Информация және информатика сабағынан дәрістер
1 Информация және информатика. Есептеуіш техниканың дамуы
2 ДК .дің архитектурасы. Информацияны сақтау және жеткізу
3 Программалық жабдықтау
4 MS.DOS операциялық жүйесі. Қабықша.программалар: FAR manager,
NortCom, TotalCom,
5 WINDOWS жүйесінде жұмыс істеу негіздері
6 Windows анықтамалық жүйесі. Жолшы (Проводник)
7 WINDOWS.тың стандарттық программалары
8 Microsoft Word мәтіндік редакторы
9 Microsoft Excel электронды кестелері
10 MS Access. Мәліметтер қорының негізгі объектілері
2 ДК .дің архитектурасы. Информацияны сақтау және жеткізу
3 Программалық жабдықтау
4 MS.DOS операциялық жүйесі. Қабықша.программалар: FAR manager,
NortCom, TotalCom,
5 WINDOWS жүйесінде жұмыс істеу негіздері
6 Windows анықтамалық жүйесі. Жолшы (Проводник)
7 WINDOWS.тың стандарттық программалары
8 Microsoft Word мәтіндік редакторы
9 Microsoft Excel электронды кестелері
10 MS Access. Мәліметтер қорының негізгі объектілері
Информация — дәл анықтамасы жоқ кең үғым. Қарапайым түрде айтқанда, түрлі нысандар, қүбылыстар мен процестер жөне т.б. жөніндегі мағлүматтаринформация делінеді. Мысалы, айналадағы кеңістіктен жер жағдайы, өсімдіктер женінде квп информация ала-мыз. Ауада найзағайдың ойнауы — күннің бүлттыекенін жене жау-ын жаууы мүмкіндігін, т.б. білдіретін информация. Кешеге ілінген бағдаршамның жасыл не қызыл түсте жарықтануы — жолды кесіп өтугеболатынын не болмайтынын білдіретін информация. Радио, телевизор арқылы берілетін хабарлар мен ғылыми-техникалық жаңа-лықтар да информация түрлерініңбірі.
Қоғам өмірінің сандық зандьшығын бейнелейтін статистикалық информация ете күрделі. Онымен айналысатын арнайы үйымдардың өр жылда не тоқсан сайын дайындаған информациясын басшылыққа алмай, ел экономикасын ғьшыми түрде басқаруды үйымдастыру мүмкін болмас еді. Үшу траекториясына әсер ететін бүкілөлемдік тартылыс заңын, денеге үйкеліс әсерін және т.б. қажетті информа-цияны білмей, ғарыш кемесін үшыруға болмайтыны да белгілі.
Информацияны сандық, мөтін, кесте, сурет сияқты түрлі түрде көрсетіп, жинастыруға болады. Мысалы, өсімдіктің биологиялық қасиетгерін зерттеп, нетижесін кесте түрінде дайындау; рентген сәу-лелері арқылы адам организмі кескінін суретке түсіру; мәліметтік информацияны газет, журнал беттерінде басып шығару, т.б.
Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өркендеуіне байланысты, түрлі информацияны жинастыру, оңдеу, сақтау жөне оларды түтынушыларға тез жеткізіп беру процестері (информациялық процестер) үлкен колемді әрі маңызды жүмыстардың бірі болып отыр.
50-жылдардың бас кездерінен бастап көптеп жарыққа шыға бас-таған электронды есептеуіш машиналарын (ЭЕМ-дерді) осы жүмыс-тарға пайдалану оларды орындаудың шапшандығын күрт арттыруға мүмкіндік туғызуда. ЭЕМ-ді компьютер деп, автоматты қүрылғының не адамның өндеуіне бейімделіп дайындалған сандық, символдық, мәтіндік, т.б, информацияны деректер не берілгендер деп те атайды.
Деректер (берілгендер) - информацияға тең келе бермейтін үғым. Олар - информацияның ддалекгикалық қүрылымды бөлімі, тіркелген түрлі белгілер мен сигналдар. Мысалы, Морзе әліппесі арқылы қабыл-данған телеграмма, физикалық дененің механикалық қозғалысының формула бойынша жазылуы, қүбылыстың электрлік, магниттік сипаттамалары жөне т.б. Белгісіз тілде жазылған кітаптың ішінде жазылғаңдар да сол сетге көрінген деректер (информация емес). Шифр ашылса, кітап мазмүны таныс тілге аударылса, олар жөнінде инфор-мация алынады.
Деректермен жүмыс істеудегі мынадай әрекетгерді атауға болады:
— шешім жеткілікті түрдё, толық болуы үшін деректерді жииау;
— қол жеткізуге мүмкін ететіңцей етіп, деректерді формальдау (мысалы, үшып бара жатқан ғарыш кемесінің траекториясын теңдеу-лер жүйесі арқылы модельдеу);
— есепті шешудегі артық деректерді алып тастау үшін оларды сузгілеу (фильтрлеу);
— түсінуге жеңіл болу үшін деректерді реттеп, сорттау;
сақтауға жеңіл болуы жөне жоғалып, бүзылып кетпеуі үшін деректерді архивтеу және қоргау.
Қоғам өмірінің сандық зандьшығын бейнелейтін статистикалық информация ете күрделі. Онымен айналысатын арнайы үйымдардың өр жылда не тоқсан сайын дайындаған информациясын басшылыққа алмай, ел экономикасын ғьшыми түрде басқаруды үйымдастыру мүмкін болмас еді. Үшу траекториясына әсер ететін бүкілөлемдік тартылыс заңын, денеге үйкеліс әсерін және т.б. қажетті информа-цияны білмей, ғарыш кемесін үшыруға болмайтыны да белгілі.
Информацияны сандық, мөтін, кесте, сурет сияқты түрлі түрде көрсетіп, жинастыруға болады. Мысалы, өсімдіктің биологиялық қасиетгерін зерттеп, нетижесін кесте түрінде дайындау; рентген сәу-лелері арқылы адам организмі кескінін суретке түсіру; мәліметтік информацияны газет, журнал беттерінде басып шығару, т.б.
Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өркендеуіне байланысты, түрлі информацияны жинастыру, оңдеу, сақтау жөне оларды түтынушыларға тез жеткізіп беру процестері (информациялық процестер) үлкен колемді әрі маңызды жүмыстардың бірі болып отыр.
50-жылдардың бас кездерінен бастап көптеп жарыққа шыға бас-таған электронды есептеуіш машиналарын (ЭЕМ-дерді) осы жүмыс-тарға пайдалану оларды орындаудың шапшандығын күрт арттыруға мүмкіндік туғызуда. ЭЕМ-ді компьютер деп, автоматты қүрылғының не адамның өндеуіне бейімделіп дайындалған сандық, символдық, мәтіндік, т.б, информацияны деректер не берілгендер деп те атайды.
Деректер (берілгендер) - информацияға тең келе бермейтін үғым. Олар - информацияның ддалекгикалық қүрылымды бөлімі, тіркелген түрлі белгілер мен сигналдар. Мысалы, Морзе әліппесі арқылы қабыл-данған телеграмма, физикалық дененің механикалық қозғалысының формула бойынша жазылуы, қүбылыстың электрлік, магниттік сипаттамалары жөне т.б. Белгісіз тілде жазылған кітаптың ішінде жазылғаңдар да сол сетге көрінген деректер (информация емес). Шифр ашылса, кітап мазмүны таныс тілге аударылса, олар жөнінде инфор-мация алынады.
Деректермен жүмыс істеудегі мынадай әрекетгерді атауға болады:
— шешім жеткілікті түрдё, толық болуы үшін деректерді жииау;
— қол жеткізуге мүмкін ететіңцей етіп, деректерді формальдау (мысалы, үшып бара жатқан ғарыш кемесінің траекториясын теңдеу-лер жүйесі арқылы модельдеу);
— есепті шешудегі артық деректерді алып тастау үшін оларды сузгілеу (фильтрлеу);
— түсінуге жеңіл болу үшін деректерді реттеп, сорттау;
сақтауға жеңіл болуы жөне жоғалып, бүзылып кетпеуі үшін деректерді архивтеу және қоргау.
Негізгі әдебиеттер
1. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б., Дәулетқүлов А. Новые информационные технологии. 30 уроков по информатике. Алматы, 2002.
2. Камардинов О. Есептеуіш техника және программалау. Алматы: РБК, 2004.
Қосымша әдебиеттер
1. Камардинов О. Информатика. Бірінші бөлім. Шымкент, 2000.
2. Камардинов О. Информатика. Екінші бөлім. Шымкент, 2000.
1. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б., Дәулетқүлов А. Новые информационные технологии. 30 уроков по информатике. Алматы, 2002.
2. Камардинов О. Есептеуіш техника және программалау. Алматы: РБК, 2004.
Қосымша әдебиеттер
1. Камардинов О. Информатика. Бірінші бөлім. Шымкент, 2000.
2. Камардинов О. Информатика. Екінші бөлім. Шымкент, 2000.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Байланыс дәріс сабағы
№ Тақырыбы
1 Информация және информатика. Есептеуіш 1
техниканың дамуы
2 ДК –дің архитектурасы. Информацияны сақтау 1
және жеткізу
3 Программалық жабдықтау 1
4 MS-DOS операциялық жүйесі. 2
Қабықша-программалар: FAR manager,
NortCom, TotalCom,
5 WINDOWS жүйесінде жұмыс істеу негіздері 1
6 Windows анықтамалық жүйесі. Жолшы 1
(Проводник)
7 WINDOWS-тың стандарттық программалары 1
8 Microsoft Word мәтіндік редакторы 2
9 Microsoft Excel электронды кестелері 2
10 MS Access. Мәліметтер қорының негізгі 2
объектілері
Барлығы: 14
Дәріс № 1 (1с)
Тақырыбы: Информация және информатика. Есептеуіш техниканың дамуы
Жоспар
1. Информация түрлері және деректерді өңдеу
2. Информатика пәні
3. Есептеуіш техниканың қысқаша даму тарихы
4. ЭЕМ-де мәліметтерді сақтау түрлері және өлшемдері
5. Компьютер жүмысының приіщипі
Информация
— дәл анықтамасы жоқ кең үғым. Қара пайым түрде айтқанда, түрлі нысанда р, қүб
ылыстар мен процестер жөне т.б. жөн індегі мағлүматтаринформация деліне ді. Мы
салы, айналадағы кеңістіктен жер жа ғдайы, өсімдіктер женінде квп инфор мация
ала-мыз. Ауада найзағайдың ойнауы — күннің бүлттыекенін жене жау-
ын жаууы мүмкіндігін,
т.б. білдіретін информация. Кешеге ілінген бағдаршамның жасыл не қызыл түсте
жарықтануы — жолды кесіп өтугебола тынын не болмайтынын білдіретін инф ормаци
я. Радио, телевизор арқылы берілетін хабарлар мен ғылыми-техникалық жаңа-
лықтар да информация түрлерініңбірі.
Қоғам өмірінің сандық зандьшығын бейнелейтін статистикалық информация ете
күрделі. Онымен айналысатын арнайы үйымдардың өр жылда не тоқсан сайын
дайындаған информациясын басшылыққа алмай, ел экономикасын ғьшыми түрде
басқаруды үйымдастыру мүмкін болмас еді. Үшу траекториясына әсер ететін
бүкілөлемдік тартылыс заңын, денеге үйкеліс әсерін және т.б. қажетті
информа-цияны білмей, ғарыш кемесін үшыруға болмайтыны да белгілі.
Информацияны сандық, мөтін, кесте, сурет сияқты түрлі түрде көрсетіп,
жинастыруға болады. Мысалы, өсімдіктің биологиялық қасиетгерін зерттеп,
нетижесін кесте түрінде дайындау; рентген сәу-лелері арқылы адам организмі
кескінін суретке түсіру; мәліметтік информацияны газет, журнал беттерінде
басып шығару, т.б.
Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өркендеуіне байланысты, түрлі
информацияны жинастыру, оңдеу, сақтау жөне оларды түтынушыларға тез
жеткізіп беру процестері (информациялық процестер) үлкен колемді әрі
маңызды жүмыстардың бірі болып отыр.
50-жылдардың бас кездерінен бастап көптеп жарыққа шыға бас-таған
электронды есептеуіш машиналарын (ЭЕМ-дерді) осы жүмыс-тарға пайдалану
оларды орындаудың шапшандығын күрт арттыруға мүмкіндік туғызуда. ЭЕМ-ді
компьютер деп, автоматты қүрылғының не адамның өндеуіне бейімделіп
дайындалған сандық, символдық, мәтіндік, т.б, информацияны деректер не
берілгендер деп те атайды.
Деректер (берілгендер) - информацияға тең келе бермейтін үғым. Олар -
информацияның ддалекгикалық қүрылымды бөлімі, тіркелген түрлі белгілер мен
сигналдар. Мысалы, Морзе әліппесі арқылы қабыл-данған телеграмма, физикалық
дененің механикалық қозғалысының формула бойынша жазылуы, қүбылыстың
электрлік, магниттік сипаттамалары жөне т.б. Белгісіз тілде жазылған
кітаптың ішінде жазылғаңдар да сол сетге көрінген деректер (информация
емес). Шифр ашылса, кітап мазмүны таныс тілге аударылса, олар жөнінде инфор-
мация алынады.
Деректермен жүмыс істеудегі мынадай әрекетгерді атауға болады:
— шешім жеткілікті түрдё, толық болуы үшін деректерді
жииау;
— қол жеткізуге мүмкін ететіңцей етіп, деректерді
формальдау (мысалы, үшып бара жатқан ғарыш кемесінің траекториясын
теңдеу-лер жүйесі арқылы модельдеу);
— есепті шешудегі артық деректерді алып тастау үшін оларды
сузгілеу (фильтрлеу);
— түсінуге жеңіл болу үшін деректерді реттеп, сорттау;
сақтауға жеңіл болуы жөне жоғалып, бүзылып кетпеуі үшін деректерді архивтеу
және қоргау. Дәріс № 1 (1с)
Тақырыбы: Информация және информатика. Есептеуіш техниканың дамуы
Жоспар
6. Информация түрлері және деректерді өңдеу
7. Информатика пәні
8. Есептеуіш техниканың қысқаша даму тарихы
9. ЭЕМ-де мәліметтерді сақтау түрлері және өлшемдері
10. Компьютер жүмысының приіщипі
Информация
— дәл анықтамасы жоқ кең үғым. Қара пайым түрде айтқанда, түрлі нысанда р, қүб
ылыстар мен процестер жөне т.б. жөн індегі мағлүматтаринформация деліне ді. Мы
салы, айналадағы кеңістіктен жер жа ғдайы, өсімдіктер женінде квп инфор мация
ала-мыз. Ауада найзағайдың ойнауы — күннің бүлттыекенін жене жау-
ын жаууы мүмкіндігін,
т.б. білдіретін информация. Кешеге ілінген бағдаршамның жасыл не қызыл түсте
жарықтануы — жолды кесіп өтугебола тынын не болмайтынын білдіретін инф ормаци
я. Радио, телевизор арқылы берілетін хабарлар мен ғылыми-техникалық жаңа-
лықтар да информация түрлерініңбірі.
Қоғам өмірінің сандық зандьшығын бейнелейтін статистикалық информация ете
күрделі. Онымен айналысатын арнайы үйымдардың өр жылда не тоқсан сайын
дайындаған информациясын басшылыққа алмай, ел экономикасын ғьшыми түрде
басқаруды үйымдастыру мүмкін болмас еді. Үшу траекториясына әсер ететін
бүкілөлемдік тартылыс заңын, денеге үйкеліс әсерін және т.б. қажетті
информа-цияны білмей, ғарыш кемесін үшыруға болмайтыны да белгілі.
Информацияны сандық, мөтін, кесте, сурет сияқты түрлі түрде көрсетіп,
жинастыруға болады. Мысалы, өсімдіктің биологиялық қасиетгерін зерттеп,
нетижесін кесте түрінде дайындау; рентген сәу-лелері арқылы адам организмі
кескінін суретке түсіру; мәліметтік информацияны газет, журнал беттерінде
басып шығару, т.б.
Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өркендеуіне байланысты, түрлі
информацияны жинастыру, оңдеу, сақтау жөне оларды түтынушыларға тез
жеткізіп беру процестері (информациялық процестер) үлкен колемді әрі
маңызды жүмыстардың бірі болып отыр.
50-жылдардың бас кездерінен бастап көптеп жарыққа шыға бас-таған
электронды есептеуіш машиналарын (ЭЕМ-дерді) осы жүмыс-тарға пайдалану
оларды орындаудың шапшандығын күрт арттыруға мүмкіндік туғызуда. ЭЕМ-ді
компьютер деп, автоматты қүрылғының не адамның өндеуіне бейімделіп
дайындалған сандық, символдық, мәтіндік, т.б, информацияны деректер не
берілгендер деп те атайды.
Деректер (берілгендер) - информацияға тең келе бермейтін үғым. Олар -
информацияның ддалекгикалық қүрылымды бөлімі, тіркелген түрлі белгілер мен
сигналдар. Мысалы, Морзе әліппесі арқылы қабыл-данған телеграмма, физикалық
дененің механикалық қозғалысының формула бойынша жазылуы, қүбылыстың
электрлік, магниттік сипаттамалары жөне т.б. Белгісіз тілде жазылған
кітаптың ішінде жазылғаңдар да сол сетге көрінген деректер (информация
емес). Шифр ашылса, кітап мазмүны таныс тілге аударылса, олар жөнінде инфор-
мация алынады.
Деректермен жүмыс істеудегі мынадай әрекетгерді атауға болады:
— шешім жеткілікті түрдё, толық болуы үшін деректерді
жииау;
— қол жеткізуге мүмкін ететіңцей етіп, деректерді
формальдау (мысалы, үшып бара жатқан ғарыш кемесінің траекториясын
теңдеу-лер жүйесі арқылы модельдеу);
— есепті шешудегі артық деректерді алып тастау үшін оларды
сузгілеу (фильтрлеу);
— түсінуге жеңіл болу үшін деректерді реттеп, сорттау;
— сақтауға жеңіл болуы жөне жоғалып, бүзылып кетпеуі үшін
деректерді архивтеу және қоргау.
Жалпы, күрделі информациямен жүмыс істеу үлкен еңбекгі қажет ететін
болғандықтан, едетте ол алдымен арнайы программалау тілі арқылы автоматгы
түрде түрлендіріледі.
Мақсатқа жету үшін информацияны ЭЕМ-де арнайы ережелер бойышла түрлендіру
оны өңдеу деп аталады. ЭЕМ арқьшы деректерді ендеу машинаға түсінікті
нүсқаулар тізбегі (лрограмма — өңдеу бағдарламасы) арқылы жүргізіледі.
Түрлі салаларда жиі пайдаланылатын деректер көп болғандықтан, олар өр түрлі
материалдардан түратын машитгік таспаларға, дискілерге жазылып, сақталып
қойылады. Мүндай материаддар тасымалдаушы-лар делінеді.
Сақтаулы информацияны іздеп, оны түтынушыларға жеткізіп беру информациялық
қызмет көрсету (ИҚК) делінеді. Республика мен ТМД мемлекеттерііще тек
ғьшыми-техникалық ИҚК-мен айналысатын мыңцаған кітапханалар бар. Олардың
анықтамалық-информациялық қорывда 2 млрд.-тан аса информациялық мөліметтер
жинақталып, көп мөліметтер компьютер дискілеріне жазылып қойьшған. Осылар-
дың арасынан қажеттісін іздеп, тауып беру көп еңбекті керек етеді, бірақ
бүл жүмыстың маңыздылығы сезсіз. ИҚК-ның маңызды-лығына бір ғана мысал:
егер ендіріс басқармасын қажетті инфор-мациямен, түрлі ғьшыми-техникалық
жаңалықтармен дер кезінде
қамтамасыз етіп отырмаса, ол жаңа техниканы пайдалануды жоспар-лауга,
өндірісте еңбгк онімділігін арттыруға үлксн кедергі кедтірер еді. ИҚК-де
компьютерді пайдалану түрлері көи.
Қазіргі кезде информацияны тиімді түрде пайдаланушылар дүние жүзінде
негізгі орын алып келеді. Мүндай қоғам информациялық қоғам делінеді. Жақын
келешекте қоғамнъщ информациялык болатыны созсіз.
Информатика — информация касиеттерін, оның корсетілуі мен автоматты
түрде өндеу өдістерін зерттейтін жөне Интернет жүйесін пайдаланатын
комплексті ғьшым.
ЭЕМ-нің техникалық мүмкіндіктерін пайдаланып информацияны жинақтау,
өндеу және оны пайдаланушыларға жеткізіп беру төсілдерін информациялық не
компьютерлік технология деп атайды (texne (тех-но) — шеберлік, logos
(логия) — ілім).
Жалпы, информацияны ЭЕМ-де өңдеп, нәтижесін талдауды уйым-дастыру үшін
орындалатын әрекеттер:
1. информацияны алып, еңдеуге мүмкіндік туғызатын үлгісін да-йыңдау;
2. оны өіщеу үшін жинақты түрде нүсқаулар тізбегін (алгоритмін)
3. күру;
4. машина түсіне алатын командаларды (комацдалар жүйесін) пайда-
ланатын бір программалау тілінде алгоритмді программаға айналдыру;
5. программаны ЭЕМ-де орындап, нәтиже алу;
6. нәтижені зерттеу. Егер күрылған үлгіде, алгоритмде не про-граммада
кате кеткен болса, оны дұрыстау;
7. керек кезінде пайдалану үшін берілгендер мен дүрысталған
программаны тасымалдаушыларға тиеп, сақтау.
Бұл өрекеттердің көпшілігі, мысалы, үлгі дайындау, программа күру оңай
жүмыс емес екені белгілі. Олар жөнінде кітаптың келесі тарауларьщда
қарастырылгаи.
Информатикада жаңа информациялық технологиямен қатар информациялық жүйелер
(ИЖ) үғымы да кеңінен пайдаланылып келеді. ИЖ — басқару функцияларын іске
асыратын нысан (объект) жөніңце информацияны алуды, беруді және өңдеуді
үйымдастыратын жүйе. ИЖ-ні пайдалану түрлері:
♣ үйымдастырылған басқару;
♣ ғылыми зерттеулер жүргізу;
♣ автоматгы түрде жобалау;
♣ технологиялық процестерді басқару жөне т.б.
Ғылыми жүмыстарды автоматтандыру, с татистикалық информацияны талдау си я
қты жүмыстарда пайдаланылады. Үйымд астырылган басқаруИЖ-
сі өндірістік, өндірістік емес меке мелер (банктер, сақтандыру компания л
ары, биржалар жөне т.б.) сияқты бас қару аппараттарыныңжүмыстарын автом а
ттандыруға арналған, т.с.с.
Күрделі информацияны әмбебап (кәсіби) компьютерде ғана өңдеуге
мүмкіндік бар. Сондықтан информатикаға қатысты мөселелер информацияны өңцеу
төсілдерін зерттеу мен компьютерде түрлі есептерді шешу ғана емес.
Информацияны өндеу жөне ИҚК үшін ЭЕМ-ді кең түрде пайдаланудың жаңа
жолдарын іздестіру, осыған сәйкес компьютердің дамытылған үлгілерін
қүрастыру (машина архитектурасын дамыту) және оларды қамтамасыз ететін
программалар дайындау да информатикаға тиісті негізгі жүмыстардың бірі.
Қазіргі кезде дүние жүзі елдерінің миллиондаған адамдары Интернетгі
пайдалану мүмкіндігін де игерді. Интернетте қажетті информацияны іздеу жоне
дербес компьютерлерді түрлі жүмыстарға пайдалана білу компьютерлік
сауатгылық делінеді.
Есептеуіш техниканың қысқаша даму тарихы
Есептеу техникасының дамуы ерте кезден-ақ басталды. Кейбір мысалдар:
XVII ғасырдың 40-жылдарында Б. Паскаль (1613—1662) сандарды қоса алатын
механикалық қүрылғы ойлап тапты. XVIII ға-сырда В. Лейбниц сандарды қоса
жене көбейте алатын қүрылғы жасап шығарды. XIX ғасырда Ч. Бэббидж
(1792—1871) механикалық машинаны программа арқылы басқару жүйесімен
біріктірді.
XX ғасырдың 30-жыддарының соңында Америкада қосу, азайту элементтері,
электрондық жад, механикалық компонент енгізілген ЭЕМ қүрастырьшып шықты.
40-жылдардың соңғы кездеріңце қазіргі кезде қолда-нылып жүрген ЭЕМ-дердің
қүрылү принципінің негізінде бірсыпыра машиналар дайындалды. Алғашқы ЭЕМ-ді
құру және оның жұмыс істеуінің теориялық негіздерін 1946—1947 жылдары
атақты математик, кибернетик Джон фон Нейман дайывдап шықты. Мүвда
өнделетін информация мен өндеу программасын сандық түрде дайындау, де-
ректер мен программаны машинаның жадында орналастыру тәсілдері де
қарастырылған. Осы кезге дейін дайындалған ЭЕМ-дер төрт буындық түрге
болінеді.
50-жылдардьщ басында жарыққа шыға бастаған негізгі өңдеу қүралы —
бірінші буын ЭЕМ-дерінің ішкі қүрылымы элементтері жеке бөлшектерден
дайындалған электрондық-логикалық схемаларға негізделген болатын. Бүл
бөлшектердің негізгілері вакуумдық электрондық шамдар еді. Мүндай
компьютерлердің көлемдері үлкен, сенімділігі жоғары емес, тездік
жылдамдықтары бір секөнтге 5-6 мың қарапайым операция шамасынан аспайтын
(екі санды қосу, кебейту не символдарды салыстыру сияқты бір өрекет
қарапайым операция деп аталады да, оны орыңдайтын комаңца машиналық комаңда
делінеді. Оның үстіне, мүндай машиналар үшін қүрылатын программа маши-налық
комаңдалардан түратын да, программалау жүмысы көп еңбекті қажет еткізетін.
Ал, ЭЕМ-нің озі тек есептеу жүмыстарын жүргізу үшін пайдаланылатын.)
Транзисторды ойлап шығаруға байланысты, 50-жьщдардың соңғы кездерінде
техникалық негіздері түгелдей алмастырылған, негізгі элементтері жартылай
өткізгішті транзисторлардан түратын екінші буын ЭЕМ-дері жарыққа шықты.
Мүндай элементтер машинаның өрекет тездігін және машинаның сенімділігін
елеулі түрде арттыруға мүмкіндік берді. Екінші буын машиналарының сырт
аумағы, массасы, энергияны пайдалану шамасы көп темендегендіктен, олардың
өзін-дік қүны да бірінші буын машиналарына қарағанда көп төмендетілді. Оның
үстіне, бүл ЭЕМ-дерде жоғарғы деңгейлі (Алгол, Фортран, Бейсик, т.б.)
программалау тілдерінде операторлардан түратын про-граммалармен жүмыс істеу
мүмкіндігі туды. (Өңцеу операторы -бірнеше, тіпті ондаған, жүздеген
машиналық командалардан түруы мүмкін программалық комавда (әрекеттер
тізбегінің негіздік бірлігі.)
Сонымен, тиімді программа қүру технологиясына жету арқылы жүмсалатын
адам еңбегін үнемдеудің екінші кезеңі басталды.
Алпысыншы жылдардың екінші жартысында және жетпісінші жьщдары ЭЕМ
қүрылымына одан ері сапалы, күрделі өзгерістер енгізіліп, элементтік негізі
жартылай өткізгішті интегралдық схема (ИС), үлкен интегралдық схема (ҮИС)
және аса үлкен интегралдық схема (АҮИС) болатын ушінші, төртінші буын
машиналар көптеп жасалына бастады. Мысалы, 80-жыддардың басыңда дайыңдалған
төртінші буын-дық ЭЕМ-дер бір кристалында он мыңцаған-миллиондаған транзис-
тор болатын микропроцессорлардан құрылды. 90-жылдары пайда бол-ған соңғы
тертінші буын ЭЕМ-дері білімді нәтижелі түрде өндей алатын, параллель жұмыс
істейтін ондаған микропоцессорлар жиын-тығынан дайындалып шықты. ЭЕМ
жүмысын күрделендіру одан әрі жалғасуда.
Интегралдық (біртүтас) схема (ИС) ~ мүмкіндігі күрделі тран-зисторлық
схемадай болатын, аумағы 1 шаршы см-re де жетпейтін фунциональдық блок. Ол
жартылай өткізгішті кристаддан (негізінен кремнийден) түрады да,
элементтері он мындаған-миллиондаған транзисторлар, диодтар,
конденсаторлар, резисторлар арнайы тақша-да (платада, беттақтасында) түтас
қүрастырылады. (Тақша — түрлі электрондық схемаларды орналастыруға
мүмкіндік беретін матери-алдан қүрылған көп қабатты пластинка.) Қазіргі
кезде бір кристал-дық электроңцық (5x5 мм) схемада жүздеген мың
"электрондық молекулалар" жинақталған.
Интегралдық схеманы пайдалану ЭЕМ-нің сырт аумағын шүғыл кішірейтуге
және оның жүмыс енімділігін коп мыңдаған есе жоға-рылатуға себеп болды.
Машина жүмысын басқарушы жене арифметикалық-логикалық информацияны
өңцеуге арналған компьютердің негізгі қүрылғыла-рын бірге қосып процессор
деп, ал бір не бірнеше АҮИС-тен түра-тын дербес компьютер (ДК) процессорын
микропроцессор деп атайды. Бір микропроцессордың қүрамында кемінде бірнеше
ондаған мың транзистор бар. Мысалы, 1981 жылы Intel фирмасы жасап шығарған
алғашқы 8086 нөмірлі микропроцессорының өзінде 29000 транзистор
орналастырьшған жөне аумағы 5.7 шаршы мм ғана болатын.
Қазіргі кездің күрделі ЭЕМ-дері мен ДК-лерінде орталық (негізгі) жөне
шет аймактық деп аталатын бірнеше микропроцессор орналас-тырылған. Олар
машинаға енгізілген бірнеше программаны шамамен бір мезгілде "қатар"
орындап шығуға мүмкіндік туғызып отыр. Информацияны осылайша еңдеуді
мультипрограммалық режимде өңцеу деп атайды (мульти — көп).
ЭЕМ-дер өте үлкен (супер), үлкен, кіші (мини), өте кіші (микро)
компыотерлер болып бірнеше типке бөлінеді. Үлкен ЭЕМ-дер (60-80-жылдары
дайындалған EC ЭЕМ 1035, 1046, ...) секөнтіне миллионнан артық қарапайым
операцияларды орындай алады. (ЭЕМ-нің бағасы оның жабдықтамасы және
қамтамасыздандыру програм-малары бағаларының қосындысына тёң.) Мысалы, 80-
жылдардың басында Ресейде қүрастырьшған тортінші буындық EC 1046 атаулы
үлкен компьютердің сипаттамасы мынадай:
♣ орталық процессордың өнімділігі 1,3 млн оперс
♣ негізгі жад көлемі 8 Мбайт
♣ алатын орны 17 х 6,5 шаршы м
Интегралдық схеманы пайдалану жөне ЭЕМ-ді қүрастыруды ав-томаттандыру
жылдамдығы 250—800 мың операцияс болатын мини-ЭЕМ-дерді (СМЗ — СМ4, ...)
және микрЭЕМ-дерді (арзан микро-калькуляторлар мен іштей орналастырылған
микроЭЕМ-дерді, бір жазу столына толық сыйып кететін дербес компьютерлерді
(ДК) көптеп шығаруға мүмкіндік туғызды. Қазіргі кезде пайдаланылып жүрген
дербес компьютерлер - IBM PC жене оған үйлесімді ембебап (кесіби)
компьютерлер.
IBM РС-ге үйлесімді дербес компьютерлер жүмыс істеу мүмкіңдігі жағынан
алпысыншы жылдары шығарылған үлкен ЭЕМ-дерден кем түспейді, тіпті кей
жағдайларда олардан артық та. Оларды оқу орын-дары, мекемелер, инженерлер,
т.б. түрлі информацияны өндеуге, іс қағаздарын жүргізуге, басқарудың
автоматты жүйесін үйымдасты-руға және тағы басқалар үшін пайдалануда.
Микрокалькуляторлармен есептеу жүмыстары жүргізіледі де, іштей
орналастырылған микроЭЕМ-дер түрмыстық, өнеркәсігпік, т.б. қүрал-дарға
іштей орналастырылып, осы қүралдарды не олардың бөліктерінің жүмысын
автоматты түрде бақылау не басқару үшін пайдаланылады.
1990 жылдардан бастап объектілі-бағдарлы программалау тілдері сияқты
электрондық қүралдары жаңа типті етіліп күрделі дамытыл-ған бесінші буын
ЭЕМ-дері дайындалып шықты. ЭЕМ-дерді дамыту одан әрі жалғасуда.
Компьютер информацияны арнайы қүрылған программалар ар-қьілы ғана
өндей алады. Жалпы, оның орындайтын негізгі жүмысы: информацияны енгізу,
оны өңдеу, енделген информацияны сыртқа шығару, сақтау. Программаны
пайдаланып жүмыс істейтін компьютер жүмысының принципін қарастырайық.
ЭЕМ-дердің көпшілігшің қүрылымы Американың кибернетика ғалымы Джон
фон Нейманның еңбектерінде 1945 жылы жарық көрді. Төмеңдегі принциппен
жүмыс істеу машинаның Нейман при нципімен жұмыс істеу принципі делінеді.
Фон Нейман принциптері.
1) фон Нейман машинасының негізгі блоктары: басқару блогы, арифметикалық-
логикалық қүрылғы, жад және енгізу — шығару қүрылғылары;
2) информация екілік жүйе бойынша кодталады жөне сөз деп аталатын
бірліктерге белінеді (екілікжүйе, сөз жөнінде келесі тақы-рыптарда
түсініктеме берілген);
3) алгоритм команда деп аталатын басқару қызметші сөздерінің тізбектерінен
түрады.
4) программа мен деректер бір жадта сақталады. Түрлі тиіггі сөздер кодтау
жолымен емес, пайдалану жолымен ажыратылады.
5) басқару қүрылғысы мен арифметикалық қүрылғы бір қүрыл-ғыға
біріктіріледі, оны орталық процессор деп атайды. Олар кезекпе-нен жадтан
оқылған командаларды ашып, сөйкес түрде бір монді етіп орьшдайды.
Информация машинаға оның жад (не ішкі жад, жылдам жад) деп аталатын
қүрылғысына екілік жүйеде кодталған (шифрланған) күйде енгізіледі. Шифрлау
үғымын түсіндіру үшін ескі телеграф аппараты арқылы телеграмма жіберу
тәсілін қарастырайық. Онда қабылдау-шының аппаратына телеграмма Морзе
әліппесі арқылы шифрланып жіберілетін. Мысалы, кейбір қазақ алфавиті
өрштерінің Морзе әліппесі бойынша шифрлары мьшадай:
•- (А),
-... (Б),
... (С) т.б.
Телеграмма жіберу мынадай қасиетке негізделген: телеграмма жіберушінің
аппаратында түйісу лезде түйықталып ажыратылса, қабылдаушының жылжымалы
қағаз таспасына — нүкте, сәл уақыт
орнына тек жартылай қалың нүктелер қойылған). Мысалы, ASCII кестесі бойынша
латын алфавитіне тиісті
А әрпінің коды - 0100 0001 (65),
В әрпінің коды - 0100 0010 (66) т.с.с.
Мүңцаиы жақшалардьщ ішіңде жазылған ондық саңцар - екілік код-тардың ондық
санау жүйесінде өрнекгелуі (жоғарыда берілген ИАК-8 кодтар кестесінде
символдардың кодтары 10-дық санау жүйесінде жазылған).
Негізгі әдебиеттер
1. Есенбаева СД., Искаков М.Б. Дербес компьютермен жұмыс істеу
непздері. Оку құралы - Караганды: КарМТУ, 1998.
Қосымша әдебиеттер
1. Косарев В.П., Ермин Л.В. "Компьютерные системы и сети". – Москва:
Финансы и статистика, 2000.
2. Симонович С, Алексеев А. "Специальная Информатика". – Москва:
Просвещение, 2000.
3. Фигурнов В.Н. IBM для пользователя. - М.: ИНФРА-М,1998.
Дәріс № 2 (1с)
Тақырыбы: ДК –дің архитектурасы. Информацияны сақтау және жеткізу
Жоспар
1. Дербес компьютер архитектурасы.
2. Жүйелік блок
3. Информацияны жазу және сақтау
4. Процессор. Микропроцессор үлгілері.
5. Ішкі жад бөлімдері
6. Пернелік тақта қызметі
7. Магниттік дискілер. Дискіжетек
8. Қосымша бөліктер
Дербес компьютерлер түрмыстық, оқу жүйесіне арналған жөне кәсіби
(әмбебап) деп аталатын үш түрге болінеді. Түрмыстық компьютерлер —
компьютерлердің қарапайым түрлері (1970-жылдары дайындалған, қазіргі кезде
өндірістен алып тасталған БК-0010, Ириша, Apple И, т.б.). Олардың
жадтарының сыйымдылығы үлкен емес, орындайтын іс-әрекеттері де шамалы
болатын.
80-жылдардың бас кезінен бастап 90-жылдардың бас кезіне дейін оқу
орыңдарында информатика мен есептеуіш техника негіздері пәнін оқып-үйрену
үшін жад көлемі 64, 128 Кбайт шамасындағы Корвет, УКНЦ, Ямаха MSX-1, Ямаха
MSX-2, т.б. оқулық компьютерлер пайдаланылып келді.
Халық шаруашылығьшың түрлі салаларында пайдалануға болатын, қазіргі
кезде оқу орындары толық қамтамасыз етілген, жүмыс істеу мүмкіндігі жоғары
және әрекет жылдамдығы үлкен дербес компьютерлер әмбебап не кәсіби дербес
компьютерлер деп аталады. Мүндай машиналарды және олардың негізгі қүрылғысы
— процессорларды шығарумен алғашқы рет дүние жүзінде Apple, IBM, Intel,
т.б. фирмалар айналысқан болатын. ДК-де процессор үшін ҮИС, АҮИС
пайдалатындықтан, оны микропроцессор деп атайды. Бүл жүмыста, әсіресе, IBM,
Intel фирмаларының еңбегі көп. Intel фирмасының жасап шығарған түрлі үлгілі
(модельді) микропроцессорларьш пайдаланъш, IBM фирмасы компьютердің түрлі
сапалы типтерін дүниеге келтірді. Фир-маның компьютерлеріне, типтеріне
қарай, ретімен IBM PC, IBM PC XT, IBM PC AT, IBM PS2, Pentium (Пентиум),
т.б. аттар берілген (PC (Personal Computer) — дербес компьютер, XT
(extended technology) — кеңейтілген технология, PS (Personal System) —
дербес жүйе, AT (Advanced Technology) — аддыңғы технология). Олар, әсіресе,
IBM PC ATтиптес компьютерлер кезіңце дүние жүзіне кеңтаралды. Қазіргі кезде
мүндай компьютерлердің Пентиум сияқты жаңа жетілдірілген нүсқалары
пайдалануда.
Пентиум сияқты кәсіби компьютерлер күрделі әр алуан математикалық,
физикалық есептерді шешіп қана қоймай, логикалық опе-рацияларды да орындай
алады (логика - ойлау, қисын; логикалық операция - "ақылмен" орындалатын
әрекеттер. Мысалы, автоматты түрде технологиялық процестерді басқарады,
шахмат ойнайды, күрделі график сызады). Оның үстіне, олар экономикалық
ғылымдарда, жоспарлауда, медицинада, биологияда, ауа райын болжауда,
мекеменің айлық ақпартізімін (ведомосьш) жасауда, кітапхана жүмысын үйым-
дастыруда жөне т.б. салаларда ойдағыдай пайдаланьшып келеді.
Дербес компьютердің негізгі қүрылғылары классикалық Нейман архитектурасына
негізделген:
— жүйелік блок (микропроцессор, жад, қоректену блогы, енгізу
шығару порггары, сағат таймер);
— пернетақта (клавиатура);
— монитор;
— принтер;
— магниттік дискіде жинақтауыш (дискіжетек, CD-ROM).
Енгізушығару портгары (қосқыш тарақшасы, ағытпа) компьютерді
сыртқы баспа, модем сияқты қүрылғылармен жалғастыру үшін ар-налған. Порттар
жалпы мақсаттық параллель және асинхронды (бір уақтылы емес) тізбекті болып
екі түрге бөлінеді. Олардың сөйкес түрде белгіленуі: LPT1-LPT3, COM1-COM3.
Таймер — көдімгі сагат рөлін атқаратьш интегралдық схема. Оның
қызметінің бірі — монитор экранында кескіңцерді қалпына келтірудің уақытша
аралықтарын беру, яғни синхрондау, т.б. {timer — уақытты белгілеу).
Информацияны жазу және сақтау компьютердің жеке дискілеріңде
(дискетгерде) не қатты магниттік дискіде (винчестерде) орындалады. Жазу
қүрылғыларын дискіжетек не дискі жүргізуші деп, жинақты (ком-пакт)
дискілерге жазатын не олардан оқитын қүрылғыны CD-ROM деп атайды. Винчестер
компьютердің ішіне орналастырылған дискі-жетекке бекітіліп қойылған,
сондықтан ол дискіжетектен алынып-салынбайды.
Дербес компьютерлердің қүрамында бүларға қоса тышқан қүрыл-ғысы да
бар. Тышқан — көрсеткіші (курсоры) екі не үш түймесі бар, компьютерге
электр өткізгіш сым арқылы жалғастырылатын төртбүрышты кішкене
пластмассалық қорап өткізгішті сымдар тобынан түрады. Адрестік шина арқылы
инфор-мация жазылатын үяшықтың адресі жіберіледі. Берілгендер шинасы арқылы
информация, ал басқару шинасы арқылы "Информацияны жазу", "Информацияны
оқу" сияқты түрлі командалар жіберіледі.
Әдетте процессордың, адрестік шинаның және берілгендер шина-сының
разрядтығы (мысалы, бір уақытга өңделетін не жіберілетін биттер саны)
бірдей емес. Мысалы, 8088 IBM PC компьютерінің нроцессоры 16 разрядты,
адрестік шинасы 20 разрядты, берілгендер шинасы 8 разрядты. Осы себепті
процессор бір уақытта өңцелетін берілгендердің 16 разрядын алуы үшін, ол
жадқа екі рет айналым жасауы тиіс.
Қүрылғыларды бір-бірімен байланыстыратын жүйелер мен сигналдарды,
пайдаланушы адам мен компьютердің қарым-қатынасын, техникалық, программалық
қүралдар жиынтығын жөне техникалық өзара келісімдерді интерфейс деп атайды
{inter — озара, face — бет жағы). Мысалы, адаитерлер, жүйелік шина жөне
қүрылғылардың әрекетгерін байланыстыру — интерфейстер.
Компьютердің ішкісыртқы қүрылғыларының арасында мәлі-метгерді
алмастыру драйверлер деп аталатын арнайы программалар ар-қылы орындалады
(driver — жүргізуші, басқарушы). Әр сыртқы қүры-лғыныц өз жүмысын
басқаратын арнайы программасы (драйвері) бар.
Процессор - компьютерді басқару қүрылғысы. Ол жадта орналас-қан
жүйелік программалар арқылы компьютер жүмысын автомат-ты түрде басқарады.
Компьютердің жылдамдығы (жүмыс онімділігі) процессордың бір секөнтте
орывдай алатын қарапайым операция санымен өлшенеді. Компьютерлік жүйелерде
компьютер жүмы-сының жылдамдығы үшін, оған балама етіп, электроңдық схема-
лардың жүмыс ритмін үйымдастыратын электр импульстерінің так-тілік жиілігі
алынған {такт ~ тізбекті берілетін екі сигнал ара-сындағы уақыт). Импулъс
көзі — түрлі сигналдар арасындағы үзіліс-терді ұйымдастырушы микросхемадан
түратын импулъс генераторы {generator — оңдіруші). Қазіргі кездегі кәсіби
дербес компьютерлерде пайдаланьшатын микропроцессорлар, типіне қарай, 4-50
МГц ша-масындағы, тіпті 100 МГц-тен асатын тактілік жиілікпен жүмыс істей
алады (1 МГц =1 000 000 тактс).
Жалпы, алғашқы буын компьютерлерінің жүмыс онімділігі аз болатын. Буын
оскен сайын компьютерлердің жүмыс онімділігі де қарқындайды. Мысалы,
бірінші буын ЭЕМ-дерінде секөнтіне бірнеше мың операция, үшінші буын
машиналарында жүз мындаған опера-ция орыңдадцы. Соңғы Пентиум типті дербес
компыотерлердің жүмыс онімділігі секошіне мшілиовдаған операциялардан
түрады. Келешекте дайындалатыи кәсіби компьютерлерде өнімділік арта
беретіні сөзсіз. Тағы бір ескеретін жайт: жүмыс енімділігін арттыру үшін
бір ком-пыотерге бірнеше микропроцессорлар орнатылып қойылады.
Дербес компьютердің типі онда орналастырылған микропроцес-сордың
үлгісімен анықталады. Мысалы, алғашқы шығарылған 8086, 8088 нөмірлі IBM PC
компыотерлерінде Intel фирмасы дайындаған 16 разрядты микропроцессорлар
пайдаланылды. Олардың адрестік шинамен интерфейсі 20 разрядты жөне осыған
сөйкес ОЕСҚ-ның көлемі 1 Мбайт болатын.
ОЕСҚ (оперативті есте сақтау кұрылғысы). Оның басқа түрде ата-луы: RAM
~ арифметикалық-логикалық операцияларды орыңдау алдында жөне орындау
лроцесінде деректер мен программалар уа-қытша сақталатын ішкі жадтың
негізгі болімі, оны жедел жад (ЖЖ) деп те атайды. ОЕСҚ-ның көлемі адрестік
шинаның разрядтығына байланысты. Атап айтқанда, ол 2 санының адрестік
шинаның разря-дынан түратын дөрежесі арқьшы анықталады. Сондықтан Intel-
8088 (І8088) компьютерінде ОЕСҚ-ның көлемі 220 байтқа тең. Ал, қазіргі
кездің 32—64 разрядты Пентиум типті дербес компьютерлерінің жад көлемі 4
Гбайттан кем емес. (1—4 Мбайтган артық ОЕСҚ-ны пайда-лану үшін арнайы
программалар меи қосымша платалар пайдала-иылады.)
Процессор үлгісінің нүсқалары көп. Мысалы, 80386 процессо-рының SX-25,
DX-33, ал 80436 процессорының DX-40, DX-50, DX2-66, т.б. атаулы нүсқалары
бар. Мүндағы 80486 DX-50 процес-соры - 80486 үлгілі процессордың 50 МГц
тактілік жиілікпен жүмыс істейтін DX атаулы нүсқасы, т.с.с. (2-кесте).
Әдетте SX жалғауы бар процессордан DX жалғауы бар процессордың жүмыс істеу
мүмкіндігі жоғары. Мысалы, 80386 SX процессорлы компьютерде 16 разрядты,
80386 DX процессорлы компьютерде 32 разрядты берілгендер шина -
процессордың мәліметтерді алуына жеңілдік келтіріп, оньщ жыл-дамдығын
артхыруға жөрдемдеседі. Яғни кэш-жад компьютердің жал-пы жүмыс өнімділігін
арттыруға арналған. Кэш-жад екі деңгейлі. Біріншісі процессор ішііще,
екіншісі процессордан сырт (тақшада) орналастъгрылады, көлемі 256—512 Кбайт
шамасында.
Пернетақта (клавиатура) — компьютерге берілгендер мен комаңдаларды
енгізу қүрылғысы. IBM PC АТ-ге үйлесімді қазіргі кездің компьютерлсрінде
101-102-ге дейін перне (клавиш) болуы мүмкін.
Пернелер фунционалдық, алфавитті-цифрлық және басқару пернелері болып
үш түрге болінеді. Мүндағы F1-F12 пернелерінің орқайсысы түрлі режимдерде
өр түрлі командаларды орындайтын функционаддық пернелер.
Әріптер, цифрлар, түрлі басқа символдар жазулы пернелер — алфавитті-
цифрлық. Олар кәдімгі жазу машинкасының пернелері сияқты. Әріптерді теру
пернелерінің теменгі жағьшда (төмеші регистр-лерде) латын алфавитінің
оріптері, жоғарғы жағывда (жоғарғы регистр-лерде) орыс алфавитінің әріптері
орналасқан (не керісінше орнала-суы да мүмкін).
Бас өріптерді пернетақтадан теру үшін алдын ала Caps Lock пернесін басьш
қою керек (caps lock — бас өріпке өту). Осы режимнен кіші эріптерді теру
режиміне қайта өту үшін Caps Lock пернесін екінші рет басып қойса болғаны.
MS DOS қосылған компьютерде орысқазақ алфавиттерінің әріптерін теру
алдында осы әріптерді теруге арналған арнайы про-грамманы компыотердің ішкі
жадына енгізіп алу қажет. Мысалы, осыган арнап kazega. com атауы бойынша Д.
К. Иманғазиев, Ф. Ж. Иманғалиевтср дайындаған программаны пайдалануға
болады. Оны жадқа енгізген соң пернетақтадан қазақорыс өріптерін теру
режиміне өту үшін SHIFT + SHIFT пернелерін басса болғаны (+ таңбасы біріиші
пернені басып түрып, екінші пернені басу керектігін білдіретін белгі
ретінде пайдаланылады). Бүл режимде орыс алфавитіне енбегеп қазақ әріитерін
(ә, і, ң,...) теру үшін kazega. com файлын іске қосқан кезде экранда
көрінетін нүсқауды пай-далану керек; ал, цифрларды теру ушін оң жакта
орналасқан кіші пернетақтаны пайдалану қажет.
Ескерту. Қазақорыс алфавиттерінің өріптерін теру режимінен ал-ғашқы латын
өріптерін теру режиміне қайта оту үшін SHIFT + SHIFT пернелерін қайта басу
керек,
Басқару пернелері автоматты түрде арнайы командаларды орындауға арналған:
Enter - бір жолда пернетактадан терілген деректер соңын белгілеп не жадқа
енгізіп, курсорды келесі жолдың басына өткізу; пернетақтадан терілген
команданы орындау. Әдетте бұл пернені Енгізу пернесі деп атайды (enter —
енгізу);
Shift ( Т ) — регистрді ауыстыру, жоғарғы регистрге өту (shift — жылжыту,
регистрді ауыстыру). Пернелердің жоғарғы жағывда жазу-лы символдарды теру
үшін осы пернені басып түру керек. (Shift жеке басылған кезде ешқандай
команда орындалмайды.);
Backspace (BS, не -) — курсордың сол жағындағы симводды әші-ріп, курсорды
сол орынға кері қайтару (backspace — кері аралыққа);
Delete (Del) — курсор түрған орындағы символды ешіру (delete -жою, алып
тастау).
Delete не Backspace пернелері бір рет импульсті түрде басылған кезде
ошірілетін симводдың оң (сол) жағында орналасқан символдар бір орындық
позицияға солға (оңға) жылжвды.
Ескерту. BS не Del пернелері арқылы өшірілетін символдар жадқа бүдан бүрын
енгізіліп қойылса, кейбір режимдерде (мысалы, Бейсикте) жоғарьщағы
өрекеттерден соң Енг (енгізу^) пернесін басып қою керек.
Insert (Ins) — жолды ығыстырып кірістіру (insert — кірістіру). Мысалы,
"жүмыс" сөзін пернетақтадан теру кезінде "м" өрпі терілмей қалып кетсе, "ы"
әрпінің алдына курсорды апарып, INS пернесін басу керек. Осыдан соң "м"
әрпін пернетақтадан теріп алса болғаны (компьютер INS режимінде іске
қосылуы да мүмкін, бүл кезде INS пернесін басудың қажеті жоқ.);
TAB — курсорды түрған орнынан 8 орындық позицияға оңға жылжыту (tabulator —
есептеуіш). (Кейбір режимдерде TAB пернесі басқа мақсат үшін
пайдаланылады.);
Esc — берілген команданы озгертіп, алғашқы режимге ету,
т.б.
(escape — қүтылу, шығу);
PrtScr — экрандағы көріністі принтерде басып шығару (print screen —
экрандағы көріністі басу);
Pause (Break) — іске қосылған компьютер жүмысын уақытша тоқтату (pause —
үзіліс). (Компьютер жүмысын одан әрі жалғастыру үшін кез келген пернені
басса болғаны.);
-, T, 4, - — курсорды басқару пернелері (оңға, жоғары, төмен, солға
жылжыту. Мысалы, —пернесі басылса, курсор түрған орнынан осы бағытта
(оңға) бір позициялық орынға жылжиды, т.с.с);
PgUp, PgDn - экран бетін кері, алға аудару (Page Up — жоғарғы бетке, Page
Down — келесі бетке);
Home — курсорды жол басына (кей режимдерде экранның сол жақ жоғарғы
бүрышына) бірден жылжыту;
End — курсорды жол соңына бірден жылжыту (end — соңы);
Бос Орын (Space) — курсорды басқаруға арналған перне. Әдетте ол мәтін
ішінде бос аралықтар қалдыру үшін пайдаланылады;
Ctrl, Alt ~ жеке басылған кезде ешқандай команданы орындамай-тын пернелер,
ал кейбір баска пернелермен қосылып басылса, оны компьютер өзіне берілген
команда ретінде қабылдайды (control — бақылау, alternative — қосалқы).
Мысалы, Ctrl + С не Ctrl + Pause — ағымдық программаның не команданың
орындалуын тоқтату, Ctrl + Alt + Del - компьютерге озіндік бақылаусыз
операциялық жүйені қайта қосу командасы. (Іске қосулы компьютерді өшіріп,
электр желісіне тездетіп қайта қосу қажет болса, біраз кідіріп соңғы
команданы берген жөн.)
Пернетақтаның оң жағында қосымша кіші пернетақта бар. Num Lock пернесін
басып қойған кезде ондағы пернелер арифметикалық калькулятордың пернелері
сияқты жүмыс істейді, онсыз олар басқа-ру пернелерінің рөлін атқарады
(number lock — цифрды бекіту). Num Lock пернесінің қосылғанын оның жоғарғы
жағында орналасқан корсеткіштің (индикатордың) жарықтануынан байқауға
болады.
Ескерту:
— пернетақтамен жүмыс істеу кезінде оның пернелерін
қатты басу олардың тез істен шығуына өсерін тигізеді;
— кейбір дербес жағдайлардан басқа кезде периені кеп
уақыт басып түру да дүрыс емес;
— пернелерді қатар басу кезіңде алдымен біріншісін, сонан
соң екіншісін басу керек;
— кейбір пернелер түрлі режимдерде өр түрлі әрекеттерді орын-
дау үшін пайдаланылуы мүмкін.
Бейнемонитор екі қүрылғьщан түрады: монитор және бейнеадаптер.
Соңғысы — бейне қүраушы символдарды, график және түрлі түстер-ді
түзетін сигналдарды монитор экранына жіберетін интегралдық микросхема;
монитор — көдімгі телевизор экраны сияқты электрондық қүрьшғы.
Әдетте информация не команда пернетақтадан теріледі де, терілу кезінде
ол монитор экранында көрінеді. Сондықтан пернетақта мен монитор —
стандартты ендірушыгару қүрылгылары.
Бейнеадаптер — монитор экранына шығарылатын бейнелердің кодтарын сақтайтын
ез жады (бейнежады) бар қүрылғы. Бейнеадап-тердің бейнелерді тудыру
мүмкіндігіне қарай монитор жүмысының режимі мәтіндік және графикалық болып
екіге бөлінеді.
Монитор мөтіндік режимде іске қосылған кезде оның сол жақ жоғарғы
бүрышында қалың сызықшадан не кішкене төртбүрыштан түратын символ
жарықтанып көрінеді. Ол — курсор (меңзеуіш) деп аталатын, пернетақтадан
қүжатты теру кезінде кезекті символдың экранға шығу орнын көрсетіп түратын
жылжымалы символ (cursor — көрсеткіш, меңзеуіш).
Монитор үлгілерін бір-бірінен ажырату ең алдымен оның экра-нының
көлденеңі мен биіктігіне сяятын символдар мен нүктелер санына байланысты.
Мөтіндік режимде көсіби компьютер экранына 80x25 символ сыяды (экран жолына
80 симводдан 25 жол). Графикалық режимде, монитор үлгісіне қарай, экран
бетіне 320x200 не одан да көп пиксельдерді орналастыру мүмкін (пиксель —
графикалық режимде экранға шығарьшатын бейне не түс қүрайтын ең кіші эле-
мент. Ол қалың нүктеден не кішкене тік төртбүрыштан түруы мүмкін).
Экранда бейненің керіну сапасы жөне нүктелердің экранда бір түсті (ақ)
не түрлі түске боялып көрсетілуі бейнеадаптердің үлгісіне байланысты.
Олардың кейбірі кестеде көрсетілген. Ондағы қысқарған сөздер:
CGA — Color graphics Adapter;
EGA — Enhanced Graphics Adapter;
VGA — Video Grapich Array;
SVGA (Super-VGA).
Бейнеадаптер Экран сыйымдылығы
үлгілері Мәтіндік режим Графикалық режим
CGA EGA VGA 80x25, Ібтүс 320x200, 4 түс
SVGA 80x25, 16 түс 640x350, 16 түс
80x25, Ібтүс 720x350, 16 ..
80x25, 16.. 256 т.256 т. 800x600,
16.. 256 т.
Соңғы кездері көбірек пайдаланьшатын бейнеадаптер — SVGA. SVGA-ның
басқа адаптерлерге қарағанда бағасы қымбат, онда пайдаланатын түстердің
саны көп жөне мониторда символдар мен нүктелер экранда анығырақ керінеді.
Соңғы кездерде шығарылған Пентиум типті дербес компьютерлерде осы
бейнеадаптер орналастырылған.
Принтер — информацияны қағазға басып шығару қүрылғысы. Оның өз жады
және матрицалық, лазерлік, т.б. типтері бар. Олардың ішіндегі арзаны —
символдарды қағазға нүктелер жиынтығы арқылы басып шығаратын матрицалық
принтер. Оның информацияны қағазға басып шығару бөлігі, нүсқаларына қарай,
9, 18 не 24 инелі бастиектен түрады. Мысалы, арзан EPSON LX-100 принтерінің
бастиегі 9 инелі, ал, LQ-870, LQ-1170 принтерлерінің бастиектері 24 инелі.
Сонғыларының басу жылдамдығы тез, өрі символдарды басьш шығару сапасы
жақсы.
Қазіргі кезде пайдаланылып жүрген лазерлік принтерлер (EPL-5000, EPL-
5200, т.б.) информацияны қағазға лазерлік сәулелер арқьшы басып шығарады.
Олардың жылдамдықтары тез (басу жылдамдығы ббетмин), әрі сапалы
болғандықтан, бағалары қымбатырақ.
Сканер (ізкескіш) — түрлі мөтіндерді, суретті, графикалық кес-кіңдерді,
фотосуретгерді қағаздың қүжат бетгерінен компьютерге енгізу қүрылғысы. Олар
компьютерде файл түрівде сақталады. Сканерлер кескіндерді ақ-қара және
түрлі түсті етіп шығаруына байланысты екі түрге белінеді. Біріншісі күңгірт
көрінеді, екіншісі осы сияқты және түрлі түсті кескіндермен жүмыс істей
алады. Сканер ДК-дің парал-лель портына қосылады. Сканермен жүмыс істеу
үшін ДК-дің TWAIN атаулы стандарты сияқты арнайы драйвері болуы тиіс.
Қүжаттармен жүмыс істеуге арналған қолданбалы программалар
(мөтіндікредакторлар) түрлері көп. Олардың ішіндегі қарапайымы —
операциялық жүйе редакторы. Әдетте мүмкіндігі мол басқа мөтіндік
редакторлар, мысалы, күрделі мүмкіндікті Word 97, т.б. пайдаланы-лады.
Түрлі редактормен жүмыс істеу (қүжатты теру, редакциялау, дискіге жазу,
қағазға басып шығару және т.б.) төсілдері әр түрлі. (Word 97 редакторымен
жүмыс VII тарауда қарастырылған.)
Магниттік дискілер. Дискіжетек
Түрлі салаларда қайталанып пайдаланылатын мәтіндік, кестелік, т.б.
берілгендер мен колданбалы программалар көп. Оларды сақтайтын дәстүрлі
тасымалдаушылар — магниттік дискілер (оларды сыртқы жад деп те атайды).
Дискілердің түрлері (типі):
o иілгіш магаиттік диск
o қатты магниттік диск (виичестер)
o компакт (лазерлік)
o цифрлік бейне диск.
Бүлардың біріншісі диаметрлері 5.25 не 3.5 дюйм болатын, беттері
магниттелген қабаттармен қапталған, алюминийден жасалған
пластинкалар. Олар төртбұрышты пластикалық пакет не қатты пластикалық
корпус ішінде орналастырылған. Мүндай дискілерді иілгіш магниттік
диск, дискет не флоппи дискцеп те атайды. 5.25 дюймдік (133 мм)
дискіде сақтаулы информацияны кездейсоқ өшіруден сақтау үшін оның
жазудан қорғау ойығын қара қағазбен желімдеп жауып қойса болғаны. 3.5
дюймдік (89 мм) дискіде ол үшін арналған ауыстырып қосқыш түйме бар.
Жүмыс істеу үшін түйменің жабулы түруы қажет.
Дискіні бірінші рет пайдалану алдында арнайы команда бойынша оны
информацияны енгізуге мүмкіндік туғызатын етіп форматтап (дайывдап) алу
керек. Форматтау олерациялық жүйенің арнайы ко-мандасы арқылы жүргізіледі.
Бүл кезде дискі беттеріне концентрлес (орталық нүктелері бір болып, бірінің
ішіне бірі сызылған) шеңбер-лер сызылады да, беттер бірнеше секторларға
бөлініп қойылады. Информация осы секторларға шеңберлер бойымен жазьшады.
Оның жазылу түрі кәдімгі магнитофонның магнштік таспасына дыбыстың жазылу
түріне үқсас, яғни дискіде 1-лік битке сәйкес нүкте магниттеледі де, 0-ге
сәйкес нүкте магниттелмей кетеді.
Дискінің магаитгік материалмен қапталған беті біреу (Single Sided —
SS) ғана болып, оида информация ставдартты тығыздық (Single Density — SD)
бойынша жазылуы мүмкін. Мүндай SSSD дискісіне шамамен 160 Кбайт информация
сыяды. Қазіргі кезде екі беті де магниттеулі (Double Sided — DS), екі есе
тыгыздықты (Double Density — DD), төрт есе тығыздықты (Quadraply Density —
QD) не тіпті жоғарғы тығыздықты (High Density - HD, 2HD) дискілер
пайдаланылатын болды. Олардың кейбірі жөніндегі мөліметтер 1.3-кестеде
көрсетілген (кейде DS-ті 2S деп, DD-ні 2D деп те белгілейді).
Қазіргі кезде сыйымдылығы мол лазерлік жинақты дискілер де бар
(сыйымдылығы 650 Мбайттан кем емес. Оларда түрлі инфомацияға қоса,
бейнефильмдерді де сақтау мүмкін).
Дискінің диамстрі DSDD DSDD
5.25 3.5 360 Кб 1.2 Мб 1.44 Мб
720 Кб
IBM РС-ге үйлесімді компьютердің жүйелік блогына беті магниттеулі, дөңгелек
цилиндрден түратын қатты магниттік диск (винчестер) орналастырылған. Әдетте
оны жинақтауыш деп те атайды. Ал-ғашқы IBM PC XT компьютерінде оның
сыйымдылығы 10—20 Мбайт шамасында болатын. Соңғы үлгілі IBM PC AT
компьютерлерінде ол 100, 150, тіпті 300—520 Мбайтқа дейін жететін не одан
да асатын бодды, ал Пентиум типтес компьютерлерде ол 4—10 Гбайт деңгейінде
ые одан да үлкен өлшемді.
Компьютер қүрамында иілтіш магниттік дискімен жүмыс істеуге арналған бір не
екі дискіжетек бар. Оларға A:, B: атаулары, ал, вин-честерге көбінесе С:
атауы беріліп қойылған. Арнайы команда бо-йынша қатты дискіні бірнеше
белімдерге бөліп, оларды С:, D:, Е: жөне т.б. атаулар арқылы белгілеп қою
да ықтимал. Осы әдіспен белгіленген винчестер бөлімдерін логикалық дискілер
деп атайды. Логикалық дискілердің өрқайсысымен бөлек дискімен жүмыс істеу
сияқты жүмыс істей беруге болады.
CD-ROM-ды пайдаланатын компакт (лазерлік) дискілердің келемі шамамен
600-700 Мб, олардан тек жазулы мәліметтерді оқуға бола-ды, тіпті оларға
кинофильмдер мен музыкалар енгізіліп таратылып та жүр. Дайын информацияны
жазуға жөне оқуға арналған компакт дискілер де бар.
Негізгі әдебиеттер
1. Исаев С.Э., Мухамади А.Н., Ахметова О.С. "Компьютерлік технология
непздері курсына арналган практикум" - Алматы: Абай атындагы Алматы
Мемлекеттік Университет, 2000.
2. Есенбаева СД., Искаков М.Б. Дербес компьютермен жұмыс істеу непздері.
Оку құралы - Караганды: КарМТУ, 1998.
3. Фигурнов В.Н. IBM для пользователя. - М.: ИНФРА-М, 1998.
Қосымша әдебиеттер
1. Косарев В.П., Ермин Л.В. "Компьютерные системы и сети". – Москва:
Финансы и статистика, 2000.
2. Симонович С, Алексеев А. "Специальная Информатика". – Москва:
Просвещение, 2000.
Дәріс № 3 (0,5 c)
Тақырыбы: Программалық жабдықтау
Жоспар
1. ЭЕМ-ді программамен қамтамас ыз ету
2. Операциялық жүйелер туралы
3. МісгоSoft фирмасынын жүйелік программалары
4. Қолданбалы программалар түрл ері
Қазіргі заманғы ЭЕМ-
ді программамен қамтамасыз ету маш инаның көптеген қызметін іске асыру ға арн
алған программалар жиынтығынан тұра ды.
Мысалы, аудармашы программалар бір тілден екіншісіне аудару қызметін а тқарад
ы; принтерді қосу программасы; қол тетігін қосу драйвері.
Компьютердің жұмысы операц иялық жүйе арқылы басқарылатыны,
ал пайдаланушының машинада түрлі ин формацияларды өңдеу үшін арнайы дай ындалғ
анпрограммаларды пайдалануы тиіс ек енін ескерту қажет. Қазіргі кезде т үрлі т
ипті компьютерлерге арнап дайындалғ ан программалар жеткілікті.
Құрылымы бойынша ЭЕМ-
ді программамен қамтамасыз ету екі топқа бөлінеді, олар:
1) жүйелік программалар;
2) қолданбалы программалар;
3) аспаптық программалар.
Жүйелік программалар компь ютердің барлық құрылғыларының жұмыс ын үйл
естіреді, пайдаланушыға машинаның ұ тымды қызмет етуін қамтамасыз етеді .Жүйел
ік программалар түрлері:
θ операциялық жүйе;
θ драйвер;
θ қабықша-программа;
θ операциялық қоршау;
θ утилит.
Мысалы, операциялық жүйені қарастыр айық.
Операциялық жүйе –
компьютер құрылғыларының үздіксіз ж ұмыс істеуін ұйымдастырушы және түр лі ком
андаларды орындауы арқылы пайдалану шыныңмашина жұмысын басқаруына жеңі лдік к
елтіруші жүйелік программалар. Оның негізгі қызметі – программалардың бір-
бірімен және сыртқы құрылғылармен ө зараәрекеттестігін ұйымдастыру, жыл дам жа
дты бөлу, компьютердің жұмыс істеу кезінде қате жіберілу сияқты оқиғал арды а
нықтау, дискіні жұмыс істеуге дайын дау, монитор
мен принтердің жұмыс істеу режимдер ін орнату, пайдаланушының программ асын і
ске қосып, оны орындау, т.б. Яғни, ОЖ –
машина жұмысынбасқаруға толық жеңіл дік беретін жүйе.
Ол осы үшін арналған иілгіш не қатт ы магниттік дискіде сақталып қойыла д
ы. Сондықтан ОЖ-ны дискілік операци ялық жүйе деп те атайды (DOS).
Процессордың типіне қарай, DOS-
тың көптеген нұсқасы бар. Әдетте ол арға арнайы атаулар беріліп қойылға н. 16
не одан жоғары разрядты IBM PC –ге үйлесімдікомпьютерлерде пайдаланыла тын оп
ерациялық жүйе – MS DOS (MicroSoft Disk Operating System). Алғашқыда о ның да
бірнеше нұсқалары жарыққа шықты. О дансоң шыққан кәсіби компьютерлер к оманда
лар жүйесі кеңейтілген MS DOS 6.0 және т.б. нұсқаларын,
ал қазіргі кездегі ЭЕМ-дер мен ДК-л ер MS DOS-
тан жүздегенесе күшті, параллельді бірнеше есепті шеше алатын MS Windo ws 95,
98, 2000, UNIX және т.б. операциялық жү йелерін пайдаланады.
МS DОS-пен жұмыс істейтін компьютер іске қосылған кезде монитор
экранының төменгі жағында операциялық жуйенің шақыруы деп аталатын С:\ не
осы сияқты белгілеме көрінеді. Әдетте шақыру шыққан жол командалық
жол делінеді. Пайдаланушы компьютерге беретін командасын шақыру белгісінен
соң комаңдалық жолда теріп алып, Енг (енгізу) пернесін басуы тиіс.
1985 жылы МісгоSoft фирмасы алғашқы рет МS DОS'қа қосымша пайдаланатын
Windows 1.0 атаулы жүйелік программаны, ал соңғы жылдары оның кеңейтілген
түрлі нүсқарын дайындап шықты. Одан соңғы жылдары мүмкіндіктері МS DОS -тан
жүздеген есе артық 3.0, 3.1, 3.11 және т.б. нүсқалары жарыққа шықты. Мүндай
жүмысын жеңілдететін Norton Commander сияқты қабықша программа (ол жөнінде
7қысқаша келесі дәрісте баяндалған), бірақ оған қарағанда мүмкіндігі
мол және пайдаланудың басқа принципіне негізделген.
Утилитгер — программалау ортасында белгілі бір қызмет
атқаруға пайдаланатын қосымша программалар. Мұндай программалар берілгендер
қорын басқарушы жүйелерде, түрлі программалау тілдерінде жиі кездеседі.
Мәліметтерді қысатын (архивтейтін), компьютерді вирусқа тексеретін, мүмкін
болса, оларды жоятын программалар да утилитгер.
Сервистік программалар — адамның операциялық жүйемен жүмыс істеуін
жеңілдететін программалар тобы.
Қолданбалы программалар пайдаланушының нақты есептерін шешеді. Сол
есепке байланысты келесі ең кең тараған және көп қолданылатын программалар
түрлерін келтірейік, олар:
θ мәтіндік редактор
θ графикалық редакторлар
θ кестелік процессор
θ мәліметтер қорлары
θ баспа жүйесі
θ ойындар
θ аудармашы-программа
θ автоматтандырылған прое кт жүйесі
θ оқыту-үйрету программал ар т.б.
Жүйелік программалар ЭЕМ-
нің аппараттық жабдықтарың басқарып , жұмыс істеп отырған адамды қолдан балы
программамен байланыстырады.
Қысқаша айтқанда, мәтіндік редактор лар текст дайындағанда және оны өнд е
п баспаға шығаруда қолданады. Олар: Lexicon, Foton, Chiwriter, Write,W ordPad
,Word .
Графикалық редакторлар екі топқа бө лінеді: нүктелік және векторлық. Ол а
р: Paint, Paintbruch, CorelDraw, Po werPoint. Осылардың көмегімен графи калықб
ейнелерді, сурет салуды қамтамасыз етуге болады.
Кесте ішінде есеп жұмыстарын атқара отырып, оларды көрнекі түрде
бейнелейтін диаграммаларды тұрғызу, мәліметтер базасын құру, сан түрінде
берілген мәліметтер арқылы эксперименттер жүргізу т.б. мүмкіндіктер
беретін программалар – кестелік про цессорлар (Quatre, Lotus, Excel, Su perCal
k).
Информация массивтерін өндеуде - СУБД
- мәліметтер қорларың пайдаланамыз (Foxbase, FoxPro, Clipper).
Негізгі әдебиеттер
1. Исаев С.Э., Мухамади А.Н., Ахметова О.С. "Компьютерлік технология
непздері курсына арналган практикум" - Алматы: Абай атындагы Алматы
Мемлекеттік Университет, 2000.
2. Есенбаева СД., Искаков М.Б. Дербес компьютермен жұмыс істеу непздері.
Оку құралы - Караганды: КарМТУ, 1998.
3. Фигурнов В.Н. IBM для пользователя. - М.: ИНФРА-М, 1998.
Қосымша әдебиеттер
1. Косарев В.П., Ермин Л.В. "Компьютерные системы и сети". – Москва:
Финансы и статистика, 2000.
2. Симонович С, Алексеев А. "Специальная Информатика". – Москва:
Просвещение, 2000.
Дәріс №4 (1с)
Тақырыбы: MS-DOS операциялық жүйесі. Қабықша-программалар: FAR manager,
NortCom, TotalCom, т.б.
Жоспар
1. Негізі түсініктер мен белгілеулер.
2. MS-DOS операциялық жүйесінің кұрылымы.
3. Негізгі командалар.
4. Файлдармен жұмыс істейтін командалар.
5. Norton Commander қабықшасымен жұмыстар
DOS дискілік операциялық жуйе дегенді білдіреді. Операциялық жүйе
компьютердің барлық кұрылғыларынын, жұмысын және программалық жасауды
басқару ушін қажет. Ол компьютер мен адам арасындағы байланысты камтамасыз
етеді, бұл дегеніміз — операциялық жүйе компьютерді icкe қосқан кезде
жуктелетін және оның барлық кұрылғыларының жұмысын басқаратын арнайы
программа.
Компьютерде өнделетін информация магниттік дискілерде сақталады.
Магниттік дискідегі, не басқа информация сактауға арналған
компьютерліқ жабдықтағы информация сақталатын атауы бар орынды файл деп
атайды. Сонымен, барлық программаларды файл деп санауға болады.
Файлдын толық атауы файл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№ Тақырыбы
1 Информация және информатика. Есептеуіш 1
техниканың дамуы
2 ДК –дің архитектурасы. Информацияны сақтау 1
және жеткізу
3 Программалық жабдықтау 1
4 MS-DOS операциялық жүйесі. 2
Қабықша-программалар: FAR manager,
NortCom, TotalCom,
5 WINDOWS жүйесінде жұмыс істеу негіздері 1
6 Windows анықтамалық жүйесі. Жолшы 1
(Проводник)
7 WINDOWS-тың стандарттық программалары 1
8 Microsoft Word мәтіндік редакторы 2
9 Microsoft Excel электронды кестелері 2
10 MS Access. Мәліметтер қорының негізгі 2
объектілері
Барлығы: 14
Дәріс № 1 (1с)
Тақырыбы: Информация және информатика. Есептеуіш техниканың дамуы
Жоспар
1. Информация түрлері және деректерді өңдеу
2. Информатика пәні
3. Есептеуіш техниканың қысқаша даму тарихы
4. ЭЕМ-де мәліметтерді сақтау түрлері және өлшемдері
5. Компьютер жүмысының приіщипі
Информация
— дәл анықтамасы жоқ кең үғым. Қара пайым түрде айтқанда, түрлі нысанда р, қүб
ылыстар мен процестер жөне т.б. жөн індегі мағлүматтаринформация деліне ді. Мы
салы, айналадағы кеңістіктен жер жа ғдайы, өсімдіктер женінде квп инфор мация
ала-мыз. Ауада найзағайдың ойнауы — күннің бүлттыекенін жене жау-
ын жаууы мүмкіндігін,
т.б. білдіретін информация. Кешеге ілінген бағдаршамның жасыл не қызыл түсте
жарықтануы — жолды кесіп өтугебола тынын не болмайтынын білдіретін инф ормаци
я. Радио, телевизор арқылы берілетін хабарлар мен ғылыми-техникалық жаңа-
лықтар да информация түрлерініңбірі.
Қоғам өмірінің сандық зандьшығын бейнелейтін статистикалық информация ете
күрделі. Онымен айналысатын арнайы үйымдардың өр жылда не тоқсан сайын
дайындаған информациясын басшылыққа алмай, ел экономикасын ғьшыми түрде
басқаруды үйымдастыру мүмкін болмас еді. Үшу траекториясына әсер ететін
бүкілөлемдік тартылыс заңын, денеге үйкеліс әсерін және т.б. қажетті
информа-цияны білмей, ғарыш кемесін үшыруға болмайтыны да белгілі.
Информацияны сандық, мөтін, кесте, сурет сияқты түрлі түрде көрсетіп,
жинастыруға болады. Мысалы, өсімдіктің биологиялық қасиетгерін зерттеп,
нетижесін кесте түрінде дайындау; рентген сәу-лелері арқылы адам организмі
кескінін суретке түсіру; мәліметтік информацияны газет, журнал беттерінде
басып шығару, т.б.
Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өркендеуіне байланысты, түрлі
информацияны жинастыру, оңдеу, сақтау жөне оларды түтынушыларға тез
жеткізіп беру процестері (информациялық процестер) үлкен колемді әрі
маңызды жүмыстардың бірі болып отыр.
50-жылдардың бас кездерінен бастап көптеп жарыққа шыға бас-таған
электронды есептеуіш машиналарын (ЭЕМ-дерді) осы жүмыс-тарға пайдалану
оларды орындаудың шапшандығын күрт арттыруға мүмкіндік туғызуда. ЭЕМ-ді
компьютер деп, автоматты қүрылғының не адамның өндеуіне бейімделіп
дайындалған сандық, символдық, мәтіндік, т.б, информацияны деректер не
берілгендер деп те атайды.
Деректер (берілгендер) - информацияға тең келе бермейтін үғым. Олар -
информацияның ддалекгикалық қүрылымды бөлімі, тіркелген түрлі белгілер мен
сигналдар. Мысалы, Морзе әліппесі арқылы қабыл-данған телеграмма, физикалық
дененің механикалық қозғалысының формула бойынша жазылуы, қүбылыстың
электрлік, магниттік сипаттамалары жөне т.б. Белгісіз тілде жазылған
кітаптың ішінде жазылғаңдар да сол сетге көрінген деректер (информация
емес). Шифр ашылса, кітап мазмүны таныс тілге аударылса, олар жөнінде инфор-
мация алынады.
Деректермен жүмыс істеудегі мынадай әрекетгерді атауға болады:
— шешім жеткілікті түрдё, толық болуы үшін деректерді
жииау;
— қол жеткізуге мүмкін ететіңцей етіп, деректерді
формальдау (мысалы, үшып бара жатқан ғарыш кемесінің траекториясын
теңдеу-лер жүйесі арқылы модельдеу);
— есепті шешудегі артық деректерді алып тастау үшін оларды
сузгілеу (фильтрлеу);
— түсінуге жеңіл болу үшін деректерді реттеп, сорттау;
сақтауға жеңіл болуы жөне жоғалып, бүзылып кетпеуі үшін деректерді архивтеу
және қоргау. Дәріс № 1 (1с)
Тақырыбы: Информация және информатика. Есептеуіш техниканың дамуы
Жоспар
6. Информация түрлері және деректерді өңдеу
7. Информатика пәні
8. Есептеуіш техниканың қысқаша даму тарихы
9. ЭЕМ-де мәліметтерді сақтау түрлері және өлшемдері
10. Компьютер жүмысының приіщипі
Информация
— дәл анықтамасы жоқ кең үғым. Қара пайым түрде айтқанда, түрлі нысанда р, қүб
ылыстар мен процестер жөне т.б. жөн індегі мағлүматтаринформация деліне ді. Мы
салы, айналадағы кеңістіктен жер жа ғдайы, өсімдіктер женінде квп инфор мация
ала-мыз. Ауада найзағайдың ойнауы — күннің бүлттыекенін жене жау-
ын жаууы мүмкіндігін,
т.б. білдіретін информация. Кешеге ілінген бағдаршамның жасыл не қызыл түсте
жарықтануы — жолды кесіп өтугебола тынын не болмайтынын білдіретін инф ормаци
я. Радио, телевизор арқылы берілетін хабарлар мен ғылыми-техникалық жаңа-
лықтар да информация түрлерініңбірі.
Қоғам өмірінің сандық зандьшығын бейнелейтін статистикалық информация ете
күрделі. Онымен айналысатын арнайы үйымдардың өр жылда не тоқсан сайын
дайындаған информациясын басшылыққа алмай, ел экономикасын ғьшыми түрде
басқаруды үйымдастыру мүмкін болмас еді. Үшу траекториясына әсер ететін
бүкілөлемдік тартылыс заңын, денеге үйкеліс әсерін және т.б. қажетті
информа-цияны білмей, ғарыш кемесін үшыруға болмайтыны да белгілі.
Информацияны сандық, мөтін, кесте, сурет сияқты түрлі түрде көрсетіп,
жинастыруға болады. Мысалы, өсімдіктің биологиялық қасиетгерін зерттеп,
нетижесін кесте түрінде дайындау; рентген сәу-лелері арқылы адам организмі
кескінін суретке түсіру; мәліметтік информацияны газет, журнал беттерінде
басып шығару, т.б.
Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өркендеуіне байланысты, түрлі
информацияны жинастыру, оңдеу, сақтау жөне оларды түтынушыларға тез
жеткізіп беру процестері (информациялық процестер) үлкен колемді әрі
маңызды жүмыстардың бірі болып отыр.
50-жылдардың бас кездерінен бастап көптеп жарыққа шыға бас-таған
электронды есептеуіш машиналарын (ЭЕМ-дерді) осы жүмыс-тарға пайдалану
оларды орындаудың шапшандығын күрт арттыруға мүмкіндік туғызуда. ЭЕМ-ді
компьютер деп, автоматты қүрылғының не адамның өндеуіне бейімделіп
дайындалған сандық, символдық, мәтіндік, т.б, информацияны деректер не
берілгендер деп те атайды.
Деректер (берілгендер) - информацияға тең келе бермейтін үғым. Олар -
информацияның ддалекгикалық қүрылымды бөлімі, тіркелген түрлі белгілер мен
сигналдар. Мысалы, Морзе әліппесі арқылы қабыл-данған телеграмма, физикалық
дененің механикалық қозғалысының формула бойынша жазылуы, қүбылыстың
электрлік, магниттік сипаттамалары жөне т.б. Белгісіз тілде жазылған
кітаптың ішінде жазылғаңдар да сол сетге көрінген деректер (информация
емес). Шифр ашылса, кітап мазмүны таныс тілге аударылса, олар жөнінде инфор-
мация алынады.
Деректермен жүмыс істеудегі мынадай әрекетгерді атауға болады:
— шешім жеткілікті түрдё, толық болуы үшін деректерді
жииау;
— қол жеткізуге мүмкін ететіңцей етіп, деректерді
формальдау (мысалы, үшып бара жатқан ғарыш кемесінің траекториясын
теңдеу-лер жүйесі арқылы модельдеу);
— есепті шешудегі артық деректерді алып тастау үшін оларды
сузгілеу (фильтрлеу);
— түсінуге жеңіл болу үшін деректерді реттеп, сорттау;
— сақтауға жеңіл болуы жөне жоғалып, бүзылып кетпеуі үшін
деректерді архивтеу және қоргау.
Жалпы, күрделі информациямен жүмыс істеу үлкен еңбекгі қажет ететін
болғандықтан, едетте ол алдымен арнайы программалау тілі арқылы автоматгы
түрде түрлендіріледі.
Мақсатқа жету үшін информацияны ЭЕМ-де арнайы ережелер бойышла түрлендіру
оны өңдеу деп аталады. ЭЕМ арқьшы деректерді ендеу машинаға түсінікті
нүсқаулар тізбегі (лрограмма — өңдеу бағдарламасы) арқылы жүргізіледі.
Түрлі салаларда жиі пайдаланылатын деректер көп болғандықтан, олар өр түрлі
материалдардан түратын машитгік таспаларға, дискілерге жазылып, сақталып
қойылады. Мүндай материаддар тасымалдаушы-лар делінеді.
Сақтаулы информацияны іздеп, оны түтынушыларға жеткізіп беру информациялық
қызмет көрсету (ИҚК) делінеді. Республика мен ТМД мемлекеттерііще тек
ғьшыми-техникалық ИҚК-мен айналысатын мыңцаған кітапханалар бар. Олардың
анықтамалық-информациялық қорывда 2 млрд.-тан аса информациялық мөліметтер
жинақталып, көп мөліметтер компьютер дискілеріне жазылып қойьшған. Осылар-
дың арасынан қажеттісін іздеп, тауып беру көп еңбекті керек етеді, бірақ
бүл жүмыстың маңыздылығы сезсіз. ИҚК-ның маңызды-лығына бір ғана мысал:
егер ендіріс басқармасын қажетті инфор-мациямен, түрлі ғьшыми-техникалық
жаңалықтармен дер кезінде
қамтамасыз етіп отырмаса, ол жаңа техниканы пайдалануды жоспар-лауга,
өндірісте еңбгк онімділігін арттыруға үлксн кедергі кедтірер еді. ИҚК-де
компьютерді пайдалану түрлері көи.
Қазіргі кезде информацияны тиімді түрде пайдаланушылар дүние жүзінде
негізгі орын алып келеді. Мүндай қоғам информациялық қоғам делінеді. Жақын
келешекте қоғамнъщ информациялык болатыны созсіз.
Информатика — информация касиеттерін, оның корсетілуі мен автоматты
түрде өндеу өдістерін зерттейтін жөне Интернет жүйесін пайдаланатын
комплексті ғьшым.
ЭЕМ-нің техникалық мүмкіндіктерін пайдаланып информацияны жинақтау,
өндеу және оны пайдаланушыларға жеткізіп беру төсілдерін информациялық не
компьютерлік технология деп атайды (texne (тех-но) — шеберлік, logos
(логия) — ілім).
Жалпы, информацияны ЭЕМ-де өңдеп, нәтижесін талдауды уйым-дастыру үшін
орындалатын әрекеттер:
1. информацияны алып, еңдеуге мүмкіндік туғызатын үлгісін да-йыңдау;
2. оны өіщеу үшін жинақты түрде нүсқаулар тізбегін (алгоритмін)
3. күру;
4. машина түсіне алатын командаларды (комацдалар жүйесін) пайда-
ланатын бір программалау тілінде алгоритмді программаға айналдыру;
5. программаны ЭЕМ-де орындап, нәтиже алу;
6. нәтижені зерттеу. Егер күрылған үлгіде, алгоритмде не про-граммада
кате кеткен болса, оны дұрыстау;
7. керек кезінде пайдалану үшін берілгендер мен дүрысталған
программаны тасымалдаушыларға тиеп, сақтау.
Бұл өрекеттердің көпшілігі, мысалы, үлгі дайындау, программа күру оңай
жүмыс емес екені белгілі. Олар жөнінде кітаптың келесі тарауларьщда
қарастырылгаи.
Информатикада жаңа информациялық технологиямен қатар информациялық жүйелер
(ИЖ) үғымы да кеңінен пайдаланылып келеді. ИЖ — басқару функцияларын іске
асыратын нысан (объект) жөніңце информацияны алуды, беруді және өңдеуді
үйымдастыратын жүйе. ИЖ-ні пайдалану түрлері:
♣ үйымдастырылған басқару;
♣ ғылыми зерттеулер жүргізу;
♣ автоматгы түрде жобалау;
♣ технологиялық процестерді басқару жөне т.б.
Ғылыми жүмыстарды автоматтандыру, с татистикалық информацияны талдау си я
қты жүмыстарда пайдаланылады. Үйымд астырылган басқаруИЖ-
сі өндірістік, өндірістік емес меке мелер (банктер, сақтандыру компания л
ары, биржалар жөне т.б.) сияқты бас қару аппараттарыныңжүмыстарын автом а
ттандыруға арналған, т.с.с.
Күрделі информацияны әмбебап (кәсіби) компьютерде ғана өңдеуге
мүмкіндік бар. Сондықтан информатикаға қатысты мөселелер информацияны өңцеу
төсілдерін зерттеу мен компьютерде түрлі есептерді шешу ғана емес.
Информацияны өндеу жөне ИҚК үшін ЭЕМ-ді кең түрде пайдаланудың жаңа
жолдарын іздестіру, осыған сәйкес компьютердің дамытылған үлгілерін
қүрастыру (машина архитектурасын дамыту) және оларды қамтамасыз ететін
программалар дайындау да информатикаға тиісті негізгі жүмыстардың бірі.
Қазіргі кезде дүние жүзі елдерінің миллиондаған адамдары Интернетгі
пайдалану мүмкіндігін де игерді. Интернетте қажетті информацияны іздеу жоне
дербес компьютерлерді түрлі жүмыстарға пайдалана білу компьютерлік
сауатгылық делінеді.
Есептеуіш техниканың қысқаша даму тарихы
Есептеу техникасының дамуы ерте кезден-ақ басталды. Кейбір мысалдар:
XVII ғасырдың 40-жылдарында Б. Паскаль (1613—1662) сандарды қоса алатын
механикалық қүрылғы ойлап тапты. XVIII ға-сырда В. Лейбниц сандарды қоса
жене көбейте алатын қүрылғы жасап шығарды. XIX ғасырда Ч. Бэббидж
(1792—1871) механикалық машинаны программа арқылы басқару жүйесімен
біріктірді.
XX ғасырдың 30-жыддарының соңында Америкада қосу, азайту элементтері,
электрондық жад, механикалық компонент енгізілген ЭЕМ қүрастырьшып шықты.
40-жылдардың соңғы кездеріңце қазіргі кезде қолда-нылып жүрген ЭЕМ-дердің
қүрылү принципінің негізінде бірсыпыра машиналар дайындалды. Алғашқы ЭЕМ-ді
құру және оның жұмыс істеуінің теориялық негіздерін 1946—1947 жылдары
атақты математик, кибернетик Джон фон Нейман дайывдап шықты. Мүвда
өнделетін информация мен өндеу программасын сандық түрде дайындау, де-
ректер мен программаны машинаның жадында орналастыру тәсілдері де
қарастырылған. Осы кезге дейін дайындалған ЭЕМ-дер төрт буындық түрге
болінеді.
50-жылдардьщ басында жарыққа шыға бастаған негізгі өңдеу қүралы —
бірінші буын ЭЕМ-дерінің ішкі қүрылымы элементтері жеке бөлшектерден
дайындалған электрондық-логикалық схемаларға негізделген болатын. Бүл
бөлшектердің негізгілері вакуумдық электрондық шамдар еді. Мүндай
компьютерлердің көлемдері үлкен, сенімділігі жоғары емес, тездік
жылдамдықтары бір секөнтге 5-6 мың қарапайым операция шамасынан аспайтын
(екі санды қосу, кебейту не символдарды салыстыру сияқты бір өрекет
қарапайым операция деп аталады да, оны орыңдайтын комаңца машиналық комаңда
делінеді. Оның үстіне, мүндай машиналар үшін қүрылатын программа маши-налық
комаңдалардан түратын да, программалау жүмысы көп еңбекті қажет еткізетін.
Ал, ЭЕМ-нің озі тек есептеу жүмыстарын жүргізу үшін пайдаланылатын.)
Транзисторды ойлап шығаруға байланысты, 50-жьщдардың соңғы кездерінде
техникалық негіздері түгелдей алмастырылған, негізгі элементтері жартылай
өткізгішті транзисторлардан түратын екінші буын ЭЕМ-дері жарыққа шықты.
Мүндай элементтер машинаның өрекет тездігін және машинаның сенімділігін
елеулі түрде арттыруға мүмкіндік берді. Екінші буын машиналарының сырт
аумағы, массасы, энергияны пайдалану шамасы көп темендегендіктен, олардың
өзін-дік қүны да бірінші буын машиналарына қарағанда көп төмендетілді. Оның
үстіне, бүл ЭЕМ-дерде жоғарғы деңгейлі (Алгол, Фортран, Бейсик, т.б.)
программалау тілдерінде операторлардан түратын про-граммалармен жүмыс істеу
мүмкіндігі туды. (Өңцеу операторы -бірнеше, тіпті ондаған, жүздеген
машиналық командалардан түруы мүмкін программалық комавда (әрекеттер
тізбегінің негіздік бірлігі.)
Сонымен, тиімді программа қүру технологиясына жету арқылы жүмсалатын
адам еңбегін үнемдеудің екінші кезеңі басталды.
Алпысыншы жылдардың екінші жартысында және жетпісінші жьщдары ЭЕМ
қүрылымына одан ері сапалы, күрделі өзгерістер енгізіліп, элементтік негізі
жартылай өткізгішті интегралдық схема (ИС), үлкен интегралдық схема (ҮИС)
және аса үлкен интегралдық схема (АҮИС) болатын ушінші, төртінші буын
машиналар көптеп жасалына бастады. Мысалы, 80-жыддардың басыңда дайыңдалған
төртінші буын-дық ЭЕМ-дер бір кристалында он мыңцаған-миллиондаған транзис-
тор болатын микропроцессорлардан құрылды. 90-жылдары пайда бол-ған соңғы
тертінші буын ЭЕМ-дері білімді нәтижелі түрде өндей алатын, параллель жұмыс
істейтін ондаған микропоцессорлар жиын-тығынан дайындалып шықты. ЭЕМ
жүмысын күрделендіру одан әрі жалғасуда.
Интегралдық (біртүтас) схема (ИС) ~ мүмкіндігі күрделі тран-зисторлық
схемадай болатын, аумағы 1 шаршы см-re де жетпейтін фунциональдық блок. Ол
жартылай өткізгішті кристаддан (негізінен кремнийден) түрады да,
элементтері он мындаған-миллиондаған транзисторлар, диодтар,
конденсаторлар, резисторлар арнайы тақша-да (платада, беттақтасында) түтас
қүрастырылады. (Тақша — түрлі электрондық схемаларды орналастыруға
мүмкіндік беретін матери-алдан қүрылған көп қабатты пластинка.) Қазіргі
кезде бір кристал-дық электроңцық (5x5 мм) схемада жүздеген мың
"электрондық молекулалар" жинақталған.
Интегралдық схеманы пайдалану ЭЕМ-нің сырт аумағын шүғыл кішірейтуге
және оның жүмыс енімділігін коп мыңдаған есе жоға-рылатуға себеп болды.
Машина жүмысын басқарушы жене арифметикалық-логикалық информацияны
өңцеуге арналған компьютердің негізгі қүрылғыла-рын бірге қосып процессор
деп, ал бір не бірнеше АҮИС-тен түра-тын дербес компьютер (ДК) процессорын
микропроцессор деп атайды. Бір микропроцессордың қүрамында кемінде бірнеше
ондаған мың транзистор бар. Мысалы, 1981 жылы Intel фирмасы жасап шығарған
алғашқы 8086 нөмірлі микропроцессорының өзінде 29000 транзистор
орналастырьшған жөне аумағы 5.7 шаршы мм ғана болатын.
Қазіргі кездің күрделі ЭЕМ-дері мен ДК-лерінде орталық (негізгі) жөне
шет аймактық деп аталатын бірнеше микропроцессор орналас-тырылған. Олар
машинаға енгізілген бірнеше программаны шамамен бір мезгілде "қатар"
орындап шығуға мүмкіндік туғызып отыр. Информацияны осылайша еңдеуді
мультипрограммалық режимде өңцеу деп атайды (мульти — көп).
ЭЕМ-дер өте үлкен (супер), үлкен, кіші (мини), өте кіші (микро)
компыотерлер болып бірнеше типке бөлінеді. Үлкен ЭЕМ-дер (60-80-жылдары
дайындалған EC ЭЕМ 1035, 1046, ...) секөнтіне миллионнан артық қарапайым
операцияларды орындай алады. (ЭЕМ-нің бағасы оның жабдықтамасы және
қамтамасыздандыру програм-малары бағаларының қосындысына тёң.) Мысалы, 80-
жылдардың басында Ресейде қүрастырьшған тортінші буындық EC 1046 атаулы
үлкен компьютердің сипаттамасы мынадай:
♣ орталық процессордың өнімділігі 1,3 млн оперс
♣ негізгі жад көлемі 8 Мбайт
♣ алатын орны 17 х 6,5 шаршы м
Интегралдық схеманы пайдалану жөне ЭЕМ-ді қүрастыруды ав-томаттандыру
жылдамдығы 250—800 мың операцияс болатын мини-ЭЕМ-дерді (СМЗ — СМ4, ...)
және микрЭЕМ-дерді (арзан микро-калькуляторлар мен іштей орналастырылған
микроЭЕМ-дерді, бір жазу столына толық сыйып кететін дербес компьютерлерді
(ДК) көптеп шығаруға мүмкіндік туғызды. Қазіргі кезде пайдаланылып жүрген
дербес компьютерлер - IBM PC жене оған үйлесімді ембебап (кесіби)
компьютерлер.
IBM РС-ге үйлесімді дербес компьютерлер жүмыс істеу мүмкіңдігі жағынан
алпысыншы жылдары шығарылған үлкен ЭЕМ-дерден кем түспейді, тіпті кей
жағдайларда олардан артық та. Оларды оқу орын-дары, мекемелер, инженерлер,
т.б. түрлі информацияны өндеуге, іс қағаздарын жүргізуге, басқарудың
автоматты жүйесін үйымдасты-руға және тағы басқалар үшін пайдалануда.
Микрокалькуляторлармен есептеу жүмыстары жүргізіледі де, іштей
орналастырылған микроЭЕМ-дер түрмыстық, өнеркәсігпік, т.б. қүрал-дарға
іштей орналастырылып, осы қүралдарды не олардың бөліктерінің жүмысын
автоматты түрде бақылау не басқару үшін пайдаланылады.
1990 жылдардан бастап объектілі-бағдарлы программалау тілдері сияқты
электрондық қүралдары жаңа типті етіліп күрделі дамытыл-ған бесінші буын
ЭЕМ-дері дайындалып шықты. ЭЕМ-дерді дамыту одан әрі жалғасуда.
Компьютер информацияны арнайы қүрылған программалар ар-қьілы ғана
өндей алады. Жалпы, оның орындайтын негізгі жүмысы: информацияны енгізу,
оны өңдеу, енделген информацияны сыртқа шығару, сақтау. Программаны
пайдаланып жүмыс істейтін компьютер жүмысының принципін қарастырайық.
ЭЕМ-дердің көпшілігшің қүрылымы Американың кибернетика ғалымы Джон
фон Нейманның еңбектерінде 1945 жылы жарық көрді. Төмеңдегі принциппен
жүмыс істеу машинаның Нейман при нципімен жұмыс істеу принципі делінеді.
Фон Нейман принциптері.
1) фон Нейман машинасының негізгі блоктары: басқару блогы, арифметикалық-
логикалық қүрылғы, жад және енгізу — шығару қүрылғылары;
2) информация екілік жүйе бойынша кодталады жөне сөз деп аталатын
бірліктерге белінеді (екілікжүйе, сөз жөнінде келесі тақы-рыптарда
түсініктеме берілген);
3) алгоритм команда деп аталатын басқару қызметші сөздерінің тізбектерінен
түрады.
4) программа мен деректер бір жадта сақталады. Түрлі тиіггі сөздер кодтау
жолымен емес, пайдалану жолымен ажыратылады.
5) басқару қүрылғысы мен арифметикалық қүрылғы бір қүрыл-ғыға
біріктіріледі, оны орталық процессор деп атайды. Олар кезекпе-нен жадтан
оқылған командаларды ашып, сөйкес түрде бір монді етіп орьшдайды.
Информация машинаға оның жад (не ішкі жад, жылдам жад) деп аталатын
қүрылғысына екілік жүйеде кодталған (шифрланған) күйде енгізіледі. Шифрлау
үғымын түсіндіру үшін ескі телеграф аппараты арқылы телеграмма жіберу
тәсілін қарастырайық. Онда қабылдау-шының аппаратына телеграмма Морзе
әліппесі арқылы шифрланып жіберілетін. Мысалы, кейбір қазақ алфавиті
өрштерінің Морзе әліппесі бойынша шифрлары мьшадай:
•- (А),
-... (Б),
... (С) т.б.
Телеграмма жіберу мынадай қасиетке негізделген: телеграмма жіберушінің
аппаратында түйісу лезде түйықталып ажыратылса, қабылдаушының жылжымалы
қағаз таспасына — нүкте, сәл уақыт
орнына тек жартылай қалың нүктелер қойылған). Мысалы, ASCII кестесі бойынша
латын алфавитіне тиісті
А әрпінің коды - 0100 0001 (65),
В әрпінің коды - 0100 0010 (66) т.с.с.
Мүңцаиы жақшалардьщ ішіңде жазылған ондық саңцар - екілік код-тардың ондық
санау жүйесінде өрнекгелуі (жоғарыда берілген ИАК-8 кодтар кестесінде
символдардың кодтары 10-дық санау жүйесінде жазылған).
Негізгі әдебиеттер
1. Есенбаева СД., Искаков М.Б. Дербес компьютермен жұмыс істеу
непздері. Оку құралы - Караганды: КарМТУ, 1998.
Қосымша әдебиеттер
1. Косарев В.П., Ермин Л.В. "Компьютерные системы и сети". – Москва:
Финансы и статистика, 2000.
2. Симонович С, Алексеев А. "Специальная Информатика". – Москва:
Просвещение, 2000.
3. Фигурнов В.Н. IBM для пользователя. - М.: ИНФРА-М,1998.
Дәріс № 2 (1с)
Тақырыбы: ДК –дің архитектурасы. Информацияны сақтау және жеткізу
Жоспар
1. Дербес компьютер архитектурасы.
2. Жүйелік блок
3. Информацияны жазу және сақтау
4. Процессор. Микропроцессор үлгілері.
5. Ішкі жад бөлімдері
6. Пернелік тақта қызметі
7. Магниттік дискілер. Дискіжетек
8. Қосымша бөліктер
Дербес компьютерлер түрмыстық, оқу жүйесіне арналған жөне кәсіби
(әмбебап) деп аталатын үш түрге болінеді. Түрмыстық компьютерлер —
компьютерлердің қарапайым түрлері (1970-жылдары дайындалған, қазіргі кезде
өндірістен алып тасталған БК-0010, Ириша, Apple И, т.б.). Олардың
жадтарының сыйымдылығы үлкен емес, орындайтын іс-әрекеттері де шамалы
болатын.
80-жылдардың бас кезінен бастап 90-жылдардың бас кезіне дейін оқу
орыңдарында информатика мен есептеуіш техника негіздері пәнін оқып-үйрену
үшін жад көлемі 64, 128 Кбайт шамасындағы Корвет, УКНЦ, Ямаха MSX-1, Ямаха
MSX-2, т.б. оқулық компьютерлер пайдаланылып келді.
Халық шаруашылығьшың түрлі салаларында пайдалануға болатын, қазіргі
кезде оқу орындары толық қамтамасыз етілген, жүмыс істеу мүмкіндігі жоғары
және әрекет жылдамдығы үлкен дербес компьютерлер әмбебап не кәсіби дербес
компьютерлер деп аталады. Мүндай машиналарды және олардың негізгі қүрылғысы
— процессорларды шығарумен алғашқы рет дүние жүзінде Apple, IBM, Intel,
т.б. фирмалар айналысқан болатын. ДК-де процессор үшін ҮИС, АҮИС
пайдалатындықтан, оны микропроцессор деп атайды. Бүл жүмыста, әсіресе, IBM,
Intel фирмаларының еңбегі көп. Intel фирмасының жасап шығарған түрлі үлгілі
(модельді) микропроцессорларьш пайдаланъш, IBM фирмасы компьютердің түрлі
сапалы типтерін дүниеге келтірді. Фир-маның компьютерлеріне, типтеріне
қарай, ретімен IBM PC, IBM PC XT, IBM PC AT, IBM PS2, Pentium (Пентиум),
т.б. аттар берілген (PC (Personal Computer) — дербес компьютер, XT
(extended technology) — кеңейтілген технология, PS (Personal System) —
дербес жүйе, AT (Advanced Technology) — аддыңғы технология). Олар, әсіресе,
IBM PC ATтиптес компьютерлер кезіңце дүние жүзіне кеңтаралды. Қазіргі кезде
мүндай компьютерлердің Пентиум сияқты жаңа жетілдірілген нүсқалары
пайдалануда.
Пентиум сияқты кәсіби компьютерлер күрделі әр алуан математикалық,
физикалық есептерді шешіп қана қоймай, логикалық опе-рацияларды да орындай
алады (логика - ойлау, қисын; логикалық операция - "ақылмен" орындалатын
әрекеттер. Мысалы, автоматты түрде технологиялық процестерді басқарады,
шахмат ойнайды, күрделі график сызады). Оның үстіне, олар экономикалық
ғылымдарда, жоспарлауда, медицинада, биологияда, ауа райын болжауда,
мекеменің айлық ақпартізімін (ведомосьш) жасауда, кітапхана жүмысын үйым-
дастыруда жөне т.б. салаларда ойдағыдай пайдаланьшып келеді.
Дербес компьютердің негізгі қүрылғылары классикалық Нейман архитектурасына
негізделген:
— жүйелік блок (микропроцессор, жад, қоректену блогы, енгізу
шығару порггары, сағат таймер);
— пернетақта (клавиатура);
— монитор;
— принтер;
— магниттік дискіде жинақтауыш (дискіжетек, CD-ROM).
Енгізушығару портгары (қосқыш тарақшасы, ағытпа) компьютерді
сыртқы баспа, модем сияқты қүрылғылармен жалғастыру үшін ар-налған. Порттар
жалпы мақсаттық параллель және асинхронды (бір уақтылы емес) тізбекті болып
екі түрге бөлінеді. Олардың сөйкес түрде белгіленуі: LPT1-LPT3, COM1-COM3.
Таймер — көдімгі сагат рөлін атқаратьш интегралдық схема. Оның
қызметінің бірі — монитор экранында кескіңцерді қалпына келтірудің уақытша
аралықтарын беру, яғни синхрондау, т.б. {timer — уақытты белгілеу).
Информацияны жазу және сақтау компьютердің жеке дискілеріңде
(дискетгерде) не қатты магниттік дискіде (винчестерде) орындалады. Жазу
қүрылғыларын дискіжетек не дискі жүргізуші деп, жинақты (ком-пакт)
дискілерге жазатын не олардан оқитын қүрылғыны CD-ROM деп атайды. Винчестер
компьютердің ішіне орналастырылған дискі-жетекке бекітіліп қойылған,
сондықтан ол дискіжетектен алынып-салынбайды.
Дербес компьютерлердің қүрамында бүларға қоса тышқан қүрыл-ғысы да
бар. Тышқан — көрсеткіші (курсоры) екі не үш түймесі бар, компьютерге
электр өткізгіш сым арқылы жалғастырылатын төртбүрышты кішкене
пластмассалық қорап өткізгішті сымдар тобынан түрады. Адрестік шина арқылы
инфор-мация жазылатын үяшықтың адресі жіберіледі. Берілгендер шинасы арқылы
информация, ал басқару шинасы арқылы "Информацияны жазу", "Информацияны
оқу" сияқты түрлі командалар жіберіледі.
Әдетте процессордың, адрестік шинаның және берілгендер шина-сының
разрядтығы (мысалы, бір уақытга өңделетін не жіберілетін биттер саны)
бірдей емес. Мысалы, 8088 IBM PC компьютерінің нроцессоры 16 разрядты,
адрестік шинасы 20 разрядты, берілгендер шинасы 8 разрядты. Осы себепті
процессор бір уақытта өңцелетін берілгендердің 16 разрядын алуы үшін, ол
жадқа екі рет айналым жасауы тиіс.
Қүрылғыларды бір-бірімен байланыстыратын жүйелер мен сигналдарды,
пайдаланушы адам мен компьютердің қарым-қатынасын, техникалық, программалық
қүралдар жиынтығын жөне техникалық өзара келісімдерді интерфейс деп атайды
{inter — озара, face — бет жағы). Мысалы, адаитерлер, жүйелік шина жөне
қүрылғылардың әрекетгерін байланыстыру — интерфейстер.
Компьютердің ішкісыртқы қүрылғыларының арасында мәлі-метгерді
алмастыру драйверлер деп аталатын арнайы программалар ар-қылы орындалады
(driver — жүргізуші, басқарушы). Әр сыртқы қүры-лғыныц өз жүмысын
басқаратын арнайы программасы (драйвері) бар.
Процессор - компьютерді басқару қүрылғысы. Ол жадта орналас-қан
жүйелік программалар арқылы компьютер жүмысын автомат-ты түрде басқарады.
Компьютердің жылдамдығы (жүмыс онімділігі) процессордың бір секөнтте
орывдай алатын қарапайым операция санымен өлшенеді. Компьютерлік жүйелерде
компьютер жүмы-сының жылдамдығы үшін, оған балама етіп, электроңдық схема-
лардың жүмыс ритмін үйымдастыратын электр импульстерінің так-тілік жиілігі
алынған {такт ~ тізбекті берілетін екі сигнал ара-сындағы уақыт). Импулъс
көзі — түрлі сигналдар арасындағы үзіліс-терді ұйымдастырушы микросхемадан
түратын импулъс генераторы {generator — оңдіруші). Қазіргі кездегі кәсіби
дербес компьютерлерде пайдаланьшатын микропроцессорлар, типіне қарай, 4-50
МГц ша-масындағы, тіпті 100 МГц-тен асатын тактілік жиілікпен жүмыс істей
алады (1 МГц =1 000 000 тактс).
Жалпы, алғашқы буын компьютерлерінің жүмыс онімділігі аз болатын. Буын
оскен сайын компьютерлердің жүмыс онімділігі де қарқындайды. Мысалы,
бірінші буын ЭЕМ-дерінде секөнтіне бірнеше мың операция, үшінші буын
машиналарында жүз мындаған опера-ция орыңдадцы. Соңғы Пентиум типті дербес
компыотерлердің жүмыс онімділігі секошіне мшілиовдаған операциялардан
түрады. Келешекте дайындалатыи кәсіби компьютерлерде өнімділік арта
беретіні сөзсіз. Тағы бір ескеретін жайт: жүмыс енімділігін арттыру үшін
бір ком-пыотерге бірнеше микропроцессорлар орнатылып қойылады.
Дербес компьютердің типі онда орналастырылған микропроцес-сордың
үлгісімен анықталады. Мысалы, алғашқы шығарылған 8086, 8088 нөмірлі IBM PC
компыотерлерінде Intel фирмасы дайындаған 16 разрядты микропроцессорлар
пайдаланылды. Олардың адрестік шинамен интерфейсі 20 разрядты жөне осыған
сөйкес ОЕСҚ-ның көлемі 1 Мбайт болатын.
ОЕСҚ (оперативті есте сақтау кұрылғысы). Оның басқа түрде ата-луы: RAM
~ арифметикалық-логикалық операцияларды орыңдау алдында жөне орындау
лроцесінде деректер мен программалар уа-қытша сақталатын ішкі жадтың
негізгі болімі, оны жедел жад (ЖЖ) деп те атайды. ОЕСҚ-ның көлемі адрестік
шинаның разрядтығына байланысты. Атап айтқанда, ол 2 санының адрестік
шинаның разря-дынан түратын дөрежесі арқьшы анықталады. Сондықтан Intel-
8088 (І8088) компьютерінде ОЕСҚ-ның көлемі 220 байтқа тең. Ал, қазіргі
кездің 32—64 разрядты Пентиум типті дербес компьютерлерінің жад көлемі 4
Гбайттан кем емес. (1—4 Мбайтган артық ОЕСҚ-ны пайда-лану үшін арнайы
программалар меи қосымша платалар пайдала-иылады.)
Процессор үлгісінің нүсқалары көп. Мысалы, 80386 процессо-рының SX-25,
DX-33, ал 80436 процессорының DX-40, DX-50, DX2-66, т.б. атаулы нүсқалары
бар. Мүндағы 80486 DX-50 процес-соры - 80486 үлгілі процессордың 50 МГц
тактілік жиілікпен жүмыс істейтін DX атаулы нүсқасы, т.с.с. (2-кесте).
Әдетте SX жалғауы бар процессордан DX жалғауы бар процессордың жүмыс істеу
мүмкіндігі жоғары. Мысалы, 80386 SX процессорлы компьютерде 16 разрядты,
80386 DX процессорлы компьютерде 32 разрядты берілгендер шина -
процессордың мәліметтерді алуына жеңілдік келтіріп, оньщ жыл-дамдығын
артхыруға жөрдемдеседі. Яғни кэш-жад компьютердің жал-пы жүмыс өнімділігін
арттыруға арналған. Кэш-жад екі деңгейлі. Біріншісі процессор ішііще,
екіншісі процессордан сырт (тақшада) орналастъгрылады, көлемі 256—512 Кбайт
шамасында.
Пернетақта (клавиатура) — компьютерге берілгендер мен комаңдаларды
енгізу қүрылғысы. IBM PC АТ-ге үйлесімді қазіргі кездің компьютерлсрінде
101-102-ге дейін перне (клавиш) болуы мүмкін.
Пернелер фунционалдық, алфавитті-цифрлық және басқару пернелері болып
үш түрге болінеді. Мүндағы F1-F12 пернелерінің орқайсысы түрлі режимдерде
өр түрлі командаларды орындайтын функционаддық пернелер.
Әріптер, цифрлар, түрлі басқа символдар жазулы пернелер — алфавитті-
цифрлық. Олар кәдімгі жазу машинкасының пернелері сияқты. Әріптерді теру
пернелерінің теменгі жағьшда (төмеші регистр-лерде) латын алфавитінің
оріптері, жоғарғы жағывда (жоғарғы регистр-лерде) орыс алфавитінің әріптері
орналасқан (не керісінше орнала-суы да мүмкін).
Бас өріптерді пернетақтадан теру үшін алдын ала Caps Lock пернесін басьш
қою керек (caps lock — бас өріпке өту). Осы режимнен кіші эріптерді теру
режиміне қайта өту үшін Caps Lock пернесін екінші рет басып қойса болғаны.
MS DOS қосылған компьютерде орысқазақ алфавиттерінің әріптерін теру
алдында осы әріптерді теруге арналған арнайы про-грамманы компыотердің ішкі
жадына енгізіп алу қажет. Мысалы, осыган арнап kazega. com атауы бойынша Д.
К. Иманғазиев, Ф. Ж. Иманғалиевтср дайындаған программаны пайдалануға
болады. Оны жадқа енгізген соң пернетақтадан қазақорыс өріптерін теру
режиміне өту үшін SHIFT + SHIFT пернелерін басса болғаны (+ таңбасы біріиші
пернені басып түрып, екінші пернені басу керектігін білдіретін белгі
ретінде пайдаланылады). Бүл режимде орыс алфавитіне енбегеп қазақ әріитерін
(ә, і, ң,...) теру үшін kazega. com файлын іске қосқан кезде экранда
көрінетін нүсқауды пай-далану керек; ал, цифрларды теру ушін оң жакта
орналасқан кіші пернетақтаны пайдалану қажет.
Ескерту. Қазақорыс алфавиттерінің өріптерін теру режимінен ал-ғашқы латын
өріптерін теру режиміне қайта оту үшін SHIFT + SHIFT пернелерін қайта басу
керек,
Басқару пернелері автоматты түрде арнайы командаларды орындауға арналған:
Enter - бір жолда пернетактадан терілген деректер соңын белгілеп не жадқа
енгізіп, курсорды келесі жолдың басына өткізу; пернетақтадан терілген
команданы орындау. Әдетте бұл пернені Енгізу пернесі деп атайды (enter —
енгізу);
Shift ( Т ) — регистрді ауыстыру, жоғарғы регистрге өту (shift — жылжыту,
регистрді ауыстыру). Пернелердің жоғарғы жағывда жазу-лы символдарды теру
үшін осы пернені басып түру керек. (Shift жеке басылған кезде ешқандай
команда орындалмайды.);
Backspace (BS, не -) — курсордың сол жағындағы симводды әші-ріп, курсорды
сол орынға кері қайтару (backspace — кері аралыққа);
Delete (Del) — курсор түрған орындағы символды ешіру (delete -жою, алып
тастау).
Delete не Backspace пернелері бір рет импульсті түрде басылған кезде
ошірілетін симводдың оң (сол) жағында орналасқан символдар бір орындық
позицияға солға (оңға) жылжвды.
Ескерту. BS не Del пернелері арқылы өшірілетін символдар жадқа бүдан бүрын
енгізіліп қойылса, кейбір режимдерде (мысалы, Бейсикте) жоғарьщағы
өрекеттерден соң Енг (енгізу^) пернесін басып қою керек.
Insert (Ins) — жолды ығыстырып кірістіру (insert — кірістіру). Мысалы,
"жүмыс" сөзін пернетақтадан теру кезінде "м" өрпі терілмей қалып кетсе, "ы"
әрпінің алдына курсорды апарып, INS пернесін басу керек. Осыдан соң "м"
әрпін пернетақтадан теріп алса болғаны (компьютер INS режимінде іске
қосылуы да мүмкін, бүл кезде INS пернесін басудың қажеті жоқ.);
TAB — курсорды түрған орнынан 8 орындық позицияға оңға жылжыту (tabulator —
есептеуіш). (Кейбір режимдерде TAB пернесі басқа мақсат үшін
пайдаланылады.);
Esc — берілген команданы озгертіп, алғашқы режимге ету,
т.б.
(escape — қүтылу, шығу);
PrtScr — экрандағы көріністі принтерде басып шығару (print screen —
экрандағы көріністі басу);
Pause (Break) — іске қосылған компьютер жүмысын уақытша тоқтату (pause —
үзіліс). (Компьютер жүмысын одан әрі жалғастыру үшін кез келген пернені
басса болғаны.);
-, T, 4, - — курсорды басқару пернелері (оңға, жоғары, төмен, солға
жылжыту. Мысалы, —пернесі басылса, курсор түрған орнынан осы бағытта
(оңға) бір позициялық орынға жылжиды, т.с.с);
PgUp, PgDn - экран бетін кері, алға аудару (Page Up — жоғарғы бетке, Page
Down — келесі бетке);
Home — курсорды жол басына (кей режимдерде экранның сол жақ жоғарғы
бүрышына) бірден жылжыту;
End — курсорды жол соңына бірден жылжыту (end — соңы);
Бос Орын (Space) — курсорды басқаруға арналған перне. Әдетте ол мәтін
ішінде бос аралықтар қалдыру үшін пайдаланылады;
Ctrl, Alt ~ жеке басылған кезде ешқандай команданы орындамай-тын пернелер,
ал кейбір баска пернелермен қосылып басылса, оны компьютер өзіне берілген
команда ретінде қабылдайды (control — бақылау, alternative — қосалқы).
Мысалы, Ctrl + С не Ctrl + Pause — ағымдық программаның не команданың
орындалуын тоқтату, Ctrl + Alt + Del - компьютерге озіндік бақылаусыз
операциялық жүйені қайта қосу командасы. (Іске қосулы компьютерді өшіріп,
электр желісіне тездетіп қайта қосу қажет болса, біраз кідіріп соңғы
команданы берген жөн.)
Пернетақтаның оң жағында қосымша кіші пернетақта бар. Num Lock пернесін
басып қойған кезде ондағы пернелер арифметикалық калькулятордың пернелері
сияқты жүмыс істейді, онсыз олар басқа-ру пернелерінің рөлін атқарады
(number lock — цифрды бекіту). Num Lock пернесінің қосылғанын оның жоғарғы
жағында орналасқан корсеткіштің (индикатордың) жарықтануынан байқауға
болады.
Ескерту:
— пернетақтамен жүмыс істеу кезінде оның пернелерін
қатты басу олардың тез істен шығуына өсерін тигізеді;
— кейбір дербес жағдайлардан басқа кезде периені кеп
уақыт басып түру да дүрыс емес;
— пернелерді қатар басу кезіңде алдымен біріншісін, сонан
соң екіншісін басу керек;
— кейбір пернелер түрлі режимдерде өр түрлі әрекеттерді орын-
дау үшін пайдаланылуы мүмкін.
Бейнемонитор екі қүрылғьщан түрады: монитор және бейнеадаптер.
Соңғысы — бейне қүраушы символдарды, график және түрлі түстер-ді
түзетін сигналдарды монитор экранына жіберетін интегралдық микросхема;
монитор — көдімгі телевизор экраны сияқты электрондық қүрьшғы.
Әдетте информация не команда пернетақтадан теріледі де, терілу кезінде
ол монитор экранында көрінеді. Сондықтан пернетақта мен монитор —
стандартты ендірушыгару қүрылгылары.
Бейнеадаптер — монитор экранына шығарылатын бейнелердің кодтарын сақтайтын
ез жады (бейнежады) бар қүрылғы. Бейнеадап-тердің бейнелерді тудыру
мүмкіндігіне қарай монитор жүмысының режимі мәтіндік және графикалық болып
екіге бөлінеді.
Монитор мөтіндік режимде іске қосылған кезде оның сол жақ жоғарғы
бүрышында қалың сызықшадан не кішкене төртбүрыштан түратын символ
жарықтанып көрінеді. Ол — курсор (меңзеуіш) деп аталатын, пернетақтадан
қүжатты теру кезінде кезекті символдың экранға шығу орнын көрсетіп түратын
жылжымалы символ (cursor — көрсеткіш, меңзеуіш).
Монитор үлгілерін бір-бірінен ажырату ең алдымен оның экра-нының
көлденеңі мен биіктігіне сяятын символдар мен нүктелер санына байланысты.
Мөтіндік режимде көсіби компьютер экранына 80x25 символ сыяды (экран жолына
80 симводдан 25 жол). Графикалық режимде, монитор үлгісіне қарай, экран
бетіне 320x200 не одан да көп пиксельдерді орналастыру мүмкін (пиксель —
графикалық режимде экранға шығарьшатын бейне не түс қүрайтын ең кіші эле-
мент. Ол қалың нүктеден не кішкене тік төртбүрыштан түруы мүмкін).
Экранда бейненің керіну сапасы жөне нүктелердің экранда бір түсті (ақ)
не түрлі түске боялып көрсетілуі бейнеадаптердің үлгісіне байланысты.
Олардың кейбірі кестеде көрсетілген. Ондағы қысқарған сөздер:
CGA — Color graphics Adapter;
EGA — Enhanced Graphics Adapter;
VGA — Video Grapich Array;
SVGA (Super-VGA).
Бейнеадаптер Экран сыйымдылығы
үлгілері Мәтіндік режим Графикалық режим
CGA EGA VGA 80x25, Ібтүс 320x200, 4 түс
SVGA 80x25, 16 түс 640x350, 16 түс
80x25, Ібтүс 720x350, 16 ..
80x25, 16.. 256 т.256 т. 800x600,
16.. 256 т.
Соңғы кездері көбірек пайдаланьшатын бейнеадаптер — SVGA. SVGA-ның
басқа адаптерлерге қарағанда бағасы қымбат, онда пайдаланатын түстердің
саны көп жөне мониторда символдар мен нүктелер экранда анығырақ керінеді.
Соңғы кездерде шығарылған Пентиум типті дербес компьютерлерде осы
бейнеадаптер орналастырылған.
Принтер — информацияны қағазға басып шығару қүрылғысы. Оның өз жады
және матрицалық, лазерлік, т.б. типтері бар. Олардың ішіндегі арзаны —
символдарды қағазға нүктелер жиынтығы арқылы басып шығаратын матрицалық
принтер. Оның информацияны қағазға басып шығару бөлігі, нүсқаларына қарай,
9, 18 не 24 инелі бастиектен түрады. Мысалы, арзан EPSON LX-100 принтерінің
бастиегі 9 инелі, ал, LQ-870, LQ-1170 принтерлерінің бастиектері 24 инелі.
Сонғыларының басу жылдамдығы тез, өрі символдарды басьш шығару сапасы
жақсы.
Қазіргі кезде пайдаланылып жүрген лазерлік принтерлер (EPL-5000, EPL-
5200, т.б.) информацияны қағазға лазерлік сәулелер арқьшы басып шығарады.
Олардың жылдамдықтары тез (басу жылдамдығы ббетмин), әрі сапалы
болғандықтан, бағалары қымбатырақ.
Сканер (ізкескіш) — түрлі мөтіндерді, суретті, графикалық кес-кіңдерді,
фотосуретгерді қағаздың қүжат бетгерінен компьютерге енгізу қүрылғысы. Олар
компьютерде файл түрівде сақталады. Сканерлер кескіндерді ақ-қара және
түрлі түсті етіп шығаруына байланысты екі түрге белінеді. Біріншісі күңгірт
көрінеді, екіншісі осы сияқты және түрлі түсті кескіндермен жүмыс істей
алады. Сканер ДК-дің парал-лель портына қосылады. Сканермен жүмыс істеу
үшін ДК-дің TWAIN атаулы стандарты сияқты арнайы драйвері болуы тиіс.
Қүжаттармен жүмыс істеуге арналған қолданбалы программалар
(мөтіндікредакторлар) түрлері көп. Олардың ішіндегі қарапайымы —
операциялық жүйе редакторы. Әдетте мүмкіндігі мол басқа мөтіндік
редакторлар, мысалы, күрделі мүмкіндікті Word 97, т.б. пайдаланы-лады.
Түрлі редактормен жүмыс істеу (қүжатты теру, редакциялау, дискіге жазу,
қағазға басып шығару және т.б.) төсілдері әр түрлі. (Word 97 редакторымен
жүмыс VII тарауда қарастырылған.)
Магниттік дискілер. Дискіжетек
Түрлі салаларда қайталанып пайдаланылатын мәтіндік, кестелік, т.б.
берілгендер мен колданбалы программалар көп. Оларды сақтайтын дәстүрлі
тасымалдаушылар — магниттік дискілер (оларды сыртқы жад деп те атайды).
Дискілердің түрлері (типі):
o иілгіш магаиттік диск
o қатты магниттік диск (виичестер)
o компакт (лазерлік)
o цифрлік бейне диск.
Бүлардың біріншісі диаметрлері 5.25 не 3.5 дюйм болатын, беттері
магниттелген қабаттармен қапталған, алюминийден жасалған
пластинкалар. Олар төртбұрышты пластикалық пакет не қатты пластикалық
корпус ішінде орналастырылған. Мүндай дискілерді иілгіш магниттік
диск, дискет не флоппи дискцеп те атайды. 5.25 дюймдік (133 мм)
дискіде сақтаулы информацияны кездейсоқ өшіруден сақтау үшін оның
жазудан қорғау ойығын қара қағазбен желімдеп жауып қойса болғаны. 3.5
дюймдік (89 мм) дискіде ол үшін арналған ауыстырып қосқыш түйме бар.
Жүмыс істеу үшін түйменің жабулы түруы қажет.
Дискіні бірінші рет пайдалану алдында арнайы команда бойынша оны
информацияны енгізуге мүмкіндік туғызатын етіп форматтап (дайывдап) алу
керек. Форматтау олерациялық жүйенің арнайы ко-мандасы арқылы жүргізіледі.
Бүл кезде дискі беттеріне концентрлес (орталық нүктелері бір болып, бірінің
ішіне бірі сызылған) шеңбер-лер сызылады да, беттер бірнеше секторларға
бөлініп қойылады. Информация осы секторларға шеңберлер бойымен жазьшады.
Оның жазылу түрі кәдімгі магнитофонның магнштік таспасына дыбыстың жазылу
түріне үқсас, яғни дискіде 1-лік битке сәйкес нүкте магниттеледі де, 0-ге
сәйкес нүкте магниттелмей кетеді.
Дискінің магаитгік материалмен қапталған беті біреу (Single Sided —
SS) ғана болып, оида информация ставдартты тығыздық (Single Density — SD)
бойынша жазылуы мүмкін. Мүндай SSSD дискісіне шамамен 160 Кбайт информация
сыяды. Қазіргі кезде екі беті де магниттеулі (Double Sided — DS), екі есе
тыгыздықты (Double Density — DD), төрт есе тығыздықты (Quadraply Density —
QD) не тіпті жоғарғы тығыздықты (High Density - HD, 2HD) дискілер
пайдаланылатын болды. Олардың кейбірі жөніндегі мөліметтер 1.3-кестеде
көрсетілген (кейде DS-ті 2S деп, DD-ні 2D деп те белгілейді).
Қазіргі кезде сыйымдылығы мол лазерлік жинақты дискілер де бар
(сыйымдылығы 650 Мбайттан кем емес. Оларда түрлі инфомацияға қоса,
бейнефильмдерді де сақтау мүмкін).
Дискінің диамстрі DSDD DSDD
5.25 3.5 360 Кб 1.2 Мб 1.44 Мб
720 Кб
IBM РС-ге үйлесімді компьютердің жүйелік блогына беті магниттеулі, дөңгелек
цилиндрден түратын қатты магниттік диск (винчестер) орналастырылған. Әдетте
оны жинақтауыш деп те атайды. Ал-ғашқы IBM PC XT компьютерінде оның
сыйымдылығы 10—20 Мбайт шамасында болатын. Соңғы үлгілі IBM PC AT
компьютерлерінде ол 100, 150, тіпті 300—520 Мбайтқа дейін жететін не одан
да асатын бодды, ал Пентиум типтес компьютерлерде ол 4—10 Гбайт деңгейінде
ые одан да үлкен өлшемді.
Компьютер қүрамында иілтіш магниттік дискімен жүмыс істеуге арналған бір не
екі дискіжетек бар. Оларға A:, B: атаулары, ал, вин-честерге көбінесе С:
атауы беріліп қойылған. Арнайы команда бо-йынша қатты дискіні бірнеше
белімдерге бөліп, оларды С:, D:, Е: жөне т.б. атаулар арқылы белгілеп қою
да ықтимал. Осы әдіспен белгіленген винчестер бөлімдерін логикалық дискілер
деп атайды. Логикалық дискілердің өрқайсысымен бөлек дискімен жүмыс істеу
сияқты жүмыс істей беруге болады.
CD-ROM-ды пайдаланатын компакт (лазерлік) дискілердің келемі шамамен
600-700 Мб, олардан тек жазулы мәліметтерді оқуға бола-ды, тіпті оларға
кинофильмдер мен музыкалар енгізіліп таратылып та жүр. Дайын информацияны
жазуға жөне оқуға арналған компакт дискілер де бар.
Негізгі әдебиеттер
1. Исаев С.Э., Мухамади А.Н., Ахметова О.С. "Компьютерлік технология
непздері курсына арналган практикум" - Алматы: Абай атындагы Алматы
Мемлекеттік Университет, 2000.
2. Есенбаева СД., Искаков М.Б. Дербес компьютермен жұмыс істеу непздері.
Оку құралы - Караганды: КарМТУ, 1998.
3. Фигурнов В.Н. IBM для пользователя. - М.: ИНФРА-М, 1998.
Қосымша әдебиеттер
1. Косарев В.П., Ермин Л.В. "Компьютерные системы и сети". – Москва:
Финансы и статистика, 2000.
2. Симонович С, Алексеев А. "Специальная Информатика". – Москва:
Просвещение, 2000.
Дәріс № 3 (0,5 c)
Тақырыбы: Программалық жабдықтау
Жоспар
1. ЭЕМ-ді программамен қамтамас ыз ету
2. Операциялық жүйелер туралы
3. МісгоSoft фирмасынын жүйелік программалары
4. Қолданбалы программалар түрл ері
Қазіргі заманғы ЭЕМ-
ді программамен қамтамасыз ету маш инаның көптеген қызметін іске асыру ға арн
алған программалар жиынтығынан тұра ды.
Мысалы, аудармашы программалар бір тілден екіншісіне аудару қызметін а тқарад
ы; принтерді қосу программасы; қол тетігін қосу драйвері.
Компьютердің жұмысы операц иялық жүйе арқылы басқарылатыны,
ал пайдаланушының машинада түрлі ин формацияларды өңдеу үшін арнайы дай ындалғ
анпрограммаларды пайдалануы тиіс ек енін ескерту қажет. Қазіргі кезде т үрлі т
ипті компьютерлерге арнап дайындалғ ан программалар жеткілікті.
Құрылымы бойынша ЭЕМ-
ді программамен қамтамасыз ету екі топқа бөлінеді, олар:
1) жүйелік программалар;
2) қолданбалы программалар;
3) аспаптық программалар.
Жүйелік программалар компь ютердің барлық құрылғыларының жұмыс ын үйл
естіреді, пайдаланушыға машинаның ұ тымды қызмет етуін қамтамасыз етеді .Жүйел
ік программалар түрлері:
θ операциялық жүйе;
θ драйвер;
θ қабықша-программа;
θ операциялық қоршау;
θ утилит.
Мысалы, операциялық жүйені қарастыр айық.
Операциялық жүйе –
компьютер құрылғыларының үздіксіз ж ұмыс істеуін ұйымдастырушы және түр лі ком
андаларды орындауы арқылы пайдалану шыныңмашина жұмысын басқаруына жеңі лдік к
елтіруші жүйелік программалар. Оның негізгі қызметі – программалардың бір-
бірімен және сыртқы құрылғылармен ө зараәрекеттестігін ұйымдастыру, жыл дам жа
дты бөлу, компьютердің жұмыс істеу кезінде қате жіберілу сияқты оқиғал арды а
нықтау, дискіні жұмыс істеуге дайын дау, монитор
мен принтердің жұмыс істеу режимдер ін орнату, пайдаланушының программ асын і
ске қосып, оны орындау, т.б. Яғни, ОЖ –
машина жұмысынбасқаруға толық жеңіл дік беретін жүйе.
Ол осы үшін арналған иілгіш не қатт ы магниттік дискіде сақталып қойыла д
ы. Сондықтан ОЖ-ны дискілік операци ялық жүйе деп те атайды (DOS).
Процессордың типіне қарай, DOS-
тың көптеген нұсқасы бар. Әдетте ол арға арнайы атаулар беріліп қойылға н. 16
не одан жоғары разрядты IBM PC –ге үйлесімдікомпьютерлерде пайдаланыла тын оп
ерациялық жүйе – MS DOS (MicroSoft Disk Operating System). Алғашқыда о ның да
бірнеше нұсқалары жарыққа шықты. О дансоң шыққан кәсіби компьютерлер к оманда
лар жүйесі кеңейтілген MS DOS 6.0 және т.б. нұсқаларын,
ал қазіргі кездегі ЭЕМ-дер мен ДК-л ер MS DOS-
тан жүздегенесе күшті, параллельді бірнеше есепті шеше алатын MS Windo ws 95,
98, 2000, UNIX және т.б. операциялық жү йелерін пайдаланады.
МS DОS-пен жұмыс істейтін компьютер іске қосылған кезде монитор
экранының төменгі жағында операциялық жуйенің шақыруы деп аталатын С:\ не
осы сияқты белгілеме көрінеді. Әдетте шақыру шыққан жол командалық
жол делінеді. Пайдаланушы компьютерге беретін командасын шақыру белгісінен
соң комаңдалық жолда теріп алып, Енг (енгізу) пернесін басуы тиіс.
1985 жылы МісгоSoft фирмасы алғашқы рет МS DОS'қа қосымша пайдаланатын
Windows 1.0 атаулы жүйелік программаны, ал соңғы жылдары оның кеңейтілген
түрлі нүсқарын дайындап шықты. Одан соңғы жылдары мүмкіндіктері МS DОS -тан
жүздеген есе артық 3.0, 3.1, 3.11 және т.б. нүсқалары жарыққа шықты. Мүндай
жүмысын жеңілдететін Norton Commander сияқты қабықша программа (ол жөнінде
7қысқаша келесі дәрісте баяндалған), бірақ оған қарағанда мүмкіндігі
мол және пайдаланудың басқа принципіне негізделген.
Утилитгер — программалау ортасында белгілі бір қызмет
атқаруға пайдаланатын қосымша программалар. Мұндай программалар берілгендер
қорын басқарушы жүйелерде, түрлі программалау тілдерінде жиі кездеседі.
Мәліметтерді қысатын (архивтейтін), компьютерді вирусқа тексеретін, мүмкін
болса, оларды жоятын программалар да утилитгер.
Сервистік программалар — адамның операциялық жүйемен жүмыс істеуін
жеңілдететін программалар тобы.
Қолданбалы программалар пайдаланушының нақты есептерін шешеді. Сол
есепке байланысты келесі ең кең тараған және көп қолданылатын программалар
түрлерін келтірейік, олар:
θ мәтіндік редактор
θ графикалық редакторлар
θ кестелік процессор
θ мәліметтер қорлары
θ баспа жүйесі
θ ойындар
θ аудармашы-программа
θ автоматтандырылған прое кт жүйесі
θ оқыту-үйрету программал ар т.б.
Жүйелік программалар ЭЕМ-
нің аппараттық жабдықтарың басқарып , жұмыс істеп отырған адамды қолдан балы
программамен байланыстырады.
Қысқаша айтқанда, мәтіндік редактор лар текст дайындағанда және оны өнд е
п баспаға шығаруда қолданады. Олар: Lexicon, Foton, Chiwriter, Write,W ordPad
,Word .
Графикалық редакторлар екі топқа бө лінеді: нүктелік және векторлық. Ол а
р: Paint, Paintbruch, CorelDraw, Po werPoint. Осылардың көмегімен графи калықб
ейнелерді, сурет салуды қамтамасыз етуге болады.
Кесте ішінде есеп жұмыстарын атқара отырып, оларды көрнекі түрде
бейнелейтін диаграммаларды тұрғызу, мәліметтер базасын құру, сан түрінде
берілген мәліметтер арқылы эксперименттер жүргізу т.б. мүмкіндіктер
беретін программалар – кестелік про цессорлар (Quatre, Lotus, Excel, Su perCal
k).
Информация массивтерін өндеуде - СУБД
- мәліметтер қорларың пайдаланамыз (Foxbase, FoxPro, Clipper).
Негізгі әдебиеттер
1. Исаев С.Э., Мухамади А.Н., Ахметова О.С. "Компьютерлік технология
непздері курсына арналган практикум" - Алматы: Абай атындагы Алматы
Мемлекеттік Университет, 2000.
2. Есенбаева СД., Искаков М.Б. Дербес компьютермен жұмыс істеу непздері.
Оку құралы - Караганды: КарМТУ, 1998.
3. Фигурнов В.Н. IBM для пользователя. - М.: ИНФРА-М, 1998.
Қосымша әдебиеттер
1. Косарев В.П., Ермин Л.В. "Компьютерные системы и сети". – Москва:
Финансы и статистика, 2000.
2. Симонович С, Алексеев А. "Специальная Информатика". – Москва:
Просвещение, 2000.
Дәріс №4 (1с)
Тақырыбы: MS-DOS операциялық жүйесі. Қабықша-программалар: FAR manager,
NortCom, TotalCom, т.б.
Жоспар
1. Негізі түсініктер мен белгілеулер.
2. MS-DOS операциялық жүйесінің кұрылымы.
3. Негізгі командалар.
4. Файлдармен жұмыс істейтін командалар.
5. Norton Commander қабықшасымен жұмыстар
DOS дискілік операциялық жуйе дегенді білдіреді. Операциялық жүйе
компьютердің барлық кұрылғыларынын, жұмысын және программалық жасауды
басқару ушін қажет. Ол компьютер мен адам арасындағы байланысты камтамасыз
етеді, бұл дегеніміз — операциялық жүйе компьютерді icкe қосқан кезде
жуктелетін және оның барлық кұрылғыларының жұмысын басқаратын арнайы
программа.
Компьютерде өнделетін информация магниттік дискілерде сақталады.
Магниттік дискідегі, не басқа информация сактауға арналған
компьютерліқ жабдықтағы информация сақталатын атауы бар орынды файл деп
атайды. Сонымен, барлық программаларды файл деп санауға болады.
Файлдын толық атауы файл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz