi, бiрақ
криминологиялық зерттеулердiң шекарасы одан бiршама кең. Қоғам мен заң
өзгергенде қылмыс және қылмыс емес деген ұғымдар да өзгередi. Криминолог
белгiлi бiр iс-ерекеттердi криминалға жатқызу (оларды заң бойынша қылмыс
деп тану) және криминалға жатқызбау (тиiстi iс-әрекеттердi заң бойынша
қылмыстар қатарынан, яғни қылмыстық жазаланатындар қатарынан алып тастау)
туралы меселеге өз үлесiн қосады. Қылмыс жасайтын адамдарды зерттей келе
криминологтар мынаны байқады: ұдайы құбылып отыратын жағдайда олардың
қоғамға қауiптi әрекеттерi өз нысанын өзгертедi екен, ал бұл нысанның
өзгеруiнен сол әрекет екенiн қоғамға қауiптiлiк сипатын жоғалтудың орнына,
кейде бұрынғыдан да бетер қауiптi болады екен. Мұндай жағдайда қылмыстық
заңға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу керек. Заңның криминологиялық
келiсiмдiлiгiн, оның қоғамға аса қауiптiлiк келтiретiн жаңа шындыққа
сәйкестiгiн осы криминологтар қамтамасыз етедi. Қылмыстық құқық саласындағы
мамандарда құбылмалы кезде қоғамға қауiптi әрекет нысанының өзгеретiндiгi
жайында толықтай деректер болмайды.
Сонымен крuмuнолог қылмыскерлiк пен келеңсiз әлеуметтiк ауытқулардың өзге
нысандарының өзара байланысындағы, олардың қоғамға қауiптi әрекетке
айналуындағы заңдылықты зерттейдi.
Профессор Г.М. Минковский бейнелеп айтқандай, криминологтердiң назар
аударатын объектiлерi қалайда фондық құбылыстар болуға тиiс. Бiрақ
криминологтер оларды толық көлемде емес, тек олардың қылмыскерлiкпен
байланысын ғана зерттейдi.
К,ылмыскерлiк детерминациясы жене себептiлiгi - бұл, жалпы алғанда,
к,ылмыскерлiктiн. к.огамда туындау процесi (елеуметтік детерминация) жене
сол процестi тудыратындарды, себептiк байланыстарды белiц алу (себептiлiк).
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
13
Қылмыскерлiк детерминациясымен себептiлiгi, жалпы, қoғaмдағы,
мемлекеттегi, аймақтағы қылмыскерлiктiң, белгiлi бiр әлеуметтiк топ
өкiлдерiнiң қылмыскерлiгiнiң, қылмыскерлiктiң кейбiр түрлерiнiң, жеке
қылмыстық әрекеттiң қандай да бiр кезеңде дамуын зерттейдi.
Бұл ретте тек қоғамның қылмыскерлiкке ғана емес, сонымен қатар
қылмыскерлiктiң қоғам өмірінің әр түрлi жақтарына ықпал ету процесi де
талданады.
Кылмыскерлiктiң әр түрлi ықпалға ұшырау заңдылығын талдағанда алдында
қылмыскерлiкпен күрестің неғұрлым тиiмдi жолдарын iздестiру мақсаты тұрады.
Қылмыскерлiкпен күрес - күрделi, көп аспектiлi к.ызмет, ол
қылмыскерлiктiң өзiне және оның себептерiне, жағдайға ықпал етудi қамтиды.
Бұл қызмет қылмыскерлiкпен күpecтi жалпы ұйымдастыруды да, қылмыскерлiктiң
алдын алуды да, құқық қоргау қызметiн де қамтиды. Егер алғашқы eкi меселе,
негiзiнен, криминолгтердiң назарын аударатын басты объектiлер болып келсе,
ал құқық қорғау қызмeтi - оның жүйелiлiriн қамтамасыз ету жене
криминологиялық келiсiм тұрғысынан алынады. Құқық қорғау қызментінің кейбiр
бағыттарын қылмыстық процесс, жеделіздестіру қызметi бойынша мамандар және
басқалар анықтайды.
Криминолог - жан- жақты экономикалық саяси, әлеуметтiк, құқықтық және
басқа да ұсыныстар бере алатын әмбебап маман емес. Қоғам өмірінің
экономикалық саяси жене басқа да салаларын, құқықтың әр түрлi салаларындағы
мәселелердi тереңiрек талдаған сайын ол алғашында басқа мамандармен
ынтымақтастықта болады, кейiннен эстафета таяғын олардың қолына ұстатады,
содан кейін барып олар қылмыскерлiктi тудыратын себептермен жағдайларды
жоюдың нақты жолдарын анықтайды.
Бұл ретте криминологте оның өзiне ғана тән зерттеу саласы болады:
тiкелей қылмыскерлiк туындайтын әр түрлi әлеуметтiк құблыстар мен
процестердегi (әлеуметтiк, саяси жене баска) өзара байланыстылықты бөлiп
алу. Ол өзi алған нәтижелер жайында экономистердi, саясаткерлердi,
социологтердi, құқық
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
14
қорғаушы және басқа мемлекеттiк органдарды, жұртшылықты хабардар етедi.
Бiрақ криминолог, ендi болды, бұдан былай жұмыссыздық та, кедейлiк те
болмайды, қылмыскердiң ешқайсысы жазасыз қалмайды деп қол қусырып oтыруғa
тиiс емес. Ол жұмыссыз азамaтrapдың қандай бөлiгi кедейлiк сатысынын ең
төменгi баспалдaғына тұрғандығын, сол себептi олардың қылмыс жасайтындығын
ашып көрсетyi тиiс. Бiрақ ондай адамдардың iшiнде қылмыс жасамайтындар да
бар. Тиiсiнше, кейбiр тұрақты тepic құбылыстарды тез жою жөнiнде меселе
көтермесе де, криминолог өз ақпаратымен олардың криминогендiк әpeкeттepін
бейтараптандыруға, оң факторлармен өзара қатынасын камтамасыз етуге
көмектесе алады (қapттapғa, мүгедектерге экономикалық көмек; еңбекке
жарамды адамдарды жұмысқа орналастару; қылмыспен келген табысты жуып-
шаюға жол бермеу және т.б.).
Сонымен қатар криминолог қылмыскерлiктi азайтуға ықпалын тигiзетiн
құбылыстарды назаpға алады - ол тек криминогендiк қана емес (кылмыскерлiктi
туындататын), сонымен қатар антикриминогендiк (туындауға тосқауыл болатын)
мән-жайларға да баса көнiл аударады.
Оның антикриминогендiк процестер жайындағы ақпараты қылмыскерлiкпен
күресте батымды шара қабылдауға көмектеседі.
Сонымен, бiрiншiден, криминология өмiрдегi барлық жағдайға жан-жақты
ұсыныс беретiн әмбебап ғылым емес, екiншiден, қылмыскерлiкпен күрес
проблемасын орын мен yaқыттың нақты жағдайларында шеше отырып ол өз бағытын
ұстанады.
Криминологиялық тұжырымдар әлеуметтiк қайта өзгеру процесiнде қолданысқа
алынады, солай болуға тиiс те, бiрақ криминолог пен революционердi,
криминолог пен билiк басындағылардың жауын ажырата бiлу керек.
Криминолог ic жүзiнде әрқашан қоғамғa оның денесiндегi сыздауықты,
әлеуметтiк басқарудағы қателiктердi көpceтeтін сыншы рөлiн атқарады, себебi
қылмыскерлiк оң жетiстiктерден, жақсы өмiрден туындамайды. Ал, оның ұсынысы
болмаса қылмыскерлiктiң тасасында тұрған, кейде қоғамға
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
15
қылмыскерлiк арқылы карағанда ғана көрінетін тepic құбылыстардан арылу
мүмкін емес.
Криминологиялық құбылыстарды ескеру - қоғамдық қатынастарды құрбансыз
және астан-кестен төңкерicсiз, ғылмға сүйенiп қайта құру жолындағы маңызды
қадам.
Әлеуметтiк жетiстiктердi емес, қателiктердi ғана көрсеткені үшiн
криминологтi айыптау пациенттiң келicтi түр-түсiн, инабаттылығын, жақсы
қасиеттерiн сөз етпей, оның ауруы жайында, оны емдеудiң жолын айтқан
дәрiгердi айыптағанмен бiрдей.
Мұны айтып oтырған себебiмiз, КСРО кезiнде криминологиялық зерттеулерге
отыз жылдан аса уақыт тыйым салынғанан едi. Ол тыйым Қылмыскерлiк пен
қылмыскердi зерттеу жөнiндегi мемлекеттiк институт қайта ұйымдастырылып,
Орталық статистика басқармасының моральдық статистика бөлiмi таратылған 30
жылдардың басынан Қылмыскерлiктiн себептерiн зерттеу және оның алдын алу
шараларын қарастыру жөнiндегi бүкiл одақтық институт шығарылған 1963 жылға
дейiн созылды. Бұл кезенде қылмыскерлiк проблемалары бойынша, бiрақ
қылмыстық құқық криминалистика және басқа пәндер шенберiнде жекелеген
ғылыми зерттеулер жүргiзiлдi. Іc жузiнде әңгіме күрделi де бүтiндей ерекше
құбылыс болып табылатын қылмыскерлiк жайында емес, жекелеген қылмыстармен
күрес жайында ғана едi.
КСРО құрамында болған мемлекеттердегi социализмнiң ыдырауы
қылмыскерлiктiң себептерiне, әcipece, наркобизнес, жезөкшелiк, валюталық
операциялармен жасалатын қылмыстардың себептерiне жаңаша көзқарасты талап
етті.
ТМД елдерiнде алғашқы Криминологиялық ассоциация 1991 жылы кұрылды.
Қазақстан Республикасында да Криминологиялық Ассоциация 2000 жылы кұрылып,
аталған ұйымның "Қылмыстылыктың алдын алу" (Предупреждение преступности)
журналы 2001 жылдан бастап жылына eкi рет жарық көре бастады. Алғашқы
Қазақстанның Криминологиялық ассоциациясының төрағасы болып заң
ғылымдарының докторы, профессор И.И.Рогов сайланды.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
16
Криминологияның ғылым ретіндегі мазмұн - бұл дегенiмiз: қылмыскерлiктi,
оның өзгерiстерiн, аймактық және әлеуметтiк топтық ерекшелiктерiн зерттеу
және бағалау; тиiсті қылмыскерлiктiң детерминация және себептiлiк
процестерiн оның өзгерiстерi мен айырмашылықтарын зерттеу және бағалау
қылмыскерлiкпен күрес жөнiнде, сондай-ақ крминологиялық зерттеулердiң
методологиясы мен әдiстемесiне қатысты ұсыныстар дайындау.
Криминология пәнiнiң анықтамасымен салыстырып қарасақ мұнда, бiрiншiден,
қылмыскерлiктi, оның детерминация және себептiлiк процестерiн, екiншiден,
қылмыскерлiкпен күрес жөнiнде криминологиялық зерттеулердiң методологиясы
әдiснамасы мен әдiстемесi бойынша ұсыныс дайындауды көрсету өзiнше жаңалық
болып табылады.
Кез келген ғылымның методологиясы мен әдiстемесi маңызды рөл атқарады,
себебi олар әрқашанда зерттеу объектiсiне байланыстырылады және оның
нәтижелерiнiң сенiмдiлiгiн, растығын анықтайды. Зерттеу әдiстемелерi мен
әдiстерiнiң өзiндiк ерекшелiктерi осы әдiстердi игерген мамандардың сондай-
ақ арнаулы зерттеу мекемелерiн ұйымдастырудың қажет екендiгiн талап етедi.
Криминология бойьшша 60 жылдары шыққан алғашқы оқулықтарда оның пәнi мен
мазмұнын қарастырғанда жеке басы сөз болмайды. "Қылмыскердiң тұлғасын жалпы
анықтаудан теория жүзiнде бас тарту дегенiмiз жеке дараны әлеуметтiк
айналдырудан бас тарту деген сөз, ол ойлап қарасаңыз криминологиялық
теорияны әдiстемелiк негiзден айырады" – деп У.С. Жекебаев дұрыс айтқан
болатын. Кейiн қылмыскерлiкпен, оның себептерiмен, қылмыскерлiктiң алдын
алу шараларымен қатар ол жайында сөз қозғала бастады. Ондағы мақсат -
криминологтердiң оған өзiнше бөлек назар аударуы керек екендiгiн, қоғамдық
қатынастарды зерттеу қылмыскердiң жеке басын зерттеудi алмастыра
алмайтындығын, ал қылмыскерлiкке және оның себептерiне ықпал ету - адамның
өмip салтын cayықтыpy және белгiлi бiр жеке мiнезқұлықты түзету екендiгiн
көрсету едi. Криминология пәнiн, оның мазмұнын анықтаудағы мұндай көзқарас
өзiн ақтады, себебi ол, мысалы, қылмыскердiң жеке басын криминологиялық
зерттеудiң дамуына септiгiн тигiздi. Осы күні зерттеулер нәтижелерiнiң
маңыздылығы даусыз, ендi криминологияның пәнi мен мазмұнын анықтауда
қылмыскердiң жеке
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
17
басын қылмыскерлiктен бөлек, оның себептерi мен алдын алу шараларынан бөлек
сөз етуге болмайды. Қылмыскердің жеке басын криминология пәнiнде бөлiп
алудың жасандылық сипаты бар, ол жайында алда сөз болады.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
18
1.2. Криминологияның ғылым ретінде қалыптасуы және дамуы
Қылмыстардың себептерi, олар үшiн жауапкершiлiк принциптерi туралы
көптеген негiзге алынатын идеялар адамзат тарихының бастапқы кездерiнде-ақ
пайда болған Криминология тарихы, өзiнше дербес ғылым peтiндe 19 ғасырдан
басталды, жаратылыстық-ғылыми әдiстердi қолдану аясы кеңiдi. Олар қоғамдық
ғылымдарға да ене бастады.
19 ғасырдың l-жартысында криминологияның дербес ретiнде қалыптасуына
зерттеулердiң мына төрт түpi айқын әcepiн тигiздi: 1) антропологиялық; 2)
статистикалық; 3) әлеуметтiк-экономикалық, социологиялық және т.б., олар
арқылы қылмыскерлiк факторларына және оларға ықпал ету тетіктерінe талдау
жасалды; 4) әлеуметтiк-құқықтық.
Антропологиялық зерттеулердiң негiзiн қалаушы френолог Галль болатын. Ол
қылмыс жасайтын адамдарды үш категорияға беөлдi, қылмыскерлердi биологиялық
топтастырудың басын бастады. Кейiн туа қылмыскеp деген идеяны бұрынғы түрме
дәрiгерi, сот-медицинасының итальяндық профессоры Цезарь (немесе Чезаре)
Ломброзо тамаша негiздедi. Қылмыскер болып туады- дедi ол өзiнiң алғашқы
еңбегiнде. Кейiн ол туа қылмыскер болу типтердің бiреуi ғана, ал өсе келе
өмip ықпалымен қылмыскер болатын басқалар да бар eкенін мойындады.
Ламброзоның бұл жұмысы күштi дау туғызды: бiр авторлар оны қолдады,
басқалары оның идеясын қолдамады, өздерiнше зерттеулер жүргiздi. 19
ғасырдьщ соңы - 20 ғасырдың басында қылмыстық антропология жөнiнде бiр
қатар халықаралық конгрестер eттi, оларға қатысқандардың көбiсi Ломброзо
теориясын сынады.
Ломброзо болса қылмыскерлердi және қылмыс жасау себептepiн зерттеу
aуқымын кеңейтiп, айтысты жалғастырды. Ол өзiнiң кейiнгi жұмыстарында
сыртқы ортаның қылмыскерлiкке ықпал eтетін ер турлi факторларына назар
аударды, туа қылмыскер болатындық туралы теориясынан бас тартпаса да
бiртiндеп әлеуметтік факторларға көңіл бөле бастады .
Ломброзоның идеясын оның шәкiрттерi - белгiлi итальян ғалымдары Рафаэль
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
19
Гарофало мен Энрико Ферри дамытты, олар қылмыскерлiктiң әлеуметтiк
факторларына баса назар аударды. Ферридiң пiкiрiнше, антропологиялық
мектептiң айырықшылығы сонда, ол органикалық және психикалық келбеттерi,
мұралаған және жүре бiткен қасиеттерi арқылы қылмыскердің жай адамнан
өзгеше екендiгiн мойындады (раr des anormalitus organiques et psychiques),
қылмыскерлердi адамзат тұқымының ерекше бiр түpi деп санады (иnе classe
speciale, unе variutu de lespuce humaine). Тиiсiнше, жазаны, қоғамның осы
адамзат тұқымының бiр түрінен қорғанысы ретiнде қарады.
Бұл бағытты жақтаушылар Францияда және басқа да елдерде болды. Ресейде
П.Н. Тарановскийдiң Д.А. Чиждiң жұмыстары, бiршама Д. Дрильдiң және басқа
авторлардың жұмыстары антропологиялық бағытқа жақын болды.
Айтулы криминологиялық жұмыстардың бiрi - Кылмыскерлiктiң экономикалық
факторының авторы Ван-Кан кейiндерi былай деп жазды: Ламброзонның еңбегi
сонда, ол криминология саласындағы ойды оятты, жүйе құрды, тапқыр және
батыл гипотеза жасады, ал нәзiк талдамалар мен түйiндi тұжырымдарды ол өз
шәкiрттерiне қалдырды.
Ресейде А.Хвостов, Францияда А.Герри, Бельгияда Э.Дюкпетью қылмыскерлiк
жайында жинакталған деректерге арнаулы статистикалық зерттеулер жүргiздi.
Олардың қылмыскерлiктегi заңдылықты зерттеу үшiн қаншалықты маңызды
екендiгiн бельгиялық математик әpi статист А.Кетле айқын көрсете бiлдi.
1836 жылы А.Кетленiң Адам жене оның қабiлетiнiң дамуы немесе қоғамдық
физика тәжiрибесi атты шығармасы жарық көрдi, онда автор былай деп жазды:
Қылмысқа қатысты нәрселердiң бәрiнде сандар соншалықты тұрақты
қайталанады, ол жағдайға назар аудармасқа болмайды. Қылмыстардың белгiлi
бiр түрлерiнiң жыл сайын ұдайы қайталанып тypaтыны және олар үшiн берiлетiн
жаза түрлерiнiң де сол пропорцияда болатындығы қылмыстық соттың бiзге берiп
отырған қызықты статистикалық мәлiметтерi; мен оларды өзiмнiң әр түрлi
шығармаларымда бетке ұстадым, әрқашан қайталаудан жалықпадым: таңғаларлық
делдiкпен төлем жасап тұратын бюджет бар, ол - зындан, түрме, эшафот
бюджетi; сол бюджеттiң азаюын ойластыруымыз керек.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
20
Мұндай зерттеулердi басқа авторлар да жалғастырды, олардың көмегімен,
бipiншiден, қылмысты немесе қылмыстарды зерттеуден статистикалық заңдылығы
бар жаппай әлеуметтiк құбылыс болып табылатын қылмыскерлiктi зерттеуге
қадам жасалды, екiншiден, қылмыскерлiк туралы статистикалық мәлiметтердегi
өзгерiстер мен қоғамдары өзгерicтер арасындағы өзара байланыс көрсетiлген.
Ал, әлеуметтiк-экономикалық социологиялық зерттеулердi алатын болсақ
көптеген авторлар (Ферри, Гарофало, Марро, кейiнiрек Ашшафенбург және
басқалар) қылмыскерлiктiң әр түрлi әлеуметтiк факторлармен статистикалық
байланысын көрсетті.
1844-1845 жылдары жас Фридрих Энгельс Англиядағы жұмысшы табының
жағдайы атты кiтап жазды, онда Өз байқауым және шын көздер бойынша деген
тарау бар. Бұл ic жүзiнде қоғамдық жағдайлардың қылмыскерлiкке ықпал ету
факторын ғана емес, ондай ыкпалдың тетігін, қылмыскерлiктiң әлеуметтiк
мәнін алғаш рет тepeңipeк зерттеу болды. Әлеуметтiк тәртiптi сыйламау
өзiнiң ең ақырғы сатысында - қылмыскерлiкте айқын көpiнic табады. Жұмысшыны
моральдық азғындауға алып келген себептер әдеттегiден гөpi күштiрек,
жиналып әрекет eтeтiн болса, онда, Реомюр бойынша 80 градуста су суйық
күйден газға өтeтіні сияқты жұмысшы да қалайда қылмыскерге айналады- деп
жазды Ф .Энгельс. Қылмыскерлiк дегенiмiз әлеуметтiк соғыстың көрініc табуы,
Энгельс айтқандай, әpкім өзiн ойлайды, өзi үшiн 6асқалардың бәрiне қарсы
тұрады, ал өзiнiң қас жауы болып табылатын сол басқаларға зиян келтiру
керек пе деген меселенi тек өз қамына байланыстырып шешедi. Қылмыскерлiк
кестесі көрсетiп отырғандай, бұл шайқас жылдан жығa ушығып, етек алып
барады; жауласушы тараптар бiртiндеп өлiспей берiспейтiн eкi лагерге бөліне
бастады: мұнда - буржуазия, анда - пролетариат. Бұл барлығының барлығына
қарсы және буржуазияның пролетариатқа қарсы соғысы бiздi таңдандырмау
керек, себебi ол жеке бәсекелестiк принципiнiң бiртiндеп жүзеге асуы болып
табылады.
Фридрих Энгельс, бiрiншiден, адамдар мiне-зқұлқындағы жалпы келеңсiз
әлеуметтiк ауытқулардың себептерiн емес, тек қылмыскерлiктің себептерiн
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
21
негiздедi; екiншiден, жеке мүдденiң epкін бәсекелестiктiң толық үстемдiгi,
жеке меншiгi жоқ жалдан6алы еңбек адамдарының мүдделерi мен құқықтарын
ешбiр елемеушiлiгi орын алып отырған жағдайдағы қылмыскерлiк заңдылығын
көpceттi. Осыдан барып қоғамдық және саяси мекемелердi, қоғамның қоғамдық-
әлеуметтiк қалпын өзгерту қылмыскерлiкпен күрес шараларының ең 6астысына
айналады.
Әлеуметтiк-құқықтық зерттеулердiң құқық социологиясының дамуы
қылмыстардың әлеуметтiк негiзiне, құқық нормаларының бұзылу себептерiне,
қылмыс үшiн жаза қолданғанда оларды ескеру қажеттiгiне назар аударды, талап
eттi. Қылмыстық саясат туралы iлiм пайда болды.
Қылмыстардың себептерiмен және олардың алдын алу шараларымен
криминалистер айналыса 6астады. Жапония профессоры Кан Уэда өз елiндегi
криминологиялық зерттеулердiң пайда болуын қалыпты, саясат пен түрме iciнe
жасалған реформамен байланыстырады.
Осының бәpi қылмыскерлiк жөнiндегi арнаулы зерттеушiлердiң оның
заңдылықтары мен себептерiн зерттеудiң яғи криминологияның пайда болуына
әкелдi.
Римдегi кассациялық соттың прокуроры барон Р. Гарофало өзiнiң 1890 жылы
жарық көрген кiтабын Криминология дел атаған.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
22
1.3. Криминология ғылым жүйесінде
Бiрқатар авторлар криминологияны пәнаралық ғылым деп санайды, криминалист
заңгер де, қоғамтанушы да болуы тиiс дейдіi. Бұл криминалист үшiн
мақтанарлық жай. Бұндай көзқарас бiрқатар тактикалық мәселелердi шешерде
қиындық тудырады. Мысалы, криминологгердi қай мамандық шеңберiнде дайындау
керек? Пәнаралық ғылы деген не? Ол қай пәндер арасында?
Сонымен қатар, пәнаралық зерттеулер мен пәнаралық ғылымды айыра бiлу
керек. Мұндай зерттеулерге әр түрлi мамандар қатысады, ал маман-криминолог
деген кім, oған не үйрету керек, оны базалық даярлау қандай болуы тиiс?
Бұл мәселелер әр түрлi шешiлдi және шешiлiп келедi. Бұған негiзi төрт
көзқарас бар:
1. Криминология - қылмыскерлiк социологиясы және зерттеушiнi
социологиялық даярлау базалық болуы тиiс. Осыған байланысты бiрқатар
мемлекеттерде криминологияны заңгерлер емес, болашақ социологгер өтедi
(АҚШ, Ұлыбритания және т.б.).
2. Криминология – заң ғылымы және мамандарды заңдық даярлау базалық болуы
тиiс. Оған мынадай аргументтер келтiрiлген: қылмыстың шекарасын заң
белгiлейдi, қылмыскерлiкпен оның барлық аспектiсiнде күресудi заң құқық
бұзушылыктың басқа түрлерiмен және өзге де келеңсiз әлеуметтiк ауытқулармен
салыстырғанда өте мұқият реттейдi.
Ресейде, Батыс Еуропаның бiрқатар мемлекеттерiнде криминологияны заң
факультеттерiнде өтедi. Тиiсiнше, криминология, заң мамандықтарының бiрi
ретiнде қаралады. Бұл ретте, криминолог, басқа маман-заңгерлерге қарағанда
социологияны, әлеуметтiк психологияны жақсы бiлуге тиiс деген ұғым бар.
Басқа сөзбен айтқанда, криминология әлеуметтiк-құкықтық ғылым деп саналады.
Шындығына келгенде, юриспруденцияға, әлемге социологиялық кең көзқараста
болу тән. Сондықтан да болар, болашақ заңгерлер философияны да,
психологияны да, экономиканы да, статистиканы да, сот психиатриясын да, сот
медицинасын да өтуге тиiс. Юриспруденция (Заңнама) жалаң зандық-
догматикалық көзқарастан әлдеқашан өтiп кеттi. Әрине, заңгерлердi
мамандандыру бар. Ол
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
23
заңгерлердiң философия негiзiн, психологияны, статистиканы жене т.б.
бiлуiмен
шектелмейдi. Олар криминалдық цикл деп аталатын пәндердi жақсы игеруi
тиiс (қылмыстық құқық қылмыстық процесс, сот статистикасы және т.б.).
3. Криминологиялық зерттеулер - бұл бәрiнен бұрын, адамның мiнез-құлқын
зерттеу, сондықтан оны маман-психологтер, психиатрлар жүргiзуi тиiс. Бұл
клиникалық криминология деп аталатынның өкiлдерiне тән. Бiрақ соңгы
онжылдықтар практикасында мұндай көзқарас социологиялық, экономикалық,
заңдық және басқа танымдар ескерiлiп жүзеге асырылатын, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС-ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ.
Дистанционды-кредиттік оқу
Тіркеу №__________
Жұмыс оқулығы
Оқушының
Аты,жөні,тегі______________________ ___________________________________ ______
___
КРИМИНОЛОГИЯ
ЮНИТА 1
Криминологияны ғылым ретінде қарау
Өскемен 2007.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
АННОТАЦИЯ
ӨҢДЕЛДІ: ОРСАЕВА РАИСА АНУАРҚЫЗЫ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ ОМК ҰСЫНЫЛДЫ.
КРИМИНОЛОГИЯ
ЮНИТА 1 Криминологияны ғылым ретінде қарау
ЮНИТА 2 Қылмыс және қылмыстық әрекет
ЮНИТА 3 Қылмыскерліктің детерминациясы және себептілігі
ЮНИТА 4 Қылмыскерлікпен күрес
ЮНИТА 1 Криминологияны ғылым ретіндеқарау
Бұл тарауда криминология пәнінің түсінігі, мазмұны және криминология ғылым
ретінде қалыптасуы, дамуы қарастырылған. Криминология ғылымның
методологиясы мен және криминологиялық танымды криминологияда қолдану
зерттеулердің әдістемесі де осы тарауда қамтылған.
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ
студенттері үшін.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
3
Мазмұны
Мазмұны
Аннотация
1. Криминологияны ғылым ретінде қарау
1.1 Криминология пәні және оның мазмұны
1.2 Криминологияның ғылым ретінде қалуптасуы және дамуы
1.3 Криминология ғылым жүйесінде
1.4 Методология және әдістеме ұғымы
1.5 Танымның жалпы ғылыми әдістерін криминологияда қолдану
1.6 Криминологияда нақты-социологиялықәдістерді қолдану
1.7 Криминологиялық зерттеулердің әдістемесі
2. Қылмыс және қылмыстық әрекет
2.1 Қылмыс криминологиялық зерттеу объектісі ретінде
2.2 Қылмыстық іс-қимылдың тетігі
2.3 Ұйымдасқан қылмыс және қылмыстық әрекет
2.4 Қылмыскерлік
2.5 Қылмыстар және қылмыскерлік
2.6 Қылмыскерлік жүйелік-құрылымдық құбылыс ретінде
2.7 Ұйымдасқан қылмыскерлік ұғымы
2.8 Қылмыскерлікті әлеуметтік құбылыс ретінде қарау
3. Қылмыскерліктің детерминациясы және себептілігі
3.1 Қылмыскерліктің себептерін зерделеудің маңызы
3.2 Қылмыскерлік детерминациясы ұғымы және оның процестері
3.3 Криминологиядағы себептілік ұғымы
3.4 Себептілікті әлеуметтік орта мен жеке бастың өзара әрекеттестігі
ретінде қарау
3.5 Қылмыскерліктің себептері мен жағдайларының диалектикасы
3.6 Шектеулі детерминизм шегінде зерделеу
3.7 Қылмыскерліктің себептілігіжәне детерминациясын айқындау
пропроцесінің
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
4
жалпы сипаттамасы
3.8 Қылмыстың себептері мен жағдайларын зерделеу
3.9 Қылмыскерліктің себептілігі мен детерминациясын қылмыстар жайындағы
мәліметтерді жинақтап қорыту жолымен айқындау
4. Қылмыскерлікпен күрес
4.1 Қылмыскерлікпен күрес ұғымы және оның мазмұны
4.2 Қылмыскерлікпен күрестің жалпы ұйымдастырылуы
4.3 Қылмыскерліктің алдын алу
4.4 Құқық қорғау қызметінің криминологиялық аспектілері
4.5 Қылмыскерлікпен күрестің міндеті және негізгі аларлық бастаулары
. 4.6 Қылмыскерліктің жекелеген түрлерін бөліп алудың және оларды
зерделеудің маңызы
. 4.7 Қылмыскерліктің сылтаулама негізінде бөлініп алынған жекелеген
түрлерінің ерекшеліктері
. 4.8 Қылмыскерліктің адамның жеке басын сипаттайтын демографиялық белгілер
негізінде бөлінетін алынған жекеленген түрлерінің ерекшеліктері
. 4.9 Объектілердің сипаттамалары және қылмыстық қастандықтың тәсілдері
негізінде бөлінетін қылмыскерлік түрлерінің ерекшеліктері
. 4.10 Ұйымдасқан қылмыскерлік, оның рецедивтік және кәсіби қылмыскерлікпен
өзара байланысы
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
5
Мазмұны
Мазмұны
Аннотация
Глоссарий
Дидактикалық жоспар
1. Криминологияны ғылым ретінде қарау
1.1 Криминология пәні және оның мазмұны
1.2 Криминологияның ғылым ретінде қалуптасуы және дамуы
1.3 Криминология ғылым жүйесінде
1.4 Методология және әдістеме ұғымы
1.5 Танымның жалпы ғылыми әдістерін криминологияда қолдану
1.6 Криминологияда нақты-социологиялықәдістерді қолдану
1.7 Криминологиялық зерттеулердің әдістемесі
Өзіндік жұмыстың тапсырмалары
Әдебиеттер
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
6
Аннотация
Бұл криминология пәнінде қылмыстыққа жалпы сипаттама беріліп, Қазақстан
Республикасындағы қылмыстықтың жалпы жағдайы, деңгейі, себептері, алдын-алу
шаралары қарастырылып,қалай әсер ету мүмкіндіктері мазмұндалған.
Қылмыс пен қылмыстық әрекет, қылмыскердің жеке басы, қылмыстың
себептері, алдын-алу, қылмыстылықты зерттеу, зерделеу, болжау, жоспарлау
осы криминологияда көрініс тапқан. Сондай-ақ, лауазымды адамдар
қылмыстылығының криминологиялық сипаттамасы, кәмелетке жасы толмағандар
қылмыстылығының ерекшеліктері, абайсызда жасалған қылмыстылық, оның
ерекшеліктері қаралып, терең талдау жасалған.
Криминогендік жағдайдың Қазақстан Республикасындағы келеңсіз
көріністерінің болашақта азаюына алғы шарттар бола алатын мән-жайлар да
осында қаралған. Бір сөзбен айтқанда, криминологияның Қазақстан
Республикасындағы Қылмыстылықпен күрес, ескерту, алдын-алудағы маңызы мен
рөлі қарастырылған.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
7
Глоссарий
Қылмыстылық – бірнеше қылмыстың жиынтығы.
Методология – грек сөзі, зерттеу дегенді білдіреді, ғылыми тілде
"методология", "әдіс" деп пайдаланылады.
Әдіс – амал, зерттеу тәсілі болса, әдістеме- зерттеу әдістерінің
жиынтығы, ал, методология- ғылыми зерттеудің жолдары.
Абстракті – жорамал жасау, теориялық ұғымдар, түсініктер.
Эмпириялық факты – алынған мәліметтер негізі.
Латент – латын сөзі, жасырын деген мағынаны білдіреді. Яғни латенттік
қылмыстылық – жасырын қылмыстылық болып табылады.
Коэффициент – қылмыстылықтың деңгейін, жағдайын анықтайды.
Детерминация - "дерминат", "детерминдеу" сөздерінен туынды ұғымяғни
"анықтау" деген мағынаны білдіреді.
Детерминация – белгілеу, анықтау процесі.
Әлеуметтік орта – адамның жеке басын қоршайтын және оның санасы мен іс-
қимылына белсенді әсер ететін барлық қоғамдық жағдайлардың, қызметтердің
және қатынастардың жиынтығы.
Метаорта – бүтіндей адамдар қоғамының өмір сүруінің белгілі бір
кезеңіндегі қоғамдық қатнастар.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
8
Ситуация – адамның әрекет пен әрекетсіздігінен туындаған жағдайларды
анықтау.
Стратегия – қылмыскерлікпен күрес жүргізудің бір түрі болса, тактика-
осы стратегияның бір бөлігі.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
9
Дидактикалық жоспар
1. Криминологияны ғылым ретінде қарау
1.1 Криминология пәні және оның мазмұны
1.2 Криминологияның ғылым ретінде қалуптасуы және дамуы
1.3 Криминология ғылым жүйесінде
1.4 Методология және әдістеме ұғымы
1.5 Танымның жалпы ғылыми әдістерін криминологияда қолдану
1.6 Криминологияда нақты-социологиялықәдістерді қолдану
1.7 Криминологиялық зерттеулердің әдістемесі
2. Қылмыс және қылмыстық әрекет
2.1 Қылмыс криминологиялық зерттеу объектісі ретінде
2.2 Қылмыстық іс-қимылдың тетігі
2.3 Ұйымдасқан қылмыс және қылмыстық әрекет
2.4 Қылмыскерлік
2.5 Қылмыстар және қылмыскерлік
2.6 Қылмыскерлік жүйелік-құрылымдық құбылыс ретінде
2.7 Ұйымдасқан қылмыскерлік ұғымы
2.8 Қылмыскерлікті әлеуметтік құбылыс ретінде қарау
3. Қылмыскерліктің детерминациясы және себептілігі
3.1 Қылмыскерліктің себептерін зерделеудің маңызы
3.2 Қылмыскерлік детерминациясы ұғымы және оның процестері
3.3 Криминологиядағы себептілік ұғымы
3.4 Себептілікті әлеуметтік орта мен жеке бастың өзара әрекеттестігі
ретінде қарау
3.5 Қылмыскерліктің себептері мен жағдайларының диалектикасы
3.6 Шектеулі детерминизм шегінде зерделеу
3.7 Қылмыскерліктің себептілігіжәне детерминациясын айқындау
пропроцесінің жалпы сипаттамасы
3.8 Қылмыстың себептері мен жағдайларын зерделеу
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
10
3.9 Қылмыскерліктің себептілігі мен детерминациясын қылмыстар жайындағы
мәліметтерді жинақтап қорыту жолымен айқындау
4 Қылмыскерлікпен күрес
4.1 Қылмыскерлікпен күрес ұғымы және оның мазмұны
4.2 Қылмыскерлікпен күрестің жалпы ұйымдастырылуы
4.3 Қылмыскерліктің алдын алу
4.4 Құқық қорғау қызметінің криминологиялық аспектілері
4.5 Қылмыскерлікпен күрестің міндеті және негізгі аларлық бастаулары
. 4.6 Қылмыскерліктің жекелеген түрлерін бөліп алудың және оларды
зерделеудің маңызы
. 4.7 Қылмыскерліктің сылтаулама негізінде бөлініп алынған жекелеген
түрлерінің ерекшеліктері
. 4.8 Қылмыскерліктің адамның жеке басын сипаттайтын демографиялық белгілер
негізінде бөлінетін алынған жекеленген түрлерінің ерекшеліктері
. 4.9 Объектілердің сипаттамалары және қылмыстық қастандықтың тәсілдері
негізінде бөлінетін қылмыскерлік түрлерінің ерекшеліктері
. 4.10 Ұйымдасқан қылмыскерлік, оның рецедивтік және кәсіби қылмыскерлікпен
өзара байланысы
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
11
Криминологияны ғылым ретінде қарау
Егер сөзбе-сөз ұғынсақ криминология дегенiмiз кылмыскерлiк жайындағы
iлiм: Crimen-қылмыс, logos -ілім. Бiрақ криминология ғылымының нақты
мазмұны едәуiр күрделi әpi көп аспектiлi. Ол жекелеген кылмыстардың ғана
емес, жаппай кылмыстық әрекет ретiндегi қылмыскерліктің де заңдылығын
зерттейдi, адам неге қылмыс жасайды? Өз проблемаларын шешу үшiн көптеген
адам, неге кылмыс жолына түседi? Ондайға жол бермеу үшiн не iстey керек? -
деген cұрақтарға жауап бередi.
Кез келген басқа ғылым сияқты криминология да заңдылықты зерттейді.
Криминологияның айрықша пәні – заңдылықтар; а) қылмыскерліктің барлық
көріністері; ә) кылмыскерлiктiң, детерминациялары мен себептiлiгi; б)
кылмыскерлiктiң әр түрлi ықпалға ұшырайтындығы.
Қылмыскерліктің әр түрлі көрініс табуы мыналарды қамтиды: қылмыс немесе
жеке қылмыстық әрекет; кылмыскерлiктiң әр түрлі негіздер бойыншабөлiнiп
алынатын жекелеген түрлерi (экономикалық, мемлекеттiк, кәмелетке
толмағандардың, әйелдердiң және т.б); мемлекеттiң белгiлi бiр аймағындағы,
мемлекеттегi адамзат коғамының әр түрлi кезеңiндегi қылмыскерлiк.
Осы айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: қылмыскерлік -
адамзат тарихында бұрын болған және қазiргi бар қоғамдардың барлығының да
ажырамас бөлiгi'.
Криминология кылмыскерлiктi орын мен уақыттың нақты жағдайында зерттейді.
Криминолог қоғамға, адамға, бiр жағынан, қылмыскерлік арқылы, кылмыстық
әрекет арқылы қарайды. Тек қылмыскерлiк, оның себептерi жане онымен күрес -
криминологияға негiзгi керектiлер осылар. Қылмыскерлiктен бастау алып ол
оның себептерiнiң, онымен күpecтi ұйымдастырудың,, оның алдын алудың
талдамасына тереңдеген сайын қоғам мен табиғатта бар басқа да кең әpi
күрделi проблемаларға шығады. Философ, керiciнше, қылмыскерлiктi көптеген
құбылыстардың бiрi ретiнде, барлық басқалардың өзара байланысы, өзара
әрекеттестiгi контексiнде қарайды. Философтар қылмыскерлiкке табиғат пен
қоғамның жалпы заңдылықтарын зерттеуге байланысты талдама жасайды.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
12
Нақты өмiрде қылмыскерлiк пен басқа келеңсiз әлеуметтiк ауытқулар
(алкоголизм, маскүнемдік, наркомания, көлеңкелi экономия жене т.б.)
арасындағы шекараны дәл анықтау қиын. Оларды оқшаулап қарау салыстырмалы,
жасанды болып шығады.
Қолданыстағы заң қылмыскерлiктiң шекарасын көрсетедi, бiрақ
криминологиялық зерттеулердiң шекарасы одан бiршама кең. Қоғам мен заң
өзгергенде қылмыс және қылмыс емес деген ұғымдар да өзгередi. Криминолог
белгiлi бiр iс-ерекеттердi криминалға жатқызу (оларды заң бойынша қылмыс
деп тану) және криминалға жатқызбау (тиiстi iс-әрекеттердi заң бойынша
қылмыстар қатарынан, яғни қылмыстық жазаланатындар қатарынан алып тастау)
туралы меселеге өз үлесiн қосады. Қылмыс жасайтын адамдарды зерттей келе
криминологтар мынаны байқады: ұдайы құбылып отыратын жағдайда олардың
қоғамға қауiптi әрекеттерi өз нысанын өзгертедi екен, ал бұл нысанның
өзгеруiнен сол әрекет екенiн қоғамға қауiптiлiк сипатын жоғалтудың орнына,
кейде бұрынғыдан да бетер қауiптi болады екен. Мұндай жағдайда қылмыстық
заңға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу керек. Заңның криминологиялық
келiсiмдiлiгiн, оның қоғамға аса қауiптiлiк келтiретiн жаңа шындыққа
сәйкестiгiн осы криминологтар қамтамасыз етедi. Қылмыстық құқық саласындағы
мамандарда құбылмалы кезде қоғамға қауiптi әрекет нысанының өзгеретiндiгi
жайында толықтай деректер болмайды.
Сонымен крuмuнолог қылмыскерлiк пен келеңсiз әлеуметтiк ауытқулардың өзге
нысандарының өзара байланысындағы, олардың қоғамға қауiптi әрекетке
айналуындағы заңдылықты зерттейдi.
Профессор Г.М. Минковский бейнелеп айтқандай, криминологтердiң назар
аударатын объектiлерi қалайда фондық құбылыстар болуға тиiс. Бiрақ
криминологтер оларды толық көлемде емес, тек олардың қылмыскерлiкпен
байланысын ғана зерттейдi.
К,ылмыскерлiк детерминациясы жене себептiлiгi - бұл, жалпы алғанда,
к,ылмыскерлiктiн. к.огамда туындау процесi (елеуметтік детерминация) жене
сол процестi тудыратындарды, себептiк байланыстарды белiц алу (себептiлiк).
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
13
Қылмыскерлiк детерминациясымен себептiлiгi, жалпы, қoғaмдағы,
мемлекеттегi, аймақтағы қылмыскерлiктiң, белгiлi бiр әлеуметтiк топ
өкiлдерiнiң қылмыскерлiгiнiң, қылмыскерлiктiң кейбiр түрлерiнiң, жеке
қылмыстық әрекеттiң қандай да бiр кезеңде дамуын зерттейдi.
Бұл ретте тек қоғамның қылмыскерлiкке ғана емес, сонымен қатар
қылмыскерлiктiң қоғам өмірінің әр түрлi жақтарына ықпал ету процесi де
талданады.
Кылмыскерлiктiң әр түрлi ықпалға ұшырау заңдылығын талдағанда алдында
қылмыскерлiкпен күрестің неғұрлым тиiмдi жолдарын iздестiру мақсаты тұрады.
Қылмыскерлiкпен күрес - күрделi, көп аспектiлi к.ызмет, ол
қылмыскерлiктiң өзiне және оның себептерiне, жағдайға ықпал етудi қамтиды.
Бұл қызмет қылмыскерлiкпен күpecтi жалпы ұйымдастыруды да, қылмыскерлiктiң
алдын алуды да, құқық қоргау қызметiн де қамтиды. Егер алғашқы eкi меселе,
негiзiнен, криминолгтердiң назарын аударатын басты объектiлер болып келсе,
ал құқық қорғау қызмeтi - оның жүйелiлiriн қамтамасыз ету жене
криминологиялық келiсiм тұрғысынан алынады. Құқық қорғау қызментінің кейбiр
бағыттарын қылмыстық процесс, жеделіздестіру қызметi бойынша мамандар және
басқалар анықтайды.
Криминолог - жан- жақты экономикалық саяси, әлеуметтiк, құқықтық және
басқа да ұсыныстар бере алатын әмбебап маман емес. Қоғам өмірінің
экономикалық саяси жене басқа да салаларын, құқықтың әр түрлi салаларындағы
мәселелердi тереңiрек талдаған сайын ол алғашында басқа мамандармен
ынтымақтастықта болады, кейiннен эстафета таяғын олардың қолына ұстатады,
содан кейін барып олар қылмыскерлiктi тудыратын себептермен жағдайларды
жоюдың нақты жолдарын анықтайды.
Бұл ретте криминологте оның өзiне ғана тән зерттеу саласы болады:
тiкелей қылмыскерлiк туындайтын әр түрлi әлеуметтiк құблыстар мен
процестердегi (әлеуметтiк, саяси жене баска) өзара байланыстылықты бөлiп
алу. Ол өзi алған нәтижелер жайында экономистердi, саясаткерлердi,
социологтердi, құқық
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
14
қорғаушы және басқа мемлекеттiк органдарды, жұртшылықты хабардар етедi.
Бiрақ криминолог, ендi болды, бұдан былай жұмыссыздық та, кедейлiк те
болмайды, қылмыскердiң ешқайсысы жазасыз қалмайды деп қол қусырып oтыруғa
тиiс емес. Ол жұмыссыз азамaтrapдың қандай бөлiгi кедейлiк сатысынын ең
төменгi баспалдaғына тұрғандығын, сол себептi олардың қылмыс жасайтындығын
ашып көрсетyi тиiс. Бiрақ ондай адамдардың iшiнде қылмыс жасамайтындар да
бар. Тиiсiнше, кейбiр тұрақты тepic құбылыстарды тез жою жөнiнде меселе
көтермесе де, криминолог өз ақпаратымен олардың криминогендiк әpeкeттepін
бейтараптандыруға, оң факторлармен өзара қатынасын камтамасыз етуге
көмектесе алады (қapттapғa, мүгедектерге экономикалық көмек; еңбекке
жарамды адамдарды жұмысқа орналастару; қылмыспен келген табысты жуып-
шаюға жол бермеу және т.б.).
Сонымен қатар криминолог қылмыскерлiктi азайтуға ықпалын тигiзетiн
құбылыстарды назаpға алады - ол тек криминогендiк қана емес (кылмыскерлiктi
туындататын), сонымен қатар антикриминогендiк (туындауға тосқауыл болатын)
мән-жайларға да баса көнiл аударады.
Оның антикриминогендiк процестер жайындағы ақпараты қылмыскерлiкпен
күресте батымды шара қабылдауға көмектеседі.
Сонымен, бiрiншiден, криминология өмiрдегi барлық жағдайға жан-жақты
ұсыныс беретiн әмбебап ғылым емес, екiншiден, қылмыскерлiкпен күрес
проблемасын орын мен yaқыттың нақты жағдайларында шеше отырып ол өз бағытын
ұстанады.
Криминологиялық тұжырымдар әлеуметтiк қайта өзгеру процесiнде қолданысқа
алынады, солай болуға тиiс те, бiрақ криминолог пен революционердi,
криминолог пен билiк басындағылардың жауын ажырата бiлу керек.
Криминолог ic жүзiнде әрқашан қоғамғa оның денесiндегi сыздауықты,
әлеуметтiк басқарудағы қателiктердi көpceтeтін сыншы рөлiн атқарады, себебi
қылмыскерлiк оң жетiстiктерден, жақсы өмiрден туындамайды. Ал, оның ұсынысы
болмаса қылмыскерлiктiң тасасында тұрған, кейде қоғамға
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
15
қылмыскерлiк арқылы карағанда ғана көрінетін тepic құбылыстардан арылу
мүмкін емес.
Криминологиялық құбылыстарды ескеру - қоғамдық қатынастарды құрбансыз
және астан-кестен төңкерicсiз, ғылмға сүйенiп қайта құру жолындағы маңызды
қадам.
Әлеуметтiк жетiстiктердi емес, қателiктердi ғана көрсеткені үшiн
криминологтi айыптау пациенттiң келicтi түр-түсiн, инабаттылығын, жақсы
қасиеттерiн сөз етпей, оның ауруы жайында, оны емдеудiң жолын айтқан
дәрiгердi айыптағанмен бiрдей.
Мұны айтып oтырған себебiмiз, КСРО кезiнде криминологиялық зерттеулерге
отыз жылдан аса уақыт тыйым салынғанан едi. Ол тыйым Қылмыскерлiк пен
қылмыскердi зерттеу жөнiндегi мемлекеттiк институт қайта ұйымдастырылып,
Орталық статистика басқармасының моральдық статистика бөлiмi таратылған 30
жылдардың басынан Қылмыскерлiктiн себептерiн зерттеу және оның алдын алу
шараларын қарастыру жөнiндегi бүкiл одақтық институт шығарылған 1963 жылға
дейiн созылды. Бұл кезенде қылмыскерлiк проблемалары бойынша, бiрақ
қылмыстық құқық криминалистика және басқа пәндер шенберiнде жекелеген
ғылыми зерттеулер жүргiзiлдi. Іc жузiнде әңгіме күрделi де бүтiндей ерекше
құбылыс болып табылатын қылмыскерлiк жайында емес, жекелеген қылмыстармен
күрес жайында ғана едi.
КСРО құрамында болған мемлекеттердегi социализмнiң ыдырауы
қылмыскерлiктiң себептерiне, әcipece, наркобизнес, жезөкшелiк, валюталық
операциялармен жасалатын қылмыстардың себептерiне жаңаша көзқарасты талап
етті.
ТМД елдерiнде алғашқы Криминологиялық ассоциация 1991 жылы кұрылды.
Қазақстан Республикасында да Криминологиялық Ассоциация 2000 жылы кұрылып,
аталған ұйымның "Қылмыстылыктың алдын алу" (Предупреждение преступности)
журналы 2001 жылдан бастап жылына eкi рет жарық көре бастады. Алғашқы
Қазақстанның Криминологиялық ассоциациясының төрағасы болып заң
ғылымдарының докторы, профессор И.И.Рогов сайланды.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
16
Криминологияның ғылым ретіндегі мазмұн - бұл дегенiмiз: қылмыскерлiктi,
оның өзгерiстерiн, аймактық және әлеуметтiк топтық ерекшелiктерiн зерттеу
және бағалау; тиiсті қылмыскерлiктiң детерминация және себептiлiк
процестерiн оның өзгерiстерi мен айырмашылықтарын зерттеу және бағалау
қылмыскерлiкпен күрес жөнiнде, сондай-ақ крминологиялық зерттеулердiң
методологиясы мен әдiстемесiне қатысты ұсыныстар дайындау.
Криминология пәнiнiң анықтамасымен салыстырып қарасақ мұнда, бiрiншiден,
қылмыскерлiктi, оның детерминация және себептiлiк процестерiн, екiншiден,
қылмыскерлiкпен күрес жөнiнде криминологиялық зерттеулердiң методологиясы
әдiснамасы мен әдiстемесi бойынша ұсыныс дайындауды көрсету өзiнше жаңалық
болып табылады.
Кез келген ғылымның методологиясы мен әдiстемесi маңызды рөл атқарады,
себебi олар әрқашанда зерттеу объектiсiне байланыстырылады және оның
нәтижелерiнiң сенiмдiлiгiн, растығын анықтайды. Зерттеу әдiстемелерi мен
әдiстерiнiң өзiндiк ерекшелiктерi осы әдiстердi игерген мамандардың сондай-
ақ арнаулы зерттеу мекемелерiн ұйымдастырудың қажет екендiгiн талап етедi.
Криминология бойьшша 60 жылдары шыққан алғашқы оқулықтарда оның пәнi мен
мазмұнын қарастырғанда жеке басы сөз болмайды. "Қылмыскердiң тұлғасын жалпы
анықтаудан теория жүзiнде бас тарту дегенiмiз жеке дараны әлеуметтiк
айналдырудан бас тарту деген сөз, ол ойлап қарасаңыз криминологиялық
теорияны әдiстемелiк негiзден айырады" – деп У.С. Жекебаев дұрыс айтқан
болатын. Кейiн қылмыскерлiкпен, оның себептерiмен, қылмыскерлiктiң алдын
алу шараларымен қатар ол жайында сөз қозғала бастады. Ондағы мақсат -
криминологтердiң оған өзiнше бөлек назар аударуы керек екендiгiн, қоғамдық
қатынастарды зерттеу қылмыскердiң жеке басын зерттеудi алмастыра
алмайтындығын, ал қылмыскерлiкке және оның себептерiне ықпал ету - адамның
өмip салтын cayықтыpy және белгiлi бiр жеке мiнезқұлықты түзету екендiгiн
көрсету едi. Криминология пәнiн, оның мазмұнын анықтаудағы мұндай көзқарас
өзiн ақтады, себебi ол, мысалы, қылмыскердiң жеке басын криминологиялық
зерттеудiң дамуына септiгiн тигiздi. Осы күні зерттеулер нәтижелерiнiң
маңыздылығы даусыз, ендi криминологияның пәнi мен мазмұнын анықтауда
қылмыскердiң жеке
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
17
басын қылмыскерлiктен бөлек, оның себептерi мен алдын алу шараларынан бөлек
сөз етуге болмайды. Қылмыскердің жеке басын криминология пәнiнде бөлiп
алудың жасандылық сипаты бар, ол жайында алда сөз болады.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
18
1.2. Криминологияның ғылым ретінде қалыптасуы және дамуы
Қылмыстардың себептерi, олар үшiн жауапкершiлiк принциптерi туралы
көптеген негiзге алынатын идеялар адамзат тарихының бастапқы кездерiнде-ақ
пайда болған Криминология тарихы, өзiнше дербес ғылым peтiндe 19 ғасырдан
басталды, жаратылыстық-ғылыми әдiстердi қолдану аясы кеңiдi. Олар қоғамдық
ғылымдарға да ене бастады.
19 ғасырдың l-жартысында криминологияның дербес ретiнде қалыптасуына
зерттеулердiң мына төрт түpi айқын әcepiн тигiздi: 1) антропологиялық; 2)
статистикалық; 3) әлеуметтiк-экономикалық, социологиялық және т.б., олар
арқылы қылмыскерлiк факторларына және оларға ықпал ету тетіктерінe талдау
жасалды; 4) әлеуметтiк-құқықтық.
Антропологиялық зерттеулердiң негiзiн қалаушы френолог Галль болатын. Ол
қылмыс жасайтын адамдарды үш категорияға беөлдi, қылмыскерлердi биологиялық
топтастырудың басын бастады. Кейiн туа қылмыскеp деген идеяны бұрынғы түрме
дәрiгерi, сот-медицинасының итальяндық профессоры Цезарь (немесе Чезаре)
Ломброзо тамаша негiздедi. Қылмыскер болып туады- дедi ол өзiнiң алғашқы
еңбегiнде. Кейiн ол туа қылмыскер болу типтердің бiреуi ғана, ал өсе келе
өмip ықпалымен қылмыскер болатын басқалар да бар eкенін мойындады.
Ламброзоның бұл жұмысы күштi дау туғызды: бiр авторлар оны қолдады,
басқалары оның идеясын қолдамады, өздерiнше зерттеулер жүргiздi. 19
ғасырдьщ соңы - 20 ғасырдың басында қылмыстық антропология жөнiнде бiр
қатар халықаралық конгрестер eттi, оларға қатысқандардың көбiсi Ломброзо
теориясын сынады.
Ломброзо болса қылмыскерлердi және қылмыс жасау себептepiн зерттеу
aуқымын кеңейтiп, айтысты жалғастырды. Ол өзiнiң кейiнгi жұмыстарында
сыртқы ортаның қылмыскерлiкке ықпал eтетін ер турлi факторларына назар
аударды, туа қылмыскер болатындық туралы теориясынан бас тартпаса да
бiртiндеп әлеуметтік факторларға көңіл бөле бастады .
Ломброзоның идеясын оның шәкiрттерi - белгiлi итальян ғалымдары Рафаэль
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
19
Гарофало мен Энрико Ферри дамытты, олар қылмыскерлiктiң әлеуметтiк
факторларына баса назар аударды. Ферридiң пiкiрiнше, антропологиялық
мектептiң айырықшылығы сонда, ол органикалық және психикалық келбеттерi,
мұралаған және жүре бiткен қасиеттерi арқылы қылмыскердің жай адамнан
өзгеше екендiгiн мойындады (раr des anormalitus organiques et psychiques),
қылмыскерлердi адамзат тұқымының ерекше бiр түpi деп санады (иnе classe
speciale, unе variutu de lespuce humaine). Тиiсiнше, жазаны, қоғамның осы
адамзат тұқымының бiр түрінен қорғанысы ретiнде қарады.
Бұл бағытты жақтаушылар Францияда және басқа да елдерде болды. Ресейде
П.Н. Тарановскийдiң Д.А. Чиждiң жұмыстары, бiршама Д. Дрильдiң және басқа
авторлардың жұмыстары антропологиялық бағытқа жақын болды.
Айтулы криминологиялық жұмыстардың бiрi - Кылмыскерлiктiң экономикалық
факторының авторы Ван-Кан кейiндерi былай деп жазды: Ламброзонның еңбегi
сонда, ол криминология саласындағы ойды оятты, жүйе құрды, тапқыр және
батыл гипотеза жасады, ал нәзiк талдамалар мен түйiндi тұжырымдарды ол өз
шәкiрттерiне қалдырды.
Ресейде А.Хвостов, Францияда А.Герри, Бельгияда Э.Дюкпетью қылмыскерлiк
жайында жинакталған деректерге арнаулы статистикалық зерттеулер жүргiздi.
Олардың қылмыскерлiктегi заңдылықты зерттеу үшiн қаншалықты маңызды
екендiгiн бельгиялық математик әpi статист А.Кетле айқын көрсете бiлдi.
1836 жылы А.Кетленiң Адам жене оның қабiлетiнiң дамуы немесе қоғамдық
физика тәжiрибесi атты шығармасы жарық көрдi, онда автор былай деп жазды:
Қылмысқа қатысты нәрселердiң бәрiнде сандар соншалықты тұрақты
қайталанады, ол жағдайға назар аудармасқа болмайды. Қылмыстардың белгiлi
бiр түрлерiнiң жыл сайын ұдайы қайталанып тypaтыны және олар үшiн берiлетiн
жаза түрлерiнiң де сол пропорцияда болатындығы қылмыстық соттың бiзге берiп
отырған қызықты статистикалық мәлiметтерi; мен оларды өзiмнiң әр түрлi
шығармаларымда бетке ұстадым, әрқашан қайталаудан жалықпадым: таңғаларлық
делдiкпен төлем жасап тұратын бюджет бар, ол - зындан, түрме, эшафот
бюджетi; сол бюджеттiң азаюын ойластыруымыз керек.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
20
Мұндай зерттеулердi басқа авторлар да жалғастырды, олардың көмегімен,
бipiншiден, қылмысты немесе қылмыстарды зерттеуден статистикалық заңдылығы
бар жаппай әлеуметтiк құбылыс болып табылатын қылмыскерлiктi зерттеуге
қадам жасалды, екiншiден, қылмыскерлiк туралы статистикалық мәлiметтердегi
өзгерiстер мен қоғамдары өзгерicтер арасындағы өзара байланыс көрсетiлген.
Ал, әлеуметтiк-экономикалық социологиялық зерттеулердi алатын болсақ
көптеген авторлар (Ферри, Гарофало, Марро, кейiнiрек Ашшафенбург және
басқалар) қылмыскерлiктiң әр түрлi әлеуметтiк факторлармен статистикалық
байланысын көрсетті.
1844-1845 жылдары жас Фридрих Энгельс Англиядағы жұмысшы табының
жағдайы атты кiтап жазды, онда Өз байқауым және шын көздер бойынша деген
тарау бар. Бұл ic жүзiнде қоғамдық жағдайлардың қылмыскерлiкке ықпал ету
факторын ғана емес, ондай ыкпалдың тетігін, қылмыскерлiктiң әлеуметтiк
мәнін алғаш рет тepeңipeк зерттеу болды. Әлеуметтiк тәртiптi сыйламау
өзiнiң ең ақырғы сатысында - қылмыскерлiкте айқын көpiнic табады. Жұмысшыны
моральдық азғындауға алып келген себептер әдеттегiден гөpi күштiрек,
жиналып әрекет eтeтiн болса, онда, Реомюр бойынша 80 градуста су суйық
күйден газға өтeтіні сияқты жұмысшы да қалайда қылмыскерге айналады- деп
жазды Ф .Энгельс. Қылмыскерлiк дегенiмiз әлеуметтiк соғыстың көрініc табуы,
Энгельс айтқандай, әpкім өзiн ойлайды, өзi үшiн 6асқалардың бәрiне қарсы
тұрады, ал өзiнiң қас жауы болып табылатын сол басқаларға зиян келтiру
керек пе деген меселенi тек өз қамына байланыстырып шешедi. Қылмыскерлiк
кестесі көрсетiп отырғандай, бұл шайқас жылдан жығa ушығып, етек алып
барады; жауласушы тараптар бiртiндеп өлiспей берiспейтiн eкi лагерге бөліне
бастады: мұнда - буржуазия, анда - пролетариат. Бұл барлығының барлығына
қарсы және буржуазияның пролетариатқа қарсы соғысы бiздi таңдандырмау
керек, себебi ол жеке бәсекелестiк принципiнiң бiртiндеп жүзеге асуы болып
табылады.
Фридрих Энгельс, бiрiншiден, адамдар мiне-зқұлқындағы жалпы келеңсiз
әлеуметтiк ауытқулардың себептерiн емес, тек қылмыскерлiктің себептерiн
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
21
негiздедi; екiншiден, жеке мүдденiң epкін бәсекелестiктiң толық үстемдiгi,
жеке меншiгi жоқ жалдан6алы еңбек адамдарының мүдделерi мен құқықтарын
ешбiр елемеушiлiгi орын алып отырған жағдайдағы қылмыскерлiк заңдылығын
көpceттi. Осыдан барып қоғамдық және саяси мекемелердi, қоғамның қоғамдық-
әлеуметтiк қалпын өзгерту қылмыскерлiкпен күрес шараларының ең 6астысына
айналады.
Әлеуметтiк-құқықтық зерттеулердiң құқық социологиясының дамуы
қылмыстардың әлеуметтiк негiзiне, құқық нормаларының бұзылу себептерiне,
қылмыс үшiн жаза қолданғанда оларды ескеру қажеттiгiне назар аударды, талап
eттi. Қылмыстық саясат туралы iлiм пайда болды.
Қылмыстардың себептерiмен және олардың алдын алу шараларымен
криминалистер айналыса 6астады. Жапония профессоры Кан Уэда өз елiндегi
криминологиялық зерттеулердiң пайда болуын қалыпты, саясат пен түрме iciнe
жасалған реформамен байланыстырады.
Осының бәpi қылмыскерлiк жөнiндегi арнаулы зерттеушiлердiң оның
заңдылықтары мен себептерiн зерттеудiң яғи криминологияның пайда болуына
әкелдi.
Римдегi кассациялық соттың прокуроры барон Р. Гарофало өзiнiң 1890 жылы
жарық көрген кiтабын Криминология дел атаған.
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
22
1.3. Криминология ғылым жүйесінде
Бiрқатар авторлар криминологияны пәнаралық ғылым деп санайды, криминалист
заңгер де, қоғамтанушы да болуы тиiс дейдіi. Бұл криминалист үшiн
мақтанарлық жай. Бұндай көзқарас бiрқатар тактикалық мәселелердi шешерде
қиындық тудырады. Мысалы, криминологгердi қай мамандық шеңберiнде дайындау
керек? Пәнаралық ғылы деген не? Ол қай пәндер арасында?
Сонымен қатар, пәнаралық зерттеулер мен пәнаралық ғылымды айыра бiлу
керек. Мұндай зерттеулерге әр түрлi мамандар қатысады, ал маман-криминолог
деген кім, oған не үйрету керек, оны базалық даярлау қандай болуы тиiс?
Бұл мәселелер әр түрлi шешiлдi және шешiлiп келедi. Бұған негiзi төрт
көзқарас бар:
1. Криминология - қылмыскерлiк социологиясы және зерттеушiнi
социологиялық даярлау базалық болуы тиiс. Осыған байланысты бiрқатар
мемлекеттерде криминологияны заңгерлер емес, болашақ социологгер өтедi
(АҚШ, Ұлыбритания және т.б.).
2. Криминология – заң ғылымы және мамандарды заңдық даярлау базалық болуы
тиiс. Оған мынадай аргументтер келтiрiлген: қылмыстың шекарасын заң
белгiлейдi, қылмыскерлiкпен оның барлық аспектiсiнде күресудi заң құқық
бұзушылыктың басқа түрлерiмен және өзге де келеңсiз әлеуметтiк ауытқулармен
салыстырғанда өте мұқият реттейдi.
Ресейде, Батыс Еуропаның бiрқатар мемлекеттерiнде криминологияны заң
факультеттерiнде өтедi. Тиiсiнше, криминология, заң мамандықтарының бiрi
ретiнде қаралады. Бұл ретте, криминолог, басқа маман-заңгерлерге қарағанда
социологияны, әлеуметтiк психологияны жақсы бiлуге тиiс деген ұғым бар.
Басқа сөзбен айтқанда, криминология әлеуметтiк-құкықтық ғылым деп саналады.
Шындығына келгенде, юриспруденцияға, әлемге социологиялық кең көзқараста
болу тән. Сондықтан да болар, болашақ заңгерлер философияны да,
психологияны да, экономиканы да, статистиканы да, сот психиатриясын да, сот
медицинасын да өтуге тиiс. Юриспруденция (Заңнама) жалаң зандық-
догматикалық көзқарастан әлдеқашан өтiп кеттi. Әрине, заңгерлердi
мамандандыру бар. Ол
file:C:\Documents and Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП
Раиса\IN... 10.04.2007
23
заңгерлердiң философия негiзiн, психологияны, статистиканы жене т.б.
бiлуiмен
шектелмейдi. Олар криминалдық цикл деп аталатын пәндердi жақсы игеруi
тиiс (қылмыстық құқық қылмыстық процесс, сот статистикасы және т.б.).
3. Криминологиялық зерттеулер - бұл бәрiнен бұрын, адамның мiнез-құлқын
зерттеу, сондықтан оны маман-психологтер, психиатрлар жүргiзуi тиiс. Бұл
клиникалық криминология деп аталатынның өкiлдерiне тән. Бiрақ соңгы
онжылдықтар практикасында мұндай көзқарас социологиялық, экономикалық,
заңдық және басқа танымдар ескерiлiп жүзеге асырылатын, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz