Қазақстан Республикасындағы қаржы қатынастарына анализ жасау және бағалау
1 Қаржы қызметі туралы жалпы түсінік
1.1. Қаржының қалыптасу тарихына шолу
1.2. Қаржының мәні мен қажеттілігінің теориялық аспектілері
1.3. Қаржы қоғамдық дамуға әсер ететін механизм ретінде
2 Қазақстан Республикасындағы қаржы қатынастарына анализ жасау және бағалау
2.1. Қаржы жүйесінің даму сатылары
2.2. Қаржы нарығының құрамына анализ жасау
2.3. Қаржы жүйесі. ҚР және шетелдік қаржы жүйелерін талдау
3 Қаржы қызметін дамыту жолдары
3.1. Қазақстандағы қаржыны дамытудың жолдары 28
3.2. Шетелдік тәжәрибемен салыстыру, оны қолданысқа енгізу 35
Қорытынды 39
Қолданылған әдебиеттер 41
1.1. Қаржының қалыптасу тарихына шолу
1.2. Қаржының мәні мен қажеттілігінің теориялық аспектілері
1.3. Қаржы қоғамдық дамуға әсер ететін механизм ретінде
2 Қазақстан Республикасындағы қаржы қатынастарына анализ жасау және бағалау
2.1. Қаржы жүйесінің даму сатылары
2.2. Қаржы нарығының құрамына анализ жасау
2.3. Қаржы жүйесі. ҚР және шетелдік қаржы жүйелерін талдау
3 Қаржы қызметін дамыту жолдары
3.1. Қазақстандағы қаржыны дамытудың жолдары 28
3.2. Шетелдік тәжәрибемен салыстыру, оны қолданысқа енгізу 35
Қорытынды 39
Қолданылған әдебиеттер 41
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек, қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақты қозғалысымен аңғартып отырады.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің еңбек шығыңдары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы — жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Қаржы — бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты - ақшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын органдардың жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің үғымы кейде тар мағынада, тек мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бұл жеткіліксіз.
Қаржы қатынастарының алғашқы бөлігі жалпымемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға жатады және макро деңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек, қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақты қозғалысымен аңғартып отырады.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің еңбек шығыңдары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы — жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Қаржы — бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты - ақшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын органдардың жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің үғымы кейде тар мағынада, тек мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бұл жеткіліксіз.
Қаржы қатынастарының алғашқы бөлігі жалпымемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға жатады және макро деңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.
1. Мақыш С. Б. Ақша айналысы және несие. – Алматы:ИздатМаркет 2004.
2. Ильясов.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Жоғарғы оқу орнына арналған оқулық. - Алматы, 2007ж.
3. Кулпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теориясы. Оқу құралы. - Алматы: Мерей, 2001.
4. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 220 бет
5. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Н.С., Комягин Б.И. / Жалпы редакциясын басқарған Ө.Қ. Кеденов – Ақтөбе, «А-Полиграфия», 2004 – 455 бет
6. Берстембаева Р. Финансы зарубежных государств, А.
7. Бюджетная система России: Учебник для вузов/ Под ред. проф. Г.Б. Поляка. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999.
8. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. - А.,2001
9. Мельников В.Д. Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана. – А., 1995
10. Мельников В.Д. Основы финансов: Учебник. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2005. – 560 с.
11. Рынок ценных бумаг / Под ред. В.И.Галанова, А.И.Басова. М.: Финансы и статистика, 2000 .
12. Фадейкина Н.В., Апсалямов Н.А., Азылканова С.А. Современная бюджетная политика Казахстана – Новосибирск: СИФБД, 2004. – 265 с.
13. Фреймер П. Страхование жизни: перспективы развития. - М.: Изд. МЭУ, 2003. - С. 116.
14. Шахов В.В. Введение в страхование. Изд. 2-ое. Учебн.пособие. - М: Финансы и статистика, 2000.
2. Ильясов.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Жоғарғы оқу орнына арналған оқулық. - Алматы, 2007ж.
3. Кулпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теориясы. Оқу құралы. - Алматы: Мерей, 2001.
4. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 220 бет
5. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Н.С., Комягин Б.И. / Жалпы редакциясын басқарған Ө.Қ. Кеденов – Ақтөбе, «А-Полиграфия», 2004 – 455 бет
6. Берстембаева Р. Финансы зарубежных государств, А.
7. Бюджетная система России: Учебник для вузов/ Под ред. проф. Г.Б. Поляка. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999.
8. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. - А.,2001
9. Мельников В.Д. Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана. – А., 1995
10. Мельников В.Д. Основы финансов: Учебник. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2005. – 560 с.
11. Рынок ценных бумаг / Под ред. В.И.Галанова, А.И.Басова. М.: Финансы и статистика, 2000 .
12. Фадейкина Н.В., Апсалямов Н.А., Азылканова С.А. Современная бюджетная политика Казахстана – Новосибирск: СИФБД, 2004. – 265 с.
13. Фреймер П. Страхование жизни: перспективы развития. - М.: Изд. МЭУ, 2003. - С. 116.
14. Шахов В.В. Введение в страхование. Изд. 2-ое. Учебн.пособие. - М: Финансы и статистика, 2000.
Мазмұны
1 Қаржы қызметі туралы жалпы түсінік
1.1. Қаржының қалыптасу тарихына шолу
1.2. Қаржының мәні мен қажеттілігінің теориялық аспектілері
1.3. Қаржы қоғамдық дамуға әсер ететін механизм ретінде
4
7
8
2 Қазақстан Республикасындағы қаржы қатынастарына анализ жасау және бағалау
2.1. Қаржы жүйесінің даму сатылары
2.2. Қаржы нарығының құрамына анализ жасау
2.3. Қаржы жүйесі. ҚР және шетелдік қаржы жүйелерін талдау
12
14
24
3 Қаржы қызметін дамыту жолдары
3.1. Қазақстандағы қаржыны дамытудың жолдары
28
3.2. Шетелдік тәжәрибемен салыстыру, оны қолданысқа енгізу
35
Қорытынды
39
Қолданылған әдебиеттер
41
Кіріспе
Қаржы -- ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек, қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақты қозғалысымен аңғартып отырады.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша -- бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің еңбек шығыңдары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы -- жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Қаржы -- бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты - ақшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын органдардың жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің үғымы кейде тар мағынада, тек мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бұл жеткіліксіз.
Қаржы қатынастарының алғашқы бөлігі жалпымемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға жатады және макро деңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.
1 Қаржы қызметі туралы жалпы түсінік
1.1. Қаржының қалыптасу тарихына шолу
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап" деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж.Боденге қалдыруға болады [1].
Қаржы туралы жұмыстың ("Афин республикасының кірістері туралы") алғашқы авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның "Афиннің мемлекеттік құрылысы" атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту саласы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Қаржы -- ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек, қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақты қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл саласын қамтиды деп санау дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау, ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда болатын ақша қатынастарын да каржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре бермейді [1].
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша -- бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің еңбек шығыңдары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы -- жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Экономикалық категория ретінде қаржыға тән сипаттар:
ақшалы сипат;
тарату сипаты;
қор құру сипаты;
мақсатты сипат;
эквивалентті сипат.
Қаржы -- бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты - ақшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржы қоғамның даму қажеттіліктеріне байланысты объективті түрде керек. Мемлекет қаржы қатынастарының объективтік қажеттілігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр түрлі нысанын қолдануы мүмкін: әр түрлі төлем түрлерін енгізу және жою, қаржы ресурстарының пайдалану нысанын өзгерту және т.б.
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан айқын көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттілігін ғана емес, сонымен бірге оның функцияларын анықтауды да талап етеді.
Қаржының функциялары жөнінде жиі екі тұжырымдама қолданылады:
бөлу және ұдайы өндіріс концепциялары.
Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы қоғамдық өндірістің екінші стадиясында -- ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты оның іс-әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды [2].
Бұл тұжырымдамаға сәйкес қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса маңызды бөлігі -- ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін (мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын шығарьп тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесінде пайдаланған кезде көрінеді. Өнімнің натуралдық-заттай құрамын бөлу ақша қорларын бөлу арқылы жасалады. Мемлекет, кәсіпорын, фирма және халық арасында ақша қорларын (табыстар мен қорланымдарды) бөлуге сәйкес жасалған натуралдық өнім де бөлінеді.
Жалпы қоғамдық өнімнің құны (оның ақша нысанында), сонымен бірге ақша нысанында тұлғаланатын ұлттық байлықтың бір бөлігі- қаржының бөлгіштік функциясының іс-әрекетінің объектілері болып табылады.
Қарамағында мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы өндірістік процестің қатысушылары болып табылатын заңи және жеке тұлғалар (мемлекет, кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, азаматтар) қаржылық бөлуде субъектілер болып келеді [3].
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:
- өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; бұл салада ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
- елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты бөлу;
- қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
- қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіпорындардың әр түрлі рентабелділігімен және күрделі жұмсалымдардың құбылмалы тиімділігімен ынталандырылып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу жәнс қайта бөлу қоғам мен кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы өндірістегі қажетті мөлшерлестігін камтамасыз етеді.
Бақылау функциясы мазмұнының нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және жиынтык қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан көрінеді.
2-ші тұжырымдамаға сәйкес қаржы 3 функцияны атқарады:
- ақша қорларын қалыптастыру,
- ақша қорларын пайдалану;
- бақылау.
Бірақ, ғылыми әдебиеттерде қаржыларға бұл функциялардан басқа да функциялар тән екенін табуға болады: өндірістік, ынталандырушы, реттеуші және т.б.
1.2. Қаржының мәні мен қажеттілігінің теориялық аспектілері
Қаржы ақша-қаржы ресурстары мен қорларын құру және пайдалану үрдісіндегі экономикалық қатынастарды айқындайтын экономикалық категориялардың маңызды бір бөлігі болып табылады. Қаржының пайда болуы натуралды шаруашылықтан тауар-ақша айырбасына өтумен және мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарды кажететуімен тығыз байланыста қалыптасты.
Қаржының маңызды нышаны болып ақша қаражаттарының нақты қозғалысындағы қаржы қатынастарының ақшалай мағынада берілуі табылады.
Ұдайы өндіріс үрдерісі бір-бірімен байланысты және өзара тәуелді өндіріс, бөлу, айырбас, тұтыну тәрізді кезеңдері аркылы жүзеге асады. Қаржы ғылымының теориядарының бірінде қаржының пайда болуын ұдайы өндіріс процесінің екінші кезеңімен байланыстырады, осы кезеңде қоғамдық өнімнің құнын мақсатты және субъектілерге өндірілілген өнімнен өз үлесін бөлу арқылы жузеге асады. Сондықтан, экономикалық категория ретінде қаржының маңызды нышаны болып қаржылық қатынастардың бөлгіштік сипаты танылады.
Ақша қаражаттарының нақты қозғалысы ұдайы өндіріс процесінің екінші және үшінші кезендерінде, яғни бөлу және айырбас процесінде басталады.
Екінші кезеңде құнның ақшалай түрдегі қозғалысы тауар қозғалысынан жекеленген түрде болады және бір иеленушіден екіншіге ауысуымен сипатталады. Үшінші кезеңде бөлінген құн ақшалай нысанда тауар түріне айырбасталады.
Сонымен, ұдайы өндіріс процесінің екінші кезеңіңде құнның ақшалай түрдегі қозғалысы - бір жақты, ал үшінші кезеңінде екі жақты қозғалыста болады, олардың біреуі ақшалай түрінде, ал екіншісі тауар түрінде болады.
Ұдайы өндіріс үдерісінің үшінші кезеңінде негізінен айырбас операциялары болғандықтан, олар тек бағалы құралдарды кажетсінеді және мұнда баға тәрізді экономикалық категорияның механизмі қызмет жасайды.
Қаржы қатынастары қатынасатын бастапқы сала болып жиынтық қоғамдық өнім құнының алғашқы бөлу үдерісі саналады, ол келесідей элементтерден түрады:
С - өндіріс құрал-жабдықтарының шығындалған құны;
V - еңбек ақы; М - қосымша өнім.
Мүнда ақшалай табыстар мен жинақтардың әр түрлі нысандарының құрылуы байқалады. Құн одан әрі қаржы негізі түрінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында бөлініп оны мақсатты пайдалану жүзеге асырылады.
Осы жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келе мынадай анықтама беруте болады: қаржы - бұл мемлекет пен шаруашылык, жүргізуші субъектілерде ақшалай табыстар мен жинақтарды қалыптастыруға, оларды қогамның әлеуметтік және басқа да қажеттіктерін қанағаттандыру үшін ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісіне пайдалануеа байланысты жалпы қоғамдық өнім құны мен ұлттық, байлықтың бөлігін бөлу және қайта бөлу үдерісінде туындайтын ақша катынастары. Қаржының кызмет етуінің шарты болып акшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі болып мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін қамтамасыз ететін ресурстарға деген қажеттік болып танылады.
1.3. Қаржы қоғамдық дамуға әсер ететін механизм ретінде
Қаржының қоғамдағы атқаратын рөлі өте үлкен және маңызды болып табылады. Олардың көмегімен өсудің қарқындылығы, салалардағы технологияның жетістігі, ауыл шаруашылығындағы, құрылыстағы және ұлттық шаруашылықтың басқа салаларындағы жетістіктер қамтамасыз етіледі. Олар өндірістің негізгі күші - жұмысшыларды қалыптастыруға және сапалы өзгертуге қатысады.
Қаржы өндіргіш күштердің қарқынды дамуына әсерін тигізеді, қоғамдық өндірістің құрылымын өзгертуге, оны күшейтуге және капиталды орталықтандыруды күшейтуге көмектеседі. Жұмыс күші жаңа сипатқа, жағдайға ие болады: оның квалификациясы өзгереді, құрылымы және қажетіліктері өзгереді.
Өндіріс сферасындағы және оның кадрлық құрамындағы өзгерістер қаржының үлкен рөлі туралы айтып отыр. Яғни, қаржылар адам өмірінің экономикалық және әлеуметтік құрылымының жаңа қоғамдық формасына өту кезіндегі қажетті өндіргіш күштердің деңгейімен қамтамасыз ете алады. Мұндайда қаржылар басқа қоғамға өтуге материалды мүмкіндіктер береді. [5]
Қаржының мәні мен рөлі қоғамдық дамудың түрлі сатыларында өзгеріске ұшырап отырды.
Қазіргі уақыттағы қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы қаржының рөлі келесі бағыттардан көрінеді:
Отандық капиталды жинақтау саясатын белсендендіру;
Экономиканы дамыту және күшейту мақсатындағы бюджеттік және салық саясаттарының қолданылуы;
Мемлекеттің ғылыми-техникалық мүмкіндіктерінің дамуын мен сақталуын қамтамасыз ететін бағдарламаларды мемлекеттік қолдау;
Өндірістік инвестициялау мақсатында қаржы нарығының мүмкіндіктерін пайдалану;
Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік бағытын күшейту;
Қоғамдағы әр түрлі топтарға байланысты әлеуметтік әділеттілікке жету. [6]
Мемлекет қаржыны шаруашылықтың қоғамдық нысандарын қолдау үшін пайдаланады: мемлекеттің экономикалық секторын дамыту үшін; білім беру, денсаулық сақтау салаларын дамыту үшін; көптеген әлеуметтік, экономикалық бағдарламалады жүзеге асыру үшін.
Қаржысыз кеңейтілген негізде өндірістік капиталдардың жеке және қоғамдық толық айналымын қамтамасыз ету, экономиканың салалық және аумақтық құрылымын реттеу, ғылыми-техникалық жетістіктерді тезірек енгізуді ынталандыру, басқа қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкін емес.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуы да тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық құрылымдар қаржысының жұмыс істеуін талап етеді. Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен өңірлерге ерекше көңіл аударылып, оларға қаржылық ресурстарды қалыптастыруда үлкен құқық пен дербестік беріліп отыр. Тек бұл ресурстар орталықтың, өңірлердің, шаруашылық жүргізудің төменгі буындарының арасында ұтымды, ғылыми негізде бөлінген кезде ғана жоғары қайтарымы және пайдаланылатын қаражаттардың үлкен көлемде жаңғыруы болуы мүмкін.
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржылық қатынастар елеулі дәрежеде қоғамдық тауарлар деп аталынатындарды - мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сонымен бірге материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру мен бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалар мен елді мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің, басқарудың, құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны қорғаудың,қорғаныстың, қоршаған ортаны қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау, білім беру және денсаулық сақтау жатады.
Қаржы мемлекеттік шаруашылық субъектілерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған ақшалай қорлар мен кірістердің қалыптасуымен, қоғамдық өнімді бөлістірумен байланысты экономикалық қатынастарды береді.
Кәсіпорынның қажеттілігін қанағаттандыра отырып қаржы құнның санаттарын(ақшалай және тауарлы түрдегі) ауыстыру үрдісін қамтамасыз етеді. Тек тауарлардың қозғалысының құндылықты санаты(категориясы) ғана ақша айналымы мен бөлістірушілік сипаттағы экономикалық қатынастарды туындатады.
Қаржы қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды үлғаймалы ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы ғылымның мағынасы болып табылады.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкілікті табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады. Қаржының көмегімен қорытындысында қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының нақтылы еңбек үлесі мен қоғамдық өндіріске қатысу дәрежесі ескеріле отырып, олардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылуы тиіс. [7]
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы -- нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатгы жүзеге асырудың кұралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-эрекет етуінің ерекшеліктерін терең үғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғүрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Қаржы бұл ақша қатынастарының құрамдас бөлігі болып табылады. Олардың атқаратын ролі экономикалық қатынастар жағдайындағы ақша қатынастарының орнына байланысты болып табылады. Бірақ барлық ақша қатынастары қаржылық қатынастарды сипаттамайды. Қаржылардың ақшадан айырмашылығы олардың мазмұнында емес, атқаратын функциялары бойынша ерекшеленеді. [2]
Қаржылар негізінен ақшалай кірістер мен қорларды қалыптастыра отырып, мемлекет пен кәсіпорындарды ақша қаражаттарымен қамтамасыз етуге бағытталған.
Қаржы ұлттық табысты қалыптастыру мен пайдалану арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Олар өндіріске, бөлістіруге және тұтынуға тікелей әсер етеді. Өндірісті дамытумен байланысты қажеттіліктерді, жұмысшы мен оның жанұясының қажеттіліктерін, үй шаруашылығы мен кәсіпорынның қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, қаржы құнның нысанын алмастыру үрдісін (тауарлы, ақшалай) қамтамасыз етеді.
Мемлекеттің қаржысы қоғамдық қажеттіліктерді (қорғаныс, білім, басқару, мәдениет және т.б.) және халықтың жеке топтарын әлеуметтік қорғауды (жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, жүктілігі бойынша жәрдем және т.б.) қамтамасыз ете отырып, меншік нысанының алмасу үрдісін жалпы мемлекеттік деңгейде қамтамасыз етеді. Мемлекеттің дәстүрлі функцияларынан басқа мемлекеттің шаруашылық үрдістерді реттеу функциясын атқарады яғни республикалық бюджет арқылы жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайызы және ІЖӨ 20 пайыздан астамы бөлістіріледі.
Бұл өз кезегінде ұлғалмалы ұдайы өндіріс үрдісін жоспарлауға және экономиканың басым бағыттарын қаржыландыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар субъективті жеке шешім қабылдаған жағдайда қаржыландыру тиімсіз болуы мүмкін. Сондықтан да нарықтық экономика жағдайында қаржының атқаратын ролінің арта түскенін айта кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларға байланысты орын алды:
Біріншіден, дәстүрлі кәсіпорын топтарымен қатар шаруашылық субъектлер қалыптасқан жағдайда қаржылық қатынастардың жаңа топтары қалыптасады. Осы уақытта олардың арасындағы байланыс шиеленісе түседі.
Екіншіден, қаржылар ақша қатынастарының жеке аясы болып табылады. Қажеттіліктерді қамтамасыз ете отырып ақшалар қаржының материалдық негізі болып, айналыс құралы функциясын атқарады яғни капиталға айналады.
Үшіншіден, микро деңгейде қаржылардың ролі төмендеп, макродеңгейде олардың мәні артады.
Еліміздің жаңа экономикалық қатынастарға көшуі өндірісті едәуір төмендетіп, жұмыссыздықтың қалыптасуына жол беріп, әлеуметтік және экономикалық тұрақсыздықтың және инфляцияның қалыптасуын туындатты. Осы кезеңде мемлекеттің қаржы саясаты тұрақсыз болып, жиі өзгереді. Сонымен қатар сәйкес келесі жағдайлар орын алады:
- Қаржылық ресурстар тек мемлекеттік бюджетте ғана емес, басқада қорларда- зейнетақы, еңбекпен қамту және медициналық сақтандыру қорларында шоғырланады;
- Бюджет, негізінен салықтық түсімдер арқылы толықтырылады. Салықты көбейтуге бағытталу өндірістің құлдырауына әкеледі. Сол себептен салық жүйесін жетілдіру қажеттілігі туындайды;
- Экономикаға мемлекетттің араласпауының нәтижесінде халық шаруашылығын бюджеттен қаржыландыру көлемі - 60% -12%-ға дейін төмендейтіндігі. Осылайша қаржының нарықтық экономика жағдайындағы рөлі мен маңызы одан сайын арта түседі.
2 Қазақстан Республикасындағы қаржы қатынастарына анализ жасау және бағалау
2.1. Қаржы жүйесінің даму сатылары
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қаты-настарының біршама дербес мына салаларынан тұрады:
1. Жалпымемлекеттік қаржы.
2. Шаруашылық субъектілердің қаржылары.
3. Халықтың қаржысы.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі
Халық қаржысы
Жалпымемлекеттік қаржылар
Шаруашылық субъектілер қаржылары
Өндірістік емес сала қаржысы
Материалдық өндіріс саласының қаржысы
Мемле-
кеттік несие
Мемлекет-
тік бюджет-
тен тыс қорлар
ҚР бюджет жүйесі
Сурет 1. ҚР қаржы жүйесінің құрылымы
Қаржы қатынастарының алғашқы бөлігі жалпымемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға жатады және макро деңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік рөлі, оның құрамы мен құрылымы бүтіндей жергілікті органдарға жүктелінген функциялардың сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Мемлекеттің қаржысы -- қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға жұмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттің каржысы өзіне мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік кредитті кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет -- экономиканы, әлеуметтік-мәдени мұқтаждарды, қорғаныс пен мемлекеттік басқарудың мұқтаждарын каржыландыруға арналған елдің орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңи және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық категория. Мемлекеттік бюджет орталық (Қазақстанда - республикалық) және жергілікті бюджеттерді (облыстардың, қалалардың, аудандардың бюджеттерін) кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар -- қорлардың ұйымдық дербестігі негізінде кешенді пайдаланылатын бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін тартылатын қаржы ресурстарын қайта бөлу мен пайдаланудың айрықша нысаны.
Бюджеттен тыс қорлар толық көлемде ресурстарды мақсатты пайдалануды және аса маңызды әлеуметтік шараларды дер кезінде қаржыландыруды кепілдендіреді; олар қаржылық қиыншылықтар жағдайында мемлекеттік билік органдары иек артатын қаржы резерві рөлін орындайды.
Мемлекеттік кредит - мемлекеттік билік органдарының қарамағына уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдырумен байланысты мемлекеттің заңи және жеке тұлғалармен, соның ішінде шетелдіктермен және оларды мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруға пайдаланумен байланысты пайда болатын кредит қатынастарының жиынтығы.
Материалдық өндіріс сферасының шаруашылық жургізуші субъектілерінің қаржысы қаржылардың негізін құрайды, материалдық өндірісте нақтылы өнім -- қоғамның қаржы ресустарының негізгі көзі жасалынатындықтан ол қаржы жүйесінің бастапқы саласы болып табылады.
Халықтың (үй шаруашлығының) қаржысы қаржы жүйесінің ерекше бөлігі болып табылады. Халық (азаматтар) өзінің ақша қаражаттарымен жалпымемлекеттік қаржы жүйесімен және меншіктің барлық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің өндірістік және өндірістік емес салаларымен қарым-қатынас жасайды. Бұл сан алуан қатынастар халыққа еңбекке ақы төлеумен, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен ақша қаражаттарын төлеумен, материалдық және материалдық емес игіліктерді алумен байланысты; басқа жағынан, халық өзінің ақшалай табысынан салық төлейді, өндірістік және өндірістік емес сфералардың мемлекеттік және басқа мекемелер мен ұйымдардың қызметін төлейді.
2.2. Қаржы нарығының құрамына анализ жасау
Қазақстан Республикасынның министірлігінің деректері бойынша 2012 жылдың 1 желтоқсанда республикалық бюджет 32,2 млрд. Теңге процентпен орындалды. Барлық түсімдер - 457,6 млрд теңге, соның ішінде салықтан 288,8млрд теңге ( 63 %), салықтан басқалар - 53,8 млрд теңге ( 11,7%), алынған ресми трансферттер - 84,2 млрд теңге (18,4 %). Түсімдер көлемі 2012 жылы тиісті кезкңдегі деңгейден 29,6 % асып түсті. ( 2012 жылғы 1 желтоқсанда - 353,2 млрд теңге еді), олардың 15,3 % салық түсімдері бойынша ( 2012 жылы 1 желтоқсанда - 250,4 млрд теңге). Салық емес түсімдер көлемі 97,8 % өсті ) 2012 жылғы 1 желтоқсанда - 127,2 млрд теңге). Соның ішінде кәсіпкерлік қызмет пен меншіктен түскен табыс 33,5 млрд теңге 401 есе артық (2011 жылғы 1 желтоқсанда - 8,2 млрд теңге еді). Келіп түскен рәсми тромсоферрер деңгейі 49,3 % жоғары (2011 жылғы 425,7 млрд теңгені құрады. Бұл көрсеткіш өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 28,5 % артты ( 2011 1 желтоқсанда - 331,4 млрд теңге), соның ішінде экономиканың өндірістік саласына шығыстар 85,4 % ( 2011 дылғы 1 желтоқсанда - 23,6 млрд теңге), адам көлікпен байланыс салалары бойынша 83 % ( 2011 жылғы 1 желтоқсанда - 10,6 млрд теңге), мемлекеттік қызметтерге - 48,1 % ( 2011 жылғы 4 желтоқсанда - 57,7 млрд теңге) артты.
2013 жылдың 1 наурызында республикасың бюджет 22,4 млрд теңге процентпен орындалды. Барлық түсім - 76,8 млрд теңге, бұл 2001 жылғы тиісті кезеңдегі деңгейден 30,9 % төмен ( 2013 жылғы 1 наурызда - 111,1 млрд теңге еді). Кредиттерді есепке алғандағы шығындар өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 9% өсті ( 2013 жылғы 1 наурызда - 49,9 млрд теңге еді) және 2013 жылдың 1- наурызына 54,4 млрд теңге болды.
Қаржы - несие және жүйесінің тұрақтануы мен алдағы дамуы қаржы нарығы инфроқұрылымының дамуына тікелей байланысты болып келеді.
Қазіргі уақытта қазақстан банктері тұрақтанудағы оңай емес жолдарға қарамастан, тұрақты құрылымды қалыптастырып, әлемдік стандартқа сай етіп және де алдағы уақытта дамуына тура тенденция орындауда.
Екінші деңгейлі банктердің басты әрекетінің негізінде кредит мөлшерлемесін көбейту мақсатымен қаржы ресурстарын пайдалану. Осыдан мемлекеттегі сыртқы экономикалық жағдайдың жақсаруына және инверторларға кепілдік беру жүйесі қалыптастырылды.
Бүгінгі күнде Қазақстанның банктік секторлары толық төлемге капиталданылған: 89,9 млрд теңгеде орындалған банк жүйесінің өзіндік капиталы 2012 жылы
Ал қазіргі уақытта өзіндік капиталдың самасы 115,9 млрд теңге құрап отыр.
Кесте-1 Экономикалық көрсеткіштер
2010
2011
2012
2013
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ),
млн. теңге
2016456,3
2599901,6
3250593,3
3776277,3
ЖІӨ, млн. АҚШ доллары:
16854,4
18292,4
22153,6
24637,1
Ресми бағам бойынша
сатып алу қабілетінің
тепе-теңдігі
бойынша СҚТ
78036,2
87597,8
101867,5
24637,1
Нақты көлем индексі, алдындағы
жылға пайызбен
102,7
109,8
113,5
109,8
Дефлятор алдыңғы жылғы пайызбен
113,3
117,4
110,1
Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ, теңге
135080,6
174707,7
218830,3
254221,2
Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ, АҚШ доллары
1129,1
1229,2
1491,4
1658,6
Ресми бағам бойынша, СҚТ бойынша
5227,6
5886,4
6857,7
7591,0
Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ, нақты көлем индексі, алдындағы жылға пайызбен
103,7
110,2
113,6
109,8
Доллар бағамы, теңге,
1 АҚШ долларына
119,64
142,13
146,73
153,28
ЖІӨ үшін СҚТ,
1 АҚШ долларына
25,84
29,68
31,91
33,49
Ескерту- ҚР Статистикалық Бюллетені, 2014 жыл
Қазақстан Республикасы экономикасын тұрақтандыру бағдарламасы бойынша толық құқықты рыноктың құрылуы соған сәйкес инфрақұрылым қалыптасуын жүзеге асырады. Оның негізгі элементтері мыналар:
Нарықтағы бағалы қағаздар - бұл тұтынушының (инвестор) бағалы қағаздарды шығарған субъектінің (эмитенттің) капиталын құруына қатысқанының куәсі.
Оларды экономикалық тұрғыда екі жақты көзқараспен сипаттауға болады:
- бағалы қағаз - заңды және жеке тұлғаның, не акционерлік қоғамның капиталына қатынасуына куәлік, заем нысанында ссуда беру;
- бағалы қағаз - бағалы қағаздар салымшыларына эмитенттің ұзақ мерзімде дивидентті төлеуге міндетемесі.
Занды түрде бағалы қағаздар - салымшылар үшін мүліктік құқықтарды жүзеге асыратын ақшалай құжаттар.
Бағалы қағаздарға қойылатын талаптар:
а) номиналды бағасы болуы керек;
ә) оның айналу мерзімі қойылуы керек;
б) шығындар шартының фискалдық тәртібі қойылуы керек.
Бұл жағдайлар бағалы қағаздар туралы заңда көрсетілген, сондай-ақ мұнда мемлекет тарапынан шығарылатын бағалы қағаздарды бақылау туралы айтылған.
Бағалы қағаздардың нарықтық бағамы пайыз нормасына, төлем мөлшеріне, жұмыс істеу мерзіміне тәуелді.
Бағалы қағаздардың түрлері:
а) қарыздық (мысалы, облигация) - бұл бағалы қағаздардың иесі кәсіпорын емес, кредитор болып келеді. Бұл бағалы қағаздарда номиналды қарызды төлеу міндеттемесі нақты көрсетілген.
Акциялық үлестік - бұл бағалы қағаздардың иесі кәсіпорын -эмитенттін иесі немесе ортақ иесі болып келеді. Бұл бағалы қағаздарда иеленушінің тікелей үлесі көрсетіледі.
Жылдың аяғында облигация бойынша табыс төленеді. Бұл табыс облигацияда көрсетіледі және де кәсіпорынның экономикалық жағдайына теуелсіз болады. Осы бағалы қағаз түрі тәуекелділігі төмен бағалы қағаз болып келеді, себебі бұл бойынша төлемге кепілдік берілген.
Акция иемденушінің құқықтары:
акционерлер жиналысына қатысуға құқығы;
басқару шешімдерін қабылдау құқығы;
пайданы бөлуге қатысу құқығы (акция бойынша табыс пайдаға тәуелді, бірақ табыстың болмауы да мүмкін).
Бірақ банкротқа ұшыраған жағдайда, ең алдымен, сол ұйым кредиторларының, жұмысшылардың, содан сон, барлық акционерлердің қажеттіліктері қанағаттандырылады.
Қаржы нарығына тек қана ұйымдар емес, мемлекет те кіреді.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға мыналар жатады:
- қазынашылық вексельдер, бондар, ноталар.
Бағалы қағаздар нарығы былайша белінеді:
- бастапқы бағалы қағаздар нарығы (бағалы қағаздарды бастапқы орналастыру жүзеге асады).
екінші бағалы қағаздар нарығы.
Бастапқы бағалы қағаздар нарығына қаржы делдалы болып банктер мен инвестициялық компаниялар қатысады. Бастапқы нарықта акциялар мен облигациялар эмиссиялық бағамен орналасады (номиналдан төмен).
Екінші нарық бастапқы иесі қор биржасын облигациялар мен акцияларын өткізген жағдайда пайда болады.
Каржы нарығының институттары - қор биржасы, валюталық биржа, банк жүйесі, сауда биржасы. Қор биржасы - бұл бағалы қағаздардың сатып алу-сату ісі жүретін жер. Бірақ мұнда бағалы қағаздарды бастапқы бөлуі жүргізілуі де мүмкін.
Қор биржасы мәлімдеме сипаты бойынша мынадай түрлерге бөлінеді: а) қор биржасының жабық түрі (оның саудасына биржаның мүшесі ғана қатыса алады).
ә) еркін биржа, бірақ онда мәмілелер маклерлер арасында ғана жасалады.
Мемлекеттік органдардың бақылауында болатын биржалар бар.
Қор биржасының функцияларына мыналар жатады:
а) бағалы қағаздар операцияларын жүзеге асыру;
ә) бағалы қағаздар эмитентіне қосымша қаржы ресурстарын ұсынуы;
б) ақша капиталы иесінің жинақталған ақша қаражаттарын максималды тиімділікпен қолдануға мүмкіндік беру;
в) қоғамдық өндірістің құрылымы мен үйлесімін өзгертуге мүмкіндік беретін қаржылық ресурстарды қайта бөлуді жүзеге асыру.
Бағалы қағаздар екінші нарықта құндық бағамы бойынша сатылады. Номиналдық құн - бағалы қағаздарда көрсетілген құн.
Акциялардың мынадай түрлері болады:
-жай (кәсіпорынның қызмет жетістігіне байланысты табыс береді).
- артықшылықты (облигация сияқты тіркелтен табыс, жиналысқа қатысуға құқық береді).
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта нарығының құрылуын талап етті.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық қатынастар жүйесі.
Қаржы нарығы -- құнды қағаздар айналысына байланысты экономикалық қатынастар және мемлекеттің бүкіл ақша қорының жиынтығы. Ол нарық қатынастарының құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие, валюта, сақтық және т.б. капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен Жапония қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде. Ал Қазақстанның нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте. Қаржы нарығы б-ріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма-қол ақша нарығы, несие капиталының нарығы және бағалы қағаздар нарығы Қаржы нарығының ұғымы көбінесе кең түрде, оған ақша, несие, валюта нарықтары қоса түсіндіріледі. Мұның өзі қаржыны ақшаға тең санат ретінде қарастыратын дүниежүзілік практикаға байланысты.
Қаржы нарығынан айырмашылығы ақша нарығы төлем қаражаттарының нарығы болып табылады, ол қолма-қол ақшаны ғана емес, сондай-ақ қолма-қол емес төлем қаражатгарының, оның ішінде қысқа мерзімді банк несиесін қамтиды.
Несие нарығы банктердің орташа және ұзақ мерзімді несие жөніндегі банктік несие операцияларына байланысты, бұған коммерциялық несие де жатады.
Қызмет жағынан алғанда қаржы нарығы -- кәсіпорындардың, банктердің, мемлекеттің құнды қағаздар сату арқылы халықтың уақытша бос қаржысын жинап, қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастар жүйесі.
Нарықтардың барлық түрлерінің өзара байланысы қаржы нарығы болуының шарттарын айқындайды. Оларға мыналар жатады:
Реттелген тауар нарығының болуы, яғни тауарлар мен қызметтің кез келген түрлері мен арналуы бойынша сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі;
Ұлттық банк тарапынан ақша айналысын дұрыс реттеу; бұған қолма-қол және қолма-қол емес айналым эмиссиясына бақылау жасау жатады;
Несие нарығын жандандыру, оны толық коммерцияландыру, яғни несие ресурстарын еркін нарыққа орналастыру: несие ресурстарының қозғалысы.
Ұлттық банк тағайындайтын пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық банктердің міндетіндегі резерв нормасын белгілеу ақша нарығында операциялар жүргізуі арқылы реттеледі.
Қаржы нарығы қызметінің алғышарттары мыналар болып табылады:
Бәсекені дамытып, монополиялық үстемдікті шектеу мақсатымен меншіктің барлық формасындағы, соның ішінде мемлекеттік сектордың, материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындардың бастапқы шаруашылық буындарына неғұрлым кең дербестік беру;
Қаржы ресурсын қайта бөлуде мемлекеттің рөлін қысқарту; өндірістік күрделі жұмсалымды орталықтан қаржыландыруды азайту, кәсіпорындар арасында қаражаттарды ведомстволық қайта бөлуді жою;
Шаруашылық субъектілері мен халықтың құнды қағаздарға салынатын ақшалай табыстарының өсуі;
Бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды доғару; республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылығы мемлекеттік займдар шығару арқылы жабылады.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражатгарын алып, оларды қайта бөлу есебінен ұдайы өндіріс үрдісіне ықпал етуінен ғана айқындалып қоймайды. Оның қызметі ресурстарды тікелей бөлуге мүмкіңдік береді, тікелей қозғалыс барысында қаржы ресурстарын қайта бөлу түріңде кәсіпорындар арасында тіке байланыс орнайды. Мұның өзі кәсіпорындардың, салалардың, тұтас халық шаруашылығының қаржы жағдайын қаржыны неғұрлым маңызды объектілер мен салаларға аудару арқылы жақсартады.
Қаржы нарығы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, керісінше, құнды қағаздар шығарады, олар нарықта еркін жүреді және қамтамасыз етумен айқындалады.
Экономикалық реформа үрдісі барысында қор нарығының қалыптасып, жұмыс істеуі экономика дағдарысынан және онымен қабаттасқан инфляциядан болған қиындықтарға кезігуде және әр тұрлі субъектілігіне қарамастан біртұтас байланыстарын ұйымдық-құқықтық формалардың жиынтығын көрсетеді.
Кәсіпкерлер, жалдамалы жұмысшылар, тұтынушылар арасындағы өзара қатанастар осы қатынастарды орнатып және сол арқылы аталған субъектілердің өз іскерлік қызығушылықтарын іске асыруға көмектесетін көптеген аралық формаларға байланысты. Қазіргі рыноктық экономикада осындай формалар (бизнес инфрақұрылымның элементтері) мыналар:
несиелік жүйе және коммерциялық банктер;
эмиссиялық жүйе және эмиссиялық банктер;
тауарлық, шикізаттық, фондтық және валюта биржаларында ұйымдық жасалған делдалдық;
аукциондар, жәрмеңкелер, т.б. ұйымдық-делдалдық түрлері;
халықтың жұмыспен қамтылуын реттеу жүйесі және жұмыспен қамтамасыз етілуіне көмектесу (еңбек биржалары) орталықтары (мемлекеттік және мемлекеттік емес);
ақпараттық технологиялар және іскерлік коммуникация құралдары;
салық жүйесі және салық инспекциясы;
коммерциялық, шаруашылық тәуекелділігін сақтандыру жүйесі және сақтандыру компаниялары (мемлекеттік және мемлекеттік емес);
арнайы жарнамалық агенттері, ақпаратық агенттіктер және бұқаралық ақпарат құралдары;
сауда палаталары;
кедендік жүйе;
жалданып жұмыс істейтіндердің кәсіподақтары;
коммерциялық көтерме кешендері;
орта және жоғары экономикалық білім жүйесі;
консультациялық (консалтинттік) компаниялар;
аудиторлық компаниялар;
еркін кәсіпкерліктің арнайы зоналары (аймақтары).
Осы аталған инфрақұрылым элементтері арқасында, бизнес адам арасындағы қатынастық мәдениет түрі болып табылады. Ерекше маңызы бар нәрсе, ол инфрақұрылым әрекеттерінің бизнесмендерге сырттан байланысты болмауының, олар іскерлік қатынастардан шыққан нәтиже.
Инфрақұрылым бірқатар маңызды функцияларды атқарады:
іскерлік қатынастардың ұйымдық құжатталуы;
іскерлік қатынастардың қатысушыларына өз мақсаттарының іске асырылуына жеңілдік жасау;
-әр түрлі экономикалық субъектілердің мамандануы, олардың жұмысының жылдамдығын және тиімділігін жоғарлату;
-бақылаудың заңдық және экономикалық түрлерін жеңілдету.
Жалпы рынокта көтерме саудаға арналған тауар биржалары ол арқылы мемлекет не алдыңғы орынды алады немесе өз қажеттілігінің негізгі бөлігін жабады. Тауарлық биржалар туралы заң (Қазақстан Республикасы 13 маусымда, 1991 жылы) қабылданып, кейіннен Қазақстан Республикасы Президентінің бұған қатысты жаңа Жарлығы жарияланды. Ол жарлықта былай жазылған: Тауарлық биржа - сауда жүргізу ережелері мен орынның тұрақтылық жағдайында, еркін баға тауарларымен көтерме саудаға жағдай жасайтын коммерциялық кәсіпорын.
Заңда негізгі жағдайлары жазылған. Тауарлық биржа болып кез келген жекеменшік түрлеріне негізделген, белгілі бір уақытта биржалық сауданың орнатылған ережелері бойынша және белгілі бір жерде жиі қоғамдық сауда жүргізу жолымен, биржалық тауарлармен көтерме сауда бойынша ұйымдастыру және реттеу қызметін атқаратын заңды тұлға болып табылады.
Биржа - бұл субъект, оның қызметінен түскен табысы ақпараттық-техникалық, биржаның әлеуметтік дамуына және биржалық инфрақұрылымы шығындарын өтеуге пайдаланылады.
Биржалық келісім - биржамен тіркелген биржалық сауда қатынасындағы келісім шарт, биржалық тауар қатынасындағы биржалық сауда қатысушыларымен бекітілген.
Биржалар еркін бастауларда және басқа да бірлестіктер заңды тұлға құқығы бар өз қызметін бағыттау үшін, жалпы мүдделерін қорғау және біріккен бағдарламалардың орындалуына біріккен сауда ұйымдары бойынша сол салада және өз ұйымдастырушыларының келісімімен Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес биржалық ассоциациялар құра алады.
Тауарлық биржалардың мемлекеттік реттеу қызметін республикалық комиссия орындайды. Осы комиссия туралы Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінде бекітілген.
Республикалық комиссиясының функциялары мыналар:
oo биржалық берілуі;
oo тауарлық биржалардың тізімін жүргізу;
oo биржалар туралы заң жүргізілуін бақылау;
oo биржалар қызметін және биржалық сауданың дамуын зерттеу;
oo биржалық құжаттар дайындау бойынша әдістемелек мінездемелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Қаржы қызметі туралы жалпы түсінік
1.1. Қаржының қалыптасу тарихына шолу
1.2. Қаржының мәні мен қажеттілігінің теориялық аспектілері
1.3. Қаржы қоғамдық дамуға әсер ететін механизм ретінде
4
7
8
2 Қазақстан Республикасындағы қаржы қатынастарына анализ жасау және бағалау
2.1. Қаржы жүйесінің даму сатылары
2.2. Қаржы нарығының құрамына анализ жасау
2.3. Қаржы жүйесі. ҚР және шетелдік қаржы жүйелерін талдау
12
14
24
3 Қаржы қызметін дамыту жолдары
3.1. Қазақстандағы қаржыны дамытудың жолдары
28
3.2. Шетелдік тәжәрибемен салыстыру, оны қолданысқа енгізу
35
Қорытынды
39
Қолданылған әдебиеттер
41
Кіріспе
Қаржы -- ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек, қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақты қозғалысымен аңғартып отырады.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша -- бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің еңбек шығыңдары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы -- жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Қаржы -- бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты - ақшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын органдардың жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің үғымы кейде тар мағынада, тек мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бұл жеткіліксіз.
Қаржы қатынастарының алғашқы бөлігі жалпымемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға жатады және макро деңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.
1 Қаржы қызметі туралы жалпы түсінік
1.1. Қаржының қалыптасу тарихына шолу
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап" деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж.Боденге қалдыруға болады [1].
Қаржы туралы жұмыстың ("Афин республикасының кірістері туралы") алғашқы авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның "Афиннің мемлекеттік құрылысы" атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту саласы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Қаржы -- ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек, қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақты қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл саласын қамтиды деп санау дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау, ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда болатын ақша қатынастарын да каржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре бермейді [1].
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша -- бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің еңбек шығыңдары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы -- жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Экономикалық категория ретінде қаржыға тән сипаттар:
ақшалы сипат;
тарату сипаты;
қор құру сипаты;
мақсатты сипат;
эквивалентті сипат.
Қаржы -- бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты - ақшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржы қоғамның даму қажеттіліктеріне байланысты объективті түрде керек. Мемлекет қаржы қатынастарының объективтік қажеттілігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр түрлі нысанын қолдануы мүмкін: әр түрлі төлем түрлерін енгізу және жою, қаржы ресурстарының пайдалану нысанын өзгерту және т.б.
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан айқын көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттілігін ғана емес, сонымен бірге оның функцияларын анықтауды да талап етеді.
Қаржының функциялары жөнінде жиі екі тұжырымдама қолданылады:
бөлу және ұдайы өндіріс концепциялары.
Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы қоғамдық өндірістің екінші стадиясында -- ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты оның іс-әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды [2].
Бұл тұжырымдамаға сәйкес қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса маңызды бөлігі -- ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін (мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын шығарьп тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесінде пайдаланған кезде көрінеді. Өнімнің натуралдық-заттай құрамын бөлу ақша қорларын бөлу арқылы жасалады. Мемлекет, кәсіпорын, фирма және халық арасында ақша қорларын (табыстар мен қорланымдарды) бөлуге сәйкес жасалған натуралдық өнім де бөлінеді.
Жалпы қоғамдық өнімнің құны (оның ақша нысанында), сонымен бірге ақша нысанында тұлғаланатын ұлттық байлықтың бір бөлігі- қаржының бөлгіштік функциясының іс-әрекетінің объектілері болып табылады.
Қарамағында мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы өндірістік процестің қатысушылары болып табылатын заңи және жеке тұлғалар (мемлекет, кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, азаматтар) қаржылық бөлуде субъектілер болып келеді [3].
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:
- өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; бұл салада ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
- елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты бөлу;
- қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
- қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіпорындардың әр түрлі рентабелділігімен және күрделі жұмсалымдардың құбылмалы тиімділігімен ынталандырылып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу жәнс қайта бөлу қоғам мен кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы өндірістегі қажетті мөлшерлестігін камтамасыз етеді.
Бақылау функциясы мазмұнының нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және жиынтык қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан көрінеді.
2-ші тұжырымдамаға сәйкес қаржы 3 функцияны атқарады:
- ақша қорларын қалыптастыру,
- ақша қорларын пайдалану;
- бақылау.
Бірақ, ғылыми әдебиеттерде қаржыларға бұл функциялардан басқа да функциялар тән екенін табуға болады: өндірістік, ынталандырушы, реттеуші және т.б.
1.2. Қаржының мәні мен қажеттілігінің теориялық аспектілері
Қаржы ақша-қаржы ресурстары мен қорларын құру және пайдалану үрдісіндегі экономикалық қатынастарды айқындайтын экономикалық категориялардың маңызды бір бөлігі болып табылады. Қаржының пайда болуы натуралды шаруашылықтан тауар-ақша айырбасына өтумен және мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарды кажететуімен тығыз байланыста қалыптасты.
Қаржының маңызды нышаны болып ақша қаражаттарының нақты қозғалысындағы қаржы қатынастарының ақшалай мағынада берілуі табылады.
Ұдайы өндіріс үрдерісі бір-бірімен байланысты және өзара тәуелді өндіріс, бөлу, айырбас, тұтыну тәрізді кезеңдері аркылы жүзеге асады. Қаржы ғылымының теориядарының бірінде қаржының пайда болуын ұдайы өндіріс процесінің екінші кезеңімен байланыстырады, осы кезеңде қоғамдық өнімнің құнын мақсатты және субъектілерге өндірілілген өнімнен өз үлесін бөлу арқылы жузеге асады. Сондықтан, экономикалық категория ретінде қаржының маңызды нышаны болып қаржылық қатынастардың бөлгіштік сипаты танылады.
Ақша қаражаттарының нақты қозғалысы ұдайы өндіріс процесінің екінші және үшінші кезендерінде, яғни бөлу және айырбас процесінде басталады.
Екінші кезеңде құнның ақшалай түрдегі қозғалысы тауар қозғалысынан жекеленген түрде болады және бір иеленушіден екіншіге ауысуымен сипатталады. Үшінші кезеңде бөлінген құн ақшалай нысанда тауар түріне айырбасталады.
Сонымен, ұдайы өндіріс процесінің екінші кезеңіңде құнның ақшалай түрдегі қозғалысы - бір жақты, ал үшінші кезеңінде екі жақты қозғалыста болады, олардың біреуі ақшалай түрінде, ал екіншісі тауар түрінде болады.
Ұдайы өндіріс үдерісінің үшінші кезеңінде негізінен айырбас операциялары болғандықтан, олар тек бағалы құралдарды кажетсінеді және мұнда баға тәрізді экономикалық категорияның механизмі қызмет жасайды.
Қаржы қатынастары қатынасатын бастапқы сала болып жиынтық қоғамдық өнім құнының алғашқы бөлу үдерісі саналады, ол келесідей элементтерден түрады:
С - өндіріс құрал-жабдықтарының шығындалған құны;
V - еңбек ақы; М - қосымша өнім.
Мүнда ақшалай табыстар мен жинақтардың әр түрлі нысандарының құрылуы байқалады. Құн одан әрі қаржы негізі түрінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында бөлініп оны мақсатты пайдалану жүзеге асырылады.
Осы жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келе мынадай анықтама беруте болады: қаржы - бұл мемлекет пен шаруашылык, жүргізуші субъектілерде ақшалай табыстар мен жинақтарды қалыптастыруға, оларды қогамның әлеуметтік және басқа да қажеттіктерін қанағаттандыру үшін ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісіне пайдалануеа байланысты жалпы қоғамдық өнім құны мен ұлттық, байлықтың бөлігін бөлу және қайта бөлу үдерісінде туындайтын ақша катынастары. Қаржының кызмет етуінің шарты болып акшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі болып мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін қамтамасыз ететін ресурстарға деген қажеттік болып танылады.
1.3. Қаржы қоғамдық дамуға әсер ететін механизм ретінде
Қаржының қоғамдағы атқаратын рөлі өте үлкен және маңызды болып табылады. Олардың көмегімен өсудің қарқындылығы, салалардағы технологияның жетістігі, ауыл шаруашылығындағы, құрылыстағы және ұлттық шаруашылықтың басқа салаларындағы жетістіктер қамтамасыз етіледі. Олар өндірістің негізгі күші - жұмысшыларды қалыптастыруға және сапалы өзгертуге қатысады.
Қаржы өндіргіш күштердің қарқынды дамуына әсерін тигізеді, қоғамдық өндірістің құрылымын өзгертуге, оны күшейтуге және капиталды орталықтандыруды күшейтуге көмектеседі. Жұмыс күші жаңа сипатқа, жағдайға ие болады: оның квалификациясы өзгереді, құрылымы және қажетіліктері өзгереді.
Өндіріс сферасындағы және оның кадрлық құрамындағы өзгерістер қаржының үлкен рөлі туралы айтып отыр. Яғни, қаржылар адам өмірінің экономикалық және әлеуметтік құрылымының жаңа қоғамдық формасына өту кезіндегі қажетті өндіргіш күштердің деңгейімен қамтамасыз ете алады. Мұндайда қаржылар басқа қоғамға өтуге материалды мүмкіндіктер береді. [5]
Қаржының мәні мен рөлі қоғамдық дамудың түрлі сатыларында өзгеріске ұшырап отырды.
Қазіргі уақыттағы қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы қаржының рөлі келесі бағыттардан көрінеді:
Отандық капиталды жинақтау саясатын белсендендіру;
Экономиканы дамыту және күшейту мақсатындағы бюджеттік және салық саясаттарының қолданылуы;
Мемлекеттің ғылыми-техникалық мүмкіндіктерінің дамуын мен сақталуын қамтамасыз ететін бағдарламаларды мемлекеттік қолдау;
Өндірістік инвестициялау мақсатында қаржы нарығының мүмкіндіктерін пайдалану;
Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік бағытын күшейту;
Қоғамдағы әр түрлі топтарға байланысты әлеуметтік әділеттілікке жету. [6]
Мемлекет қаржыны шаруашылықтың қоғамдық нысандарын қолдау үшін пайдаланады: мемлекеттің экономикалық секторын дамыту үшін; білім беру, денсаулық сақтау салаларын дамыту үшін; көптеген әлеуметтік, экономикалық бағдарламалады жүзеге асыру үшін.
Қаржысыз кеңейтілген негізде өндірістік капиталдардың жеке және қоғамдық толық айналымын қамтамасыз ету, экономиканың салалық және аумақтық құрылымын реттеу, ғылыми-техникалық жетістіктерді тезірек енгізуді ынталандыру, басқа қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкін емес.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуы да тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық құрылымдар қаржысының жұмыс істеуін талап етеді. Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен өңірлерге ерекше көңіл аударылып, оларға қаржылық ресурстарды қалыптастыруда үлкен құқық пен дербестік беріліп отыр. Тек бұл ресурстар орталықтың, өңірлердің, шаруашылық жүргізудің төменгі буындарының арасында ұтымды, ғылыми негізде бөлінген кезде ғана жоғары қайтарымы және пайдаланылатын қаражаттардың үлкен көлемде жаңғыруы болуы мүмкін.
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржылық қатынастар елеулі дәрежеде қоғамдық тауарлар деп аталынатындарды - мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сонымен бірге материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру мен бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалар мен елді мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің, басқарудың, құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны қорғаудың,қорғаныстың, қоршаған ортаны қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау, білім беру және денсаулық сақтау жатады.
Қаржы мемлекеттік шаруашылық субъектілерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған ақшалай қорлар мен кірістердің қалыптасуымен, қоғамдық өнімді бөлістірумен байланысты экономикалық қатынастарды береді.
Кәсіпорынның қажеттілігін қанағаттандыра отырып қаржы құнның санаттарын(ақшалай және тауарлы түрдегі) ауыстыру үрдісін қамтамасыз етеді. Тек тауарлардың қозғалысының құндылықты санаты(категориясы) ғана ақша айналымы мен бөлістірушілік сипаттағы экономикалық қатынастарды туындатады.
Қаржы қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды үлғаймалы ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы ғылымның мағынасы болып табылады.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкілікті табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады. Қаржының көмегімен қорытындысында қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының нақтылы еңбек үлесі мен қоғамдық өндіріске қатысу дәрежесі ескеріле отырып, олардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылуы тиіс. [7]
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы -- нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатгы жүзеге асырудың кұралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-эрекет етуінің ерекшеліктерін терең үғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғүрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Қаржы бұл ақша қатынастарының құрамдас бөлігі болып табылады. Олардың атқаратын ролі экономикалық қатынастар жағдайындағы ақша қатынастарының орнына байланысты болып табылады. Бірақ барлық ақша қатынастары қаржылық қатынастарды сипаттамайды. Қаржылардың ақшадан айырмашылығы олардың мазмұнында емес, атқаратын функциялары бойынша ерекшеленеді. [2]
Қаржылар негізінен ақшалай кірістер мен қорларды қалыптастыра отырып, мемлекет пен кәсіпорындарды ақша қаражаттарымен қамтамасыз етуге бағытталған.
Қаржы ұлттық табысты қалыптастыру мен пайдалану арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Олар өндіріске, бөлістіруге және тұтынуға тікелей әсер етеді. Өндірісті дамытумен байланысты қажеттіліктерді, жұмысшы мен оның жанұясының қажеттіліктерін, үй шаруашылығы мен кәсіпорынның қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, қаржы құнның нысанын алмастыру үрдісін (тауарлы, ақшалай) қамтамасыз етеді.
Мемлекеттің қаржысы қоғамдық қажеттіліктерді (қорғаныс, білім, басқару, мәдениет және т.б.) және халықтың жеке топтарын әлеуметтік қорғауды (жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, жүктілігі бойынша жәрдем және т.б.) қамтамасыз ете отырып, меншік нысанының алмасу үрдісін жалпы мемлекеттік деңгейде қамтамасыз етеді. Мемлекеттің дәстүрлі функцияларынан басқа мемлекеттің шаруашылық үрдістерді реттеу функциясын атқарады яғни республикалық бюджет арқылы жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайызы және ІЖӨ 20 пайыздан астамы бөлістіріледі.
Бұл өз кезегінде ұлғалмалы ұдайы өндіріс үрдісін жоспарлауға және экономиканың басым бағыттарын қаржыландыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар субъективті жеке шешім қабылдаған жағдайда қаржыландыру тиімсіз болуы мүмкін. Сондықтан да нарықтық экономика жағдайында қаржының атқаратын ролінің арта түскенін айта кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларға байланысты орын алды:
Біріншіден, дәстүрлі кәсіпорын топтарымен қатар шаруашылық субъектлер қалыптасқан жағдайда қаржылық қатынастардың жаңа топтары қалыптасады. Осы уақытта олардың арасындағы байланыс шиеленісе түседі.
Екіншіден, қаржылар ақша қатынастарының жеке аясы болып табылады. Қажеттіліктерді қамтамасыз ете отырып ақшалар қаржының материалдық негізі болып, айналыс құралы функциясын атқарады яғни капиталға айналады.
Үшіншіден, микро деңгейде қаржылардың ролі төмендеп, макродеңгейде олардың мәні артады.
Еліміздің жаңа экономикалық қатынастарға көшуі өндірісті едәуір төмендетіп, жұмыссыздықтың қалыптасуына жол беріп, әлеуметтік және экономикалық тұрақсыздықтың және инфляцияның қалыптасуын туындатты. Осы кезеңде мемлекеттің қаржы саясаты тұрақсыз болып, жиі өзгереді. Сонымен қатар сәйкес келесі жағдайлар орын алады:
- Қаржылық ресурстар тек мемлекеттік бюджетте ғана емес, басқада қорларда- зейнетақы, еңбекпен қамту және медициналық сақтандыру қорларында шоғырланады;
- Бюджет, негізінен салықтық түсімдер арқылы толықтырылады. Салықты көбейтуге бағытталу өндірістің құлдырауына әкеледі. Сол себептен салық жүйесін жетілдіру қажеттілігі туындайды;
- Экономикаға мемлекетттің араласпауының нәтижесінде халық шаруашылығын бюджеттен қаржыландыру көлемі - 60% -12%-ға дейін төмендейтіндігі. Осылайша қаржының нарықтық экономика жағдайындағы рөлі мен маңызы одан сайын арта түседі.
2 Қазақстан Республикасындағы қаржы қатынастарына анализ жасау және бағалау
2.1. Қаржы жүйесінің даму сатылары
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қаты-настарының біршама дербес мына салаларынан тұрады:
1. Жалпымемлекеттік қаржы.
2. Шаруашылық субъектілердің қаржылары.
3. Халықтың қаржысы.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі
Халық қаржысы
Жалпымемлекеттік қаржылар
Шаруашылық субъектілер қаржылары
Өндірістік емес сала қаржысы
Материалдық өндіріс саласының қаржысы
Мемле-
кеттік несие
Мемлекет-
тік бюджет-
тен тыс қорлар
ҚР бюджет жүйесі
Сурет 1. ҚР қаржы жүйесінің құрылымы
Қаржы қатынастарының алғашқы бөлігі жалпымемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға жатады және макро деңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік рөлі, оның құрамы мен құрылымы бүтіндей жергілікті органдарға жүктелінген функциялардың сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Мемлекеттің қаржысы -- қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға жұмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттің каржысы өзіне мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік кредитті кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет -- экономиканы, әлеуметтік-мәдени мұқтаждарды, қорғаныс пен мемлекеттік басқарудың мұқтаждарын каржыландыруға арналған елдің орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңи және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық категория. Мемлекеттік бюджет орталық (Қазақстанда - республикалық) және жергілікті бюджеттерді (облыстардың, қалалардың, аудандардың бюджеттерін) кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар -- қорлардың ұйымдық дербестігі негізінде кешенді пайдаланылатын бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін тартылатын қаржы ресурстарын қайта бөлу мен пайдаланудың айрықша нысаны.
Бюджеттен тыс қорлар толық көлемде ресурстарды мақсатты пайдалануды және аса маңызды әлеуметтік шараларды дер кезінде қаржыландыруды кепілдендіреді; олар қаржылық қиыншылықтар жағдайында мемлекеттік билік органдары иек артатын қаржы резерві рөлін орындайды.
Мемлекеттік кредит - мемлекеттік билік органдарының қарамағына уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдырумен байланысты мемлекеттің заңи және жеке тұлғалармен, соның ішінде шетелдіктермен және оларды мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруға пайдаланумен байланысты пайда болатын кредит қатынастарының жиынтығы.
Материалдық өндіріс сферасының шаруашылық жургізуші субъектілерінің қаржысы қаржылардың негізін құрайды, материалдық өндірісте нақтылы өнім -- қоғамның қаржы ресустарының негізгі көзі жасалынатындықтан ол қаржы жүйесінің бастапқы саласы болып табылады.
Халықтың (үй шаруашлығының) қаржысы қаржы жүйесінің ерекше бөлігі болып табылады. Халық (азаматтар) өзінің ақша қаражаттарымен жалпымемлекеттік қаржы жүйесімен және меншіктің барлық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің өндірістік және өндірістік емес салаларымен қарым-қатынас жасайды. Бұл сан алуан қатынастар халыққа еңбекке ақы төлеумен, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен ақша қаражаттарын төлеумен, материалдық және материалдық емес игіліктерді алумен байланысты; басқа жағынан, халық өзінің ақшалай табысынан салық төлейді, өндірістік және өндірістік емес сфералардың мемлекеттік және басқа мекемелер мен ұйымдардың қызметін төлейді.
2.2. Қаржы нарығының құрамына анализ жасау
Қазақстан Республикасынның министірлігінің деректері бойынша 2012 жылдың 1 желтоқсанда республикалық бюджет 32,2 млрд. Теңге процентпен орындалды. Барлық түсімдер - 457,6 млрд теңге, соның ішінде салықтан 288,8млрд теңге ( 63 %), салықтан басқалар - 53,8 млрд теңге ( 11,7%), алынған ресми трансферттер - 84,2 млрд теңге (18,4 %). Түсімдер көлемі 2012 жылы тиісті кезкңдегі деңгейден 29,6 % асып түсті. ( 2012 жылғы 1 желтоқсанда - 353,2 млрд теңге еді), олардың 15,3 % салық түсімдері бойынша ( 2012 жылы 1 желтоқсанда - 250,4 млрд теңге). Салық емес түсімдер көлемі 97,8 % өсті ) 2012 жылғы 1 желтоқсанда - 127,2 млрд теңге). Соның ішінде кәсіпкерлік қызмет пен меншіктен түскен табыс 33,5 млрд теңге 401 есе артық (2011 жылғы 1 желтоқсанда - 8,2 млрд теңге еді). Келіп түскен рәсми тромсоферрер деңгейі 49,3 % жоғары (2011 жылғы 425,7 млрд теңгені құрады. Бұл көрсеткіш өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 28,5 % артты ( 2011 1 желтоқсанда - 331,4 млрд теңге), соның ішінде экономиканың өндірістік саласына шығыстар 85,4 % ( 2011 дылғы 1 желтоқсанда - 23,6 млрд теңге), адам көлікпен байланыс салалары бойынша 83 % ( 2011 жылғы 1 желтоқсанда - 10,6 млрд теңге), мемлекеттік қызметтерге - 48,1 % ( 2011 жылғы 4 желтоқсанда - 57,7 млрд теңге) артты.
2013 жылдың 1 наурызында республикасың бюджет 22,4 млрд теңге процентпен орындалды. Барлық түсім - 76,8 млрд теңге, бұл 2001 жылғы тиісті кезеңдегі деңгейден 30,9 % төмен ( 2013 жылғы 1 наурызда - 111,1 млрд теңге еді). Кредиттерді есепке алғандағы шығындар өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 9% өсті ( 2013 жылғы 1 наурызда - 49,9 млрд теңге еді) және 2013 жылдың 1- наурызына 54,4 млрд теңге болды.
Қаржы - несие және жүйесінің тұрақтануы мен алдағы дамуы қаржы нарығы инфроқұрылымының дамуына тікелей байланысты болып келеді.
Қазіргі уақытта қазақстан банктері тұрақтанудағы оңай емес жолдарға қарамастан, тұрақты құрылымды қалыптастырып, әлемдік стандартқа сай етіп және де алдағы уақытта дамуына тура тенденция орындауда.
Екінші деңгейлі банктердің басты әрекетінің негізінде кредит мөлшерлемесін көбейту мақсатымен қаржы ресурстарын пайдалану. Осыдан мемлекеттегі сыртқы экономикалық жағдайдың жақсаруына және инверторларға кепілдік беру жүйесі қалыптастырылды.
Бүгінгі күнде Қазақстанның банктік секторлары толық төлемге капиталданылған: 89,9 млрд теңгеде орындалған банк жүйесінің өзіндік капиталы 2012 жылы
Ал қазіргі уақытта өзіндік капиталдың самасы 115,9 млрд теңге құрап отыр.
Кесте-1 Экономикалық көрсеткіштер
2010
2011
2012
2013
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ),
млн. теңге
2016456,3
2599901,6
3250593,3
3776277,3
ЖІӨ, млн. АҚШ доллары:
16854,4
18292,4
22153,6
24637,1
Ресми бағам бойынша
сатып алу қабілетінің
тепе-теңдігі
бойынша СҚТ
78036,2
87597,8
101867,5
24637,1
Нақты көлем индексі, алдындағы
жылға пайызбен
102,7
109,8
113,5
109,8
Дефлятор алдыңғы жылғы пайызбен
113,3
117,4
110,1
Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ, теңге
135080,6
174707,7
218830,3
254221,2
Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ, АҚШ доллары
1129,1
1229,2
1491,4
1658,6
Ресми бағам бойынша, СҚТ бойынша
5227,6
5886,4
6857,7
7591,0
Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ, нақты көлем индексі, алдындағы жылға пайызбен
103,7
110,2
113,6
109,8
Доллар бағамы, теңге,
1 АҚШ долларына
119,64
142,13
146,73
153,28
ЖІӨ үшін СҚТ,
1 АҚШ долларына
25,84
29,68
31,91
33,49
Ескерту- ҚР Статистикалық Бюллетені, 2014 жыл
Қазақстан Республикасы экономикасын тұрақтандыру бағдарламасы бойынша толық құқықты рыноктың құрылуы соған сәйкес инфрақұрылым қалыптасуын жүзеге асырады. Оның негізгі элементтері мыналар:
Нарықтағы бағалы қағаздар - бұл тұтынушының (инвестор) бағалы қағаздарды шығарған субъектінің (эмитенттің) капиталын құруына қатысқанының куәсі.
Оларды экономикалық тұрғыда екі жақты көзқараспен сипаттауға болады:
- бағалы қағаз - заңды және жеке тұлғаның, не акционерлік қоғамның капиталына қатынасуына куәлік, заем нысанында ссуда беру;
- бағалы қағаз - бағалы қағаздар салымшыларына эмитенттің ұзақ мерзімде дивидентті төлеуге міндетемесі.
Занды түрде бағалы қағаздар - салымшылар үшін мүліктік құқықтарды жүзеге асыратын ақшалай құжаттар.
Бағалы қағаздарға қойылатын талаптар:
а) номиналды бағасы болуы керек;
ә) оның айналу мерзімі қойылуы керек;
б) шығындар шартының фискалдық тәртібі қойылуы керек.
Бұл жағдайлар бағалы қағаздар туралы заңда көрсетілген, сондай-ақ мұнда мемлекет тарапынан шығарылатын бағалы қағаздарды бақылау туралы айтылған.
Бағалы қағаздардың нарықтық бағамы пайыз нормасына, төлем мөлшеріне, жұмыс істеу мерзіміне тәуелді.
Бағалы қағаздардың түрлері:
а) қарыздық (мысалы, облигация) - бұл бағалы қағаздардың иесі кәсіпорын емес, кредитор болып келеді. Бұл бағалы қағаздарда номиналды қарызды төлеу міндеттемесі нақты көрсетілген.
Акциялық үлестік - бұл бағалы қағаздардың иесі кәсіпорын -эмитенттін иесі немесе ортақ иесі болып келеді. Бұл бағалы қағаздарда иеленушінің тікелей үлесі көрсетіледі.
Жылдың аяғында облигация бойынша табыс төленеді. Бұл табыс облигацияда көрсетіледі және де кәсіпорынның экономикалық жағдайына теуелсіз болады. Осы бағалы қағаз түрі тәуекелділігі төмен бағалы қағаз болып келеді, себебі бұл бойынша төлемге кепілдік берілген.
Акция иемденушінің құқықтары:
акционерлер жиналысына қатысуға құқығы;
басқару шешімдерін қабылдау құқығы;
пайданы бөлуге қатысу құқығы (акция бойынша табыс пайдаға тәуелді, бірақ табыстың болмауы да мүмкін).
Бірақ банкротқа ұшыраған жағдайда, ең алдымен, сол ұйым кредиторларының, жұмысшылардың, содан сон, барлық акционерлердің қажеттіліктері қанағаттандырылады.
Қаржы нарығына тек қана ұйымдар емес, мемлекет те кіреді.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға мыналар жатады:
- қазынашылық вексельдер, бондар, ноталар.
Бағалы қағаздар нарығы былайша белінеді:
- бастапқы бағалы қағаздар нарығы (бағалы қағаздарды бастапқы орналастыру жүзеге асады).
екінші бағалы қағаздар нарығы.
Бастапқы бағалы қағаздар нарығына қаржы делдалы болып банктер мен инвестициялық компаниялар қатысады. Бастапқы нарықта акциялар мен облигациялар эмиссиялық бағамен орналасады (номиналдан төмен).
Екінші нарық бастапқы иесі қор биржасын облигациялар мен акцияларын өткізген жағдайда пайда болады.
Каржы нарығының институттары - қор биржасы, валюталық биржа, банк жүйесі, сауда биржасы. Қор биржасы - бұл бағалы қағаздардың сатып алу-сату ісі жүретін жер. Бірақ мұнда бағалы қағаздарды бастапқы бөлуі жүргізілуі де мүмкін.
Қор биржасы мәлімдеме сипаты бойынша мынадай түрлерге бөлінеді: а) қор биржасының жабық түрі (оның саудасына биржаның мүшесі ғана қатыса алады).
ә) еркін биржа, бірақ онда мәмілелер маклерлер арасында ғана жасалады.
Мемлекеттік органдардың бақылауында болатын биржалар бар.
Қор биржасының функцияларына мыналар жатады:
а) бағалы қағаздар операцияларын жүзеге асыру;
ә) бағалы қағаздар эмитентіне қосымша қаржы ресурстарын ұсынуы;
б) ақша капиталы иесінің жинақталған ақша қаражаттарын максималды тиімділікпен қолдануға мүмкіндік беру;
в) қоғамдық өндірістің құрылымы мен үйлесімін өзгертуге мүмкіндік беретін қаржылық ресурстарды қайта бөлуді жүзеге асыру.
Бағалы қағаздар екінші нарықта құндық бағамы бойынша сатылады. Номиналдық құн - бағалы қағаздарда көрсетілген құн.
Акциялардың мынадай түрлері болады:
-жай (кәсіпорынның қызмет жетістігіне байланысты табыс береді).
- артықшылықты (облигация сияқты тіркелтен табыс, жиналысқа қатысуға құқық береді).
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта нарығының құрылуын талап етті.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық қатынастар жүйесі.
Қаржы нарығы -- құнды қағаздар айналысына байланысты экономикалық қатынастар және мемлекеттің бүкіл ақша қорының жиынтығы. Ол нарық қатынастарының құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие, валюта, сақтық және т.б. капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен Жапония қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде. Ал Қазақстанның нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте. Қаржы нарығы б-ріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма-қол ақша нарығы, несие капиталының нарығы және бағалы қағаздар нарығы Қаржы нарығының ұғымы көбінесе кең түрде, оған ақша, несие, валюта нарықтары қоса түсіндіріледі. Мұның өзі қаржыны ақшаға тең санат ретінде қарастыратын дүниежүзілік практикаға байланысты.
Қаржы нарығынан айырмашылығы ақша нарығы төлем қаражаттарының нарығы болып табылады, ол қолма-қол ақшаны ғана емес, сондай-ақ қолма-қол емес төлем қаражатгарының, оның ішінде қысқа мерзімді банк несиесін қамтиды.
Несие нарығы банктердің орташа және ұзақ мерзімді несие жөніндегі банктік несие операцияларына байланысты, бұған коммерциялық несие де жатады.
Қызмет жағынан алғанда қаржы нарығы -- кәсіпорындардың, банктердің, мемлекеттің құнды қағаздар сату арқылы халықтың уақытша бос қаржысын жинап, қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастар жүйесі.
Нарықтардың барлық түрлерінің өзара байланысы қаржы нарығы болуының шарттарын айқындайды. Оларға мыналар жатады:
Реттелген тауар нарығының болуы, яғни тауарлар мен қызметтің кез келген түрлері мен арналуы бойынша сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі;
Ұлттық банк тарапынан ақша айналысын дұрыс реттеу; бұған қолма-қол және қолма-қол емес айналым эмиссиясына бақылау жасау жатады;
Несие нарығын жандандыру, оны толық коммерцияландыру, яғни несие ресурстарын еркін нарыққа орналастыру: несие ресурстарының қозғалысы.
Ұлттық банк тағайындайтын пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық банктердің міндетіндегі резерв нормасын белгілеу ақша нарығында операциялар жүргізуі арқылы реттеледі.
Қаржы нарығы қызметінің алғышарттары мыналар болып табылады:
Бәсекені дамытып, монополиялық үстемдікті шектеу мақсатымен меншіктің барлық формасындағы, соның ішінде мемлекеттік сектордың, материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындардың бастапқы шаруашылық буындарына неғұрлым кең дербестік беру;
Қаржы ресурсын қайта бөлуде мемлекеттің рөлін қысқарту; өндірістік күрделі жұмсалымды орталықтан қаржыландыруды азайту, кәсіпорындар арасында қаражаттарды ведомстволық қайта бөлуді жою;
Шаруашылық субъектілері мен халықтың құнды қағаздарға салынатын ақшалай табыстарының өсуі;
Бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды доғару; республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылығы мемлекеттік займдар шығару арқылы жабылады.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражатгарын алып, оларды қайта бөлу есебінен ұдайы өндіріс үрдісіне ықпал етуінен ғана айқындалып қоймайды. Оның қызметі ресурстарды тікелей бөлуге мүмкіңдік береді, тікелей қозғалыс барысында қаржы ресурстарын қайта бөлу түріңде кәсіпорындар арасында тіке байланыс орнайды. Мұның өзі кәсіпорындардың, салалардың, тұтас халық шаруашылығының қаржы жағдайын қаржыны неғұрлым маңызды объектілер мен салаларға аудару арқылы жақсартады.
Қаржы нарығы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, керісінше, құнды қағаздар шығарады, олар нарықта еркін жүреді және қамтамасыз етумен айқындалады.
Экономикалық реформа үрдісі барысында қор нарығының қалыптасып, жұмыс істеуі экономика дағдарысынан және онымен қабаттасқан инфляциядан болған қиындықтарға кезігуде және әр тұрлі субъектілігіне қарамастан біртұтас байланыстарын ұйымдық-құқықтық формалардың жиынтығын көрсетеді.
Кәсіпкерлер, жалдамалы жұмысшылар, тұтынушылар арасындағы өзара қатанастар осы қатынастарды орнатып және сол арқылы аталған субъектілердің өз іскерлік қызығушылықтарын іске асыруға көмектесетін көптеген аралық формаларға байланысты. Қазіргі рыноктық экономикада осындай формалар (бизнес инфрақұрылымның элементтері) мыналар:
несиелік жүйе және коммерциялық банктер;
эмиссиялық жүйе және эмиссиялық банктер;
тауарлық, шикізаттық, фондтық және валюта биржаларында ұйымдық жасалған делдалдық;
аукциондар, жәрмеңкелер, т.б. ұйымдық-делдалдық түрлері;
халықтың жұмыспен қамтылуын реттеу жүйесі және жұмыспен қамтамасыз етілуіне көмектесу (еңбек биржалары) орталықтары (мемлекеттік және мемлекеттік емес);
ақпараттық технологиялар және іскерлік коммуникация құралдары;
салық жүйесі және салық инспекциясы;
коммерциялық, шаруашылық тәуекелділігін сақтандыру жүйесі және сақтандыру компаниялары (мемлекеттік және мемлекеттік емес);
арнайы жарнамалық агенттері, ақпаратық агенттіктер және бұқаралық ақпарат құралдары;
сауда палаталары;
кедендік жүйе;
жалданып жұмыс істейтіндердің кәсіподақтары;
коммерциялық көтерме кешендері;
орта және жоғары экономикалық білім жүйесі;
консультациялық (консалтинттік) компаниялар;
аудиторлық компаниялар;
еркін кәсіпкерліктің арнайы зоналары (аймақтары).
Осы аталған инфрақұрылым элементтері арқасында, бизнес адам арасындағы қатынастық мәдениет түрі болып табылады. Ерекше маңызы бар нәрсе, ол инфрақұрылым әрекеттерінің бизнесмендерге сырттан байланысты болмауының, олар іскерлік қатынастардан шыққан нәтиже.
Инфрақұрылым бірқатар маңызды функцияларды атқарады:
іскерлік қатынастардың ұйымдық құжатталуы;
іскерлік қатынастардың қатысушыларына өз мақсаттарының іске асырылуына жеңілдік жасау;
-әр түрлі экономикалық субъектілердің мамандануы, олардың жұмысының жылдамдығын және тиімділігін жоғарлату;
-бақылаудың заңдық және экономикалық түрлерін жеңілдету.
Жалпы рынокта көтерме саудаға арналған тауар биржалары ол арқылы мемлекет не алдыңғы орынды алады немесе өз қажеттілігінің негізгі бөлігін жабады. Тауарлық биржалар туралы заң (Қазақстан Республикасы 13 маусымда, 1991 жылы) қабылданып, кейіннен Қазақстан Республикасы Президентінің бұған қатысты жаңа Жарлығы жарияланды. Ол жарлықта былай жазылған: Тауарлық биржа - сауда жүргізу ережелері мен орынның тұрақтылық жағдайында, еркін баға тауарларымен көтерме саудаға жағдай жасайтын коммерциялық кәсіпорын.
Заңда негізгі жағдайлары жазылған. Тауарлық биржа болып кез келген жекеменшік түрлеріне негізделген, белгілі бір уақытта биржалық сауданың орнатылған ережелері бойынша және белгілі бір жерде жиі қоғамдық сауда жүргізу жолымен, биржалық тауарлармен көтерме сауда бойынша ұйымдастыру және реттеу қызметін атқаратын заңды тұлға болып табылады.
Биржа - бұл субъект, оның қызметінен түскен табысы ақпараттық-техникалық, биржаның әлеуметтік дамуына және биржалық инфрақұрылымы шығындарын өтеуге пайдаланылады.
Биржалық келісім - биржамен тіркелген биржалық сауда қатынасындағы келісім шарт, биржалық тауар қатынасындағы биржалық сауда қатысушыларымен бекітілген.
Биржалар еркін бастауларда және басқа да бірлестіктер заңды тұлға құқығы бар өз қызметін бағыттау үшін, жалпы мүдделерін қорғау және біріккен бағдарламалардың орындалуына біріккен сауда ұйымдары бойынша сол салада және өз ұйымдастырушыларының келісімімен Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес биржалық ассоциациялар құра алады.
Тауарлық биржалардың мемлекеттік реттеу қызметін республикалық комиссия орындайды. Осы комиссия туралы Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінде бекітілген.
Республикалық комиссиясының функциялары мыналар:
oo биржалық берілуі;
oo тауарлық биржалардың тізімін жүргізу;
oo биржалар туралы заң жүргізілуін бақылау;
oo биржалар қызметін және биржалық сауданың дамуын зерттеу;
oo биржалық құжаттар дайындау бойынша әдістемелек мінездемелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz