Қазақстан жеріндегі пайдалы қазбаларына жалпы шолу
Жоспары:
1. Тау жыныстар туралы түсінік.
2.Қазақстан жер қойнауында геологиялық даму кезеңіне сәйкес әр түрлі пайдалы қазбалар.
2.Қазақстанның геологиялық құрылысы мен даму ерекшеліктері.
3.Геохронологиялық кесте.
4.Пайдалы қазба кен орындары үш топқа бөлінеді: жанатын, рудалы және рудасыз.
5.Металлургия; қара металлургия, түсті металлургия.
1. Тау жыныстар туралы түсінік.
2.Қазақстан жер қойнауында геологиялық даму кезеңіне сәйкес әр түрлі пайдалы қазбалар.
2.Қазақстанның геологиялық құрылысы мен даму ерекшеліктері.
3.Геохронологиялық кесте.
4.Пайдалы қазба кен орындары үш топқа бөлінеді: жанатын, рудалы және рудасыз.
5.Металлургия; қара металлургия, түсті металлургия.
Петрография - таужыныстар туралы ғылым. Ол таужыныстардың кұрамын, құрылымын, бітімін, қасиеттерін, жатыс жағдайларын, жаралуы мен практикада қолданылуын зерттейді. Таужыныстар әр турлі геологиялық процестер нәтижесінде жер қыртысында немесе оның бетінде пайда болады. Олардың негізгі массасын кұрап, жаралу жағдайы мен қасиеттерін анықтайтындар – таужыныс жасаушы минералдар. Таужыныстарда сонымен қатар басқа сирек (акцессор) минералдар кездесуі мүмкін. олардың құрамы мен саны біршама тұрақсыз келеді.
Егер таужыныс таужыныс жасаушы минералдың белгілі бір агрегатынан ғана тұрса, ол бір минералды немесе мономинералды деп аталады. Мұндай таужыныстардың мысалы ретінде кальциттің кристалл түйірлі агрегатынан тұратын мәрмәрді айтуға болады. Егер таужынысқа бірнеше таужыныс жасаушы минерал кірсе, ол көп минералды немесе полиминералды деп аталады. Мұндай таужыныстардың мысалы ретінде құрамы кварц, калий-натрийлі далашпаттар мен қышқыл плагиоклаз, сонымен қатар биотит пен мұйіз алдамышынан тұратын гранитті айтуға болады.
Таужыныстардың құрылысын құрылымы мен бітімі аныктайды.
Құрылым - таужыныстардың құрылысын олардың минералдық құрамдас бөліктерінің кристалдылық дәрежесіне, абсолют және салыстырмалы өлшемдеріне, пішініне, өзара орналасуы мен бірігу тәсілдеріне байланысты сипаттайтын түсінік.
Бітім – таужынысты құрайтын минералдық агрегаттардың кеңістікте бағдарлану, өзара орналасу және кеңістікті толтыруы бойынша анықталып, оның біркелкілік және тұтастық дәрежесін сипаттайды. Бітімнің морфологиялык бірлігі - минералдық агрегат.
МАГМАЛЫҚ ТАУЖЫНЫСТАР
Аталуынан көрініп тұрғандай, магмалық таужыныстар маманың суынуы мен кристалдануы нәтижесінде жаралады. магма (грек. "магма" - қою зат, қамыр) - жоғары температуралы табиғи иондық силикат немесе алюмосиликат балқыма. Оның құрамына су және ұшпа компоненттер (фтор, хлор, бу, көмірқышқыл газы және т.б.) кіреді.
Жердің терең қойнауында жаралатын магмалық таужыныстар-интрузивтік немесе тереңдік деп аталады. Егер магма жер бегінде суыса, онда эффузивтік немесе төгілме таужыныстар еп аталады.
Магмалық таужыныстардың құрылымы және бітімі.
Ж аралу жағдайларына байланысты магма толық кейде жартылай кристалдануы мүмкін немесе шыны тәрізді массаға айналады.Осыған байланысты толық кристалды, жартылай кристалды және шыны құрылымдар бөлінеді. Олардың біріншісі - интрузиялық-таужыныстарға, екіншісі - эффузиялықтарға (және кейбір гипабиссал таужыныстарға), ал үшіншісі - жер бетінде жылдам қатайған лаваларға тән.
Интрузиялық таужыныстар
Гранит - орта түйірлі, кейде ірі және ұсақ түйірлі құрылымды, толық кристалды, теренде жаралған таужыныс.
Пегматит - ірі түйірлі, кейде пегматитті (графикалық) құрылымды далашпаттарға бай таужыныс. Құрамы бойынша гранит пегматит, сиенит пегматит және т.б. бөлінеді.
Эффузиялық таужыныстар
Гранит құрамды магманың жер бетіне төгілуі нәтижесінде липарит (риолит) - кайнотипті және липариттті порфир -палеотипті таужыныс жаралады.
Липарит (риолит) - порфирлі құрылымды төгілме таужыныс.
Орташа таужыныстар
Олар плагиоклаздар мен амфиболдардан (мүйізалдамышы) тұрады.Күңгірт түсті минералдарға карағанда ашық түсті минералдардың мөлшері көбірек (плагиоклаздар) болады.
Минералдардың мұндай ара қатынасы таужыныстардың жалпы сұрғылт түстілігін анықтайды. Төгілме таужыныстар арасында ең көп таралғаны - андезиттер.
Егер таужыныс таужыныс жасаушы минералдың белгілі бір агрегатынан ғана тұрса, ол бір минералды немесе мономинералды деп аталады. Мұндай таужыныстардың мысалы ретінде кальциттің кристалл түйірлі агрегатынан тұратын мәрмәрді айтуға болады. Егер таужынысқа бірнеше таужыныс жасаушы минерал кірсе, ол көп минералды немесе полиминералды деп аталады. Мұндай таужыныстардың мысалы ретінде құрамы кварц, калий-натрийлі далашпаттар мен қышқыл плагиоклаз, сонымен қатар биотит пен мұйіз алдамышынан тұратын гранитті айтуға болады.
Таужыныстардың құрылысын құрылымы мен бітімі аныктайды.
Құрылым - таужыныстардың құрылысын олардың минералдық құрамдас бөліктерінің кристалдылық дәрежесіне, абсолют және салыстырмалы өлшемдеріне, пішініне, өзара орналасуы мен бірігу тәсілдеріне байланысты сипаттайтын түсінік.
Бітім – таужынысты құрайтын минералдық агрегаттардың кеңістікте бағдарлану, өзара орналасу және кеңістікті толтыруы бойынша анықталып, оның біркелкілік және тұтастық дәрежесін сипаттайды. Бітімнің морфологиялык бірлігі - минералдық агрегат.
МАГМАЛЫҚ ТАУЖЫНЫСТАР
Аталуынан көрініп тұрғандай, магмалық таужыныстар маманың суынуы мен кристалдануы нәтижесінде жаралады. магма (грек. "магма" - қою зат, қамыр) - жоғары температуралы табиғи иондық силикат немесе алюмосиликат балқыма. Оның құрамына су және ұшпа компоненттер (фтор, хлор, бу, көмірқышқыл газы және т.б.) кіреді.
Жердің терең қойнауында жаралатын магмалық таужыныстар-интрузивтік немесе тереңдік деп аталады. Егер магма жер бегінде суыса, онда эффузивтік немесе төгілме таужыныстар еп аталады.
Магмалық таужыныстардың құрылымы және бітімі.
Ж аралу жағдайларына байланысты магма толық кейде жартылай кристалдануы мүмкін немесе шыны тәрізді массаға айналады.Осыған байланысты толық кристалды, жартылай кристалды және шыны құрылымдар бөлінеді. Олардың біріншісі - интрузиялық-таужыныстарға, екіншісі - эффузиялықтарға (және кейбір гипабиссал таужыныстарға), ал үшіншісі - жер бетінде жылдам қатайған лаваларға тән.
Интрузиялық таужыныстар
Гранит - орта түйірлі, кейде ірі және ұсақ түйірлі құрылымды, толық кристалды, теренде жаралған таужыныс.
Пегматит - ірі түйірлі, кейде пегматитті (графикалық) құрылымды далашпаттарға бай таужыныс. Құрамы бойынша гранит пегматит, сиенит пегматит және т.б. бөлінеді.
Эффузиялық таужыныстар
Гранит құрамды магманың жер бетіне төгілуі нәтижесінде липарит (риолит) - кайнотипті және липариттті порфир -палеотипті таужыныс жаралады.
Липарит (риолит) - порфирлі құрылымды төгілме таужыныс.
Орташа таужыныстар
Олар плагиоклаздар мен амфиболдардан (мүйізалдамышы) тұрады.Күңгірт түсті минералдарға карағанда ашық түсті минералдардың мөлшері көбірек (плагиоклаздар) болады.
Минералдардың мұндай ара қатынасы таужыныстардың жалпы сұрғылт түстілігін анықтайды. Төгілме таужыныстар арасында ең көп таралғаны - андезиттер.
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1-2 лекция. Таќырыбы: Қазақстан жеріндегі пайдалы қазбаларына жалпы шолу.
Жоспары:
1. Тау жыныстар туралы түсінік.
2.Қазақстан жер қойнауында геологиялық даму кезеңіне сәйкес әр түрлі
пайдалы қазбалар.
2.Қазақстанның геологиялық құрылысы мен даму ерекшеліктері.
3.Геохронологиялық кесте.
4.Пайдалы қазба кен орындары үш топқа бөлінеді: жанатын, рудалы және
рудасыз.
5.Металлургия; қара металлургия, түсті металлургия.
Лекция маќсаты: Қазақстан жер қойнауындағы минералды ресурстардың
геологиялық құрылысы мен ерекшеліктерін және пайдалы қазбалар қоры мен
географиялық таралу заңдылықтарын анықтау, кен орындарымен таныстыру
Лекция мєтіні:
1. Тау жыныстары туралы түсінік
Петрография - таужыныстар туралы ғылым. Ол таужыныстардың кұрамын,
құрылымын, бітімін, қасиеттерін, жатыс жағдайларын, жаралуы мен практикада
қолданылуын зерттейді. Таужыныстар әр турлі геологиялық процестер
нәтижесінде жер қыртысында немесе оның бетінде пайда болады. Олардың
негізгі массасын кұрап, жаралу жағдайы мен қасиеттерін анықтайтындар –
таужыныс жасаушы минералдар. Таужыныстарда сонымен қатар басқа сирек
(акцессор) минералдар кездесуі мүмкін. олардың құрамы мен саны біршама
тұрақсыз келеді.
Егер таужыныс таужыныс жасаушы минералдың белгілі бір агрегатынан ғана
тұрса, ол бір минералды немесе мономинералды деп аталады. Мұндай
таужыныстардың мысалы ретінде кальциттің кристалл түйірлі агрегатынан
тұратын мәрмәрді айтуға болады. Егер таужынысқа бірнеше таужыныс жасаушы
минерал кірсе, ол көп минералды немесе полиминералды деп аталады. Мұндай
таужыныстардың мысалы ретінде құрамы кварц, калий-натрийлі далашпаттар мен
қышқыл плагиоклаз, сонымен қатар биотит пен мұйіз алдамышынан тұратын
гранитті айтуға болады.
Таужыныстардың құрылысын құрылымы мен бітімі аныктайды.
Құрылым - таужыныстардың құрылысын олардың минералдық құрамдас
бөліктерінің кристалдылық дәрежесіне, абсолют және салыстырмалы
өлшемдеріне, пішініне, өзара орналасуы мен бірігу тәсілдеріне байланысты
сипаттайтын түсінік.
Бітім – таужынысты құрайтын минералдық агрегаттардың кеңістікте
бағдарлану, өзара орналасу және кеңістікті толтыруы бойынша анықталып, оның
біркелкілік және тұтастық дәрежесін сипаттайды. Бітімнің морфологиялык
бірлігі - минералдық агрегат.
МАГМАЛЫҚ ТАУЖЫНЫСТАР
Аталуынан көрініп тұрғандай, магмалық таужыныстар маманың суынуы
мен кристалдануы нәтижесінде жаралады. магма (грек. "магма" - қою зат,
қамыр) - жоғары температуралы табиғи иондық силикат немесе алюмосиликат
балқыма. Оның құрамына су және ұшпа компоненттер (фтор, хлор, бу,
көмірқышқыл газы және т.б.) кіреді.
Жердің терең қойнауында жаралатын магмалық таужыныстар-интрузивтік немесе
тереңдік деп аталады. Егер магма жер бегінде суыса, онда эффузивтік немесе
төгілме таужыныстар еп аталады.
Магмалық таужыныстардың құрылымы және бітімі.
Ж аралу жағдайларына байланысты магма толық кейде жартылай кристалдануы
мүмкін немесе шыны тәрізді массаға айналады.Осыған байланысты толық
кристалды, жартылай кристалды және шыны құрылымдар бөлінеді. Олардың
біріншісі - интрузиялық-таужыныстарға, екіншісі - эффузиялықтарға (және
кейбір гипабиссал таужыныстарға), ал үшіншісі - жер бетінде жылдам қатайған
лаваларға тән.
Интрузиялық таужыныстар
Гранит - орта түйірлі, кейде ірі және ұсақ түйірлі
құрылымды, толық кристалды, теренде жаралған таужыныс.
Пегматит - ірі түйірлі, кейде пегматитті (графикалық)
құрылымды далашпаттарға бай таужыныс. Құрамы бойынша гранит пегматит,
сиенит пегматит және т.б. бөлінеді.
Эффузиялық таужыныстар
Гранит құрамды магманың жер бетіне төгілуі нәтижесінде липарит (риолит) -
кайнотипті және липариттті порфир -палеотипті таужыныс жаралады.
Липарит (риолит) - порфирлі құрылымды төгілме таужыныс.
Орташа таужыныстар
Олар плагиоклаздар мен амфиболдардан (мүйізалдамышы) тұрады.Күңгірт түсті
минералдарға карағанда ашық түсті минералдардың мөлшері
көбірек (плагиоклаздар) болады.
Минералдардың мұндай ара қатынасы таужыныстардың жалпы сұрғылт түстілігін
анықтайды. Төгілме таужыныстар арасында ең көп таралғаны - андезиттер.
Интрузиялық таужыныстар
Диорит - тереңде жаралатын, қалыпты құрамды, бітімі тығыз, құрылымы
толық кристалды таужыныстар.
Сиенит - сілтілі құрамды орташа тереңцік таужыныс. Оның басты
минералдары - ашық-кызыл, ақ, сұр, сарғыш калийлі-натрийлі далашпаттар мен
плагиоклаздар.
Эффузиялық таужыныстар
Андезит - әдетте порфирлі құрылымды болып келеді. Біркелкі негізгі
масса аясында мөлдір ашық-сұр плагиоклаздар және қара мүйізалдамышы немесе
авгиттің жылтыр сеппелері жақсы байқалады.
Негізді таужыныстар
Бұл таужыныстардың басты таужынысжасаушы минералдары - пироксендер мен
негізді плагиоклаздар. Сонымен қатар оливин мен мүйізалдамышы кездесуі
мүмкін. Түсі күңгірт болады, түсті минералдар мөлшерінің артуы қара рең
береді. Негізді таужыныстар ішінде ең көп таралғаны төгілме таужыныс -
базальт.
Интрузиялық таужыныстар
Габбро - сұр плагиоклаздардан (орташа алғанда50-55%), және қара түсті
(жасыл-қара) пироксендер мен кейде мүйізалдамышынан (45-50 %) тұратын
тереңдік толық кристалды таужыныс. Плагиоклаздар арасында әдемі көк және
жасыл құлпырма тусті лабрадор жиі кездеседі. Толықтай лабрадордан тұратын
габбро лабрадорит деп аталады.
Эффуіиялык таужыныстар
Базальт - афанитті, порфирлі немесе ұсақ кристалды құрылымды (соңғы
жагдайда таужыныс долерит деп аталады) қара немесе күңгірт-сұр таужыныс.
Таужыныстың қара фонында далашпаттар жиі нүктелер, жылтыр ашық сеппелер
түрінде бөлінеді.
Улытранегізді (улытрамафелі) таужыныстар
Олар жер қыртысында аз таралған, эффузиялық баламалары өте сирек
(кимберлит, пикрит және пикрит порфирит). Ультранегізді таужыныстардың
тығыздығы жоғары (меншікті імағы 3,5 гсм3 шамасында), минералдық
құрамында ашық гі далашпаттар жоқ, ал түсті минералдардан тек қана магний
темірге бай оливин мен пироксендер болады. Таужыныстардың түсі көбінесе
қара болады.
Интрузиялық таужыныстар
Дунит - толық кристалды, әдетте ұсақ және орта түйірлі құрылымды,
таужыныстарға сары-жасылдан қараға дейін түс беретін тұтас
оливиннен тұратын (70-100%) тереңдік таужыныстар.
Перидотит - толық кристалды, ірі және орта түйірлі құрылымды, оливин
(70-30%) мен пироксендерден (ромбылық) атын тереңдік таужыныс.
Пироксенит - толық кристалды, ірі және орта түйірлі құрылымды
тереңдік таужыныс. Түсі күңгірт, қара. Таужынысжасаушы минералдары -
пироксендер, аздаған мөлшерде оливин (30%-ке дейін).
Эффузиялық таужыныстар
Кимберлит ультранегізді таужыныс болғанымен, ол және магмалық
таужыныстар сынықтарынан, сонымен қатар сыйыстырушы шөгінді таужыныстар
сынықтарынан тұрады.
ШӨГІНДІ ТАУЖЫНЫСТАР
Шөгінді таужыныстар магмалық, метаморфтық және көне шөгінді
таужыныстар мору өнімдерінін, қайта шөгу жолымен жаралады. Шөгінді
таужыныстар туралы ғылымды литология деп атайды.
Сынықты таужыныстар өздерінің құрылымына, яғни оларды кұрайтын
сынықтардың өлшемдеріне карай былайша жіктеледі:
- ірі сынықты (грекше "псефос"-"тас") - көлденең өлшемі 1 мм-ден
асатын сынықтардан тұрады;
- орташа сынықты немесе құм таужыныстар (грекше "псаммос" - "құм") -
өлшемдері 0,1 мм-ден 1 мм-ге дейінгі сынықтарынан тұрады;
- үсақ сынықты немесе тозаң таужыныстар (грекше "алеврос" - "ұн")
диаметрі 0,1 -ден 0,01 мм-ге дейінгі бөлшектерден тұрады.
Ірі сынықты таужыныстар
Сынықтарының өлшемдері және пішініне байланысты ірі сынықты
таужыныстар ішінде келесі өкілдері бөлінеді:
шойтас (көлденең өлшемі 1000 мм-ден асатын) және дөңбектас (100 мм-ден
1000 мм-ге) - үшкір және жұмыр сынықтар.
шақпатас (үшкір) және малтатас (жұмыр) - өлшемдері 10 мм-ден 100 мм-ге
дейінгі сынықтар.
қиыршықтас (үшкір) және гравий (жұмыр) - өлшемдері 1-ден 10 мм дейінгі
сынықтар.Цементтелген ірі үшкір сынықтардан тұратын таужыныстар тиісінше
брекчия және қиыршықтас, ал жұмыр сынықтардан тұратындары - конгломерат
және гравелит деп аталады.
Орташа сынықты таужыныстар
Таужыныстардың бұл тобы өзен аңғарларында, сушара (көл, теңіз)
жағалауларында кең дамыған. Олардың қопсық түрдегілері құм, ал
цементтелгендері құмтас деп аталады. Құм мен құмтас сондай-ақ құрылыста да
кең қолданылады.
¥сақ сынықты таужыныстар
Бұл таужыныстарды құрайтын сынықтардың өлшемі 0,1 мм-ден 0,01 мм-ге
дейін. Мұндай сьінықтардың қопсық шоғырларын құмайт (алеврит;. ал
цементтелгендерін құмайттас (алевролит) деп атайды. Майда тозандардан
тұратын өкілдеріне лёсс жатады.
Лёсс - өлшемдері негізінен 0,05-0,005 мм болатын кварц, далашпат пен
саз бөлшектерінен және әкті қосылыстардан тұратын ашық, сарғыш түсті
таужыныстар. Оларда ұсақ, домалақ шоғырлы, әр түрлі пішінді әкті организм
қалдығы кездеседі. Лёсс сияқты ұнтақталып жеңіл үгітіледі, оның құрамында
карбонат түзілімдері болатындықтан, тұз қышқылы көмегімен оңай ықталады.
Құмайттас (алевролит) - қабаттылығы жұқа, парақталған құрылысты таужыныс.
Оның түсі мен реңі әр түрлі, саз минералдарынан цементтелген түрлесі жер
қыртысында біршама кең таралған. Ол сияқты құрылыста, жол салу құрылысында
қолданылады.
Саз таужыныстар
Барлық шөгінді таужыныстар көлемінің 50 % шамасын қамтитын, ең көп
таралғаны - саз таужыныстар. Олар өте майда (0,01мм-ден 0,001-0,005 мм-ге
дейін) кристалл және аморфты бөлшектерден, әр түрлі саз минералдарынан,
кейде хлорит, оксид және алюминий гидрооксидтерінен, опал, кварц және басқа
минералдардан тұрады.
Химиялық және органогендік таужыпыстар
Шөгінді таужыныстардың бұл тобы су алаптарында және ерітінділердің
жылыстауы (жер бетінен төменге қарай сіңуі) нәтижесінде пайда болады.
Химиялық таужыныстардың құрылымы оларды құрайтын минералдардың кристалл
өлшемімен анықталады (мысалы: ірі -, орташа -, ұсақ -, майда түйірлі, жер
тәріздес, жасырын кристалды) органогендік таужыныстардың құрылымы -
организм қалдықтардың сақталуына қатысты сипатталады.
Карбонат таужыныстар
Жердің шөгінді қабығындагы карбонат таужыныстардың үлесі 14 %
шамасында. Бұл топшадағы ең көп таралған таужыныс әктас, ол кальциттен
тұратындықтан, мономинерал түріне жатады.
Кремнийлі таужыныстар
Олар да карбонат таужыныстар сияқты химиялык (хемогендік), биогендік
және аралас жолмен жаралады.
Яшма - терең теңіздерде кремнийдің шөгу нәтижесінде және жанартауларға
жақын жерлерде химиялық тұну жолымен жаралатын таужыныс.
Хемогендік саз таужыныстар
Бұл таужыныстарға аллюминий гидрооксидтері -гидраргиллит,
диаспор және бемит минералдарынан, сонымен қатар темір гидрооксидінің
кейбір қоспаларынан тұратын латерит пен боксит жатады.
Темірлі таужыныстар
Бұл таужыныстар темірдің оксид, гидроксид және карбонат
минералдарынан тұратындықтан, шөгінді темір кені болып табылады. Олар
темірге бай ультранегізді таужыныстардың химиялық моруына байланысты пайда
болады.
Галоидты және сульфат таужыныстар
Олар әр түрлі тұздар ерітінділерінен таза химиялық шөгінді
түрінде жаралады. Қалың қатқабаттары жиі кездеседі. Галоид қосылыстары
ішінде галит, сильвин, карналлит және т.б. минералдар кең таралған, олар
тастұз қабаттарын жасайды. Күкіртқышқыл қосылыстарының ішінде
таужыныстарының ішінде ең көп таралғаны гипс минералынан тұратын гипсит
таужынысы. Сусызданған гипсит ангидритке айналады.
Каустобиолиттер
Каустобиолитке (каустос - жанғыш, биос - тіршілік, литос -
тас) жанғыш қазбалар жатады. Олар өсімдіктер және жануарлар (планктон)
қалдықтарының биохимиялық, химиялық жолмен түрленуінен және басқа
геологиялық факторлар әсерінен жаралады. Бұл таужыныстар жанғыш
қасиеттеріне байланысты зор практикалык мәнге ие. Олар мұнай және көмір
(шымтезек, қоңыр көмір. тас көмір, антрацит және жанғыш тақтатас) катарына
бөліп. көбінесе жоғары қызулы отын ретінде пайдаланылады.
Мұнай - сары-коңыр, қара-қоңыр немесе қара түсті майлы сұйық. Мұнай
тығыздығы 0,75-1,00 аралығында өзгереді, кейбір қою асфальт пен битумды
массалары ауырлап, суға батады. Мұнай негізінен көміртек пен сутек
элементтерінің қосылыстарынан тұратындықтан жалпы көмірсутек деп те
аталады.
Торф - қопсық, жер тәріздес, кеуек, сары-қоңыр немесе масса, ол
жақсы байқалатын өсімдік калдықтарынан тұрады. .Оның құрамында коспа
ретінде әр түрлі мөлшерде терригендік материал қатысады. Батпақ сулы ортада
және оттек мөлшерінің жетпеуінен өсімдіктер жартылай шіріп, шымтезекке
айналады.
Қоныр көмір — тығыз, жер тәрізді, әдетте жылтырлығы күңгірт қара-
коңыр немесе қара жанғыш таужыныс. Түссызығы қара-қоңыр. Өсімдіктердің
шірімеген бөліктері мүлдем болмайды. Құрамындағы көміртек
мөлшері 60-70% шамасында.Тығыздығы 0,7 гсм3-тен жоғарылайды.
Тас көмір - жер қойнауында жоғарғы қысым және
температура жағдайларында органикалық заттардың (қоңыр көмірдің)
ары қарай түрленіп, тығыздалу процесінің нәтижесі.
Анграцит - қүрамында көміртек мөлшері 97 %-ке
дейін,тығыздығы өте жоғары, сұр-қара түсті, жылтырлыгы жартылай металша,
қолға жұқпайды. Тығыздығы 1,6 гсм'-ге дейін.
Жанғыш тақтатастар -алап түбінде органикалық заттар (20- 60 %) мен
саз ұйықтар бір уақытта шөгіп, температура мен қысым әсерінен түрленуі
нәтижесінде жаралады. Олар жұқа қабатты, қара-сұр немесе қоңыр түсті
болады, жанған кезде битумнің иісі шығады.
МЕТАМОРФТЫҚ ТАУЖЫНЫСТАР
Жер қыртысының төменгі қабаттарында жоғарғы температура, жоғары қысым және
әр түрлі газ бен сулы ерітінділер әсерінен шөгінді және магмалық
таужыныстары өзгеріске ұшырайды. Таужыныстардың өзгеруі процестерінің
жиынтығы метаморфизм деп аталады.
Филлит. Филлиттің минералдық, кұрамы слюдалардың ұсақ
кристалдарының пайда болуымен, бастапқы метаморфты қайта туындауын
көрсетіп, сипаттайды. Таужынысының атын анықтайтын тақталы (парақша)
бітім жақсы көрінелі.
Таужынысына тән белгісі тақтатастылықтың жоғарғы бетінде күшті
жібектей жылтырлық, слюда кристалдары анық бағдарлы орналаскан. Олардың
түсі әртүрлі: жасыл, сұр, қара. Филлит серицит, хлорит, биотит, кварцтан
және дала шпатынан тұрады. Ең көп таралғаны серицит және кварц.
Жасылтақтатастар - түсі бойынша, хлориттің, тальктің, серпентиннің,
эпидоттың, актинолиттің катысуымен аталған таужынысы. Бұл минералдар,
сонымен қатар альбит, кварц, калыцит, мусковит жасыл тақтатастың таужыныс
жасаушы минералдары болып табылады.
Хлоритті тақтатас хлориттен, сонымен қатар тальктен, слюдалардан,
кварцтан және басқа минералдардан тұратыи тақтатасты немесе қабыршақты
таужыныстары. Олардың түсі жасыл. қолмен сипағанда майлы, каттылығы өте
үлкен емес. Хлоритті тақтатастар құрамында магнетиттің жақсы қырланған
кристалдары (октаэдрлер) жиі кездеседі.
Талькті тақтатас негізінен тальктің ұсақ иілмелі жапырақшаларынан
тұрады. олардың түсі ақ, сұр, жасыл; тырнакпен сызылады. Құрамына
байланысты бірнеше баламалары бөлінеді. Таза талькты тақтаттастар талькты
тас деп аталады, соңғысы жақсы отқа төзімді және қышқылға төзімді материал
ретінде кең колданылады.
Слюдалы тақтатас - терең метаморфталған тақталы таужыныстары. Барлық
кристалды тақтатастар - түйірлі таужыныстары; сазды минералдар серицит,
хлорит. Кристалды тақтаттастар тақтастылығы мен бүрмелілігімен сипатталады.
Кристалды тақтаттастардың таужыныс жасаушы минералдары слюдалар (мусковит,
биотит) кварц, анар.
Ең көп таралғандары слюдалы кристалды тақтатастар. Олар слюдалардан
және кварцтан тұрады. Егер мусковит кездессе, олар мусковитті таңтатас, ал
егер слюда биотит болса -биотитті тақтатас деп аталады. Кристалды
тақтаттастарды слюдалардан басқа, қызыл немесе қызыл-күлгін түсті
(альмандин) изометрлі анар түйірлері жиі кездеседі.
Амфиболит — негізінен мүйіз алдамышы және дала шпаты (плагиоклаз)
одан басқа оларда кварц, анар және т.б. минералдардан тұратын тығыз немесе
тақталы таужыныстары. Амфиболиттердің түсі сұр-жасыл, жасылдан қара жасылға
дейін қара болып кездеседі.
Кварциттер - кварцтан тұратын шомбал тығыз түйірлі таужыныстары.
Олар өте берік және қаттылығы жоғары моруға қарсы тұруымен ерекшеленеді.
Кварциттер берік әшекей материал ретінде өте маңызды орын алады.
Мәрмәр бір ғана минералдан - кальциттен тұратын, түйірлі морфты
таужынысы. Түйірлерінің ірлігі бойынша: ұсақ-,орта және ірі түйірлі мәрмәр
бөлінеді. Олар әктастардың қайта кристалдануынан жаралады. Түсі ақ, сонымен
қатар көгілдір, кызыл, жолақты, дақты және басқа мәрмәрлар кездеседі,
олардың қаттылығы өте үлкен емес. Тұз кышқылымен (НСІ)әрекеттескенде
суықтада қатты әсер етеді. Доломиттердің қайта
кристалдануында доломитті мәрмәр жаралады. Олардың түсі аздап сары.
НСІ-мен тек ұнтағы әрекеттеседі.
2.Қазақстанның пайдалы қазбаларының өндірісте қолданылуы.
Республикада түсті металлургия саласына кіретін 7 саланың құрамында 28
кәсіорын жұмыс істейді.
1. Қорғасын-мырыш саласы 12 кәсіпорыннан тұрады, оның 3-і
металлургиялық, ал 9-ы кен байыту. Металлургиялық кәсіпорындар -
Өскеменнің қорғасын-мырыш, Риддердің полиметаллы, Шығыс Қазақстан мыс
химиялық, Зыряновск қорғасын, Текелі қорғасын-мырыш комбинаттары, Жәйрем,
Жезкент және Қарағайлы тау-кен комбинаттары. Республиканың қорғасын-мырыш
өндіретін руда қоры едәуір. Қорғасын мен мырыш өндіруде біз дүние жүзі
бойынша бесінші орынды аламыз.
Қорғасын зауыттары негізінде ауаны қорғасынмен, мышьякпен, басқа да
ауыр металдармен, күкіртпен, көміртек оксидтерімен көп мөлшерде ластайтын
көзге жатады.
2. Мыс саласына 3 кәсіпорын-Балқаш, Жезқазған кен байытау
комбинаттары, Ертіс мыс балқыту зауыттары кіреді.
Қазіргі кезде мыс балқытурудасы 17 кен орнынан алынады. Дүние жүзі
бойынша мыс өндіруде 7-орында. өндірілетін мыстың 92% экспортқа шығарылады.
Құрамын Жезқазған кен байыту комбинаты мен Жезқазған мыс кен орныдары
кіреді, Жезқазған түсті металл бірлестігі мыспен қатар қорғасын мен мырыш
концентраттарын шығарады және қорғасынды, мырышты, кадмийді, күмісті,
никельді, висмутты, ренийді қосымша алады. Өтпелі кезеңдегі экономикалық
қиындыққа бұл бірлестік 1995 жылы маусым айынан бастап үкімет шешімімен
Оңтүстік Кореяның Самсунг корпорациясының басшылығына 5 жыл мерзімге
өткізілді. Қазіргі кезде бұл мерзім ұзартылған.
3. Алюминий өндіру саласының 3 кәсіпорны – Павлодар алюминий зауыты
(ПАЗ), Торғай мен Қызылоктябрь кен басқармалары бар. Алюминий
өндірісіндешикізат ретінде Торғайдың бокситі қолданылады, одан голинозем,
ал соңғыдан алюминий алынады.
4. Алтын өндірісі Қазақстанның алтын мен валюта қорын толықтыруға
маңызы зор. Бұл салада 6 өнеркәсіп жұмыс істейді. Негізгі алтын өндіретін
кәсіпорныдарға алтынның 50%-ын беретін Қазақалтын, қалғанын Алтайалтын
16%, Майкайалтын15%, Ақбақай 12%, Бақыршық 4% комбинаттары жатады.
Алтын қоры бойынша дүниежүзінде 6-орында, ТМД елдерінде 3-орында, Ресей мен
Өзбекстаннан кейінгі.
5. Вольфрам-молибден өндірісі Қазвольфрам бірлестігінің басқаруында.
Вольфрам өндірісін өзімізде дамыту мақсатында жоғары Қайрақты кен орны
негізінде бірнеше рудник пен вольфрам өңдейтін комбинат салынып жатыр,
тезірек іске қосу жолы қолға алынды. Мысалы, Жамбыл атындағы вольфрам-
молибден руднигі менАқжол полиметалл тау-кен байыту комбинатын айтуға
болады.
6. Титан-магний өндіретін комбинат Өскемен титан-магний комбинаты. Бұл
металдардың қоры елімізде жеткілікті
7. Сирек металдар саласының дамуына Қазақстанда барлық мүмкіншілік
бар. Республикада өте құнды ттан рудасы өндірілетін Белогортауруде
комбинаты және сирек металдар шығаратын Ақмола мен Каспий төңірегіндегі тау-
химия комбинаттарын және оларды балқытатын Ертіс комбинатын атауға болады.
Түсті металлургия өндірісінің бәрі зиянды заттармен биосфераны ластап
отыратын көздер.
Түсті металлургияда қалдықтарды пайдалану мен үмендеу проблемалары әлі
толық шешілген жоқ
Қазақойыл - Қазақстанның мұнай-газ өндіруші ірі кәсіпорны 1997 жылы
мартта құрылған. өндірістік тізбектің брлық сатыларында: кеніштерді
барлаудан және мұнай-газ өндіруден бастап, ұқсатуға, түпкілікті өнімнің
маркетингіне дейін мұнай операцияларын жүргізу; көмірсутектердібарлауды,
өндіруді, тасымалдауды, ұқсатуды жүзеге асыратын бірлескен жобаларда
мемлекеттің мүддесін қолдау және осындай жаңа жобаларды дайындап іске асыру
мақсатын көздейді, мұнай-газ кенішінен түстетін барлық салықтың 25%-дан
астамы және экспорттық түсімнің 14%-ы Қазақойылдың үлесінде болды. (2001
ж). компания дүние жүзінің жетекші мұнай-газ компанияларымен тығыз
серіктестік қатынас орнатты. Ұлттық компанияның қарамағында мұнай өндіретін
екі еншілес кәсіпорын – Өзенмұнайгаз және Қазақойл – Ембі ашық
акционерлік қоғамдары жұиыс істеді. Олар 2001 жылы еншілес Атырау тиісінше
4,0 және 2,35 млн тоннадай мұнай өндірді. Комапния Арман,
Қазақтүрікмұнай, Қазақойл-Тельф және Матин, бірлескен
кәсіпорныдарында жиыны 1 млн тонна мұнай өндірді. Мұнай ұқсату секторында
ішік рынокты мұнай өнімдерімен молықтыру мәселесін шешуге үлес қосты. 2000
жылы еншілес Атырау мұнай айыру зауытында 2,2 млн тонна мұнай ұқсатылды,
оның 80%-дан астамы Қазақойлдың иеншікті қорларынан жеткізілді. Маркетинг
аясында компания еншілес кәсіпорын – Казахойл-Продактс жекеменшік
Шаруашылық Серіктестігін құрды, ол мұнай және мұнай өнімдерін өткізумен,
Қазақстан аумағында фирмалық авто және газ құю станцияларының желісін
құрумен айналысады. Қазақстанның батыс аймағында және Астана қаласында
осындай станциялар ашылды. Экспорттан алынған табысты ұлғайту үшін Тәуелсіз
Мемленкеттер Достастығы елдерінің рыноктарын игере бастады. 1999 жылдың
аяғынан бастапкомпания Херсон мұнай айыру зауытын басқарады.
Жекешелендіру теңдерінің нәтижесінде зауыт акциясының 90%-ынан астамын
иеленеді. Компания әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға, демеушілік
көмек көрсетуге баса ден қойып келеді.
Жаңа Өзен қаласында көп пәтерлі тұрғын үй, Теңге қыстағында
перзентхана т.б жергілікті тұрғынға қажетті мекемелер салынды. Мұнай
шыларды экологиясы қолайсыз аймақтардан көшіру бағдарламасы шеңберінде Жаңа
Қаратон қыстағында мектеп, сауда орталығы салынды, инженерлік коммуникция
кешені бар үйлер құрылысы жүргізілді. Мұнай-газ кешенін басқарудың
тиімділігін арттыру мақсатымен 2002 жылы 20 ақпанда Қазақойл ұлттық мұнай
компаниясы мен Мұнай және газ көлігі ұлттық комапниясы қосылып,
Қазмұнайгаз ұлттық компаниясына айналды.
Қазақойл – Ембі - мұнай-газ өндірісі кәсіпорны. Ембі
кәсіпорындарының іске қосылу тарихы 1911 жылы Доссор кәсіпорынының
құрылуынан басталады. Ембімұнайгаз және Теңізмұнайгаз ААҚ бірігіп, 1999
жылы Қазақойл – Ембі ААҚ болып қайта құрылды. 2002 жылдан Қазмұнайгаз
ұлттық кәсіпорнына айналды.
Жалға алынған бұрынғы ядролық сынақ алаңы – Тайсойған өңірінде ААҚ өз
күшімен жүргізілген барлау жұмыстарының нәтижесінде Қондыбай, Қазанғап, Уаз
мұнай алаңдары ашылды. Забұрын – Мартыши мұнай құбыры іске қосылды. Жаңа
Қаратон кенті салынып, 420 орындық мектеп, тұрғын үйлер бой көтерді.
Қазақойл-Тельф мұнай өндірісі кәсіпорны. 1991 жылы құрылған.
Негізггі қызметі мұнай өндіру, мұнай мен өңделген мұнай өнімдерін ішкі және
сыртқы рыноктарға шығару. 1999 жылы жалпы өнім көлемі бір миллиард теңгеге
жетті. Шығыс Көкарна сияқты кен орнын игеру қолға алынды. 1999 жылы 260 млн
теңгеден аса қаржы жұмсады. Өткен жылдар ішінде Жылыой ауданының әлеметтік
саласына 25 млн АҚШ доллары бөлінді. Бұл қаржыға 64 тұрғын үй, дүкен,
инженерлік жүйелер мен басқа да қажетті нысандар бой көтерді.
Серіктестіктің қаржысы есебінен жоғары және арнаулы техникалық оқу
орындарында 40 студент оқиды, бұл мақсатқа жыл сайын 40 млн теңге бөлінеді.
Экономикамызды жақсартамыз деп экологиямызды, қоршағ ортамызды
ластаудамыз. Бірден-бір балықтың көзі денсаулықтың кепіліне кері әсерін
тигізуде. Өйткені халыққа өнім, шаруашылықта пайда керек. Оған тосқауыл
бола білу үшін, завод мұржаларына шығатын түтінге сүзек қою, қалдықтарыдың
өзін де өңдеп шығару керек. Оны халық тұтынатын жерден алысырақ орналасауы
тиіс. Өйткені, заводта жеткіліксіз жағадай болса, оның әсері әрі қарай
жалғасы бермек.
Балқаш мысы-Қазақстанның түсті металлургия саласындағы ірі кәсіпорын.
Балқаш көлінің солтүстік жағалауында Бертіс шығанағында орналасқан. Ол
негізінен тазартылған мыс, асыл және сирек кездесетін металл үгінділерін,
қорғасын мен мырыш өнімелерін, никельді және темір консентрациясын,
молибден, оттексіз воярбарс тотяйндарын, телур, селен, кадмий, ренний
тұздарымен қышқылдарын , күкірт қышқылын шығарады. Балқаш кен өндіруден
бастап түсті металл прокатын шығаруға дейінгі технологиялық процестер толық
атқарылатын және түгелдей автоматтандырылатын және түгелдей
автоматтандырылған бірден-бір өндіріс орны. 20 ғасырдың 70-жылдары
кәсіпорынның шикізаты кешенді пайдалану жөніндегі тәжірибесі республиканың
барлық түсті металлургия кәсіпорныдарына енгізілген. Завод өнімдері
негізінен, Батыс Европа, Қытайға сатылады.
3.Геохронологиялық кесте
Страт
играф
иялық
индек
Эра Жүйе с Түсі Ғасырлар
Кайназой Төрттік Q Ашық немесе көкшіл – Голоцен,
сұр плейстоцен
Неоген N Лимон – сары Плиоцен N2
моцен N1
Палеоген E Сарғыш – жирен Олигоцен Е3
эцен Е2
Палеоцен Е1
Мезазой Бор K Жасыл Соңғы К2
алғашқы К1
Юра J Көк Соңғы J3
ортаңғы J2
алғашқы J1
Триас T Күлгін Соңғы T3
ортаңғы T2
алғашқы T1
Палезой Пермь P Ақшыл - қоңыр Соңғы P2
алғашқы K1
Таскөмір C Сұр Соңғы C3
(карбон) отаңы C2
алғашқы C1
Девон D Қоңыр Соңғы D3
ортаңғы D2
алғашқы D1
Силур S Сұрғылт – жасыл Соңғы S2
алғашқы S1
Ордовик O Қанық – жасыл Соңғы O3
ортаңғы O2
алғашқы O1
Кембрий έ Көк – жасыл Соңғы έ 3
ортаңғы έ 2
алғашқы έ 1
Протерозой PR Қызғылт
эонотемасы
Архей эотемасыAR Қара – қызғылт
4. Пайдалы қазба кен орындары үш топқа бөлінеді: жанатын, рудалы және
рудасыз
Қазақстан жер қойнауында геологиялық даму кезеңіне сәйкес әр түрлі
пайдалы қазбалар түзілген. Кейбір пайдалы қазба кен орындарының қоры
жөнінен хром, ванадий, вольфрам, мыс, калий, висмут,, фтордан Қазақстан
дүние жүзінде бірінші орын алады. Қазастанның геологиялық құрылысы мен
даму ерекшеліктері оның жер қойнауында көптеген пайдалы қазбалардың
түзілуіне әсер етеді. Пайдалы қазба кен орындары үш топқа бөлінеді:
1. жанатын
2. рудалы
3. рудасыз
Жанатын пайдалы қазбалар көбінесе шөгінді жыныстарда кезедеседі. Ал
рудалы пайдалы қазбалар көбінесе кристалды тау жыныстарда болады.
Рудасыз пайдалы қазбалар магмалық шөгінді жыныстарда кездеседі. Бүгінде
республикамызда 6000-нан астам пайдалы қазба кен орындары бар.
Жанатын пайдалы қазбалар.
Мұана мен газ
Мұнай мен газ қоры негізінен республикамыщдың батыс аймағында
шоғырланған. Алғаш рет мұнай 1911 жылы Доссор кен орнында
өндіріледі. 60 жылдардан бастап Маңғыстау түбегінде, Каспий маңы
ойпатында Өзен, Жетібай, Қаражамбас, Қаламқас мұнай кен орындары
ашылады. Өзен мен Жетібай кен орнынан мұнай 1250-2500 метр
тереңдіктен өндіріледі. Бұл ең бағалы мұнай өндіретін кен орнына
жатады. Юра мен бор дәуірінде пайда болған Құлсары мұнайы негізінен
50-2400 метр тереңдіктен өндіріледі. Жайық-Жем алабы жанғыш газға
бай. Жанғыш газ көбінесе мұнаймен бірге өндіріледі. Дүние жүзіндегі
қоры жөнінен ірі кен орнынан жататын Теңіз мұнайын өндіріп,
өңдеуге американдық Шеврон компаниясы атсалысуда. Қазстан көмірге
өте бай. 1833 жылы шопан Аппақ Байжановтың Қарағанды өңірінен
кездейсоқ тауып алған отқа жанатын қара тасы кейін аңыз емес
шындыққа айналды. ХІХ ғасырдың Қарағанды көмір алабынан жылына 10
мың тонна көмір өндірілсе, қазір жылына 50 млн тоннаға жуық көмір
өндіріледі. Тас көмірінің сапасы жоғары кокстелінеді, көмір
қабатының жалпы қалыңдығы 120 метр. Қарағанды көмірінен кем түспейтін
Екібастұз көміріжер бетіне жақын жатқандықтан, мұнда көмір ашық
әдіспен өндіріледі. Екібастұз алабының Алып, Солтүстік және Шығыс
кеніштері бар. Алып кенішінде сағатына 5 мың тонна көмір өндіретін
роторлы экскаваторлар жұмыс істейді. Жалпы Қазақстан жерінде тас көмір мен
қоңыр көмірдің 10 алабы мен 400 кен орны бар. Олардағы көмірдің жалпы
қоры 160 млрд. Тоннаға жетеді.
Рудалы пайдалы қазба.
Қазақстан рудалы пайдалы қазбаға бай. Рудалы кен орнадарына:
Кемпірсай (хром), Торғай (темір және боксит), Атасу (темір, марганец),
Жезқазған (мысты құмтас), Майқайың (алтынды полиметалл), Қаратау мен
Текелі (қорғасын, мырыш) кен орындары жатады. Қазақстан темір рудасының
қоры жөнінен дүние жүзінде алдыңғы орнды иеленеді. Ең негізгі кен орны
– Қостанай алабына кіретін Аят, Лисоков, Қашар, Соколов – Сарыбай. Соколов-
Сарыбай темір рудасы кен орынның ашылу тарихы қызық. 1948 жылы ұшқыш
М.Сургутанов осы күнгі Сарыбай кен орнының үстінен ұшып бара жатып кенет
компас тілінің ауытқығанын байқап қалады да сол маңды геологтарға магнитті
темір рудасы кен орнын ашты. Марганец рудасы кен орнымен іргелес жатады.
Марганецті ірі кен орнадары Жезқазған, Атасу, Қаратау Маңғыстауда ашылды.
Хром мен никельдің ірі кен орндары Мұғалжар тауы аймағындағы Кемпірсайдан
табылған. Хром рудасы ашық әдіспен Қазақстанның 40 жылдығы,
Бейбітшілік, Оңтүстік кен орындарында өндіріледі. Бұл жердің рудасы
сапасы жағынан өте жоғары, құрамында 45 пайызға дейін таза хром бар.
Никель кен орнады Жезқазған, Семей маңынан ашылды. Дүние жүзіндегі хром
кенінің жалпы қорының жартысына жуығы Қазақстанның жерінде шоғырланған.
Алюминий негізінен бокситтен алынады. Неігзгі кен орындары – Сарыарқаның
солтүстік-шығысында, Торғай ойысында. Қазақстан алюминий өндіруде алдыңғы
орнадардың бірінде. Қазақстан мыс рудасына да бай ел. Жезқазған кен орны
дүние жүзінде екніші орнда иеленеді. әрі оның мысының сапасы жоғары бағалы.
Қоңырат, Бозшакөл кен орндарында мыс рудасы ашық әдіспен өндіріледі.
Полиметалл рудасының қоры жағынан Қазақстан дүние жүзінде алдыңғы орында
тұр. Полиметалл рудасы құрамында бірнеше металдар (қорғасын, алтын, күміс,
т.б.) кездеседі. Кенді Алтайдағы Лениногор, Зырянкен орындарына өндірілетін
руда қорғасын мен мырышқа бай. Оңтүстік Қаазқстанда полиметалл рудалары
Текелі, Ащысай және Мырғалымсай кен орындарынан өндіріледі. Қазақстанның
көп жерлерінде алтын кендері кездеседі. Алтын шығаратын ірі кен орындары
Алтайдағы Үлбі, Бұқтырма, Күрішім өзендері алабында. Сондай-ақ Майқайың,
Жітіқара кен орныдарынан да алтын өндіріледі. Сире кедесетін металдардың:
сынап, висмут, молибден, сурьма, кадьмий.
Рудасыз падалы қазбалар
Фосфоритті дүние жүзінде ең көп көп өндіретін ел – Қазақстан.
Жамбыл облысындағы Қаратауда фосфорит кен орындарының (Шолақтау, Ақсай,
Жаңатас) жалпы қоры 2,6 млрд. Тонна деп есептелінді. Ақтөбе облысындағы
Алға Қандыағашфосфорит кен орындарының фосфорының жалпы қоры 1,5 млрд тонна
көлемінде. Фосфор ең бағалы тыңайтқыш. Тұз республикамыздың батысында
қаратікен тұзының таусылмас қоры бар. Каспий маңы ойпатындағы тұз
күмбездерінің жалпы қоры 6 трлн тонна. Арал, Балқаш көлдері маңында датұз
кен орныдарынан тұз өндіріледі. Қазақстан әктас, мерлеь, мәрмәр, гипс,
отқаа төзімді саз балшық, кварцитті құм, минералды бояулар сияқты құрылыс
материалдарына да бай. Жітіқара Жезқазған, Бөгетісай, Хантау кен
орнадарында асбест өндіреді.
Қазақстан Республикасы пайдалы қазбаларын өндірісте қолдану кезінде
табиғатқа, яғни жалпы ортаға кері әсерін тигізетін зиянды қалдықтар
шығарады. Мысалы; өнеркәсіп орнадыранда қалдықтарды суға ағызып жібереді.
Судағы жәндіктер, өсімдіктер жапа шегеді. Ал қалдық түтіндер ауаны ластап,
адам денсаулығына зиян келтіреді. Осы проблемаларды шешу үшін қалдықтар
шығармайтын қондырғылар орнату қажет.
Қазақстанның пайдалы қазбалары.
Тау түзілу магмалық жыныстардың пайда енуі және шөгінділер
метаморфтанғанда түрлі рудалар және минералдар пайда болады.
Қазақстан минералдық ресурстарға өте бай. Қазақстан дүние жүзінің 186
елінің ішінде вольфрам, қорғасын және барийдіңқоры жөнінен бірінші орнда,
хромит, күміс, цинк, бойынша екінші, марганец және молибден – үшінші,
мыс-төртінші, уран-бесінші, алтын-алтыншы, темір кені жетінші, қалайы мен
никель-сегізінші, мұнай мен табиғи газ- тоғызыншы, мұнай бойынша он үшінші
орнда тұр.
Қазақстанның пайдалы қазбалары үшке бөлінеді:
- жанатын пайдалы қазбалар
- кенді пайдалы қазбалар
- кенсіз пайдалы қазбалар
Жанатын пайдалы қазбалар
Қазақстанның жер қыртысы мұнай мен табиғи газдарға бай. Каспий маңы
ойпаты, Каспий теңізінің жағалауын қоса алғанда мұнай қоры 7 млрд тонна.
Бұл мұнай өндірісін жыл сайын 50-100 млн тоннаға дейін көтеруге мүмкіндік
береді.
Арал маңында да мұнай мен газдың үлкен қоры табылған. Алдын ала
жасалған есептеулер бойынша мұнда 350 млн тонна. Мұнай мен газға қатысты
Торғай, Шу, САрысу, Зайсан-Алакөл провицияларының болашағы зор.
Қаазқстанда металл кен орындары барланған.
Қарашығанақ кен орнындағы табиғи газ қоры 1,3 трилион куб метрді
құрайды.
Мұнай мен газ:
Доссор, Жем, Мақат, Өзен, Жетібай, Қаражамбас, Қаламқас, Қарашығанақ,
Теңіз, Кеңқияқ, Жаңа жол.
Көмір:
Қарағанды, Екібастұз, Майкүбі, Торғайда (Обаған).
Кенді пайдалы қазбалар
Темір-геологиялық қоры 17 млрд тонна. Оның 93% мөлешірене ірі кен
орныдары алады.
Хромит – хромит қоры бойынша Қазақстан әлемде екінші орныда. Қорлары
– 230 млн тонна
Марганец – баланысының қоры 400 млн тонна. Болжамдық қорлары 850-900
млн тонна.
Мыс – ірі кен орындары Жезқазғанда, Жамантайда мыс кенінің қоры
10 млн тонна алады.
Қорғасын – мырыш – 100-ден аса кен орныдары бар.
Алюминий – шикізат ретінде ең көп тараған боксит болып табылады.
200 кен орныдары бар.
Алтын – 196 алтын кен орндары бар. Қазақстан алтын қоры жөнінен әлем
елдерінің ішінде бірінші ондығына, өндірісі бойынша – үшінші ондығына
енеді.
Кенсіз пайдалы қазбалар
Асбест:
Жетіқара (Жезқазған) кені қазба орндарында, Бөгенсай, Хантау, Шу-
Іле тауларында.
Фосфорит:
Қарату (Шолақтау, Ақсай, Жаңатас)
Ақтөбе аудандарында
Тұз:
Каспий маңы ойпаттарындағы тұзды көлдер. Батыс Сібір жазықтарында,
Құрылыс материалдары. Ақтас, Мергем, бор, мәрмәр, гипс, отқа төзімді
материалдар
Сирек кездесетін металдар
Молибден*Қазақстан әлемде молибден қоры жөнінен төртінші орын алады.
Ащия елдері арасынан бірінші орында. 84 кен орны бар.
Вольфрам – қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын алады.
Вольфрамның қоры 53%-ы 16 ірі кен орнында шоғырланған.
Вольфрам мен молибденнің өенркәсіптік кен орныдары Сарыарқада
(Байназар, Ақмая, Шалқия, Саран, Батысу және т.б.) Таулы Алтайда (көкшіл,
Шындығатай), Іле Алатуында орналсқан.
Уран – 100-ден астам кен орны. Қазақстанда шоғырланған. Солтүстік
Қазақстанда 50 кен орны бар.
Бейметалл кен қоры мол кездеседі. 2000-нан астам кен орныдары бар.
Оның 1200-і құрылыс материалы кен орндары. 30-дан астам шипалы балшықтың
кен орны анықталған.
Қазақстанда гипс қоры 11 кен орнында шоғырланған. Қазақстанда
мромор мен гранит кездесетін мыңнан астам кен орындары бар. Алматы,
Екібастұз, Теміртау, Ақмола және т.б. комбинаттарындағы мрамор өндірісі
20 мың куб метр және гранит 32 мың куб метр
Оңтүстік Қазақстан облысының пайдалы қазбалары
Оңтүстік Қазақстан облысы полиметалдық кендердің, фосфаттардың
қоймасы болып табылады. Облыс территориясындағы полиметаллдың
кендерінің құрамында қорғасын, мырыш, сонымен қатар, сирек және жер
элементтері (мыс, күміс, индий және т.б.) болады. 110 кен орны белгілі
(Ащысай, Мырғалымсай, Қарасай, Байжансай) Оңтүстік Қазақстан облысы
республикада қорғасын өндіру бойынша – үшінші орын, мырыш бойынша – Шығыс
Қазақстан облысынан кейінгі екінші орныды иеленеді.
Қаратау тауларындағы тау – кен өндірісі ертеден белгілі. Қаратау
тауы жүздеген километрге, ал оның оңтүстік батыс етегінде тізбектеліп
қорғасынды-мырыш кен орындары созылып жатыр.
Байжансайдың қорғасын және мырыш кендері жер бетіне жақын
орналасқан. Оны жергілікті тұрғындар тапқан. Қорғасын мен цинктің қоры
бойынша орташа кен орнына жатады. Өндірісі – 1954 жылы басталған.
Ленгір мен Келте Машатта қоңыр көмір кен орны бар, бірақ қоры үлкен
емес. Облыс керамизитті сазға бай. Онда өндірілетін керамзит құрылыс
материалы ретінде қолданылады.
Облыста құрылыс материалдарының қоры көп. Карбонаттың жыныстар
құрылыстық тас, қиыршық тас, тау тас түрінде болады. Белгілі кен
орындарына Бадам (гранит), Қаратас, Түлкібас, Тұздықұдық т.б. жатады.
Қара металлургия
Қара металлургия және оның қоспаларына өндірілетін өндіріс
жүйелері. Бұл өндіріс 5 саладан тұрады.
- Тау-кен
- Металлургия
- ферросплав
- отқа төзімді
-метал сынықтарын өңдейтін
Қазақстанда қара металлургия салаларында – темір (Соколов-Сарыбай,
Лисоков, Қашар кен байыту комбинаттары және Атасу кен басқармасы)
Хром – (Дон кен комбинаты), марганец (жезді кен басқармасы,
рудаларын өңдеу өндіріледі, екі ферросплав ( Ақсу, Ақтөбе) және
Қазогенупов (Рудный қаласы) зауыты мен (Қазвторчермет (Алматы қаласы)
өндіріс қоғамын атауға болады.
АҚ Испан Карлиг, Ақтөбе, Ақсу (Павлодар облысы) зауыттарының
өндірістері көптеген шет елдерге экспортқа шығып отыр.
Қара металлургия өндірісі атмосфералық ауаны, жер беті, жер асты
суларын, топырақтарды көптеген зиянды заттармен ластап отырады.
Бұл өндіріс өнімдерінің арасында қоршаған табиғи ортаны ластауда
екінші орныда.
Ғылымның есебі бойынша адамзат пайда болғаннан бері 20 млрд тонна
темір балқытылған екен. Оның 6 млрд тоннасы қазір әртүрлі машина,
аспап, құрылыс материалдары және басқа да обьектілер құрамында
көрінеді. Қалған 14 млрд тонна қоршаған ортаға бытырап кеткен.
5. Металлургия; қара металлургия, түсті металлургия.
Түсті металлургия
Түсті металлургия Қазақстанның экономикасында атқаратын міндеті
зор. Бұл саланың елімізде пайда болғанына 250 жылдан астам уақыт өтті.
1917 жылы Қаазқстанда түсті металлургия саласына жататын 10 рудник
және 3 зауыт қана болған. Ал бұл қазір ең дамыған өндірісітердің
біріне аналып отыр.
Қазақстан түсті металдарының сапасы өте жоғары. Өскемен мырышы,
Балқаш пен Жезқазған мысы. Лондондағы металдар биржасында сапаларының
өте жоғары болғандықтарына байланысты этолон ретінде тіркелген.
Мысалы, Жезқазған мысының сапасы 99,9999%. Қазіргі кезде Қазақстан
түсті металдарын дүниежүзінің 30 шақты еліне экспортақа шығарады. Шеттен
келетін валюта табысының 27% осы өнеркәсіп салысының үлесіне тиесілі.
Қазақстан жері түсті, асыл металмен қатар, ХХІ ғасырдың металдары
деп аталатын сирек металдары деп аталатын сирек металмен де бай. Бірақ
әзірше оларды өндіретін кәсіпорын саны жеткіліксіз, тиімді технология да
жоқтың қасы.
Қазақстан өндірілетін кейбір металдар туралы мәліметтер
Металдардың аты Кен орны мен құрамында аталмыш металдары бар
рудалар
Алтын Васильков (Солтүстік Қазақстан), Ақбақай (Жамбыл),
Бақыршық (Шығыс Қазақстан)
Алтын мен күміс Қазақстанның солтүстігінде: Ақсу, Степнек, Майқайық,
Жосалы, Жаңғабыл, Төртқұдық, Александров шығысында
Қалбы, оңтүстігінде, Жоңғар Алатауы, Іле мен Шу
Алюминий Боксит рудалары. Сарыарқаның батысы мен солтүстігі,
Торғай ойпаты, Сырдария өзенінің бассейні, Каспий
маңы Арал.
Ванадий Қаратау, Жабағылытау, Шыңғыстау, Бетпақдала,
Кіндіктас, Теріскей Алатауы
Висмут, Қорғасын, мырыш және мыс рудаларыда Сарыарқа
Вольфрам, (Байназар, Ақмая, Шалқия, Саран, Батыстау, Қоңырат,
молибден Бозашы көл, Саяқ) таулы Алтай (Көкшіл, Шыңдықатай),
Іле Алатуы, Қаратау ванадийлі кен орндары
Талий Амангелді мен Торғай бокситтерінде (Қостанай облысы
және Алтай полиметалл)
Индий, кадмий Мырғалымсай, текелі, Майқайың, Кенді Алтай,
Сарыарқа, Қаратау қорғасын, мырыш, мыс мырыш,
рудаларыында
Марганец Ұлытау (Қарағанды), Қаратау,маңғыстау, Шығыс
дүниежүзіндегі Қазақстан облысы (Семей), Таулы Алтай, Қаратау,
қорының 25% Жоңғар Алатауы полиметалл рудалары. Дүние жүзіне
қорғасын, мырыш,белгілі кен орындары-Қоңырат, Бозашыкөл, Саяқ,
мыс Жыланды, Ақтоғай, Жазкент, Шилісай
Ауыр металдар
Қоршаған ортаға көп мөлшерде түскенде организмдерді уландыратын
металдар. Бұл терминмен соңғы жылдары тек қана мынадай элементтер:
қорғасын, мырыш, кадмий, сынап,, молибден, марганец, никель, қалайы,
кобальт, титан, мыс, ванадий аталады. Бұл элементтер қоршаған ортаға
түскенде экожүйелердің өздігінен тазалану процесімен ыдырамайды. Олар
топырақта жинақталып, өсімдіктерге өтіп, , әрі қарай биологиялық аймаққа
түстіп отырады. Ауыр металдардың жартылай ыдырау мерзімі ұзақ, мыс,
қорғасындікі 740 жылдан 5900 жылға дейін, кадмийдікі 13-110 жыл, мырыштікі
70-510 жылдар аралығына дейін созылады. Биологиялық тізбек: топырақ -
өсімдік-адам, топырақ-өсімдік-жануар-адам, топырақ- су –адам және топырақ-
атмосфералық ауа – адам арқылы адамға яғни адам организіміне өтіп, олар әр
түрлі ауруларға шалдықтырады. Мысалы 1953 жылыЖапонияның Минамит деп
аталатын шығанағының жағалауында тұратын балықшылардың және олардың отбасы
мүшелерінің орталық жүйке жүйесі ауруымен ауырғандар саны күрт өсті:
аурулардың көру қабілеті нашарлап, қол-аяқтары жиі-жиі ұйып, жүріс-тұрысы
шатқаяқтап, сөздері түсініксіз болып қалған. Олардың ішінде қатты
ауырғандарының тіпті көздері мүлде көрмей, өліп кеткендері де болған. Кейін
дәрігерлер мен ғалымдар, минамата шығанағына құйылған, химия комбинатының
ақаба суында сынаптың мөлшері өте жоғары болғанын дәлелдеген. Соның
салдырнан шығанақтағы су өсімдіктері шіріп, улы метисынапқа айналған.
Метилсынап қоректік тізбекке түсіп бактериялардан ұсақ организмдерге өткен.
Сөйтіп метилсынап адамдардың миында бірте-бірте жиынақталып, осы аурулардың
пайда болуына апарып соққан. Сол себептен бұ ауруды минамата ауруы деп
атаған. Өкінішке орай, мұндай ауру тек Жапонияда ғана емес, кейінгі кезде
құрамында сынабы бар ақаба суларын ағызған химия комбинаты бар дүние
жүзінің көптеген аймақтарында да кездесуде. Сынап қосылыстарымен қошаған
ортаның ластануы Қазақстанда соңғы жылдары орын алып отыр, мысал ретінде
Павлодар аймағындағы Ертіс өзенінің маңайы, Қарағанды облысындағы Нұра
өзенін атауға болады. 1920 жылдары Дзинцу (Жапония) өзенінің жағалауына
орналасқан ауылдарда ерекше ауру пайда болған. Бұл ауруға шалдыққан
адамдардың сүйектері майысып, сүйектің сырқырағанынан өздерін қоярға жер
таба алмай, көз жұмғандары да бар. Бұл ауруға итай-итой деген ату берген.
1968 жылы бұл аурудың шығу себебі - өзеннің жоғары ағысына тазартылмай
үнемі шығарылып оитырған шахтаның ақаба суында кадмийдіңболуына байланысты
екен. Бұдан кейін кадмий өзеннен ағып теңізге түседі. Онда о балықтардың
т.б. теңіз жәндіктерінің ұлпасына жинақталады. Содан кейін теңіз өнімі
ретінде адамның организіміне өтіп, бүйрек, бауыр, т.б. мүшелерді
зақымдайды.
Көлік көп жиналған ірі қалаларда, сонымен қатар металлургия
комбинаттарының ақаба сулары ағатын аймағында тұратын адамдар үшін, әсіресе
ең қауіпті болып саналатын – қорғасын. Ол сл аймақтағы адамдардың ішек
қарнына немесе өкпесіне сіңіп, қанына, сол арқылы бүкіл денесіне, сүйегіне,
бұлшық еттеріне, бауырына тағы басқа жерлеріне жинақталады. Бастапқыда,
тіпті қорғасын уы миға да әсер еиеді. Соның салдарынан балалардың өрісі
тарылып, қозғалыс үйлесімділігі бұзіліп, есту және есте сақтау қабілеті
кемиді.
Пайдалы қазбалар қорлары
Жер қойнауындаға немесе жер бетіндегі геологиялық барлау жұмыстарының
мәліметтері бойынша есептелегн пайдалы қазбалар көлемі. Пайдалы қазбалар
қорлары бойынша бөлінеді: потенциялдық – анықталған және қазбалар көлемі
экономикалық бағаланған тиімді емес; алдын ала болжанған – геологиялық
барлау жұмысы экономикалық бағалау арқылы келешекте дәлелдеуді қажет ететін
ықтимал қорлар; баланыстық пайдалы қазбалары – экологиялық талаптарды
сақтап, оларды пайдалану қазіргі технология деңгейінде экономикалық тиімді
қорлар; баланстан тыс пайдалы қазбалар қорлары – қазіргі технология
деңгейінде пайдалану экономикалық тиімсіз, техникалық мүмкін емес және
экологиялық қауіпті қорлар; өнекәсіптік пайдалы қазбалар қорлары –
геологиялық барлау барысында әр түрлі санаттағы пайдалы қазбалар қорларын
өндіру кезіндегі жобалық жоғалымы алынып тасталып есептелген қорлар.
Пайдалы қазбаларды өндіру
Жер қойнауынан жанғыш марелиалдарды (көмір, мұнай т.б.) кенді, кен
емес қазбаларды және байытып немесе байытпай келешекте өңдеп шығару пайдалы
қазбаларды өндіру шығару пайдалы қазбаларды өндіру шығарылатын және
өңделетін заттектердің массасы бойынша адамның шаруашылық қызметінде
бірінші орын алады. Жыл сайын шамамен 300 млрд тонна минералды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-2 лекция. Таќырыбы: Қазақстан жеріндегі пайдалы қазбаларына жалпы шолу.
Жоспары:
1. Тау жыныстар туралы түсінік.
2.Қазақстан жер қойнауында геологиялық даму кезеңіне сәйкес әр түрлі
пайдалы қазбалар.
2.Қазақстанның геологиялық құрылысы мен даму ерекшеліктері.
3.Геохронологиялық кесте.
4.Пайдалы қазба кен орындары үш топқа бөлінеді: жанатын, рудалы және
рудасыз.
5.Металлургия; қара металлургия, түсті металлургия.
Лекция маќсаты: Қазақстан жер қойнауындағы минералды ресурстардың
геологиялық құрылысы мен ерекшеліктерін және пайдалы қазбалар қоры мен
географиялық таралу заңдылықтарын анықтау, кен орындарымен таныстыру
Лекция мєтіні:
1. Тау жыныстары туралы түсінік
Петрография - таужыныстар туралы ғылым. Ол таужыныстардың кұрамын,
құрылымын, бітімін, қасиеттерін, жатыс жағдайларын, жаралуы мен практикада
қолданылуын зерттейді. Таужыныстар әр турлі геологиялық процестер
нәтижесінде жер қыртысында немесе оның бетінде пайда болады. Олардың
негізгі массасын кұрап, жаралу жағдайы мен қасиеттерін анықтайтындар –
таужыныс жасаушы минералдар. Таужыныстарда сонымен қатар басқа сирек
(акцессор) минералдар кездесуі мүмкін. олардың құрамы мен саны біршама
тұрақсыз келеді.
Егер таужыныс таужыныс жасаушы минералдың белгілі бір агрегатынан ғана
тұрса, ол бір минералды немесе мономинералды деп аталады. Мұндай
таужыныстардың мысалы ретінде кальциттің кристалл түйірлі агрегатынан
тұратын мәрмәрді айтуға болады. Егер таужынысқа бірнеше таужыныс жасаушы
минерал кірсе, ол көп минералды немесе полиминералды деп аталады. Мұндай
таужыныстардың мысалы ретінде құрамы кварц, калий-натрийлі далашпаттар мен
қышқыл плагиоклаз, сонымен қатар биотит пен мұйіз алдамышынан тұратын
гранитті айтуға болады.
Таужыныстардың құрылысын құрылымы мен бітімі аныктайды.
Құрылым - таужыныстардың құрылысын олардың минералдық құрамдас
бөліктерінің кристалдылық дәрежесіне, абсолют және салыстырмалы
өлшемдеріне, пішініне, өзара орналасуы мен бірігу тәсілдеріне байланысты
сипаттайтын түсінік.
Бітім – таужынысты құрайтын минералдық агрегаттардың кеңістікте
бағдарлану, өзара орналасу және кеңістікті толтыруы бойынша анықталып, оның
біркелкілік және тұтастық дәрежесін сипаттайды. Бітімнің морфологиялык
бірлігі - минералдық агрегат.
МАГМАЛЫҚ ТАУЖЫНЫСТАР
Аталуынан көрініп тұрғандай, магмалық таужыныстар маманың суынуы
мен кристалдануы нәтижесінде жаралады. магма (грек. "магма" - қою зат,
қамыр) - жоғары температуралы табиғи иондық силикат немесе алюмосиликат
балқыма. Оның құрамына су және ұшпа компоненттер (фтор, хлор, бу,
көмірқышқыл газы және т.б.) кіреді.
Жердің терең қойнауында жаралатын магмалық таужыныстар-интрузивтік немесе
тереңдік деп аталады. Егер магма жер бегінде суыса, онда эффузивтік немесе
төгілме таужыныстар еп аталады.
Магмалық таужыныстардың құрылымы және бітімі.
Ж аралу жағдайларына байланысты магма толық кейде жартылай кристалдануы
мүмкін немесе шыны тәрізді массаға айналады.Осыған байланысты толық
кристалды, жартылай кристалды және шыны құрылымдар бөлінеді. Олардың
біріншісі - интрузиялық-таужыныстарға, екіншісі - эффузиялықтарға (және
кейбір гипабиссал таужыныстарға), ал үшіншісі - жер бетінде жылдам қатайған
лаваларға тән.
Интрузиялық таужыныстар
Гранит - орта түйірлі, кейде ірі және ұсақ түйірлі
құрылымды, толық кристалды, теренде жаралған таужыныс.
Пегматит - ірі түйірлі, кейде пегматитті (графикалық)
құрылымды далашпаттарға бай таужыныс. Құрамы бойынша гранит пегматит,
сиенит пегматит және т.б. бөлінеді.
Эффузиялық таужыныстар
Гранит құрамды магманың жер бетіне төгілуі нәтижесінде липарит (риолит) -
кайнотипті және липариттті порфир -палеотипті таужыныс жаралады.
Липарит (риолит) - порфирлі құрылымды төгілме таужыныс.
Орташа таужыныстар
Олар плагиоклаздар мен амфиболдардан (мүйізалдамышы) тұрады.Күңгірт түсті
минералдарға карағанда ашық түсті минералдардың мөлшері
көбірек (плагиоклаздар) болады.
Минералдардың мұндай ара қатынасы таужыныстардың жалпы сұрғылт түстілігін
анықтайды. Төгілме таужыныстар арасында ең көп таралғаны - андезиттер.
Интрузиялық таужыныстар
Диорит - тереңде жаралатын, қалыпты құрамды, бітімі тығыз, құрылымы
толық кристалды таужыныстар.
Сиенит - сілтілі құрамды орташа тереңцік таужыныс. Оның басты
минералдары - ашық-кызыл, ақ, сұр, сарғыш калийлі-натрийлі далашпаттар мен
плагиоклаздар.
Эффузиялық таужыныстар
Андезит - әдетте порфирлі құрылымды болып келеді. Біркелкі негізгі
масса аясында мөлдір ашық-сұр плагиоклаздар және қара мүйізалдамышы немесе
авгиттің жылтыр сеппелері жақсы байқалады.
Негізді таужыныстар
Бұл таужыныстардың басты таужынысжасаушы минералдары - пироксендер мен
негізді плагиоклаздар. Сонымен қатар оливин мен мүйізалдамышы кездесуі
мүмкін. Түсі күңгірт болады, түсті минералдар мөлшерінің артуы қара рең
береді. Негізді таужыныстар ішінде ең көп таралғаны төгілме таужыныс -
базальт.
Интрузиялық таужыныстар
Габбро - сұр плагиоклаздардан (орташа алғанда50-55%), және қара түсті
(жасыл-қара) пироксендер мен кейде мүйізалдамышынан (45-50 %) тұратын
тереңдік толық кристалды таужыныс. Плагиоклаздар арасында әдемі көк және
жасыл құлпырма тусті лабрадор жиі кездеседі. Толықтай лабрадордан тұратын
габбро лабрадорит деп аталады.
Эффуіиялык таужыныстар
Базальт - афанитті, порфирлі немесе ұсақ кристалды құрылымды (соңғы
жагдайда таужыныс долерит деп аталады) қара немесе күңгірт-сұр таужыныс.
Таужыныстың қара фонында далашпаттар жиі нүктелер, жылтыр ашық сеппелер
түрінде бөлінеді.
Улытранегізді (улытрамафелі) таужыныстар
Олар жер қыртысында аз таралған, эффузиялық баламалары өте сирек
(кимберлит, пикрит және пикрит порфирит). Ультранегізді таужыныстардың
тығыздығы жоғары (меншікті імағы 3,5 гсм3 шамасында), минералдық
құрамында ашық гі далашпаттар жоқ, ал түсті минералдардан тек қана магний
темірге бай оливин мен пироксендер болады. Таужыныстардың түсі көбінесе
қара болады.
Интрузиялық таужыныстар
Дунит - толық кристалды, әдетте ұсақ және орта түйірлі құрылымды,
таужыныстарға сары-жасылдан қараға дейін түс беретін тұтас
оливиннен тұратын (70-100%) тереңдік таужыныстар.
Перидотит - толық кристалды, ірі және орта түйірлі құрылымды, оливин
(70-30%) мен пироксендерден (ромбылық) атын тереңдік таужыныс.
Пироксенит - толық кристалды, ірі және орта түйірлі құрылымды
тереңдік таужыныс. Түсі күңгірт, қара. Таужынысжасаушы минералдары -
пироксендер, аздаған мөлшерде оливин (30%-ке дейін).
Эффузиялық таужыныстар
Кимберлит ультранегізді таужыныс болғанымен, ол және магмалық
таужыныстар сынықтарынан, сонымен қатар сыйыстырушы шөгінді таужыныстар
сынықтарынан тұрады.
ШӨГІНДІ ТАУЖЫНЫСТАР
Шөгінді таужыныстар магмалық, метаморфтық және көне шөгінді
таужыныстар мору өнімдерінін, қайта шөгу жолымен жаралады. Шөгінді
таужыныстар туралы ғылымды литология деп атайды.
Сынықты таужыныстар өздерінің құрылымына, яғни оларды кұрайтын
сынықтардың өлшемдеріне карай былайша жіктеледі:
- ірі сынықты (грекше "псефос"-"тас") - көлденең өлшемі 1 мм-ден
асатын сынықтардан тұрады;
- орташа сынықты немесе құм таужыныстар (грекше "псаммос" - "құм") -
өлшемдері 0,1 мм-ден 1 мм-ге дейінгі сынықтарынан тұрады;
- үсақ сынықты немесе тозаң таужыныстар (грекше "алеврос" - "ұн")
диаметрі 0,1 -ден 0,01 мм-ге дейінгі бөлшектерден тұрады.
Ірі сынықты таужыныстар
Сынықтарының өлшемдері және пішініне байланысты ірі сынықты
таужыныстар ішінде келесі өкілдері бөлінеді:
шойтас (көлденең өлшемі 1000 мм-ден асатын) және дөңбектас (100 мм-ден
1000 мм-ге) - үшкір және жұмыр сынықтар.
шақпатас (үшкір) және малтатас (жұмыр) - өлшемдері 10 мм-ден 100 мм-ге
дейінгі сынықтар.
қиыршықтас (үшкір) және гравий (жұмыр) - өлшемдері 1-ден 10 мм дейінгі
сынықтар.Цементтелген ірі үшкір сынықтардан тұратын таужыныстар тиісінше
брекчия және қиыршықтас, ал жұмыр сынықтардан тұратындары - конгломерат
және гравелит деп аталады.
Орташа сынықты таужыныстар
Таужыныстардың бұл тобы өзен аңғарларында, сушара (көл, теңіз)
жағалауларында кең дамыған. Олардың қопсық түрдегілері құм, ал
цементтелгендері құмтас деп аталады. Құм мен құмтас сондай-ақ құрылыста да
кең қолданылады.
¥сақ сынықты таужыныстар
Бұл таужыныстарды құрайтын сынықтардың өлшемі 0,1 мм-ден 0,01 мм-ге
дейін. Мұндай сьінықтардың қопсық шоғырларын құмайт (алеврит;. ал
цементтелгендерін құмайттас (алевролит) деп атайды. Майда тозандардан
тұратын өкілдеріне лёсс жатады.
Лёсс - өлшемдері негізінен 0,05-0,005 мм болатын кварц, далашпат пен
саз бөлшектерінен және әкті қосылыстардан тұратын ашық, сарғыш түсті
таужыныстар. Оларда ұсақ, домалақ шоғырлы, әр түрлі пішінді әкті организм
қалдығы кездеседі. Лёсс сияқты ұнтақталып жеңіл үгітіледі, оның құрамында
карбонат түзілімдері болатындықтан, тұз қышқылы көмегімен оңай ықталады.
Құмайттас (алевролит) - қабаттылығы жұқа, парақталған құрылысты таужыныс.
Оның түсі мен реңі әр түрлі, саз минералдарынан цементтелген түрлесі жер
қыртысында біршама кең таралған. Ол сияқты құрылыста, жол салу құрылысында
қолданылады.
Саз таужыныстар
Барлық шөгінді таужыныстар көлемінің 50 % шамасын қамтитын, ең көп
таралғаны - саз таужыныстар. Олар өте майда (0,01мм-ден 0,001-0,005 мм-ге
дейін) кристалл және аморфты бөлшектерден, әр түрлі саз минералдарынан,
кейде хлорит, оксид және алюминий гидрооксидтерінен, опал, кварц және басқа
минералдардан тұрады.
Химиялық және органогендік таужыпыстар
Шөгінді таужыныстардың бұл тобы су алаптарында және ерітінділердің
жылыстауы (жер бетінен төменге қарай сіңуі) нәтижесінде пайда болады.
Химиялық таужыныстардың құрылымы оларды құрайтын минералдардың кристалл
өлшемімен анықталады (мысалы: ірі -, орташа -, ұсақ -, майда түйірлі, жер
тәріздес, жасырын кристалды) органогендік таужыныстардың құрылымы -
организм қалдықтардың сақталуына қатысты сипатталады.
Карбонат таужыныстар
Жердің шөгінді қабығындагы карбонат таужыныстардың үлесі 14 %
шамасында. Бұл топшадағы ең көп таралған таужыныс әктас, ол кальциттен
тұратындықтан, мономинерал түріне жатады.
Кремнийлі таужыныстар
Олар да карбонат таужыныстар сияқты химиялык (хемогендік), биогендік
және аралас жолмен жаралады.
Яшма - терең теңіздерде кремнийдің шөгу нәтижесінде және жанартауларға
жақын жерлерде химиялық тұну жолымен жаралатын таужыныс.
Хемогендік саз таужыныстар
Бұл таужыныстарға аллюминий гидрооксидтері -гидраргиллит,
диаспор және бемит минералдарынан, сонымен қатар темір гидрооксидінің
кейбір қоспаларынан тұратын латерит пен боксит жатады.
Темірлі таужыныстар
Бұл таужыныстар темірдің оксид, гидроксид және карбонат
минералдарынан тұратындықтан, шөгінді темір кені болып табылады. Олар
темірге бай ультранегізді таужыныстардың химиялық моруына байланысты пайда
болады.
Галоидты және сульфат таужыныстар
Олар әр түрлі тұздар ерітінділерінен таза химиялық шөгінді
түрінде жаралады. Қалың қатқабаттары жиі кездеседі. Галоид қосылыстары
ішінде галит, сильвин, карналлит және т.б. минералдар кең таралған, олар
тастұз қабаттарын жасайды. Күкіртқышқыл қосылыстарының ішінде
таужыныстарының ішінде ең көп таралғаны гипс минералынан тұратын гипсит
таужынысы. Сусызданған гипсит ангидритке айналады.
Каустобиолиттер
Каустобиолитке (каустос - жанғыш, биос - тіршілік, литос -
тас) жанғыш қазбалар жатады. Олар өсімдіктер және жануарлар (планктон)
қалдықтарының биохимиялық, химиялық жолмен түрленуінен және басқа
геологиялық факторлар әсерінен жаралады. Бұл таужыныстар жанғыш
қасиеттеріне байланысты зор практикалык мәнге ие. Олар мұнай және көмір
(шымтезек, қоңыр көмір. тас көмір, антрацит және жанғыш тақтатас) катарына
бөліп. көбінесе жоғары қызулы отын ретінде пайдаланылады.
Мұнай - сары-коңыр, қара-қоңыр немесе қара түсті майлы сұйық. Мұнай
тығыздығы 0,75-1,00 аралығында өзгереді, кейбір қою асфальт пен битумды
массалары ауырлап, суға батады. Мұнай негізінен көміртек пен сутек
элементтерінің қосылыстарынан тұратындықтан жалпы көмірсутек деп те
аталады.
Торф - қопсық, жер тәріздес, кеуек, сары-қоңыр немесе масса, ол
жақсы байқалатын өсімдік калдықтарынан тұрады. .Оның құрамында коспа
ретінде әр түрлі мөлшерде терригендік материал қатысады. Батпақ сулы ортада
және оттек мөлшерінің жетпеуінен өсімдіктер жартылай шіріп, шымтезекке
айналады.
Қоныр көмір — тығыз, жер тәрізді, әдетте жылтырлығы күңгірт қара-
коңыр немесе қара жанғыш таужыныс. Түссызығы қара-қоңыр. Өсімдіктердің
шірімеген бөліктері мүлдем болмайды. Құрамындағы көміртек
мөлшері 60-70% шамасында.Тығыздығы 0,7 гсм3-тен жоғарылайды.
Тас көмір - жер қойнауында жоғарғы қысым және
температура жағдайларында органикалық заттардың (қоңыр көмірдің)
ары қарай түрленіп, тығыздалу процесінің нәтижесі.
Анграцит - қүрамында көміртек мөлшері 97 %-ке
дейін,тығыздығы өте жоғары, сұр-қара түсті, жылтырлыгы жартылай металша,
қолға жұқпайды. Тығыздығы 1,6 гсм'-ге дейін.
Жанғыш тақтатастар -алап түбінде органикалық заттар (20- 60 %) мен
саз ұйықтар бір уақытта шөгіп, температура мен қысым әсерінен түрленуі
нәтижесінде жаралады. Олар жұқа қабатты, қара-сұр немесе қоңыр түсті
болады, жанған кезде битумнің иісі шығады.
МЕТАМОРФТЫҚ ТАУЖЫНЫСТАР
Жер қыртысының төменгі қабаттарында жоғарғы температура, жоғары қысым және
әр түрлі газ бен сулы ерітінділер әсерінен шөгінді және магмалық
таужыныстары өзгеріске ұшырайды. Таужыныстардың өзгеруі процестерінің
жиынтығы метаморфизм деп аталады.
Филлит. Филлиттің минералдық, кұрамы слюдалардың ұсақ
кристалдарының пайда болуымен, бастапқы метаморфты қайта туындауын
көрсетіп, сипаттайды. Таужынысының атын анықтайтын тақталы (парақша)
бітім жақсы көрінелі.
Таужынысына тән белгісі тақтатастылықтың жоғарғы бетінде күшті
жібектей жылтырлық, слюда кристалдары анық бағдарлы орналаскан. Олардың
түсі әртүрлі: жасыл, сұр, қара. Филлит серицит, хлорит, биотит, кварцтан
және дала шпатынан тұрады. Ең көп таралғаны серицит және кварц.
Жасылтақтатастар - түсі бойынша, хлориттің, тальктің, серпентиннің,
эпидоттың, актинолиттің катысуымен аталған таужынысы. Бұл минералдар,
сонымен қатар альбит, кварц, калыцит, мусковит жасыл тақтатастың таужыныс
жасаушы минералдары болып табылады.
Хлоритті тақтатас хлориттен, сонымен қатар тальктен, слюдалардан,
кварцтан және басқа минералдардан тұратыи тақтатасты немесе қабыршақты
таужыныстары. Олардың түсі жасыл. қолмен сипағанда майлы, каттылығы өте
үлкен емес. Хлоритті тақтатастар құрамында магнетиттің жақсы қырланған
кристалдары (октаэдрлер) жиі кездеседі.
Талькті тақтатас негізінен тальктің ұсақ иілмелі жапырақшаларынан
тұрады. олардың түсі ақ, сұр, жасыл; тырнакпен сызылады. Құрамына
байланысты бірнеше баламалары бөлінеді. Таза талькты тақтаттастар талькты
тас деп аталады, соңғысы жақсы отқа төзімді және қышқылға төзімді материал
ретінде кең колданылады.
Слюдалы тақтатас - терең метаморфталған тақталы таужыныстары. Барлық
кристалды тақтатастар - түйірлі таужыныстары; сазды минералдар серицит,
хлорит. Кристалды тақтаттастар тақтастылығы мен бүрмелілігімен сипатталады.
Кристалды тақтаттастардың таужыныс жасаушы минералдары слюдалар (мусковит,
биотит) кварц, анар.
Ең көп таралғандары слюдалы кристалды тақтатастар. Олар слюдалардан
және кварцтан тұрады. Егер мусковит кездессе, олар мусковитті таңтатас, ал
егер слюда биотит болса -биотитті тақтатас деп аталады. Кристалды
тақтаттастарды слюдалардан басқа, қызыл немесе қызыл-күлгін түсті
(альмандин) изометрлі анар түйірлері жиі кездеседі.
Амфиболит — негізінен мүйіз алдамышы және дала шпаты (плагиоклаз)
одан басқа оларда кварц, анар және т.б. минералдардан тұратын тығыз немесе
тақталы таужыныстары. Амфиболиттердің түсі сұр-жасыл, жасылдан қара жасылға
дейін қара болып кездеседі.
Кварциттер - кварцтан тұратын шомбал тығыз түйірлі таужыныстары.
Олар өте берік және қаттылығы жоғары моруға қарсы тұруымен ерекшеленеді.
Кварциттер берік әшекей материал ретінде өте маңызды орын алады.
Мәрмәр бір ғана минералдан - кальциттен тұратын, түйірлі морфты
таужынысы. Түйірлерінің ірлігі бойынша: ұсақ-,орта және ірі түйірлі мәрмәр
бөлінеді. Олар әктастардың қайта кристалдануынан жаралады. Түсі ақ, сонымен
қатар көгілдір, кызыл, жолақты, дақты және басқа мәрмәрлар кездеседі,
олардың қаттылығы өте үлкен емес. Тұз кышқылымен (НСІ)әрекеттескенде
суықтада қатты әсер етеді. Доломиттердің қайта
кристалдануында доломитті мәрмәр жаралады. Олардың түсі аздап сары.
НСІ-мен тек ұнтағы әрекеттеседі.
2.Қазақстанның пайдалы қазбаларының өндірісте қолданылуы.
Республикада түсті металлургия саласына кіретін 7 саланың құрамында 28
кәсіорын жұмыс істейді.
1. Қорғасын-мырыш саласы 12 кәсіпорыннан тұрады, оның 3-і
металлургиялық, ал 9-ы кен байыту. Металлургиялық кәсіпорындар -
Өскеменнің қорғасын-мырыш, Риддердің полиметаллы, Шығыс Қазақстан мыс
химиялық, Зыряновск қорғасын, Текелі қорғасын-мырыш комбинаттары, Жәйрем,
Жезкент және Қарағайлы тау-кен комбинаттары. Республиканың қорғасын-мырыш
өндіретін руда қоры едәуір. Қорғасын мен мырыш өндіруде біз дүние жүзі
бойынша бесінші орынды аламыз.
Қорғасын зауыттары негізінде ауаны қорғасынмен, мышьякпен, басқа да
ауыр металдармен, күкіртпен, көміртек оксидтерімен көп мөлшерде ластайтын
көзге жатады.
2. Мыс саласына 3 кәсіпорын-Балқаш, Жезқазған кен байытау
комбинаттары, Ертіс мыс балқыту зауыттары кіреді.
Қазіргі кезде мыс балқытурудасы 17 кен орнынан алынады. Дүние жүзі
бойынша мыс өндіруде 7-орында. өндірілетін мыстың 92% экспортқа шығарылады.
Құрамын Жезқазған кен байыту комбинаты мен Жезқазған мыс кен орныдары
кіреді, Жезқазған түсті металл бірлестігі мыспен қатар қорғасын мен мырыш
концентраттарын шығарады және қорғасынды, мырышты, кадмийді, күмісті,
никельді, висмутты, ренийді қосымша алады. Өтпелі кезеңдегі экономикалық
қиындыққа бұл бірлестік 1995 жылы маусым айынан бастап үкімет шешімімен
Оңтүстік Кореяның Самсунг корпорациясының басшылығына 5 жыл мерзімге
өткізілді. Қазіргі кезде бұл мерзім ұзартылған.
3. Алюминий өндіру саласының 3 кәсіпорны – Павлодар алюминий зауыты
(ПАЗ), Торғай мен Қызылоктябрь кен басқармалары бар. Алюминий
өндірісіндешикізат ретінде Торғайдың бокситі қолданылады, одан голинозем,
ал соңғыдан алюминий алынады.
4. Алтын өндірісі Қазақстанның алтын мен валюта қорын толықтыруға
маңызы зор. Бұл салада 6 өнеркәсіп жұмыс істейді. Негізгі алтын өндіретін
кәсіпорныдарға алтынның 50%-ын беретін Қазақалтын, қалғанын Алтайалтын
16%, Майкайалтын15%, Ақбақай 12%, Бақыршық 4% комбинаттары жатады.
Алтын қоры бойынша дүниежүзінде 6-орында, ТМД елдерінде 3-орында, Ресей мен
Өзбекстаннан кейінгі.
5. Вольфрам-молибден өндірісі Қазвольфрам бірлестігінің басқаруында.
Вольфрам өндірісін өзімізде дамыту мақсатында жоғары Қайрақты кен орны
негізінде бірнеше рудник пен вольфрам өңдейтін комбинат салынып жатыр,
тезірек іске қосу жолы қолға алынды. Мысалы, Жамбыл атындағы вольфрам-
молибден руднигі менАқжол полиметалл тау-кен байыту комбинатын айтуға
болады.
6. Титан-магний өндіретін комбинат Өскемен титан-магний комбинаты. Бұл
металдардың қоры елімізде жеткілікті
7. Сирек металдар саласының дамуына Қазақстанда барлық мүмкіншілік
бар. Республикада өте құнды ттан рудасы өндірілетін Белогортауруде
комбинаты және сирек металдар шығаратын Ақмола мен Каспий төңірегіндегі тау-
химия комбинаттарын және оларды балқытатын Ертіс комбинатын атауға болады.
Түсті металлургия өндірісінің бәрі зиянды заттармен биосфераны ластап
отыратын көздер.
Түсті металлургияда қалдықтарды пайдалану мен үмендеу проблемалары әлі
толық шешілген жоқ
Қазақойыл - Қазақстанның мұнай-газ өндіруші ірі кәсіпорны 1997 жылы
мартта құрылған. өндірістік тізбектің брлық сатыларында: кеніштерді
барлаудан және мұнай-газ өндіруден бастап, ұқсатуға, түпкілікті өнімнің
маркетингіне дейін мұнай операцияларын жүргізу; көмірсутектердібарлауды,
өндіруді, тасымалдауды, ұқсатуды жүзеге асыратын бірлескен жобаларда
мемлекеттің мүддесін қолдау және осындай жаңа жобаларды дайындап іске асыру
мақсатын көздейді, мұнай-газ кенішінен түстетін барлық салықтың 25%-дан
астамы және экспорттық түсімнің 14%-ы Қазақойылдың үлесінде болды. (2001
ж). компания дүние жүзінің жетекші мұнай-газ компанияларымен тығыз
серіктестік қатынас орнатты. Ұлттық компанияның қарамағында мұнай өндіретін
екі еншілес кәсіпорын – Өзенмұнайгаз және Қазақойл – Ембі ашық
акционерлік қоғамдары жұиыс істеді. Олар 2001 жылы еншілес Атырау тиісінше
4,0 және 2,35 млн тоннадай мұнай өндірді. Комапния Арман,
Қазақтүрікмұнай, Қазақойл-Тельф және Матин, бірлескен
кәсіпорныдарында жиыны 1 млн тонна мұнай өндірді. Мұнай ұқсату секторында
ішік рынокты мұнай өнімдерімен молықтыру мәселесін шешуге үлес қосты. 2000
жылы еншілес Атырау мұнай айыру зауытында 2,2 млн тонна мұнай ұқсатылды,
оның 80%-дан астамы Қазақойлдың иеншікті қорларынан жеткізілді. Маркетинг
аясында компания еншілес кәсіпорын – Казахойл-Продактс жекеменшік
Шаруашылық Серіктестігін құрды, ол мұнай және мұнай өнімдерін өткізумен,
Қазақстан аумағында фирмалық авто және газ құю станцияларының желісін
құрумен айналысады. Қазақстанның батыс аймағында және Астана қаласында
осындай станциялар ашылды. Экспорттан алынған табысты ұлғайту үшін Тәуелсіз
Мемленкеттер Достастығы елдерінің рыноктарын игере бастады. 1999 жылдың
аяғынан бастапкомпания Херсон мұнай айыру зауытын басқарады.
Жекешелендіру теңдерінің нәтижесінде зауыт акциясының 90%-ынан астамын
иеленеді. Компания әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға, демеушілік
көмек көрсетуге баса ден қойып келеді.
Жаңа Өзен қаласында көп пәтерлі тұрғын үй, Теңге қыстағында
перзентхана т.б жергілікті тұрғынға қажетті мекемелер салынды. Мұнай
шыларды экологиясы қолайсыз аймақтардан көшіру бағдарламасы шеңберінде Жаңа
Қаратон қыстағында мектеп, сауда орталығы салынды, инженерлік коммуникция
кешені бар үйлер құрылысы жүргізілді. Мұнай-газ кешенін басқарудың
тиімділігін арттыру мақсатымен 2002 жылы 20 ақпанда Қазақойл ұлттық мұнай
компаниясы мен Мұнай және газ көлігі ұлттық комапниясы қосылып,
Қазмұнайгаз ұлттық компаниясына айналды.
Қазақойл – Ембі - мұнай-газ өндірісі кәсіпорны. Ембі
кәсіпорындарының іске қосылу тарихы 1911 жылы Доссор кәсіпорынының
құрылуынан басталады. Ембімұнайгаз және Теңізмұнайгаз ААҚ бірігіп, 1999
жылы Қазақойл – Ембі ААҚ болып қайта құрылды. 2002 жылдан Қазмұнайгаз
ұлттық кәсіпорнына айналды.
Жалға алынған бұрынғы ядролық сынақ алаңы – Тайсойған өңірінде ААҚ өз
күшімен жүргізілген барлау жұмыстарының нәтижесінде Қондыбай, Қазанғап, Уаз
мұнай алаңдары ашылды. Забұрын – Мартыши мұнай құбыры іске қосылды. Жаңа
Қаратон кенті салынып, 420 орындық мектеп, тұрғын үйлер бой көтерді.
Қазақойл-Тельф мұнай өндірісі кәсіпорны. 1991 жылы құрылған.
Негізггі қызметі мұнай өндіру, мұнай мен өңделген мұнай өнімдерін ішкі және
сыртқы рыноктарға шығару. 1999 жылы жалпы өнім көлемі бір миллиард теңгеге
жетті. Шығыс Көкарна сияқты кен орнын игеру қолға алынды. 1999 жылы 260 млн
теңгеден аса қаржы жұмсады. Өткен жылдар ішінде Жылыой ауданының әлеметтік
саласына 25 млн АҚШ доллары бөлінді. Бұл қаржыға 64 тұрғын үй, дүкен,
инженерлік жүйелер мен басқа да қажетті нысандар бой көтерді.
Серіктестіктің қаржысы есебінен жоғары және арнаулы техникалық оқу
орындарында 40 студент оқиды, бұл мақсатқа жыл сайын 40 млн теңге бөлінеді.
Экономикамызды жақсартамыз деп экологиямызды, қоршағ ортамызды
ластаудамыз. Бірден-бір балықтың көзі денсаулықтың кепіліне кері әсерін
тигізуде. Өйткені халыққа өнім, шаруашылықта пайда керек. Оған тосқауыл
бола білу үшін, завод мұржаларына шығатын түтінге сүзек қою, қалдықтарыдың
өзін де өңдеп шығару керек. Оны халық тұтынатын жерден алысырақ орналасауы
тиіс. Өйткені, заводта жеткіліксіз жағадай болса, оның әсері әрі қарай
жалғасы бермек.
Балқаш мысы-Қазақстанның түсті металлургия саласындағы ірі кәсіпорын.
Балқаш көлінің солтүстік жағалауында Бертіс шығанағында орналасқан. Ол
негізінен тазартылған мыс, асыл және сирек кездесетін металл үгінділерін,
қорғасын мен мырыш өнімелерін, никельді және темір консентрациясын,
молибден, оттексіз воярбарс тотяйндарын, телур, селен, кадмий, ренний
тұздарымен қышқылдарын , күкірт қышқылын шығарады. Балқаш кен өндіруден
бастап түсті металл прокатын шығаруға дейінгі технологиялық процестер толық
атқарылатын және түгелдей автоматтандырылатын және түгелдей
автоматтандырылған бірден-бір өндіріс орны. 20 ғасырдың 70-жылдары
кәсіпорынның шикізаты кешенді пайдалану жөніндегі тәжірибесі республиканың
барлық түсті металлургия кәсіпорныдарына енгізілген. Завод өнімдері
негізінен, Батыс Европа, Қытайға сатылады.
3.Геохронологиялық кесте
Страт
играф
иялық
индек
Эра Жүйе с Түсі Ғасырлар
Кайназой Төрттік Q Ашық немесе көкшіл – Голоцен,
сұр плейстоцен
Неоген N Лимон – сары Плиоцен N2
моцен N1
Палеоген E Сарғыш – жирен Олигоцен Е3
эцен Е2
Палеоцен Е1
Мезазой Бор K Жасыл Соңғы К2
алғашқы К1
Юра J Көк Соңғы J3
ортаңғы J2
алғашқы J1
Триас T Күлгін Соңғы T3
ортаңғы T2
алғашқы T1
Палезой Пермь P Ақшыл - қоңыр Соңғы P2
алғашқы K1
Таскөмір C Сұр Соңғы C3
(карбон) отаңы C2
алғашқы C1
Девон D Қоңыр Соңғы D3
ортаңғы D2
алғашқы D1
Силур S Сұрғылт – жасыл Соңғы S2
алғашқы S1
Ордовик O Қанық – жасыл Соңғы O3
ортаңғы O2
алғашқы O1
Кембрий έ Көк – жасыл Соңғы έ 3
ортаңғы έ 2
алғашқы έ 1
Протерозой PR Қызғылт
эонотемасы
Архей эотемасыAR Қара – қызғылт
4. Пайдалы қазба кен орындары үш топқа бөлінеді: жанатын, рудалы және
рудасыз
Қазақстан жер қойнауында геологиялық даму кезеңіне сәйкес әр түрлі
пайдалы қазбалар түзілген. Кейбір пайдалы қазба кен орындарының қоры
жөнінен хром, ванадий, вольфрам, мыс, калий, висмут,, фтордан Қазақстан
дүние жүзінде бірінші орын алады. Қазастанның геологиялық құрылысы мен
даму ерекшеліктері оның жер қойнауында көптеген пайдалы қазбалардың
түзілуіне әсер етеді. Пайдалы қазба кен орындары үш топқа бөлінеді:
1. жанатын
2. рудалы
3. рудасыз
Жанатын пайдалы қазбалар көбінесе шөгінді жыныстарда кезедеседі. Ал
рудалы пайдалы қазбалар көбінесе кристалды тау жыныстарда болады.
Рудасыз пайдалы қазбалар магмалық шөгінді жыныстарда кездеседі. Бүгінде
республикамызда 6000-нан астам пайдалы қазба кен орындары бар.
Жанатын пайдалы қазбалар.
Мұана мен газ
Мұнай мен газ қоры негізінен республикамыщдың батыс аймағында
шоғырланған. Алғаш рет мұнай 1911 жылы Доссор кен орнында
өндіріледі. 60 жылдардан бастап Маңғыстау түбегінде, Каспий маңы
ойпатында Өзен, Жетібай, Қаражамбас, Қаламқас мұнай кен орындары
ашылады. Өзен мен Жетібай кен орнынан мұнай 1250-2500 метр
тереңдіктен өндіріледі. Бұл ең бағалы мұнай өндіретін кен орнына
жатады. Юра мен бор дәуірінде пайда болған Құлсары мұнайы негізінен
50-2400 метр тереңдіктен өндіріледі. Жайық-Жем алабы жанғыш газға
бай. Жанғыш газ көбінесе мұнаймен бірге өндіріледі. Дүние жүзіндегі
қоры жөнінен ірі кен орнынан жататын Теңіз мұнайын өндіріп,
өңдеуге американдық Шеврон компаниясы атсалысуда. Қазстан көмірге
өте бай. 1833 жылы шопан Аппақ Байжановтың Қарағанды өңірінен
кездейсоқ тауып алған отқа жанатын қара тасы кейін аңыз емес
шындыққа айналды. ХІХ ғасырдың Қарағанды көмір алабынан жылына 10
мың тонна көмір өндірілсе, қазір жылына 50 млн тоннаға жуық көмір
өндіріледі. Тас көмірінің сапасы жоғары кокстелінеді, көмір
қабатының жалпы қалыңдығы 120 метр. Қарағанды көмірінен кем түспейтін
Екібастұз көміріжер бетіне жақын жатқандықтан, мұнда көмір ашық
әдіспен өндіріледі. Екібастұз алабының Алып, Солтүстік және Шығыс
кеніштері бар. Алып кенішінде сағатына 5 мың тонна көмір өндіретін
роторлы экскаваторлар жұмыс істейді. Жалпы Қазақстан жерінде тас көмір мен
қоңыр көмірдің 10 алабы мен 400 кен орны бар. Олардағы көмірдің жалпы
қоры 160 млрд. Тоннаға жетеді.
Рудалы пайдалы қазба.
Қазақстан рудалы пайдалы қазбаға бай. Рудалы кен орнадарына:
Кемпірсай (хром), Торғай (темір және боксит), Атасу (темір, марганец),
Жезқазған (мысты құмтас), Майқайың (алтынды полиметалл), Қаратау мен
Текелі (қорғасын, мырыш) кен орындары жатады. Қазақстан темір рудасының
қоры жөнінен дүние жүзінде алдыңғы орнды иеленеді. Ең негізгі кен орны
– Қостанай алабына кіретін Аят, Лисоков, Қашар, Соколов – Сарыбай. Соколов-
Сарыбай темір рудасы кен орынның ашылу тарихы қызық. 1948 жылы ұшқыш
М.Сургутанов осы күнгі Сарыбай кен орнының үстінен ұшып бара жатып кенет
компас тілінің ауытқығанын байқап қалады да сол маңды геологтарға магнитті
темір рудасы кен орнын ашты. Марганец рудасы кен орнымен іргелес жатады.
Марганецті ірі кен орнадары Жезқазған, Атасу, Қаратау Маңғыстауда ашылды.
Хром мен никельдің ірі кен орндары Мұғалжар тауы аймағындағы Кемпірсайдан
табылған. Хром рудасы ашық әдіспен Қазақстанның 40 жылдығы,
Бейбітшілік, Оңтүстік кен орындарында өндіріледі. Бұл жердің рудасы
сапасы жағынан өте жоғары, құрамында 45 пайызға дейін таза хром бар.
Никель кен орнады Жезқазған, Семей маңынан ашылды. Дүние жүзіндегі хром
кенінің жалпы қорының жартысына жуығы Қазақстанның жерінде шоғырланған.
Алюминий негізінен бокситтен алынады. Неігзгі кен орындары – Сарыарқаның
солтүстік-шығысында, Торғай ойысында. Қазақстан алюминий өндіруде алдыңғы
орнадардың бірінде. Қазақстан мыс рудасына да бай ел. Жезқазған кен орны
дүние жүзінде екніші орнда иеленеді. әрі оның мысының сапасы жоғары бағалы.
Қоңырат, Бозшакөл кен орндарында мыс рудасы ашық әдіспен өндіріледі.
Полиметалл рудасының қоры жағынан Қазақстан дүние жүзінде алдыңғы орында
тұр. Полиметалл рудасы құрамында бірнеше металдар (қорғасын, алтын, күміс,
т.б.) кездеседі. Кенді Алтайдағы Лениногор, Зырянкен орындарына өндірілетін
руда қорғасын мен мырышқа бай. Оңтүстік Қаазқстанда полиметалл рудалары
Текелі, Ащысай және Мырғалымсай кен орындарынан өндіріледі. Қазақстанның
көп жерлерінде алтын кендері кездеседі. Алтын шығаратын ірі кен орындары
Алтайдағы Үлбі, Бұқтырма, Күрішім өзендері алабында. Сондай-ақ Майқайың,
Жітіқара кен орныдарынан да алтын өндіріледі. Сире кедесетін металдардың:
сынап, висмут, молибден, сурьма, кадьмий.
Рудасыз падалы қазбалар
Фосфоритті дүние жүзінде ең көп көп өндіретін ел – Қазақстан.
Жамбыл облысындағы Қаратауда фосфорит кен орындарының (Шолақтау, Ақсай,
Жаңатас) жалпы қоры 2,6 млрд. Тонна деп есептелінді. Ақтөбе облысындағы
Алға Қандыағашфосфорит кен орындарының фосфорының жалпы қоры 1,5 млрд тонна
көлемінде. Фосфор ең бағалы тыңайтқыш. Тұз республикамыздың батысында
қаратікен тұзының таусылмас қоры бар. Каспий маңы ойпатындағы тұз
күмбездерінің жалпы қоры 6 трлн тонна. Арал, Балқаш көлдері маңында датұз
кен орныдарынан тұз өндіріледі. Қазақстан әктас, мерлеь, мәрмәр, гипс,
отқаа төзімді саз балшық, кварцитті құм, минералды бояулар сияқты құрылыс
материалдарына да бай. Жітіқара Жезқазған, Бөгетісай, Хантау кен
орнадарында асбест өндіреді.
Қазақстан Республикасы пайдалы қазбаларын өндірісте қолдану кезінде
табиғатқа, яғни жалпы ортаға кері әсерін тигізетін зиянды қалдықтар
шығарады. Мысалы; өнеркәсіп орнадыранда қалдықтарды суға ағызып жібереді.
Судағы жәндіктер, өсімдіктер жапа шегеді. Ал қалдық түтіндер ауаны ластап,
адам денсаулығына зиян келтіреді. Осы проблемаларды шешу үшін қалдықтар
шығармайтын қондырғылар орнату қажет.
Қазақстанның пайдалы қазбалары.
Тау түзілу магмалық жыныстардың пайда енуі және шөгінділер
метаморфтанғанда түрлі рудалар және минералдар пайда болады.
Қазақстан минералдық ресурстарға өте бай. Қазақстан дүние жүзінің 186
елінің ішінде вольфрам, қорғасын және барийдіңқоры жөнінен бірінші орнда,
хромит, күміс, цинк, бойынша екінші, марганец және молибден – үшінші,
мыс-төртінші, уран-бесінші, алтын-алтыншы, темір кені жетінші, қалайы мен
никель-сегізінші, мұнай мен табиғи газ- тоғызыншы, мұнай бойынша он үшінші
орнда тұр.
Қазақстанның пайдалы қазбалары үшке бөлінеді:
- жанатын пайдалы қазбалар
- кенді пайдалы қазбалар
- кенсіз пайдалы қазбалар
Жанатын пайдалы қазбалар
Қазақстанның жер қыртысы мұнай мен табиғи газдарға бай. Каспий маңы
ойпаты, Каспий теңізінің жағалауын қоса алғанда мұнай қоры 7 млрд тонна.
Бұл мұнай өндірісін жыл сайын 50-100 млн тоннаға дейін көтеруге мүмкіндік
береді.
Арал маңында да мұнай мен газдың үлкен қоры табылған. Алдын ала
жасалған есептеулер бойынша мұнда 350 млн тонна. Мұнай мен газға қатысты
Торғай, Шу, САрысу, Зайсан-Алакөл провицияларының болашағы зор.
Қаазқстанда металл кен орындары барланған.
Қарашығанақ кен орнындағы табиғи газ қоры 1,3 трилион куб метрді
құрайды.
Мұнай мен газ:
Доссор, Жем, Мақат, Өзен, Жетібай, Қаражамбас, Қаламқас, Қарашығанақ,
Теңіз, Кеңқияқ, Жаңа жол.
Көмір:
Қарағанды, Екібастұз, Майкүбі, Торғайда (Обаған).
Кенді пайдалы қазбалар
Темір-геологиялық қоры 17 млрд тонна. Оның 93% мөлешірене ірі кен
орныдары алады.
Хромит – хромит қоры бойынша Қазақстан әлемде екінші орныда. Қорлары
– 230 млн тонна
Марганец – баланысының қоры 400 млн тонна. Болжамдық қорлары 850-900
млн тонна.
Мыс – ірі кен орындары Жезқазғанда, Жамантайда мыс кенінің қоры
10 млн тонна алады.
Қорғасын – мырыш – 100-ден аса кен орныдары бар.
Алюминий – шикізат ретінде ең көп тараған боксит болып табылады.
200 кен орныдары бар.
Алтын – 196 алтын кен орндары бар. Қазақстан алтын қоры жөнінен әлем
елдерінің ішінде бірінші ондығына, өндірісі бойынша – үшінші ондығына
енеді.
Кенсіз пайдалы қазбалар
Асбест:
Жетіқара (Жезқазған) кені қазба орндарында, Бөгенсай, Хантау, Шу-
Іле тауларында.
Фосфорит:
Қарату (Шолақтау, Ақсай, Жаңатас)
Ақтөбе аудандарында
Тұз:
Каспий маңы ойпаттарындағы тұзды көлдер. Батыс Сібір жазықтарында,
Құрылыс материалдары. Ақтас, Мергем, бор, мәрмәр, гипс, отқа төзімді
материалдар
Сирек кездесетін металдар
Молибден*Қазақстан әлемде молибден қоры жөнінен төртінші орын алады.
Ащия елдері арасынан бірінші орында. 84 кен орны бар.
Вольфрам – қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын алады.
Вольфрамның қоры 53%-ы 16 ірі кен орнында шоғырланған.
Вольфрам мен молибденнің өенркәсіптік кен орныдары Сарыарқада
(Байназар, Ақмая, Шалқия, Саран, Батысу және т.б.) Таулы Алтайда (көкшіл,
Шындығатай), Іле Алатуында орналсқан.
Уран – 100-ден астам кен орны. Қазақстанда шоғырланған. Солтүстік
Қазақстанда 50 кен орны бар.
Бейметалл кен қоры мол кездеседі. 2000-нан астам кен орныдары бар.
Оның 1200-і құрылыс материалы кен орндары. 30-дан астам шипалы балшықтың
кен орны анықталған.
Қазақстанда гипс қоры 11 кен орнында шоғырланған. Қазақстанда
мромор мен гранит кездесетін мыңнан астам кен орындары бар. Алматы,
Екібастұз, Теміртау, Ақмола және т.б. комбинаттарындағы мрамор өндірісі
20 мың куб метр және гранит 32 мың куб метр
Оңтүстік Қазақстан облысының пайдалы қазбалары
Оңтүстік Қазақстан облысы полиметалдық кендердің, фосфаттардың
қоймасы болып табылады. Облыс территориясындағы полиметаллдың
кендерінің құрамында қорғасын, мырыш, сонымен қатар, сирек және жер
элементтері (мыс, күміс, индий және т.б.) болады. 110 кен орны белгілі
(Ащысай, Мырғалымсай, Қарасай, Байжансай) Оңтүстік Қазақстан облысы
республикада қорғасын өндіру бойынша – үшінші орын, мырыш бойынша – Шығыс
Қазақстан облысынан кейінгі екінші орныды иеленеді.
Қаратау тауларындағы тау – кен өндірісі ертеден белгілі. Қаратау
тауы жүздеген километрге, ал оның оңтүстік батыс етегінде тізбектеліп
қорғасынды-мырыш кен орындары созылып жатыр.
Байжансайдың қорғасын және мырыш кендері жер бетіне жақын
орналасқан. Оны жергілікті тұрғындар тапқан. Қорғасын мен цинктің қоры
бойынша орташа кен орнына жатады. Өндірісі – 1954 жылы басталған.
Ленгір мен Келте Машатта қоңыр көмір кен орны бар, бірақ қоры үлкен
емес. Облыс керамизитті сазға бай. Онда өндірілетін керамзит құрылыс
материалы ретінде қолданылады.
Облыста құрылыс материалдарының қоры көп. Карбонаттың жыныстар
құрылыстық тас, қиыршық тас, тау тас түрінде болады. Белгілі кен
орындарына Бадам (гранит), Қаратас, Түлкібас, Тұздықұдық т.б. жатады.
Қара металлургия
Қара металлургия және оның қоспаларына өндірілетін өндіріс
жүйелері. Бұл өндіріс 5 саладан тұрады.
- Тау-кен
- Металлургия
- ферросплав
- отқа төзімді
-метал сынықтарын өңдейтін
Қазақстанда қара металлургия салаларында – темір (Соколов-Сарыбай,
Лисоков, Қашар кен байыту комбинаттары және Атасу кен басқармасы)
Хром – (Дон кен комбинаты), марганец (жезді кен басқармасы,
рудаларын өңдеу өндіріледі, екі ферросплав ( Ақсу, Ақтөбе) және
Қазогенупов (Рудный қаласы) зауыты мен (Қазвторчермет (Алматы қаласы)
өндіріс қоғамын атауға болады.
АҚ Испан Карлиг, Ақтөбе, Ақсу (Павлодар облысы) зауыттарының
өндірістері көптеген шет елдерге экспортқа шығып отыр.
Қара металлургия өндірісі атмосфералық ауаны, жер беті, жер асты
суларын, топырақтарды көптеген зиянды заттармен ластап отырады.
Бұл өндіріс өнімдерінің арасында қоршаған табиғи ортаны ластауда
екінші орныда.
Ғылымның есебі бойынша адамзат пайда болғаннан бері 20 млрд тонна
темір балқытылған екен. Оның 6 млрд тоннасы қазір әртүрлі машина,
аспап, құрылыс материалдары және басқа да обьектілер құрамында
көрінеді. Қалған 14 млрд тонна қоршаған ортаға бытырап кеткен.
5. Металлургия; қара металлургия, түсті металлургия.
Түсті металлургия
Түсті металлургия Қазақстанның экономикасында атқаратын міндеті
зор. Бұл саланың елімізде пайда болғанына 250 жылдан астам уақыт өтті.
1917 жылы Қаазқстанда түсті металлургия саласына жататын 10 рудник
және 3 зауыт қана болған. Ал бұл қазір ең дамыған өндірісітердің
біріне аналып отыр.
Қазақстан түсті металдарының сапасы өте жоғары. Өскемен мырышы,
Балқаш пен Жезқазған мысы. Лондондағы металдар биржасында сапаларының
өте жоғары болғандықтарына байланысты этолон ретінде тіркелген.
Мысалы, Жезқазған мысының сапасы 99,9999%. Қазіргі кезде Қазақстан
түсті металдарын дүниежүзінің 30 шақты еліне экспортақа шығарады. Шеттен
келетін валюта табысының 27% осы өнеркәсіп салысының үлесіне тиесілі.
Қазақстан жері түсті, асыл металмен қатар, ХХІ ғасырдың металдары
деп аталатын сирек металдары деп аталатын сирек металмен де бай. Бірақ
әзірше оларды өндіретін кәсіпорын саны жеткіліксіз, тиімді технология да
жоқтың қасы.
Қазақстан өндірілетін кейбір металдар туралы мәліметтер
Металдардың аты Кен орны мен құрамында аталмыш металдары бар
рудалар
Алтын Васильков (Солтүстік Қазақстан), Ақбақай (Жамбыл),
Бақыршық (Шығыс Қазақстан)
Алтын мен күміс Қазақстанның солтүстігінде: Ақсу, Степнек, Майқайық,
Жосалы, Жаңғабыл, Төртқұдық, Александров шығысында
Қалбы, оңтүстігінде, Жоңғар Алатауы, Іле мен Шу
Алюминий Боксит рудалары. Сарыарқаның батысы мен солтүстігі,
Торғай ойпаты, Сырдария өзенінің бассейні, Каспий
маңы Арал.
Ванадий Қаратау, Жабағылытау, Шыңғыстау, Бетпақдала,
Кіндіктас, Теріскей Алатауы
Висмут, Қорғасын, мырыш және мыс рудаларыда Сарыарқа
Вольфрам, (Байназар, Ақмая, Шалқия, Саран, Батыстау, Қоңырат,
молибден Бозашы көл, Саяқ) таулы Алтай (Көкшіл, Шыңдықатай),
Іле Алатуы, Қаратау ванадийлі кен орндары
Талий Амангелді мен Торғай бокситтерінде (Қостанай облысы
және Алтай полиметалл)
Индий, кадмий Мырғалымсай, текелі, Майқайың, Кенді Алтай,
Сарыарқа, Қаратау қорғасын, мырыш, мыс мырыш,
рудаларыында
Марганец Ұлытау (Қарағанды), Қаратау,маңғыстау, Шығыс
дүниежүзіндегі Қазақстан облысы (Семей), Таулы Алтай, Қаратау,
қорының 25% Жоңғар Алатауы полиметалл рудалары. Дүние жүзіне
қорғасын, мырыш,белгілі кен орындары-Қоңырат, Бозашыкөл, Саяқ,
мыс Жыланды, Ақтоғай, Жазкент, Шилісай
Ауыр металдар
Қоршаған ортаға көп мөлшерде түскенде организмдерді уландыратын
металдар. Бұл терминмен соңғы жылдары тек қана мынадай элементтер:
қорғасын, мырыш, кадмий, сынап,, молибден, марганец, никель, қалайы,
кобальт, титан, мыс, ванадий аталады. Бұл элементтер қоршаған ортаға
түскенде экожүйелердің өздігінен тазалану процесімен ыдырамайды. Олар
топырақта жинақталып, өсімдіктерге өтіп, , әрі қарай биологиялық аймаққа
түстіп отырады. Ауыр металдардың жартылай ыдырау мерзімі ұзақ, мыс,
қорғасындікі 740 жылдан 5900 жылға дейін, кадмийдікі 13-110 жыл, мырыштікі
70-510 жылдар аралығына дейін созылады. Биологиялық тізбек: топырақ -
өсімдік-адам, топырақ-өсімдік-жануар-адам, топырақ- су –адам және топырақ-
атмосфералық ауа – адам арқылы адамға яғни адам организіміне өтіп, олар әр
түрлі ауруларға шалдықтырады. Мысалы 1953 жылыЖапонияның Минамит деп
аталатын шығанағының жағалауында тұратын балықшылардың және олардың отбасы
мүшелерінің орталық жүйке жүйесі ауруымен ауырғандар саны күрт өсті:
аурулардың көру қабілеті нашарлап, қол-аяқтары жиі-жиі ұйып, жүріс-тұрысы
шатқаяқтап, сөздері түсініксіз болып қалған. Олардың ішінде қатты
ауырғандарының тіпті көздері мүлде көрмей, өліп кеткендері де болған. Кейін
дәрігерлер мен ғалымдар, минамата шығанағына құйылған, химия комбинатының
ақаба суында сынаптың мөлшері өте жоғары болғанын дәлелдеген. Соның
салдырнан шығанақтағы су өсімдіктері шіріп, улы метисынапқа айналған.
Метилсынап қоректік тізбекке түсіп бактериялардан ұсақ организмдерге өткен.
Сөйтіп метилсынап адамдардың миында бірте-бірте жиынақталып, осы аурулардың
пайда болуына апарып соққан. Сол себептен бұ ауруды минамата ауруы деп
атаған. Өкінішке орай, мұндай ауру тек Жапонияда ғана емес, кейінгі кезде
құрамында сынабы бар ақаба суларын ағызған химия комбинаты бар дүние
жүзінің көптеген аймақтарында да кездесуде. Сынап қосылыстарымен қошаған
ортаның ластануы Қазақстанда соңғы жылдары орын алып отыр, мысал ретінде
Павлодар аймағындағы Ертіс өзенінің маңайы, Қарағанды облысындағы Нұра
өзенін атауға болады. 1920 жылдары Дзинцу (Жапония) өзенінің жағалауына
орналасқан ауылдарда ерекше ауру пайда болған. Бұл ауруға шалдыққан
адамдардың сүйектері майысып, сүйектің сырқырағанынан өздерін қоярға жер
таба алмай, көз жұмғандары да бар. Бұл ауруға итай-итой деген ату берген.
1968 жылы бұл аурудың шығу себебі - өзеннің жоғары ағысына тазартылмай
үнемі шығарылып оитырған шахтаның ақаба суында кадмийдіңболуына байланысты
екен. Бұдан кейін кадмий өзеннен ағып теңізге түседі. Онда о балықтардың
т.б. теңіз жәндіктерінің ұлпасына жинақталады. Содан кейін теңіз өнімі
ретінде адамның организіміне өтіп, бүйрек, бауыр, т.б. мүшелерді
зақымдайды.
Көлік көп жиналған ірі қалаларда, сонымен қатар металлургия
комбинаттарының ақаба сулары ағатын аймағында тұратын адамдар үшін, әсіресе
ең қауіпті болып саналатын – қорғасын. Ол сл аймақтағы адамдардың ішек
қарнына немесе өкпесіне сіңіп, қанына, сол арқылы бүкіл денесіне, сүйегіне,
бұлшық еттеріне, бауырына тағы басқа жерлеріне жинақталады. Бастапқыда,
тіпті қорғасын уы миға да әсер еиеді. Соның салдарынан балалардың өрісі
тарылып, қозғалыс үйлесімділігі бұзіліп, есту және есте сақтау қабілеті
кемиді.
Пайдалы қазбалар қорлары
Жер қойнауындаға немесе жер бетіндегі геологиялық барлау жұмыстарының
мәліметтері бойынша есептелегн пайдалы қазбалар көлемі. Пайдалы қазбалар
қорлары бойынша бөлінеді: потенциялдық – анықталған және қазбалар көлемі
экономикалық бағаланған тиімді емес; алдын ала болжанған – геологиялық
барлау жұмысы экономикалық бағалау арқылы келешекте дәлелдеуді қажет ететін
ықтимал қорлар; баланыстық пайдалы қазбалары – экологиялық талаптарды
сақтап, оларды пайдалану қазіргі технология деңгейінде экономикалық тиімді
қорлар; баланстан тыс пайдалы қазбалар қорлары – қазіргі технология
деңгейінде пайдалану экономикалық тиімсіз, техникалық мүмкін емес және
экологиялық қауіпті қорлар; өнекәсіптік пайдалы қазбалар қорлары –
геологиялық барлау барысында әр түрлі санаттағы пайдалы қазбалар қорларын
өндіру кезіндегі жобалық жоғалымы алынып тасталып есептелген қорлар.
Пайдалы қазбаларды өндіру
Жер қойнауынан жанғыш марелиалдарды (көмір, мұнай т.б.) кенді, кен
емес қазбаларды және байытып немесе байытпай келешекте өңдеп шығару пайдалы
қазбаларды өндіру шығару пайдалы қазбаларды өндіру шығарылатын және
өңделетін заттектердің массасы бойынша адамның шаруашылық қызметінде
бірінші орын алады. Жыл сайын шамамен 300 млрд тонна минералды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz