Колбиннің құйтырқы саясаты
1 Колбин Геннадий Васильевич
2 Жастардың алаңға шығу себептері
2 Жастардың алаңға шығу себептері
Колбин Геннадий Васильевич (7.5.1927, Свердлов облысы Нижний Тагил қаласы – 19.1.1998, Мәскеу қаласы) – саяси қайраткер. Қазақстан КП ОК-нің 1-хатшысы (1986 – 89). Нижний Тагил Тау металлургия техникумын (1947), Урал политехникалық институтын (1955) бітірген. 1947 – 54 ж. және 1957 – 58 ж. Нижний Тагилдегі қорғаныс кәсіпорнында конструктор-технолог, технология бюроның бастығы, бас инженердің орынбасары, 1956 – 57 ж. Урал политехникалық институтында аспирант болды.
1959 – 70 ж. Нижний Тагилдегі Ленин ауданында екінші, бірінші хатшы, қалалық партия ұйымының екінші, бірінші хатшысы, 1970 – 75 ж. Свердловск облысы партия комитетінің үшінші, екінші хатшысы, 1975 – 83 ж. Грузия Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы, 1983 – 86 ж. Ульяновск облысы партия комитетінің бірінші хатшысы болып істеді.
1986 – 89 ж. Қазақстан Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы, 1989 – 90 ж. КСРО Халықтық Бақылау комитетінің төрағасы қызметтерін атқарды. Колбин Қазақстанда Д.А. Қонаевтың орнына келді. Оның билігі кезіндегі қысымда қазақтардың ұлттық санасы көтеріліп, 1986 ж. Желтоқсан көтерілісі мен 1989 ж. Жаңаөзен оқиғасы белең алды.Қазақтар республикадағы жетекші ұлтқа айнала бастады. Колбин жергілікті халықтың саяси белсенділігін төмендету үшін жазалау шараларын күшейтті (Қылмыстық жауапкершілікке тарту, жұмыстан, оқудан шығару, тағы басқалар). Бірақ бұл шаралар еш нәтиже бермеді. Қазақстандағы саяси жағдайдың одан әрі ушығуынан қауіптенген КОКП ОК К-ді Мәскеуге алдыртып, орнына Н.Назарбаевты қоюға мәжбүр болды. Екі рет Ленин, Октябрь революциясы, екі рет Еңбек Қызыл Ту, “Құрмет белгісі” ордендерімен, медальдар мен марапатталған.
1959 – 70 ж. Нижний Тагилдегі Ленин ауданында екінші, бірінші хатшы, қалалық партия ұйымының екінші, бірінші хатшысы, 1970 – 75 ж. Свердловск облысы партия комитетінің үшінші, екінші хатшысы, 1975 – 83 ж. Грузия Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы, 1983 – 86 ж. Ульяновск облысы партия комитетінің бірінші хатшысы болып істеді.
1986 – 89 ж. Қазақстан Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы, 1989 – 90 ж. КСРО Халықтық Бақылау комитетінің төрағасы қызметтерін атқарды. Колбин Қазақстанда Д.А. Қонаевтың орнына келді. Оның билігі кезіндегі қысымда қазақтардың ұлттық санасы көтеріліп, 1986 ж. Желтоқсан көтерілісі мен 1989 ж. Жаңаөзен оқиғасы белең алды.Қазақтар республикадағы жетекші ұлтқа айнала бастады. Колбин жергілікті халықтың саяси белсенділігін төмендету үшін жазалау шараларын күшейтті (Қылмыстық жауапкершілікке тарту, жұмыстан, оқудан шығару, тағы басқалар). Бірақ бұл шаралар еш нәтиже бермеді. Қазақстандағы саяси жағдайдың одан әрі ушығуынан қауіптенген КОКП ОК К-ді Мәскеуге алдыртып, орнына Н.Назарбаевты қоюға мәжбүр болды. Екі рет Ленин, Октябрь революциясы, екі рет Еңбек Қызыл Ту, “Құрмет белгісі” ордендерімен, медальдар мен марапатталған.
1. Маданов. Ұлы дала тарихы, Алматы, 1998 ж.
2. Қазақстан тарихы Очерктер. Алматы 1999 ж.
3. Мусин Ч. Қазақстан тарихы, Алматы 2003 ж.
4. Қазақ ССР тарихы, 4-том. Алматы, 1985 ж.
5 Аяганов Б., Государство Казахстан: эволюция общественных систем, А., 1993; Первые лица государства: политические портреты (с точки зрения истории и современности), А., 1998; Ғали Ә., Кеңес дәуіріндегі Қазақстанның бірінші басшылары, Аст., 2001.
2. Қазақстан тарихы Очерктер. Алматы 1999 ж.
3. Мусин Ч. Қазақстан тарихы, Алматы 2003 ж.
4. Қазақ ССР тарихы, 4-том. Алматы, 1985 ж.
5 Аяганов Б., Государство Казахстан: эволюция общественных систем, А., 1993; Первые лица государства: политические портреты (с точки зрения истории и современности), А., 1998; Ғали Ә., Кеңес дәуіріндегі Қазақстанның бірінші басшылары, Аст., 2001.
Колбин Геннадий Васильевич
Колбин Геннадий Васильевич (7.5.1927, Свердлов облысы Нижний Тагил
қаласы – 19.1.1998, Мәскеу қаласы) – саяси қайраткер. Қазақстан КП ОК-нің 1-
хатшысы (1986 – 89). Нижний Тагил Тау металлургия техникумын (1947), Урал
политехникалық институтын (1955) бітірген. 1947 – 54 ж. және 1957 – 58 ж.
Нижний Тагилдегі қорғаныс кәсіпорнында конструктор-
технолог, технология бюроның бастығы, бас инженердің орынбасары, 1956 – 57
ж. Урал политехникалық институтында аспирант болды.
1959 – 70 ж. Нижний Тагилдегі Ленин ауданында екінші, бірінші
хатшы, қалалық партия ұйымының екінші, бірінші хатшысы, 1970 – 75 ж.
Свердловск облысы партия комитетінің үшінші, екінші хатшысы, 1975 – 83
ж. Грузия Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы, 1983 – 86 ж. Ульяновск облысы
партия комитетінің бірінші хатшысы болып істеді.
1986 – 89 ж. Қазақстан Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы, 1989 – 90 ж.
КСРО Халықтық Бақылау комитетінің төрағасы қызметтерін атқарды.
Колбин Қазақстанда Д.А. Қонаевтың орнына келді. Оның билігі кезіндегі
қысымда қазақтардың ұлттық санасы көтеріліп, 1986 ж. Желтоқсан көтерілісі
мен 1989 ж. Жаңаөзен оқиғасы белең алды.Қазақтар республикадағы жетекші
ұлтқа айнала бастады. Колбин жергілікті халықтың саяси белсенділігін
төмендету үшін жазалау шараларын күшейтті (Қылмыстық жауапкершілікке тарту,
жұмыстан, оқудан шығару, тағы басқалар). Бірақ бұл шаралар еш нәтиже
бермеді. Қазақстандағы саяси жағдайдың одан әрі ушығуынан қауіптенген КОКП
ОК К-ді Мәскеуге алдыртып, орнына Н.Назарбаевты қоюға мәжбүр болды. Екі
рет Ленин, Октябрь революциясы, екі рет Еңбек Қызыл Ту, “Құрмет
белгісі” ордендерімен, медальдар мен марапатталған.
1985 жылдың дерегі бойынша Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесінде қазақтар
үлесі – 36 пайыз, орыстар – 40,8 пайыз болды. Кеңес өкіметі жылдарында
республиканың бірде-бір өкілін коммунистер мен халық сайлаған жоқ, оларды
орталық тағайындап, іс-қимылын өздері бақылап отырды. Ақыры Қазақстанда
шексіз билікке ие болған және орталық мүддесін қорғайтын Г.Колбиннің кезегі
келгенде халықтың шыдамы түгесілгендей еді. Наразылық бұрқ ете түсіп, бітеу
жараның аузы ашылды да кетті.
Қазақстанның жоғарғы органдарына орталықтан басшы кадрлар жіберу
кеңінен орын алды. Оларды қызметке жібергенде жергілікті жердің пікірі,
республиканың тарихи жағдайы, оның салт-дәстүрі есепке алынбады. Мұндай
жағдай 1986 жылғы 16 желтоқсан күні Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы Д. А. Қонаевты орнынан алған кезде айырықша
көзге түсті. Пленум мәжілісі небары 18 минутқа созылды. Осы уақыт ішінде
Қазақстан Компартиясының бiрінші хатшысы Д. А. Қонаев қызметінен алынып,
оның орнына Мәскеу жіберген Г. В. Колбин сайланды.
Мұның өзі қайта құру мен демократиядан үлкен үміт күтіп отырған республика
халқының, соның ішінде қазақ жастарының наразылығын туғызды. Пленум
өткеннен кейін екінші күні Орталық партия Комитеті үйі алдындағы алаңға
өздерінің Пленум шешімімен келіспейтіндігін білдіру үшін жұмысшы және
студент жастар, оқушылар, т.б. жиналды. Олардың қолдарында ұстаған
ұрандарының арасында "Әр халықтың өз ұлттық көсемі болу керек" деген ұран
бар еді. Мұндай көсемнің Қазақстанда тұратын орыс халқы өкілдерінен де
мүмкін екендігі айтылды. Міне, осындай күрделі жағдайда Г. В. Колбин партия
Орталық Комитетінің бюро мәжілісін шақыртып, оған С.М. Мұқашев, Н.Ә.
Назарбаев, З.К. Камалиденов, О.С. Мирошхин, М.С. Меңдібаев, А.П. Рыбников,
Л.Е. Даулетова, В.Н. Лобов, т. б. қатынасты. Бірақ олар алаңға шыққан
жастардың жүрегіне жол таба алмады.
Негізінде алаңға бейбіт жастар шықты. Жалпы күш көрсетеміз деген ой
олардың санасында да жоқ еді. Бірақ наразылық білдірді. Көтерген
үнқағаздары болды. Ленин идеясы жасасын! деген үнқағаз ұстағандардың өзі
де жауапқа тартылды.
Жастардың алаңға шығу себептері әртүрлі. Олардың, кейбіреулері мұнда
талай жылдар бойғы шовинистік кеудемсоқтыққа өкпе-наразылығын білдіргілері
келсе, басқалары “ұлттық намысты қорғау” ұранына еліктей аттанды. Шеру
саяси сипатта өтті және ол басқа халықтарға, соның ішінде орыстарға қарсы
бағытталмады.
17 желтоқсанның кешіне дейін шеруге қатысушылар шектен шықпады, ешбір
заңды бұзбады. Осы арада ерекше айта кететін бір жәйт, алаңда қазақ жастары
басым болғанымен, олардың қатарында орыс, украин, ұйғыр және басқа
ұлттардың өкілдері де болды. Оны сол кездегі ішкі істер органдары тіркеген
тізім де растайды.
Оқиғаның ушығуына, оның тым ауыр сипат алуына деген басты кінәні саяси
айтыстан қашқақтаған, нақты жағдайда біліксіздік танытқан партия мен үкімет
органдарының шенеуніктеріне арту керек. Соның салдарынан құқық қорғау
органдары мен милицияға қара күш қолдануға рұқсат берілді. Ақыры оқиға
кезінде әр ұлттың өкілдерінен тұратын 2401 адам ұсталды. Бұлардың ішінде
Алматының соттары 326 адамды әкімшілік жазаға кесті, қылмыстық тәртіп
бойынша – 99 жас сотталды, екі адам ату жазасына тартылды. Тек қана
Желтоқсан оқиғасына байланысты Қарағанды университетінен 25 студент
комсомолдан шығарылып, 11-і университеттен қуылды.
Алматы сәулет-құрылыс институтының бұрынғы студенті Қ.Рысқұлбеков
түрмеде қаза тапты. Студент қыз Л.Асанова жұмбақ жағдайда көз жұмды. Мұндай
қайғылы мысалдар аз емес.
Билік басындағылар 1986 жылғы көтеріліс кезінде әдейі арандатушы топ
құрып оларды жастарды ортасына жіберген. Олар әдейі күпәйке киіп: қашанға
дейін осыған төзе береміз, орыстар қашанға дейін бізді басына береді деп
өзеуреп, әскерлерге қарсы мұз лақтырып, бір жағы бұзақылық көрсетіп тұрған.
Бұл қасақана ұйымдастырылған топ мүшелері Метель операциясына сай құрылып
арнайы арандату арқылы ұлттардың арасына жік салу арқылы көтерілісті басу
ісімен жүзеге асырылған зымиян жоспардан туындаған еді.
Ал Метель операциясы 1986 жылғы желтоқсаннан бір жыл екі ай бұрын
алдын ала ойластырылған еді. Бірақ ол операцияны жүзеге асыратындай жер
болмаған соң ол босқа жатып қалған. Ал Алматыда бейбіт жастар шеруі жүріп
жатқан кезде КСРО Қауіпсіздік Кеңесінің төрағасы Чебриков М. Горбачевке
жолығып Метель операциясын қолдануға ауызша рұқсат алған. Бұдан кейін
бейбіт жастардың шеруі неге айналғанын қазір бәріміз білеміз. Ал сол күні
Алматыға ұшып келген КСРО Қауіпсіздік комитеті төрағасының бірінші
орынбасары Бобков пен КСРО ішкі істер министрінің орынбасары Елисов
Метель операциясын сынау үшін, Алматыда жаппай күш көрсетуге көшті.
Колбиннің құйтырқы саясаты
Алдын ала ойластырылған үлкен күш Желтоқсан көтерілісі кезінде
жастарға қасақана жұмылдырылды. Күш қолдану үшін оған негіз болу керек қой.
Сондықтан алаңға шыққандарды маскүнемдер, нашақорлар және бұзақылар еді
дегізу қажет болды. Колбиннің тапсырмасымен Желтоқсан көтерілісі қарсаңында
зауыттар түні бойы жұмыс істеп темір таяқ кесіп дайындаған. Қазақтың
жігіттері ондай қаруды қолданудан бас тартқан. Сөйтіп, жастарға күш
көрсеткен қарулы топ, негізінен орыс жасақшылары болып шықты. Олардың
көпшілігі қызып кетіп, садизмге беріліп, көше-көшеде жолыққан, ешкімде
шаруасы жоқ бейкүнә адамдардың өзін ұрып-соғып таяққа жығып, қорлаған.
Осылайша екі ұлт ашықтан-ашық бір-біріне қарсы қойылды.
Алаңда болып жатқан жағдай, республика басшыларының, соның ішінде Г.В.
Колбиннің ойында қазақ жастарының арасында елдегі социалистік құрылысқа
қарсы астыртын әрекет, ұлтшыл ұйым бар деген пайымдау мен арам пиғылды
туғызды. Бірақ ондай ұйымның бар-жоқтығы кейін қанша тексерсе де
анықталмады. Алаңда жиналған халық пен милиция және әскерлер арасында
қақтығысулар жүрді. Ереуілге қатысушылар таспен, таяқпен қаруланып
жазалаушыларға қарсылық көрсетті. Олар жастарды мұздай суға тоғыту үшін
алаңға әкелінген бірнеше өрт сөндіргіш машиналарды өртеп жіберді.
Қақтығысудың барысында Е. Сыпатаев және С. Савицкий деген азаматтар қаза
тапты. Осыған байланысты үкімет органдары алаңға шығушыларға қарсы күш
қолдана бастады. Алматыға басқа жерлерден арнайы әскери бөлімдер әкелінді.
Иә, ақыры қазақты ұлтшыл атандырып КОКП Орталық комитетінің қазақ
ұлтшылдығы туралы арнайы шығарған қаулысы дүниеге келді. 1987 жылғы шілдеде
КОКП Орталық Комитеті "Қазақ республикалық партия ұйымдарының еңбекшілерге
интернационалдық және патриоттық тәрбие беру жұмысы туралы" арнайы қаулы
қабылдады. Онда 1986 жылғы желтоқсандағы оқиға Қазақстандағы ұлтшылдықтың
көрінісі деп бағаланды. Бірақ кейіннен бұл шешім қате деп табылды. Өйткені
қазақ халқы ешуақытта ұлтшыл болып көрген емес еді. Мәселені әрі қарай
тексеріп, болған фактілерді Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі жанынан арнайы
құрылған Мұхтар Шаханов бастаған комиссия егжей-тегжейлі тексерді. Оның
барысында, қазіргі кезеңнің талабымен қарағанда, алғаш рет демократия және
жариялылық жағдайындағы халықтың еркіндік үшін көтерген талабы мен ескі
партиялық ойлау арасындағы қақтығыстың болғандығы ашып көрсетілді.
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы шеруінің түрі ұлттық
болғанымен ұлтшылдық емес еді. Ол басқа халықтарға, соның ішінде орыс
халқына қарсы бағытталмаған болатын. Шеру саяси сипаттағы бейбіт
демонстрация еді, мемлекеттік құрылысты құлатуға шақырған жоқты. Бірақ
республиканың және орталықтың партиялық-бюрократиялық құрылымы тарапынан ол
экстремистік пиғылдағы ұлтшыл жастар тобының бүлігі деп бағаланды. Жүйе оны
"Қазақ ұлтшылдығы" деп айыптауға дейін барды.
Осыған байланысты 1987 жылғы 14 наурызда өткен Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитеті Пленумының шешіміне сәйкес партия ұйымдарында тазалау
басталды. Атап айтқанда, өздерінің жіберген қателіктерін ашық мойындау,
номенклатуралық жетекші қызметкерлерге мінездеме беруді жаңарту, бастауыш
партия ұйымдарында жеке коммунистердің, ал жетекші қызметкерлердің өз
қызмет орындарында, тұратын жерлерде есептері тыңдалды. Есеп беру
барысында, тек 1987 жылы облыстық партия комитеттерінде істейтін жауапты
қызметкерлердің 28 пайызы, ал қалалық және аудандық партия комитеттерінің
әрбір үшінші қызметкері жұмыстан босатылды. Олардың әрбір оныншысы қызметте
жіберілген кемшіліктері үшін деген мінездемемен орын алынды. Мұндай тазарту
жұмыстары сондай-ақ кеңес, кәсіподақ, комсомол органдарында да кеңінен
жүргізілді.
Желтоқсан оқиғасы бойынша тергеу барысында 99 адам сотталды, 264 адам
жоғары оқу орындарынан, 758 адам комсомолдан шығарылды. 1164 БЛКЖО
мүшесіне, 210 партия мүшесіне әртүрлі жаза берілді, 52 адам КОКП қатарынан
шығарылды. Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулық сақтау және Көлік
министрліктерінен 309 адам жұмыстан босатылды, жоғары оқу орындарының 12
ректоры қызметінен алынды.
Желтоқсан оқиғасына ұлт-азаттық саяси қозғалыс деген баға беріліп
отыр. Бұл – қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын көтеріліс. Қазақ
халқы өзінің тәуелсіздігі, мемлекеттілігі үшін қай заманда болсын,
қозғалысын еш уақытта тоқтатпаған. Бұл - соның айғағы. Егемендікке жетудің
жолында жасалған көп қадамның бірі осы Желтоқсан көтерілісі. Шындығы, бұл –
ұлт-азаттық күрес. Өйткені бұған тек қазақтар ғана қатысты. Оған саяси
дегенді қосуымыз керек. Бұл жердегі қойылған талап – билік басында қазақ
отыруы тиіс.
Жергілікті кадрларды қуғынға салған Г.В. Колбин Орталық партия
Комитеті бюро мүшелерінің пікірімен санаспады, олардың талаптарын
қабылдамады, мәселелерді көп жағдайда өз еркімен шешті. 1989 жылы наурыз
айында Г. В. Колбин Халықтық бақылау комитетінің төрағасы болып
тағайындалып Мәскеуге кетті. Оның орнына сол жылғы шілдеде Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып Н. Ә. Назарбаев
сайланды.
Бір ерекше айтып кететін жағдай, қайта құру жағдайында бұқаралық
хабарлама органдары елдегі, соның ішінде Қазақстанда болып жатқан
жағдайларды, өзгерістерді ешқандай бүкпесіз ашық жариялап отырды. Әсіресе,
республикада орын алған әлеуметтік және ұлттық қайшылықтар жөнінде жан-
жақты айтылды. Соның арқасында еңбекшілердің азаматтық және ұлттық сана-
сезімі едәуір өсті. Халық арасында орын алған жұмыссыздық, балалар өлімі,
халықтың мәдени-тұрмыстық, үй-жай жөнінде әлеуметтік зерттеулер жүргізіліп,
оның қорытындылары ашық жарияланып отырды. Мұның өзі бұқара халықтың саяси-
әлеуметтік белсенділігін күшейтуге көмектесті.
Қайта құру барысында қазақ халқы өзінің тарихы, ұлттық қайта даму, ана
тілі, мемлекеттік егемендік алу жөнінде талаптарын қоя бастады, бұл
мәселелер жаңа қырынан көрініс тапты.
М.ШАХАНОВ: Бір ғажабы, Колбиннің тікелей тапсырмасымен, сол домалақ
арыздарды алға тұтып үш жазушыдан және төрт саясаткерден мен туралы пікір
жаздырып алыпты. Софы мені тасқа басылған, бірақ қағаз соңында аты-жөні
мүлде көрсетілмеген үш жазушының пікірімен таныстырды. Бұлай таныстыру сол
тұста Орталық Комитетте үрдіске айналса керек. Бір жазушы мені жамандыққа
қимай, мүмкіндігінше қолдауға тырысыпты. Ал екі қаламгер мен сорлыны тілі
жеткенше жамандап, қоғамдағы аса қауіпті хж-ның, яғни халық жауының
қатарына қосыпты. Соңғы екеуінің пікірлерін оқып отырып, қатты
толқығандықтан ба, қан қысымым көтеріліп кетті. Біраз уақыт маңдайымды
сипап үнсіз қалдым. Сосын: Ей, Софы, құрдас әрі рухтас едік қой. Мені
қазір апарып қамаса да, мыналардың кім екенін біліп өлейін. Ешкімге
тісімнен шығармауға уәде етейін, көрсетесің бе? дегенімде, Софы азаматтық
жасап, алдыма аты-жөні жазылып, қолы қойылған үш адамның пікірін тастай
салды. Біріншісін, яғни мені қолдап жазған адамның кім екенін айтуға болар.
Топырағы торқа болғыр, кейіннен марқұм боп кеткен, белгілі жазушы, Жұлдыз
журналының бас редакторы Бекежан Тілегенов екен. Бүкіл ғұмырымда өзімен
жарты кесе шайды бірге ішіп көрмесем де, мені шамасы жеткенше қорғапты. Ана
екеуінің түрін түстеп, атын атауға Софыға берген уәдем бойынша, хақым жоқ.
Бірақ екеуі де бүкіл халық сыйлайтын тұлғалар. Бірі бес-алты жыл өткен
соң: Мұхтар, кейінгі жылдары сенің маған деген көзқарасың күрт өзгеріп
кетті. Баяғы Колбин кезінде Орталық Комитеттегі біреулер маған доқ
көрсетіп, әрі ешкімге айтпаймыз деп сен туралы бір қағаз жаздырып алып
еді. Байқауымша, сол қағазды сен оқып қойған сияқтысың. Кешіруге күш тапсаң
кешір, пенделік қой..., – деді. Онысына да рахмет. Екінші ағам күні бүгінге
дейін құпия қағаз туралы мені ештеңе білмейді деп ойлайды.
М.ШАХАНОВ: Кремльдегі Съездер Сарайының мінбесінен қайткен күнде де
нақ сол оқиғадан бір жыл бұрын Қазақстан Жазушылар Одағының Пленумында
Алматыдағы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы төңірегіндегі әділетсіздіктер
туралы сөйлеген сөзімнің негізгі нұсқасын қайталап айтуға жанталастым.
Алғашқылардың бірі боп сөзге жазылдым. Бірақ менен екі-үш күн, тіпті бір
апта кейін жазылған Қазақстандық депутаттар да сөз алып кетті. Арамыздағы
бір депутат екі дүркін сөйлеп үлгерді. Үш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Колбин Геннадий Васильевич (7.5.1927, Свердлов облысы Нижний Тагил
қаласы – 19.1.1998, Мәскеу қаласы) – саяси қайраткер. Қазақстан КП ОК-нің 1-
хатшысы (1986 – 89). Нижний Тагил Тау металлургия техникумын (1947), Урал
политехникалық институтын (1955) бітірген. 1947 – 54 ж. және 1957 – 58 ж.
Нижний Тагилдегі қорғаныс кәсіпорнында конструктор-
технолог, технология бюроның бастығы, бас инженердің орынбасары, 1956 – 57
ж. Урал политехникалық институтында аспирант болды.
1959 – 70 ж. Нижний Тагилдегі Ленин ауданында екінші, бірінші
хатшы, қалалық партия ұйымының екінші, бірінші хатшысы, 1970 – 75 ж.
Свердловск облысы партия комитетінің үшінші, екінші хатшысы, 1975 – 83
ж. Грузия Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы, 1983 – 86 ж. Ульяновск облысы
партия комитетінің бірінші хатшысы болып істеді.
1986 – 89 ж. Қазақстан Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы, 1989 – 90 ж.
КСРО Халықтық Бақылау комитетінің төрағасы қызметтерін атқарды.
Колбин Қазақстанда Д.А. Қонаевтың орнына келді. Оның билігі кезіндегі
қысымда қазақтардың ұлттық санасы көтеріліп, 1986 ж. Желтоқсан көтерілісі
мен 1989 ж. Жаңаөзен оқиғасы белең алды.Қазақтар республикадағы жетекші
ұлтқа айнала бастады. Колбин жергілікті халықтың саяси белсенділігін
төмендету үшін жазалау шараларын күшейтті (Қылмыстық жауапкершілікке тарту,
жұмыстан, оқудан шығару, тағы басқалар). Бірақ бұл шаралар еш нәтиже
бермеді. Қазақстандағы саяси жағдайдың одан әрі ушығуынан қауіптенген КОКП
ОК К-ді Мәскеуге алдыртып, орнына Н.Назарбаевты қоюға мәжбүр болды. Екі
рет Ленин, Октябрь революциясы, екі рет Еңбек Қызыл Ту, “Құрмет
белгісі” ордендерімен, медальдар мен марапатталған.
1985 жылдың дерегі бойынша Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесінде қазақтар
үлесі – 36 пайыз, орыстар – 40,8 пайыз болды. Кеңес өкіметі жылдарында
республиканың бірде-бір өкілін коммунистер мен халық сайлаған жоқ, оларды
орталық тағайындап, іс-қимылын өздері бақылап отырды. Ақыры Қазақстанда
шексіз билікке ие болған және орталық мүддесін қорғайтын Г.Колбиннің кезегі
келгенде халықтың шыдамы түгесілгендей еді. Наразылық бұрқ ете түсіп, бітеу
жараның аузы ашылды да кетті.
Қазақстанның жоғарғы органдарына орталықтан басшы кадрлар жіберу
кеңінен орын алды. Оларды қызметке жібергенде жергілікті жердің пікірі,
республиканың тарихи жағдайы, оның салт-дәстүрі есепке алынбады. Мұндай
жағдай 1986 жылғы 16 желтоқсан күні Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы Д. А. Қонаевты орнынан алған кезде айырықша
көзге түсті. Пленум мәжілісі небары 18 минутқа созылды. Осы уақыт ішінде
Қазақстан Компартиясының бiрінші хатшысы Д. А. Қонаев қызметінен алынып,
оның орнына Мәскеу жіберген Г. В. Колбин сайланды.
Мұның өзі қайта құру мен демократиядан үлкен үміт күтіп отырған республика
халқының, соның ішінде қазақ жастарының наразылығын туғызды. Пленум
өткеннен кейін екінші күні Орталық партия Комитеті үйі алдындағы алаңға
өздерінің Пленум шешімімен келіспейтіндігін білдіру үшін жұмысшы және
студент жастар, оқушылар, т.б. жиналды. Олардың қолдарында ұстаған
ұрандарының арасында "Әр халықтың өз ұлттық көсемі болу керек" деген ұран
бар еді. Мұндай көсемнің Қазақстанда тұратын орыс халқы өкілдерінен де
мүмкін екендігі айтылды. Міне, осындай күрделі жағдайда Г. В. Колбин партия
Орталық Комитетінің бюро мәжілісін шақыртып, оған С.М. Мұқашев, Н.Ә.
Назарбаев, З.К. Камалиденов, О.С. Мирошхин, М.С. Меңдібаев, А.П. Рыбников,
Л.Е. Даулетова, В.Н. Лобов, т. б. қатынасты. Бірақ олар алаңға шыққан
жастардың жүрегіне жол таба алмады.
Негізінде алаңға бейбіт жастар шықты. Жалпы күш көрсетеміз деген ой
олардың санасында да жоқ еді. Бірақ наразылық білдірді. Көтерген
үнқағаздары болды. Ленин идеясы жасасын! деген үнқағаз ұстағандардың өзі
де жауапқа тартылды.
Жастардың алаңға шығу себептері әртүрлі. Олардың, кейбіреулері мұнда
талай жылдар бойғы шовинистік кеудемсоқтыққа өкпе-наразылығын білдіргілері
келсе, басқалары “ұлттық намысты қорғау” ұранына еліктей аттанды. Шеру
саяси сипатта өтті және ол басқа халықтарға, соның ішінде орыстарға қарсы
бағытталмады.
17 желтоқсанның кешіне дейін шеруге қатысушылар шектен шықпады, ешбір
заңды бұзбады. Осы арада ерекше айта кететін бір жәйт, алаңда қазақ жастары
басым болғанымен, олардың қатарында орыс, украин, ұйғыр және басқа
ұлттардың өкілдері де болды. Оны сол кездегі ішкі істер органдары тіркеген
тізім де растайды.
Оқиғаның ушығуына, оның тым ауыр сипат алуына деген басты кінәні саяси
айтыстан қашқақтаған, нақты жағдайда біліксіздік танытқан партия мен үкімет
органдарының шенеуніктеріне арту керек. Соның салдарынан құқық қорғау
органдары мен милицияға қара күш қолдануға рұқсат берілді. Ақыры оқиға
кезінде әр ұлттың өкілдерінен тұратын 2401 адам ұсталды. Бұлардың ішінде
Алматының соттары 326 адамды әкімшілік жазаға кесті, қылмыстық тәртіп
бойынша – 99 жас сотталды, екі адам ату жазасына тартылды. Тек қана
Желтоқсан оқиғасына байланысты Қарағанды университетінен 25 студент
комсомолдан шығарылып, 11-і университеттен қуылды.
Алматы сәулет-құрылыс институтының бұрынғы студенті Қ.Рысқұлбеков
түрмеде қаза тапты. Студент қыз Л.Асанова жұмбақ жағдайда көз жұмды. Мұндай
қайғылы мысалдар аз емес.
Билік басындағылар 1986 жылғы көтеріліс кезінде әдейі арандатушы топ
құрып оларды жастарды ортасына жіберген. Олар әдейі күпәйке киіп: қашанға
дейін осыған төзе береміз, орыстар қашанға дейін бізді басына береді деп
өзеуреп, әскерлерге қарсы мұз лақтырып, бір жағы бұзақылық көрсетіп тұрған.
Бұл қасақана ұйымдастырылған топ мүшелері Метель операциясына сай құрылып
арнайы арандату арқылы ұлттардың арасына жік салу арқылы көтерілісті басу
ісімен жүзеге асырылған зымиян жоспардан туындаған еді.
Ал Метель операциясы 1986 жылғы желтоқсаннан бір жыл екі ай бұрын
алдын ала ойластырылған еді. Бірақ ол операцияны жүзеге асыратындай жер
болмаған соң ол босқа жатып қалған. Ал Алматыда бейбіт жастар шеруі жүріп
жатқан кезде КСРО Қауіпсіздік Кеңесінің төрағасы Чебриков М. Горбачевке
жолығып Метель операциясын қолдануға ауызша рұқсат алған. Бұдан кейін
бейбіт жастардың шеруі неге айналғанын қазір бәріміз білеміз. Ал сол күні
Алматыға ұшып келген КСРО Қауіпсіздік комитеті төрағасының бірінші
орынбасары Бобков пен КСРО ішкі істер министрінің орынбасары Елисов
Метель операциясын сынау үшін, Алматыда жаппай күш көрсетуге көшті.
Колбиннің құйтырқы саясаты
Алдын ала ойластырылған үлкен күш Желтоқсан көтерілісі кезінде
жастарға қасақана жұмылдырылды. Күш қолдану үшін оған негіз болу керек қой.
Сондықтан алаңға шыққандарды маскүнемдер, нашақорлар және бұзақылар еді
дегізу қажет болды. Колбиннің тапсырмасымен Желтоқсан көтерілісі қарсаңында
зауыттар түні бойы жұмыс істеп темір таяқ кесіп дайындаған. Қазақтың
жігіттері ондай қаруды қолданудан бас тартқан. Сөйтіп, жастарға күш
көрсеткен қарулы топ, негізінен орыс жасақшылары болып шықты. Олардың
көпшілігі қызып кетіп, садизмге беріліп, көше-көшеде жолыққан, ешкімде
шаруасы жоқ бейкүнә адамдардың өзін ұрып-соғып таяққа жығып, қорлаған.
Осылайша екі ұлт ашықтан-ашық бір-біріне қарсы қойылды.
Алаңда болып жатқан жағдай, республика басшыларының, соның ішінде Г.В.
Колбиннің ойында қазақ жастарының арасында елдегі социалистік құрылысқа
қарсы астыртын әрекет, ұлтшыл ұйым бар деген пайымдау мен арам пиғылды
туғызды. Бірақ ондай ұйымның бар-жоқтығы кейін қанша тексерсе де
анықталмады. Алаңда жиналған халық пен милиция және әскерлер арасында
қақтығысулар жүрді. Ереуілге қатысушылар таспен, таяқпен қаруланып
жазалаушыларға қарсылық көрсетті. Олар жастарды мұздай суға тоғыту үшін
алаңға әкелінген бірнеше өрт сөндіргіш машиналарды өртеп жіберді.
Қақтығысудың барысында Е. Сыпатаев және С. Савицкий деген азаматтар қаза
тапты. Осыған байланысты үкімет органдары алаңға шығушыларға қарсы күш
қолдана бастады. Алматыға басқа жерлерден арнайы әскери бөлімдер әкелінді.
Иә, ақыры қазақты ұлтшыл атандырып КОКП Орталық комитетінің қазақ
ұлтшылдығы туралы арнайы шығарған қаулысы дүниеге келді. 1987 жылғы шілдеде
КОКП Орталық Комитеті "Қазақ республикалық партия ұйымдарының еңбекшілерге
интернационалдық және патриоттық тәрбие беру жұмысы туралы" арнайы қаулы
қабылдады. Онда 1986 жылғы желтоқсандағы оқиға Қазақстандағы ұлтшылдықтың
көрінісі деп бағаланды. Бірақ кейіннен бұл шешім қате деп табылды. Өйткені
қазақ халқы ешуақытта ұлтшыл болып көрген емес еді. Мәселені әрі қарай
тексеріп, болған фактілерді Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі жанынан арнайы
құрылған Мұхтар Шаханов бастаған комиссия егжей-тегжейлі тексерді. Оның
барысында, қазіргі кезеңнің талабымен қарағанда, алғаш рет демократия және
жариялылық жағдайындағы халықтың еркіндік үшін көтерген талабы мен ескі
партиялық ойлау арасындағы қақтығыстың болғандығы ашып көрсетілді.
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы шеруінің түрі ұлттық
болғанымен ұлтшылдық емес еді. Ол басқа халықтарға, соның ішінде орыс
халқына қарсы бағытталмаған болатын. Шеру саяси сипаттағы бейбіт
демонстрация еді, мемлекеттік құрылысты құлатуға шақырған жоқты. Бірақ
республиканың және орталықтың партиялық-бюрократиялық құрылымы тарапынан ол
экстремистік пиғылдағы ұлтшыл жастар тобының бүлігі деп бағаланды. Жүйе оны
"Қазақ ұлтшылдығы" деп айыптауға дейін барды.
Осыған байланысты 1987 жылғы 14 наурызда өткен Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитеті Пленумының шешіміне сәйкес партия ұйымдарында тазалау
басталды. Атап айтқанда, өздерінің жіберген қателіктерін ашық мойындау,
номенклатуралық жетекші қызметкерлерге мінездеме беруді жаңарту, бастауыш
партия ұйымдарында жеке коммунистердің, ал жетекші қызметкерлердің өз
қызмет орындарында, тұратын жерлерде есептері тыңдалды. Есеп беру
барысында, тек 1987 жылы облыстық партия комитеттерінде істейтін жауапты
қызметкерлердің 28 пайызы, ал қалалық және аудандық партия комитеттерінің
әрбір үшінші қызметкері жұмыстан босатылды. Олардың әрбір оныншысы қызметте
жіберілген кемшіліктері үшін деген мінездемемен орын алынды. Мұндай тазарту
жұмыстары сондай-ақ кеңес, кәсіподақ, комсомол органдарында да кеңінен
жүргізілді.
Желтоқсан оқиғасы бойынша тергеу барысында 99 адам сотталды, 264 адам
жоғары оқу орындарынан, 758 адам комсомолдан шығарылды. 1164 БЛКЖО
мүшесіне, 210 партия мүшесіне әртүрлі жаза берілді, 52 адам КОКП қатарынан
шығарылды. Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулық сақтау және Көлік
министрліктерінен 309 адам жұмыстан босатылды, жоғары оқу орындарының 12
ректоры қызметінен алынды.
Желтоқсан оқиғасына ұлт-азаттық саяси қозғалыс деген баға беріліп
отыр. Бұл – қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын көтеріліс. Қазақ
халқы өзінің тәуелсіздігі, мемлекеттілігі үшін қай заманда болсын,
қозғалысын еш уақытта тоқтатпаған. Бұл - соның айғағы. Егемендікке жетудің
жолында жасалған көп қадамның бірі осы Желтоқсан көтерілісі. Шындығы, бұл –
ұлт-азаттық күрес. Өйткені бұған тек қазақтар ғана қатысты. Оған саяси
дегенді қосуымыз керек. Бұл жердегі қойылған талап – билік басында қазақ
отыруы тиіс.
Жергілікті кадрларды қуғынға салған Г.В. Колбин Орталық партия
Комитеті бюро мүшелерінің пікірімен санаспады, олардың талаптарын
қабылдамады, мәселелерді көп жағдайда өз еркімен шешті. 1989 жылы наурыз
айында Г. В. Колбин Халықтық бақылау комитетінің төрағасы болып
тағайындалып Мәскеуге кетті. Оның орнына сол жылғы шілдеде Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып Н. Ә. Назарбаев
сайланды.
Бір ерекше айтып кететін жағдай, қайта құру жағдайында бұқаралық
хабарлама органдары елдегі, соның ішінде Қазақстанда болып жатқан
жағдайларды, өзгерістерді ешқандай бүкпесіз ашық жариялап отырды. Әсіресе,
республикада орын алған әлеуметтік және ұлттық қайшылықтар жөнінде жан-
жақты айтылды. Соның арқасында еңбекшілердің азаматтық және ұлттық сана-
сезімі едәуір өсті. Халық арасында орын алған жұмыссыздық, балалар өлімі,
халықтың мәдени-тұрмыстық, үй-жай жөнінде әлеуметтік зерттеулер жүргізіліп,
оның қорытындылары ашық жарияланып отырды. Мұның өзі бұқара халықтың саяси-
әлеуметтік белсенділігін күшейтуге көмектесті.
Қайта құру барысында қазақ халқы өзінің тарихы, ұлттық қайта даму, ана
тілі, мемлекеттік егемендік алу жөнінде талаптарын қоя бастады, бұл
мәселелер жаңа қырынан көрініс тапты.
М.ШАХАНОВ: Бір ғажабы, Колбиннің тікелей тапсырмасымен, сол домалақ
арыздарды алға тұтып үш жазушыдан және төрт саясаткерден мен туралы пікір
жаздырып алыпты. Софы мені тасқа басылған, бірақ қағаз соңында аты-жөні
мүлде көрсетілмеген үш жазушының пікірімен таныстырды. Бұлай таныстыру сол
тұста Орталық Комитетте үрдіске айналса керек. Бір жазушы мені жамандыққа
қимай, мүмкіндігінше қолдауға тырысыпты. Ал екі қаламгер мен сорлыны тілі
жеткенше жамандап, қоғамдағы аса қауіпті хж-ның, яғни халық жауының
қатарына қосыпты. Соңғы екеуінің пікірлерін оқып отырып, қатты
толқығандықтан ба, қан қысымым көтеріліп кетті. Біраз уақыт маңдайымды
сипап үнсіз қалдым. Сосын: Ей, Софы, құрдас әрі рухтас едік қой. Мені
қазір апарып қамаса да, мыналардың кім екенін біліп өлейін. Ешкімге
тісімнен шығармауға уәде етейін, көрсетесің бе? дегенімде, Софы азаматтық
жасап, алдыма аты-жөні жазылып, қолы қойылған үш адамның пікірін тастай
салды. Біріншісін, яғни мені қолдап жазған адамның кім екенін айтуға болар.
Топырағы торқа болғыр, кейіннен марқұм боп кеткен, белгілі жазушы, Жұлдыз
журналының бас редакторы Бекежан Тілегенов екен. Бүкіл ғұмырымда өзімен
жарты кесе шайды бірге ішіп көрмесем де, мені шамасы жеткенше қорғапты. Ана
екеуінің түрін түстеп, атын атауға Софыға берген уәдем бойынша, хақым жоқ.
Бірақ екеуі де бүкіл халық сыйлайтын тұлғалар. Бірі бес-алты жыл өткен
соң: Мұхтар, кейінгі жылдары сенің маған деген көзқарасың күрт өзгеріп
кетті. Баяғы Колбин кезінде Орталық Комитеттегі біреулер маған доқ
көрсетіп, әрі ешкімге айтпаймыз деп сен туралы бір қағаз жаздырып алып
еді. Байқауымша, сол қағазды сен оқып қойған сияқтысың. Кешіруге күш тапсаң
кешір, пенделік қой..., – деді. Онысына да рахмет. Екінші ағам күні бүгінге
дейін құпия қағаз туралы мені ештеңе білмейді деп ойлайды.
М.ШАХАНОВ: Кремльдегі Съездер Сарайының мінбесінен қайткен күнде де
нақ сол оқиғадан бір жыл бұрын Қазақстан Жазушылар Одағының Пленумында
Алматыдағы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы төңірегіндегі әділетсіздіктер
туралы сөйлеген сөзімнің негізгі нұсқасын қайталап айтуға жанталастым.
Алғашқылардың бірі боп сөзге жазылдым. Бірақ менен екі-үш күн, тіпті бір
апта кейін жазылған Қазақстандық депутаттар да сөз алып кетті. Арамыздағы
бір депутат екі дүркін сөйлеп үлгерді. Үш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz