Серіктас тауындағы қазақ- жоңғар соғысына қатысқан батырлар
1.1. Олжабай батыр ... ... ... ... ...2
1.2. Жасыбай батыр ... ... ... ... ...7
1.3. Бөгенбай батыр ... ... ... ...9
1.4. Шоқпар Жауғаштыұлы ... ... ... ...12
1.5. Байғозы Наймантайұлы ... ... ... 14
1.6. Жалаңтөс(Сейітқұл)батыр ... ... ... ... 18
1.7. Тұрсынбай батыр ... ... ... .22
1.8. Қабанбай батыр ... ... ... ... 24
1.9. Наурызбай Құттымбетұлы(Жалаң)батыр ... ... ... ... .27
1.10. Жәнібек батыр ... ... ... ... ...29
1.11. Баян батыр ... ... ... ... ... ...30
1.12. Гауһар батыр қыз ... ... 33
1.13. Жарылғап батыр ... ... ... ... ...34
1.14. Әлтекей Жидебай батыр ... ... ... ..35
1.15. Малайсары батыр ... ... ... ... ... ... ...38
1.16. Керней батыр ... ... ... ... ... ...
1.17. Аманбай батыр ... ...
1.18 Жәуке батыр ... ... ... ...
1.19. Көшет батыр ... ... .
1.20. Дулат батыр ... ... ..
1.21. Жаңабек батыр ... ... ... .
1.22. Сәти батыр ... ... ... ... ..
1.23. Жарасбай батыр ... ... ... ... ...
1.24. Оразымбет батыр ... ... ... .
1.25. Қайыпберді батыр...
1.26. Көлебе батыр ... ... ... ...
1.27. Жебеке батыр ... ... ... ... .
1.28. Шақ батыр ... ... ..
1.29. Ақсары батыр ... ... ... ... ... ..
1.30. Қожым батыр ... ... ...
1.31. Лепес батыр ... ... ... ...
1.32. Мойнақ батыр ... ... ...
1.33. Қожаберген батыр ... ...
1.34. Сағындық(Сексен) батыр ... ... .
1.35. Жайнақ(Қаратоқсан)батыр ... ... ... .
1.36. Айбас(Абыз)батыр...
1.37. Әбде(Мұрат) батыр ... ... ...
1.38. Шаңышқалы Бердіқожа батыр ... ...
1.39. Шақ батыр..
1.2. Жасыбай батыр ... ... ... ... ...7
1.3. Бөгенбай батыр ... ... ... ...9
1.4. Шоқпар Жауғаштыұлы ... ... ... ...12
1.5. Байғозы Наймантайұлы ... ... ... 14
1.6. Жалаңтөс(Сейітқұл)батыр ... ... ... ... 18
1.7. Тұрсынбай батыр ... ... ... .22
1.8. Қабанбай батыр ... ... ... ... 24
1.9. Наурызбай Құттымбетұлы(Жалаң)батыр ... ... ... ... .27
1.10. Жәнібек батыр ... ... ... ... ...29
1.11. Баян батыр ... ... ... ... ... ...30
1.12. Гауһар батыр қыз ... ... 33
1.13. Жарылғап батыр ... ... ... ... ...34
1.14. Әлтекей Жидебай батыр ... ... ... ..35
1.15. Малайсары батыр ... ... ... ... ... ... ...38
1.16. Керней батыр ... ... ... ... ... ...
1.17. Аманбай батыр ... ...
1.18 Жәуке батыр ... ... ... ...
1.19. Көшет батыр ... ... .
1.20. Дулат батыр ... ... ..
1.21. Жаңабек батыр ... ... ... .
1.22. Сәти батыр ... ... ... ... ..
1.23. Жарасбай батыр ... ... ... ... ...
1.24. Оразымбет батыр ... ... ... .
1.25. Қайыпберді батыр...
1.26. Көлебе батыр ... ... ... ...
1.27. Жебеке батыр ... ... ... ... .
1.28. Шақ батыр ... ... ..
1.29. Ақсары батыр ... ... ... ... ... ..
1.30. Қожым батыр ... ... ...
1.31. Лепес батыр ... ... ... ...
1.32. Мойнақ батыр ... ... ...
1.33. Қожаберген батыр ... ...
1.34. Сағындық(Сексен) батыр ... ... .
1.35. Жайнақ(Қаратоқсан)батыр ... ... ... .
1.36. Айбас(Абыз)батыр...
1.37. Әбде(Мұрат) батыр ... ... ...
1.38. Шаңышқалы Бердіқожа батыр ... ...
1.39. Шақ батыр..
Қазақ тарихының әрбір кезеңі, яғни ел басынан өткен , халық тағдырында терең із қалдырған тарихи,саяси оқиғалар енді нақты тарихи тұлғалардың-қазақ батырларының бейнесі арқылы,солар өмір кешкен,азаттық жолында арпаласып өткен заман,уақыт кеңістігі арқылы көркем шежіреленеді. Осындай бір белесті де аласапыран кезеңде Кереку-Баян өңірінде туып-өсіп, ерлік көрсеткен, жалпы қазақтың біздің өлкемізге ат басын тіреп, жауды тазартуға ат салысқан үзеңгілес ерлердің ерліктері ерен. Бізге деректер жинақтау барысында қолымызға түскен батырлар саны 40 шақты. Олар:
Олжабай, Жасыбай, Бөгенбай, Едіге, Жәуке, Малайсары,
Байғозы, Шоқпар, Көшет, Дулат, Жалаңтөс(Сейітқұл), Жаңабек, Сәти,Жарасбай,Оразымбет,Тұрсынбай,Қайыпберді,Көлебе,Жебеке,Аманбай,Шақ,Ақсары,Қожым,Лепес,Мойнақ,Қожаберген, Сағындық
(Сексен),Жайнақ(Қаратоқсан), Айбас(Абыз), Әбде(Мұрат), Жәнібек, Баян, Қабанбай, Керней, Жарылғап, Жидебай, Бердіқожа, Шақ, Гауһар, Наурызбай батырлар.Осы батырлардың ішінде тек есімдері ғана белгілі,
өмірбаяны туралы деректер табылмаған батырлар болса, олардың саны
24-ке жетерлік: Көшет, Дулат, Жаңабек ,Сәти, Жарасбай, Оразымбет,
Қайыпберді, Көлебе, Жебеке, Шақ, Ақсары, Қожым, Лепес, Мойнақ,
Қожаберген, Сағындық(Сексен),Жайнақ(Қаратоқсан), Айбас(Абыз),
Әбде(Мұрат),Жидебай,Бердіқожа,Шақ,Керней,Аманбай,Жәуке батыр-
лар.
Олжабай, Жасыбай, Бөгенбай, Едіге, Жәуке, Малайсары,
Байғозы, Шоқпар, Көшет, Дулат, Жалаңтөс(Сейітқұл), Жаңабек, Сәти,Жарасбай,Оразымбет,Тұрсынбай,Қайыпберді,Көлебе,Жебеке,Аманбай,Шақ,Ақсары,Қожым,Лепес,Мойнақ,Қожаберген, Сағындық
(Сексен),Жайнақ(Қаратоқсан), Айбас(Абыз), Әбде(Мұрат), Жәнібек, Баян, Қабанбай, Керней, Жарылғап, Жидебай, Бердіқожа, Шақ, Гауһар, Наурызбай батырлар.Осы батырлардың ішінде тек есімдері ғана белгілі,
өмірбаяны туралы деректер табылмаған батырлар болса, олардың саны
24-ке жетерлік: Көшет, Дулат, Жаңабек ,Сәти, Жарасбай, Оразымбет,
Қайыпберді, Көлебе, Жебеке, Шақ, Ақсары, Қожым, Лепес, Мойнақ,
Қожаберген, Сағындық(Сексен),Жайнақ(Қаратоқсан), Айбас(Абыз),
Әбде(Мұрат),Жидебай,Бердіқожа,Шақ,Керней,Аманбай,Жәуке батыр-
лар.
Құрастырған: 10 Б сынып оқушылары
Бауыржанқызы Аружан, Қазел Айым
Екібастұз қаласы мамандандырылған Зерде
дарынды балалар мектебі
2016ж
1.Баянауыл өңіріндегі қазақ-жоңғар соғысына қатысқан қазақ
батырлары
1. Олжабай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
2. Жасыбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3. Бөгенбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
4. Шоқпар Жауғаштыұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
5. Байғозы Наймантайұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
6. Жалаңтөс(Сейітқұл)батыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
7. Тұрсынбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..22
8. Қабанбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .24
9. Наурызбай Құттымбетұлы(Жалаң)батыр ... ... ... ... ..27
10. Жәнібек
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 9
11. Баян
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 30
12. Гауһар батыр
қыз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
13. Жарылғап
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .34
14. Әлтекей Жидебай батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 35
15. Малайсары
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...38
16. Керней
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17. Аманбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
18. Жәуке
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
19. Көшет
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20. Дулат
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
21. Жаңабек
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
22. Сәти
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
23. Жарасбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
24. Оразымбет
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
25. Қайыпберді
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
26. Көлебе
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
27. Жебеке
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
28. Шақ
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
29. Ақсары
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
30. Қожым
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
31. Лепес
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
32. Мойнақ
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
33. Қожаберген
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
34. Сағындық(Сексен)
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
35. Жайнақ(Қаратоқсан)батыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36.
Айбас(Абыз)батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... .
37. Әбде(Мұрат)
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
38. Шаңышқалы Бердіқожа батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
39. Шақ
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Кіріспе
Қазақ тарихының әрбір кезеңі, яғни ел басынан өткен , халық тағдырында
терең із қалдырған тарихи,саяси оқиғалар енді нақты тарихи тұлғалардың-
қазақ батырларының бейнесі арқылы,солар өмір кешкен,азаттық жолында
арпаласып өткен заман,уақыт кеңістігі арқылы көркем шежіреленеді. Осындай
бір белесті де аласапыран кезеңде Кереку-Баян өңірінде туып-өсіп, ерлік
көрсеткен, жалпы қазақтың біздің өлкемізге ат басын тіреп, жауды тазартуға
ат салысқан үзеңгілес ерлердің ерліктері ерен. Бізге деректер жинақтау
барысында қолымызға түскен батырлар саны 40 шақты. Олар:
Олжабай, Жасыбай, Бөгенбай, Едіге, Жәуке, Малайсары,
Байғозы, Шоқпар, Көшет, Дулат, Жалаңтөс(Сейітқұл), Жаңабек,
Сәти,Жарасбай,Оразымбет,Тұрсынбай,Қ айыпберді,Көлебе,Жебеке,Аманбай,Шақ ,Ақсар
ы,Қожым,Лепес,Мойнақ,Қожаберген, Сағындық
(Сексен),Жайнақ(Қаратоқсан), Айбас(Абыз), Әбде(Мұрат), Жәнібек, Баян,
Қабанбай, Керней, Жарылғап, Жидебай, Бердіқожа, Шақ, Гауһар, Наурызбай
батырлар.Осы батырлардың ішінде тек есімдері ғана белгілі,
өмірбаяны туралы деректер табылмаған батырлар болса, олардың саны
24-ке жетерлік: Көшет, Дулат, Жаңабек ,Сәти, Жарасбай, Оразымбет,
Қайыпберді, Көлебе, Жебеке, Шақ, Ақсары, Қожым, Лепес, Мойнақ,
Қожаберген, Сағындық(Сексен),Жайнақ(Қаратоқсан) , Айбас(Абыз),
Әбде(Мұрат),Жидебай,Бердіқожа,Шақ,К ерней,Аманбай,Жәуке батыр-
лар.
Бұған дейін әр батыр бойынша өлкемізге қатысты жинақталып шығып жүрген Ж.
Мардановтың Қазақ халқының қаһармандары жинағы және Е.Қ. Жүсіповтың
Мәшһүр - Жүсіп - тарихшы оқу құралында бірнеше батырлар есімдері
қамтылған. Алайда , осы аталған батырлар жөнінде немесе әр батырға қатысты
өмірбаяндары, көрсеткен ерліктері жөнінде әлі де болсын материалдардың
басын жинақтап, толықтыру өте қажет.
1
1.1.Олжабай батыр
Олжабай Толыбайұлы (Төлебайұлы) (1709-1785, Ақмола облысы
Ерейментаудағы Сілеті өзен бойы)–батыр.Орта жүздің Сүйіндік руынан. Әкесі
Толыбай Тәуке ханның билерінің бірі, шешесі Есенбике Төле бидің туысқаны
Қаратайдың қызы. Толыбай 1723 жылы Жоңғар шапқыншылығы кезінде оққа ұшып,
Олжабай нағашы атасы Қаратай батырдың тәрбиесінде болған.
Қазақ халқының қаһармандары жинағында берiлген шежiреде Олжабайдың
арғы ата-тегi былай таратылады: Сүйiндiк-Суғыншы-Мамық- Құлболды Айдабол -
Малғозы - Толыбай - Олжабай. Ал Мәшһүр-Жүсiп шежiресiнде сәл өзгешелiк бар:
Сүйiндiк - Суғыншы - Айдабол - Малғозы – Толыбай - Олжабай.
Олжабайдың ерлігі жайлы қазақ аңыздары мен деректі әңгімелер орыс
ғалымдары Ф.А. Шербиннің, Н.Я. Коншиннің, Н.С. Смирнова мен Д.Примактың
еңбектерінде баяндалған. Аңыз бойынша ол ең алғаш рет Қаратай батырдың туын
ұстап, ұрысқа кірген. Олжабай батыр атты халық жырында оны қазақ халқының
Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресіне белсене қатысушы, халық
қамқоршысы ретінде бейнелейді. Батыр туралы сақталынған деректер әр алуан:
Жер аттары (Олжабай асуы, “Олжабай сөресi”, “Шүршiтқырған”...), ресми
архив құжаттары, ғалымдар жазбалары (Н.Я. Коншин, Ф.А. Щербина), мұражайлық
экспонаттар (Омбы музейiнде сақталулы Жаяу Мұса тапсырған Олжабайдың
қылышы, белдiгi, дулығасы, шарайнасы), зерттеушiлердiң еңбектерi
(Ә.Х.Марғұлан, Б. Адамбаев, М. Хақанов), қолжазба күйiнде жеткен халық ауыз
әдебиетi нұсқалары. Щербина Ф.А. мәлiметi бойынша, Олжабайдың жеңiсiнiң
айғағы ретiнде шайқас болған жерде өз бейнесiн тастан қашатқызып, ескерткiш
қоятын әдетi болған.
Әйткенмен, қаһарман хақында нақтылы деректер жұтаң тартады. Олжабай
батыр ұрпақтарының мәлiмдеуiне қарағанда, О. Толыбайұлының естелiк “Қара
кiтабы”, Қалдан Сереннiң қаһарманға сыйға тартқан З жарлығы жай тасы, сары
ала туы - Әлкей Марғұланның шешесi Нүриламен бiрге жерленiп кеткен.
Патшалы Ресей тұсында қазақ елiн, жерiн зерттеген орыс ғалымдары
Олжабай сынды тарихи тұлғаларды жеке алып қарастыруға мүдделi болмаған, тек
жер атауына “Жасыбай асуы” т.т) байланысты тарихи аңыз-әңгімелердi
жинастырумен шектелген. С.И.Гуляев А.С.Поповтан естiген соғысы хикаясын
алғаш рет баспа бетiнде жариялайды. Ал Н.Я.Коншин бұл аңыз мағлұматын ғана
келтiрiп қана қоймай, Олжабайдың батырлық тұрпаты туралы халық арасында
сақталынған сипаттама дерегiн де қоса бередi. Ф.А. Щербина өз еңбегiнде
мекен қылған жайлау, қыстау орындары туралы құнды мәлiмет қалдырған.
2
Мәшһүр-Жүсiп О. Толыбайұлы тарихына ерекше көңiл бөлiп, қаһарман
өмiрiне қатысты аңыз-әңгiме, жыр нұсқаларын қағазға түсiрiп, жинастырып
отырған. Жанұялық архивтегi Әлкей Марғұлан жазбасында: “Сүйiндiк Олжабай
батыр” ертегiсiн Сақау ақынның айтуынан 1865 жылы жазып алған Мәшһүр-Жүсiп
Көпейұлы”, - деген мәлiмет бар. Бұған сүйенiп Олжабай туралы деректердi
жинастыру ақынның 7 жасар бала кезiнен басталғанын танимыз.
1907 ж. Қазаннан басылып шыққан “Сарыарқаның кiмдiкi екендiгi”
кiтабында Мәшһүр-Жүсiп қалмақтармен соғысып жүрiп қазақ батырлары азат
еткен Сарыарқа даласын патшалы Ресейдiң шенеунiктерiне сүйенген орыс
шаруаларының тартып алып жатқанын ашық сынайды, өз сөзiнiң дәлелi ретiнде
Баянауылды қалмақтардан азат қылған Олжабайдың есiмi Ерейментаудағы
мұжықтардың поселкесiне қойылғанын жазады: “Бұл қазақ иесiз жатқан жерге
текке келiп ие болған жоқ. Ақ найзаның ұшымен, ақ бiлектiң күшiмен, жаннан
кешiп, кеше Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек,
Шақшақұлы Жәнiбек замандарында қалмақпен жаудай алысып, жаттай салысып,
шыбын жанын нысанаға байлап, не маңғаз сарбаздары жау жолында оққа ұшып,
өлгенi өлiп, қалғаны қалып, сөйтiп алған жерi еді... Бұл Сарыарқа бiздiң
қазаққа атасының құны болып, олжа болып тиген едi. Бiреу бiреуге: “Соңымнан
қалмастай атаңың құны бар ма едi”, - дейдi ғой. Сондай атамның құны болғаны
үшiн, жер-судан айырылып, қаңғып қоныссыз жүргенiме iшiм күйiп, өлсем
ойымнан кетер емес. Дүние деген шiркiн көшпелi дегенi осы екен; қазақтың
тұлпар мiнiп, ту ұстаған, кейiнгi үрiмi-бұтағына олжа салған батыр ең,
ақырында мұжықтың поселкесiнiң аты болды. Ереймен тауындағы Олжабай қаласы
атанған қала сол Олжабайдың өлген жерi”. Өз зерттеулерiңде аңыз, шежiре
деректерiмен шектелуге мәжбүр болған Мәшһүр Жүсiп шайқас барысында Жасыбай
мен Олжабай батырлардың тұрақ қылған мекен атауларын ғана көрсетiп
кеткен.Жаяу Мұса дәптерiндегi дерекке сүйенген Ә.Марғұлан тұжырымдауы
бойынша, Олжабай 1709 ж. Түркiстанда туып, 1783 ж. Ереймен тауының
сыртындағы жазық пен Сiлетi өзенiнiң басында дүниеден өткен.Қаһарманның
тарихта бiрнеше есiмi болған: Жаяу Мұса жазбасындағы бала кезiндегi аты -
“Алажағы” (“Алажақы”); халқының қойған есiмi - “Олжабай”; ту ұстаушы батыр
болғандықтан, жасақ арасында таралған лақап аты “Ала ту”; жаудың атқан оғы
тимейтiндiгiнен Абылай ханның берген есiмi - “Қу жарғақ”. Олжабай батырдың
көшiп-қонған жерлерi туралы мәлiметтер жер-су аттарында, Ф.А.Щербина
жазбасында, аңыз-әңгiмелерде шоғырланған. Балалық шағын Түркiстан, Ташкент
қалаларында өткiзген Олжабай Ақтабан шұбырынды жылдары басталғанда 12
жасында үйсiндегi нағашысы Қаратай батырдың үйiне барып, сонда ер жетедi.
Ал, Орта жүз
3
қазақтары 1723-1725 ж. Бұхара жұртында, шығыс Бұхарадағы Жиделi (тау)
-Байсын (қала) жерлерiн мекендейдi. Ф.А.Щербина дерегiнде: “Олжабай
қалмақтарды ығыстырып, олардан босаған жерлердi Айдаболдың жетi ұлынан
тараған ұрпақтарына бөлiп бердi. Өзi Малқозы тұқымымен әуелi Ақкелiн,
Семiзбұғы, Қарағайлы бұлақ (Ақшоқы), Шалқар, Аққұдық, Арқалық, Қызылағаш,
Қурайлы бойын алды. Кейiн қытайлардан қауiп туғанда, ол өзiнiң қыстауын
Баянауылға ауыстырып, Жасыбай көлiнiң жағасынңа қоныстанады... Содан былай
ескi қыстауы, негiзiнде, күзеу болып қалады да, тек кейбiр жылдары ғана
Ақкелiн тауын қыстайтын болады”.
Олжабайдың Баянауылды мекен қылғанын жер-су аттары да айғақтайды:
“Жасыбай көлi”, “Шойынды көл”, “Қарақуық”, “Ескi жұрт” т.с.с. Өмiрiнiң
соңында Ереймен тауында ауырып, көз жұмады. Әзiретi күмбезге апарамыз деп
сөрелеп қойған жерi - “Олжабай сөресi”, “Олжабай қаласы” - атанып қалады.
Мәшһүр-Жүсiп жазбасында Олжабай денесiнiң Көкшетаудағы бiр жайлауға
жерленгенi, ол жердiң “Олжабай тамы” аталғаны жайлы мағлұматтар
келтiрiледi. Сондай-ақ Олжабай батырдың ұрпағы Шiдертi бойында мекен қылып
жатқандығы сөз болады. Ә.Х.Марғұлан мақаласында ел басқарушы болыстардың
ХІХ ғ. соңында Олжабай ұрпағының Жасыбай көлi жағасында қоныстанғанын
көпсiнiп, оларды Шiдертiге көшiрткенiн жазады.
М.Ж.Көпейұлы аңызына сүйенген Ә.Х. Марғұлан зерттеуiнде ескiше
Баянауыл, жаңаша Қарағанды облысы, Молодежный ауданына қарасты
“Шүршiтқырған” жерiнде Олжабай батыр Әмiрсананы iздеп келген бiр топ қытай
әскерiн алдап бiр жерге жатқызып, тез арада он сан қол жинап, соғыс ашып,
қытай әскерiн тегiсiмен қырады. Ал, қытай қолбасшысы Хадаха баяндауында:
“Баян тауының батыс жағында, Бэйцзы Дарчжаның айтуынша, оның алдында мыңнан
астам қазақ қолы пайда болыпты. Бiзден алты жүз адам қорықпай шабуылға
шықты, жауды талқан қылды. Жүз адамды өлтiрдiк, көлiк пен аттарын тартып
алдық. Бес адамды тұтқынға алып, азаптадық. Бәрiнiң айтуынша, бiздiң
кездескенiмiз Абылайдың қолы екен”, - дейдi.
Бiздiңше, жазба мәлiметтердiң қандай жағдайда қағазға түсiрiлгенiн
ескере отырып, 1756 ж. Олжабайдың жасағы Қытай армиясынан бөлiнiп шыққан
бiр топ шүршiт әскерiн “шүршiтқырған” жерiнде қоршап алып талқандағанын
тарихи шындық деп қабылдаймыз.
Олжабайдың батырлығын танықан тағы бiр ұрысы - Талқы соғысы. Мәшһүр-
Жүсiп жазбасындағы қақпасы қалайы, мыс, қорғасын араластыра құйып жасалған
“қалмақтын ежелден алынбаған қорғаны” басқа деректерге әртүрлi аталынады:
“Темiр қақпа” (Жаяу Мұса жырында); “Талқын, Талқы, Талқы” (Шоқан
еңбегiнде); “Талқы - Құлжа” (О.Нұралыұлы дастанында).
4
Талқы шайқасын көзбе-көз көрген француз суретшiсiнiң суреттеуiне
сүйенген Ә.Х. Марғұлан тұжырымдауы бойынша, Олжабай Толыбайұлы 1757 ж.
Жоңғар тауындағы Талқы қамалында қытайлармен болған соғыста ерлiк
көрсетедi. Ал, ғалымдар: Р.Б.Сүлейменов, Б.А.Моисеев “Из истории Казахстана
ХVIII века” зерттеуiнде қазақ-қытай соғыстары көбiнесе 1756 ж. ғана болып,
1756- 1757 ж. қыс айлары өзара дайындықта өтiп, 1757 ж. жазында Қазақстан
жерiне қайта кiрген Қытай әскерiмен Абылайдың тез арада бiтiмге келгенiн
мәлiмдейдi.
Абылай хан әскерiн 3 топқа бөледi. Қалмақ қамалын барлауға шыққан
кезеуiлшi топқа бекiнiстегi мергендер оқ атып, Малайсары батыр белiнен
жараланып, батырлар шегiнiп кетедi. Ханның өзi ортаншы топ —тосқауылшыларды
бастап шабуыл жасаса да, қорғанды бiрнеше күн ала алмай жатады. Сол кезде
қатардағы салықшы болып жүрген Олжабай
“Олжабайлап” шауып, жасақты бастап, қолының қос басынан оқ тисе де,
туын түсiрместен қорған қақпасына жетiп, қалайы, мыс, қорғасыннан құйып
жасалған дарбазасын қылышымен қос қолдап шапқылап турап тастайды. Қалың қол
қорған iшiне өтiп, олжаға кенелiп, Олжабай батырдың есiмi “Он сан Орта
жүзге” ұран болады.
Тақтасында: Осы жерде ХҮІІІ ғасырда Олжабай батыр бастаған қазақ қолы
қалмақ басқыншыларын ойсырата жеңіп, қазақ жерлерінің тұтастығын және
еріктілігін қорғап қалды деген жазу бар.
Жоңғарлармен, қытайлармен болған шайқастарда ерлiк көрсеткен қаҺарман
бейбiт өмiр уақытында өз руының шаруашылығының қамын ойлаған азамат ретiнде
танылады. Бұған Олжабайдың Едiге бимен бiрлесiп, 1761 ж. Екатеринаға
жазған өтiнiш хаты дәлел болады. Әбілмәмбет хан оған алтын сапты қылыш
сыйлаған. Олжабай Абылай ханның мемлекет билігін орталықтандырып, нығайту
бағытындағы әрекеттеріне елеулі үлес қосқан. Ол Түркістан медресесінде
оқып, арабша, қалмақша жетік білген. Академик Ә.Марғұланның естеліктерінде
Олжабайдың немере інісі Едіге бимен бірге 1762 жылы Екатерина ІІ-ге хат
жазғаны атап көрсетілген. Хатта патшайымнан Ертістің шығыс жағындағы қалың
орманнан жайылымдық жер сұрағаны айтылады. Олжабайдың өз қолымен жазып
қалдырған қара кітабы болған. Онда соғыстар жайлы әңгімеленіп,Қазыбек би,
Абылай, Бөгенбай есімдері жиі аталады. Батырдың туы 1937 жылға дейін
сақталған. Әйгілі ғалымдар академик Ә.Марғұлан Олжабайдың шөпшегі болса,
ақын О.Сүлейменов жетінші ұрпағы.
5
Туған жылы: 1709ж.
Туған жері: Ақмола облысы Ерейментаудағы Сілеті
өзен бойы
Руы: Орта жүздің Сүйіндік руынан
Отбасы: Әкесі-Толыбай Тәуке ханның билерінің
бірі.
Шешесі-Есенбике Төле бидің туысқаны
Қаратайдың қызы.
Нағашы атасы -Қаратай батыр
Шөпшегі-академик Ә.Марғұлан
7-ші ұрпағы- О.Сүлейменов
Қызметі: Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық
күресіне белсене қатысушы
Кімнің деректерінде, Ф.А. Шербиннің, Н.Я. Коншиннің, Н.С.
шығармаларында кездеседі: Смирнова мен Д.Примактың,
М.Ж.Көпейұлы еңбектерінде,Жаяу Мұса
жазбасында
Басқа қандай соғыстарға қатысты:Талқы соғысы, Шүршітқырған,Аңырақай
шайқасы
Қайтыс болған жылы, жері: 1785ж.
Ерейментауындағы
Олжабай қаласы
Сүйiндiк-Суғыншы-Мамық- Құлболды
Арғы ата-тегі: Айдабол - Малғозы - Толыбай -
Олжабай. Ал Мәшһүр-Жүсiп шежiресiнде
сәл өзгешелiк бар: Сүйiндiк-Суғыншы-
Айдабол - Малғозы – Толыбай -
Олжабай.
6
1.2. Жасыбай батыр
(шамамен 1716-1741)
Өмірұлы Жасыбай батыр - жоңғар басқыншыларына қарсы күрескен қазақтың
әйгілі батыры. Шыққан тегі - Арғын тайпасының Бәсентиін руы. Әкесі Өмір от
ауызды, орақ тілді шешен адам болған екен. Анасы - қазақтың атақты батыры
Олжабайдың апасы.Шежіре деректерінде Жасыбай батырды Олжабайдың жиені
дейтіні де сондықтан. Жасыбай екі ағайынды, інісі Байсары да жоңғарларға
қарсы күресте ерлігімен көзге түскен белгілі батырлардың бірі болған.
Жасыбай батыр Баянауыл өңірін қалмақтардан азат етуде үлкен ерлік
көрсеткен. Жасыбай батыр жөнінде орыс ғалымы Н.Коншиннің жазбаларында,
халық шежірелерінде, аңыз-әңгімелерде, батырдың өзіне арналып шығарылған
Ер Жасыбай жыр-дастанында біраз мағлұматтар берілген. Соларға қарағанда,
ол Олжабайдың жиені ғана емес, жауға бірге шапқан серігі, жақын досы
болған. Жастайынан жауырыншылығымен, құралайды көзге атқан мергендігімен
аты шыққан.Ол - жауға бірнеше дүркін соққы берген әйгілі батыр. Оған дәлел
ретінде
Шойын көл туралы деректерге тоқталсақ:
Аң қуып таудан құлап суға кеткен,
Қалмақтың Шойын деген батыр бегі.
Ол күнде бұл тауларды Қалмақ алған,
Қорған ғып әрбір жерге қорған салған.
Тұлпардың екпінімен суға құлап,
Атанып Шойынды көл содан қалған.
(Жамал қожа
қолжазбасынан үзінді)
Туған елін, өскен жерін ата жаудан азат ету жорығында сан ерлігімен көзге
түсіп, осы игі мақсат жолында қаза тапқан Жасыбай батырдың есімін
ардақтаған халқы кейін Баян тауының ол қорғаған асуына - Жасыбай асуы,
Шойын көліне - Жасыбай көлі деген ат берді. Ол жерлер қазір де солай
аталады.
. .
7
Баянауылдағы Жасыбай асуы бойына қойылған батыр моласын кезінде этнограф-
ғалым Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов сипаттап жазып кеткен болатын. Ғұлама ғалым
Әлкей Марғұланның пайымдауынша, 1741 жылы Баянауылда болған шайқаста
Олжабай, Жасыбай жасақтары жоңғарларды талқандайды. Жасыбай оққа ұшқан соң,
Олжабайдың қалмақтарды тегісімен жойған бір тау Қалмаққырған атанады.
Ендеше 25 жасында қаза тапқан Жасыбай батыр 1716 жылы дүниеге келген деп
жорамалдауға болады.
Туған жылы: 1716 ж.
Руы: Арғын тайпасының
Бәсентиін руы
Отбасы: Әкесі Өмір- от ауызды, орақ тілді
шешен адам.
Анасы - қазақтың атақты батыры
Олжабайдың апасы.
Қызметі не кім болды: Олжабайдың жиені ғана емес, жауға
бірге шапқан серігі, жақын досы.
Кімнің деректерінде, Орыс ғалымы Н.Коншиннің ,
шығармаларында кездеседі: Ә.Х.Марғұлан, Ш.Уәлиханов
жазбаларында, халық шежірелерінде,
аңыз-әңгімелерде, Ер Жасыбай
жыр-дастанында
Басқа қандай соғыстарға қатысты: Талқы соғысы, Шүршітқырған
,Аңырақай шайқасы
Қайтыс болған жылы, жері 1741,Баянтауындағы Шойынкөлде
(қазіргі Жасыбай көлі)
8
1.3 Бөгенбай батыр
(1680-1778)
Абылай хан тұсындағы батыр, атақты қолбасшы. Қазақ жауынгерлері арасында
зор беделге ие болған, сондықтан оны халық Қанжығалы Бөгенбай деп атап
кеткен. Сырдария өзенінің жағасында дүниеге келіпті.
Оның атасы — Әлдекүн, әкесі Ақша қанжығалы руы ішінде белгілі адамдар
болған. Әз Тәуке хан оның әкесіне 80 мың сарбаздан тұратын әскерге қолбасшы
болуды сеніп тапсырған. Ол сонымен қатар өнерлі адам болған. Ұсталық
өнермен айналысып, соғыс қару-жарақтарын жасаған. Бойында ақындық,
айтыскерлік өнері де болған. Әкесінің өнері баласына дарыған. Бала кезінен
қазақ даласының шешендік өнерін бойына сіңіріп өскен ол жігіт шағында
ауылдарға барып, ру арасындағы дауларды шешіп, билердің құрылтайларына
қатысқан. Өзіне жақын адамдардан топ құрып, кейін елде "Қанжығалының қырық
батыры" деп аталып кеткен. Батырлығы мен қолбасшылық дарыны арқасында
Бөгенбай үлкен құрметке бөленіп, ерлігі ел аузында аңызға айналып кетті.
Бөгенбайдың қалмақтармен және қытай өскерлерімен болған қиян-кескі
шайқастарда көрсеткен қайраты сол кездегі жорық жырауларының толғауларында
мәңгі өшпес өлең тілімен өрнектеліп қалды.
Жоңғар соғысында атқарған ролі
Өмірден көргені көп, қазақтың жүздері мен батырларын таныған, заңды
жөне қазақ-жоңғарлар арасындағы қиын жағдайды ғана емес жоңғарларға қарсы
әскери өрекеттердің тарихын да жақсы білетін Тәуке хан елді билеп тұрған
кезде 1710 жылы Қарақұмда қазақ жүздерінің Төле, Қазыбек және Әйтеке билер
қатысқан жиыны өтіп, билермен бірге халық жасағы өкілі ретінде Бөгенбай
батыр да сайланған. Бөгенбай батырға мұндай сенімділік танытуға оның бүкіл
қазақ даласына тараған әскери қолбасшылық өнері мен 1710 жылғы Сары-Кеңгір
өзені жағасында болған жоңғар ноянымен болған шайқастағы ерлігі себеп
болды. Съезде қаралған басты мәселе Жоңғар хандығымен арадағы қатынас
болды. Кейбіреулер руларды ғана емес жүздердің басын біріктіріп,
жоңғарларға қарсы шығып, оларды қуып шығу керек десе, екінші біреулері
жоңғар хандығы жағына шығу керек дегенді айтты. Көп пікірталастан кейінгі
шешуші кез келгенде ортаға ашулы, қайсар Бөгенбай батыр шығады.
Ақсақалдардың алдына шыққан ол семсерін аяғының астына тастап, көйлеғін
айырып, кеудесін ашып жіберіп: "Жауымыздан есемізді қайтарамыз, тоналған
жайлауымызды, тұтқындалған балаларымызды көріп қарап отыра алмаймыз, өлсек
қолымызға кару алып өлеміз. Қыпшақ даласының батырлары қай кезеңде
9
бастарын төмен түсірғен? Мен қолымды жауымның қанына бояған кезде сақалыма
әлі ақ түспеген еді! Қазіргі келімсектердің зорлығына қалай шыдаймын. Біз
әлі жүйрік аттардан кенде емеспіз. Әлі қорамсақта өткір ұшты садағымыз
бар", — деді. Бөгенбай батырдың бұл сөзі жоңғар мәселесін шешудің шегі
болды. Бұл сөзден кейін ешқайсысы ашық шығып сөйлей алмады. Қазақ жасағының
басшысы болып Бөгенбай сайланды.
Бөгенбай батырдың есімімен 1730 жылы көктемде Балқаш көлінің маңында
қазақ пен қалмақтардың арасында болған шешуші Аңырақай шайқасы да тығыз
байланысты. Бөгенбай, Қабанбай, Шапырашты Наурызбай, Жәнібек, Малайсары
сияқты атақты батырлар бастаған қазақ қолдары мен жасақтары қалмақ
әскерлеріне екінші рет күйрете соққы берді. Майдан даласында мыңдаған
қалмақ әскерлері қаза тапты. Көбі қырылып, жаралы болып, жаны шықпай жатқан
жау әскерінің аңыраған дауысы бірнеше күн даланы басына көтерді. Бұл жер
кейін "Аңырақай" деп аталып кеткен. Аңырақайда аяусыз соққыға душар болған
Шуно-Дабо басқарған қалмақ әскерлері Ӏле өзенінің бойымен шығысқа қарай
қашуға мәжбүр болған. Жеңісті баянды етіп, жауды өкшелей қуып, қазақ
жерлерін азат ету жорығына жиналған үш жүздің әскер жасақтарының Шымкентке
таяу Ордабасы деген жерде жиыны өтіп, онда қазақ әскерлерінің қолбасшысы
болып, Әбілқайыр және Бөгенбай батыр сайланады. Олардың басшылығымен қалмақ
әскерлеріне үсті-үстіне соққы берілген. Осындай шайқастардың бірінде
Бөгенбай батырмен жекпе-жекте қалмақтың қолбасшысы Шуно-Дабо қаза табады.
Бұл оқиға жау әскерлерінің рухын түсіріп жіберген екен. 1725-1727 жылдары
Бөгенбай батыр Абылай ханмен бірге қазақ қолын басқарып, осы ұрыс
нәтижесінде ойсырай жеңілген онсан қалмақ әскері Түркістан мен Саураннан
Жоңғар Алатауының арғы жағына қуылған болатын.
Қытай әскерлеріне қарсы әрекеттері Бөгенбай батыр қартайған шағына
дейін ат үстінде жүрген. 1756-1758 жылдары Бөгенбай батыр Талқы түбінде
Шығыс Түркістанға алғаш рет аяқ басқан қытай әскерімен қиян-кескі шайқасқа
қатысты. Бұл ұрыста ол қытайларды қыра талқандап, Үрімшіге дейін қуып
барды. Бөгенбай батырдың ең ірі жорықтарының бірі 1750 жылы Аягөз өңірінде
жеңіліске ұшырады. Осыдан кейін екі жақ мәмілеге келіп, достық келісім
жасады. Бөгенбай батыр дана және аса зерделі адам болған. Ол 1761 жылы
елшілік миссиямен Абылай ханның ұлы Әділді алып Қытайға барған. Батыр
Торғай өзенінің жағасында қаза болған. Бұрында бұл жер "Бөгенбай сөресі"
деп аталған, ал қазір "Шахта" деп аталады. Денесін қырық күн
бальзамдағаннан кейін 45 күнде Ежелгі екінші Мекке саналған Түркістандағы
Қожа Ахмет Йассауи — Әзірет Сұлтан кесенесіне ақ түйемен алып барып
жерлеген.
10
Туған жылы,жері: 1680 ж.
Сырдария өзенінің жағасы
Руы: Арғын тайпасының
Қанжығалы руынан
Отбасы: Атасы — Әлдекүн, әкесі Ақша
қанжығалы руы ішінде болған
белгілі адамдар
Қызметі не кім болды:
Абылай хан тұсындағы батыр, Орта
және Кіші жүз әскерлерін басқарған
атақты қолбасшы.
Кімнің деректерінде, Тәттіқара жырау,Үмбетей
шығармаларында кездеседі: жырау,Бұқар жырау шығармаларында,
М.Ж.Көпейұлы деректерінде.
Басқа қандай соғыстарға қатысты: Аңырақай шайқасы
(1729-1730),
Талқы шайқасы(1756-1758),
Бұланты бойындағы шайқаста(1726).
Қайтыс болған жылы, жері 1778 ж.Торғай ауданында(Ақмола
облысы)
11
1.4.Шоқпар Жауғаштыұлы
(шамамен 1691 – ө.ж.б)
Шоқпар батыр қалмақты Ертіске жеткізбей қырғанда жасы ең үлкені екен.
Бұл туралы Жанақ ақын өзінің Баянаула туралы дастанында:
Шоқпардан жас болыпты барлық батыр
Алпыс жыл аттан түспей келе жатыр.
Қалмақ қызын бас қылып, олжа беріп,
Қонысы - өзі алған үлкен адыр.
Бет қоя өз жеріне қашқан қалмақ,
Батырдың тізесіне кім шыдамақ.
Серектас деген аты қалдырылып,
Аталып Қалмаққырған содан қалған..., - деп жырлайды.
Әр бөліктің басында сарбаздардың өздері араларынан сайлап алған өз
басының ерлігі мен қол басқару қабілеті көзге түскен бір адамнан тұрғанда
Қазақта батыр көбейіп кетіпті деген қаңқуды айтуға қақымыз барма? Жоқ!
Қайта ондай оқиғаға назар аударып, ас берілген, не берілетін перзентінің
азаттық күрестегі орнын белгілеп беру тарих ғылымының міндеті болса керек.
Осы ретте менің білетін батырларым қаржас Шоқпар, Жасыбай, қозған Бөкше,
бәсентиін Малайсары. Осылардың ішінен тіліме тиек етейін деп отырғаным –
Шоқпар батыр. Ол Сүйіндік жасағының жартымыңдығын басқара жүріп, қазақ –
қалмақ арасында болған ірілі-ұсақты шайқастардың бәріне де қатысқан екен.
Жаудың сағы сынған 1730 жылдан кейін қазақтардың тарихи Отаны, кең жайлауы
Сарыарқаға қарай қайтқаны белгілі. Сәти мырза (Шорман бидің атасы) Алда
қанды жорық тұр, деп, Сүйіндік балаларынан өрбіген ұрпақ басын Күшті
ыдыратпай, тас түйін болып жылжиық, деп, Төртұлы (Мәжік әлде жастайынан
қайтыс болдыма екен, әйтеуір бұдан ұрпақ болмаған – Қ.И.) деп аталатын
одаққа біріктірген екен. Бұл көш жөнінде Жанақ ақынның бізге мынадай жыр
жолдары жетіпті:Қаратау маңында Құлболдының бір тармағы айдабол руының көші
қосылып (оның қорғанын Олжабай батыр басқарған) қалған жолды Төрт ұлымен
бірге алған екен. Бұл оқиғаны бізге жеткізген кәрі құлақтар көштің әуелі
Ереймен сілеміне келіп қоныстанғанын айтады. Мұның белгісі ретінде осы
сілемде Сәти шілік, Олжабай шілік деген жер атаулары әлі күнге дейін
сақталған.Енді содан жүз жыл бұрын қалмақ басып алған Баянауыл, Желтау,
Қызылтау сілемдерін жаудан босатып алу күресі он жылға созылды. Сонда
Төртұлы жасағы қанатын кең жайып шығысқа қарай жылжыған екен дейді.
Қанаттың орта тұсында Баянауланы бетке ұстаған айдабол
12
жасағы (Сүйіндік жартымыңдығы) –мұны Жасыбай батыр басқарды, сол
қанатта – Малайсары басқарған бәсентиін жасағы, оң қанатын – Шоқпар батыр
бастаған Сүйіндіктің жартымыңдығы құрайды да осының бәріне Олжабай бас
сардар болады. Азаттық күресі ұзақ жүреді. Жау қайыспайды, қазақ мойымайды.
... Текетірес тағы да он шақты жыл алады...
Туған жылы,жері: шамамен 1691ж.
Руы: Орта жүз арғын ішінде қаржас
руынан.
Отбасы: 9 ұлы жау қолынан Серектас
шайқасында қаза болған.
Қызметі не кім болды: қазақ – қалмақ арасында болған
ірілі-ұсақты шайқастардың бәріне
де қатысқан батыр.
Кімнің деректерінде, Жанақ ақын дастанында
шығармаларында кездеседі:
Басқа қандай соғыстарға қатысты: Қазақ-жоңғар соғыстары
Баянауыл,Желтау,Қызылтау
сізлемдерінде болған кезде
Қайтыс болған жылы, жері
13
1.5.Байғозы Наймантайұлы
(1705-1803)
Байғозы батырдың туып өскен жері Арқаның Ортау, Қызылтау деп
аталатын сілемді тауларының арасы. Топырақ бұйырған жері Қарағанды
облысының Жаңаарқа және Шет аудандарының жапсарындағы Жаман Сарысу өзенінің
бойы. Батырдың бейіті тұрған жер Батыр басы деп аталады.Батырдың шыққан
тегі Орта жүздің ноқта ағасы тарақты руынан. Шежіре дерегі бойынша он екі
ата тарақтының бір атасы Қыдыр болса, одан – Қаржау, одан – Есенгелді, одан
– Сүтемген, одан – Наймантай батыр, одан – Байғозы батыр туған. Бағозының
əжесі, яғни Наймантай батырдың шешесі Шолпан – Кіші жүздің жетіруын билеген
тархан Есет батырдың (1667-1749) туған қарындасы. Ал, Байғозының туған
нағашысы əйгілі Қанжығалы Бөгенбай батыр. Байғозының анасы Баяу – Қанжығалы
Бөгенбай батырдың туған қарындасы.
Байғозы алғаш əкесі Наймантайға еріп, жауға аттанғанда жасы он сегізде
екен. Байғозы батырдың он сегізінде жауға аттанатыны 1723 жыл. Əйгілі
“ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаның” басы. Сол жылы қыс қатты болып,
қазақ даласы “ақ мешін” жұтына ұшырайды. “Жұт жеті ағайынды”, “Жығылған
үстіне жұдырық” дегендей, жұттан тұралап шыққан елге жоңғардың 70 мыңдай
əскері тұтқиылдан лап қояды.
Сол кезден бастап жау-жарағын иығынан түсірмеген Байғозы батыр қазақ
пен қалмақ жасақтарының арасында болған Бұланты, Қарасире, Талқы,
Қозымаңырақ, Қалба, Терісаққан, Аңырайқай, Хантау, Қызылтау, Ерейментау,
Түркістан, Қарқаралы, Ыстықкөл шайқастарының бел ортасында болып, ерен
ерліктер көрсеткен. Ол ерліктерінің небір ғажайып оқиғалары Ш.Уəлихановтың,
Мəшһүр Жүсіп Көпеевтің еңбектерінде.
Ұрыста тұрыс бола ма, шайқас басталып кетеді. Қалмақтар он мың болса
керек. Қазақтарды жайпап, тықсырып, əрі-беріден соң өкшелей қуып береді.
Əсіресе, қара түндей түнерген, қара ат мінген, қапсағай қалмақ туын
желбірете қуып, қазақтардың жеткенін баудай түсіріп келеді дейді. Осынау
аласапыран шегіністің жуан ортасында Жəнібек те келе жатса керек. Бір
мезгілде: “Япыр-ау, мына дүлейді тоқтататын бір қазақтың тумағаны ма!”-
деп, айқай салады. Сол баяғы шақша сұрайтын жігіт атының ауыздығын шірей
тартқан қалпы жалт бұрылып, қайқайып тұра қалады да, садағын қолына алады.
Керілген адырнадан зың етіп ұшқан жебе қалмақты қалбаң еткізіп, аттан жұлып
түсіреді. Алапат тегеурінмен атылған оқ одан əрі бұландай ұшып, көзден
ғайып болады. Оғының қалмақтан өтіп, бұлаңдай
ұшқанын көрген жас батыр: “Мына дүлей құдайдың терісін жамылып алғаннан сау
ма!” деп қынжылған екен.
14
Туы жығылып, батыры өлген дұшпанның есі шығып, еңсесі түседі. Қазақтар осы
сəтті пайдаланып, бел ала ұрыс салып, қалмақтарды түре қуып, дұшпаннан
күшін асырған екен. Сонда қара атты қалмақты түсірген Байғозы батыр деп
аталатын жас жігіт Жəнібек батырға жанасып келіп: “Батыр, шақшаңыздан ауыз
тиетін кез енді келді-ау деймін”,-депті. Тарақты руынан шыққан Байғозы
батыр алғаш рет осындай ерлігімен көзге түседі. Содан бастап оның есімі
дүйім жұртқа əйгілі болған екен.
Қазақ халқының елдігі мен еркіндігін қорғау жолында жоңғар
шапқыншылығына қарсы ерең ерліктер жасап, иісі қазаққа даңқы жайылған
батырлардың бірі.
Тәуке ханның бас батырларының бірі болған Наймантай (сүйегі Ахмет
Иасауи кесенесінденгі қорымда) баласы Байғозыны жауынгерлікке өзі баулып,
әкелі-балалы батырлардың даңқы жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық
күресінде қатар шыққан. Халық жырларында:
Қан майданда талай-талай сыннан өткен Байғозы батыр Абылай ханның ту
ұстаушы батырларының бірі болған. Шоқан Уәлиханов ХVІІІ ғасырдың
батырларына арналған очеркінде Жәнібек, Баян, Жанатай сияқты әйгілі
батырлармен бірге Байғозы батырдың ерліктерін қызықты баяндайды.
ХVІІІ ғасырдағы көп батырлардың арасынан көзге түскен жас Байғозының
жауды барлап, қалмақтың ту ұстаған басшы батырын садақпен атып түсіріп,
жаудың бетін қайтарғаны, сөйтіп Абылай хан мен Шақшақ Жәнібек батыр
бастаған қазақ қолын жеңілістен сақтап, күтпеген жеңіске жеткізеді. Содан
бастап Байғозының атағы жұртқа мәлім болады.
Хантауындағы бекінген Үсен-Серен деген қалмақ қонтайшысының
шапқыншылары Арқадағы қазақ ауылдарының адамдарын байлап, малдарын айдап
әкетіп маза бермейді. Соңсоң Байғозы батыр мен Керей Жарылғап батыр
Көкшетаудағы Абылайға барып, жағдайды айтыпты. Хантауында қалмақтың күшті
қарулы әскері жатыр. Оған тиісу үлкен соғысқа ұласады. Одан гөрі шағын
қолмен қалмақтардың ордасын қамап алайық. Қолды дұшпанның көзіне түсірмей,
соған кім бастап барады? - депті Абылай хан.
-Көзге түсірмей мен бастап барамын, - дейді Байғозы. Абылай хан үш жүз
кісілік қолымен Арқадан аттаныпты. Әскері бірінің артынан бірі түнде жүріп,
күндіз жатады. Жарылғап батыр әскердің алдында барлаушы. Байғозы батыр
артында бақылаушы болып, қолды Хантауында бейқам отырған қалмақ ордасының
үстінен түсіріпті. Абылай хан қалмақтың қол басшысы қонташының үрейін
ұшырып, айдап әкеткен адамдарын, малдарын қайырып, қонтайшы айыбына ханға
қызын береді. Бұдан былай бір-біріне тиіспеуге бітім жасап қайтады. Қазақ
ордасы Ұлытауға қалмақтар келді деген хабар Байғозыға жетеді. 1743 жылы
Байғозы батыр сауыт киімдерін киіп, қолына шашақты найзасын алып,
жасақтарымен Ұлытауға аттанып, қалмақтарды
15
жеңіп қайтқан. Ел арасында Байғозы батыр туралы:
Тарақтыда Байғозы,
Бұ да асқан ер еді.
Ел шетіне жау келсе,
Мен барайын дер еді.
Ауызша, жазбаша жеткен тарихи деректерге сүйене отырып академик
Р.Б. Сүлейменов пен тарихшы ғалым Р.В. Мойсеев былай дейді: Алғашқыда
жоңғарлармен, кейін манжүр-қытай жаулаушыларымен күрес барысында Бөгенбай,
Малайсары, Жәнібек, Баян, Байғозы, Жанатай, Оразымбет, Тұрсынбай сияқты
ержүрек батырлардың, білікті әскербасылардың қалын легі ел ішінен суырылып
шықты (Из истории Казахстана ХVІІІ века, 1988, 136-бет).
Байғозы батыр өз кезінде Болат, Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Абылай сияқты
хандардың алдын көрді; Төле, Қазыбек, Едіге, Бұхар сияқты би жыраулардың
ұлағатты сөзін естіді; Бөгенбай, Қабанбай, Жәнібек, Жаңатай, сияқты
батырлардан тәлім алды; Керней, Жарылғап, Әлтеке Жидебай, Шаңышқалы
Бердіқожа, Шапырашты Наурызбай сияқты батырлармен төс тигізген дос болды.
Байғозы батырдың Баяу деп аталатын жақын әпкесінен Қанжығалы Бөгенбай
батыр туады. Сондай-ақ Байғозы батырдың Шәкі деген немере қызынан әйгілі
қобызшы Ықылас Дүкенұлы туса, батырдың өз кіндігінен туған Қойсана деген
қызы Шұбыртпалы Ағыбай батырдың туған анасы. Белгілі тұлғалардың өміріне
қатысты мұндай деректер де елдік тарихтың қызықты беттері болып табылады.
Байғозы батырдың ұрпағы өсіп-өнген, қазір Қарағанды, Ақмола, Жамбыл,
Шымкент облыстарында көптеп кездеседі. Солардың бірі батырдың алтыншы
ұрпағы, белгілі жазушы, филология ғылымының докторы Ақселеу Сейдімбек.
16
Туған жылы,жері: 1705ж.Арқаның Ортау, Қызылтау деп
аталатын сілемді тауларының арасы
(қазіргі Қарағанды облысы,Шет ауданы)
Руы: Орта жүздің ноқта ағасы тарақты
руынан
Отбасы: Әжесі Шолпан – Кіші жүздің жетіруын
билеген тархан Есет батырдың
(1667-1749) туған қарындасы.
Туған нағашысы əйгілі Қанжығалы
Бөгенбай батыр.
Әкесі-Наймантай батыр.
Анасы Баяу – Қанжығалы Бөгенбай
батырдың туған қарындасы.
Қойсана деген қызы Шұбыртпалы Ағыбай
батырдың туған анасы.
Батырдың алтыншы ұрпағы, белгілі
жазушы, филология ғылымының докторы-
Ақселеу Сейдімбек.
Қызметі не кім болды: Абылай ханның ту ұстаушы батырларының
бірі
Кімнің деректерінде, Ш.Уəлихановтың, Мəшһүр Жүсіп
шығармаларында кездеседі: Көпеевтің еңбектерінде.
Басқа қандай соғыстарға қатысты:“Ақтабан шұбырынды, Алқакөл
сұлама”(1723-1727), Бұланты,
Қарасире, Талқы, Қозымаңырақ, Қалба,
Терісаққан, Аңырайқай, Хантау,
Қызылтау, Ерейментау, Түркістан,
Қарқаралы, Ыстықкөл шайқастары
Қайтыс болған жылы, жері Қарағанды облысының Жаңаарқа және Шет
аудандарының жапсарындағы Жаман
Сарысу өзенінің бойы.
Арғы ата-тегі: Қыдыр–Қаржау–Есенгелді
-Сүтемген–Наймантай батыр- Байғозы
17
1.6. Жалаңтөс би Сейітқұлұлы
(1576-1656)
Жалаңтөс би Сейітқұлұлы-баһадүр қолбасшы. Сырдарияның саға жағалауын мекен
еткен Төртқара елінде туған. Жалаңтөс бидің ата-тегі қазақ шежіресінде
былай таратылады: Жанарыстан Алшын одан Әлім, Байұлы, Жетіру.
Әлімнен Түмен, Шөмекей, Төртқара од ан Ораз, Оразгелді, Жаншұқыр, Қараш ,
Қараштан Ақпан, Тоқпан. Тоқпаннан Сейітқұл туған. Сейітқұл бабаның сегіз
ұлы болған. Оның бәйбішесі - Сары кемпірден Сейітмәмбет, Төлеш, Ақша.
Акшадан Бәйбек одан атақты Әйтеке би туған. Екінші әйелі - Қара кемпірден
— Жалаңтөс, Дүйсенбай, Матай, Турікмен, Қоян туған. Бұларды "Сегіз
Сейітқұл" дейді екен ел. Сонда Әйтеке би мен Жалаңтөс бір әке Сейітқұлдан
болып шығады.
Жалаңтөс бес жасқа келгенде Төртқара елі қуаңшылыққа, жоқшылыққа,
ашаршылыққа тап болады. Әкесі Сейітқұл сол елдің басшысы Шығай ханмен бірге
Бұхар шаһарына жақын Нұрата таулы алқабына көшіп барып мекен етеді. Бұл
кезде Қызылқұм, Нұрата, Тамды төңірегін жайлаған елді Дінмұхаммед хан билеп
тұрған. Сол ханға Жалаңтөс бала 12 жасынан шәкірт болып қызмет етеді. Осы
кезден бастап-ақ оның ақылдылығы, батырлығы калыптаса бастайды. Ол хан
сарайындағы шәкірт балаларға, жастарға бас болып, оларға түрлі әскер
ойындарын үйретеді. Хандар, билер, қасында жүріп, ел басқару ісіне
қатысады. Имам, қажылардан имандылық, қайырымдылық және білім, ғылымға
зейін қояды. Олардын кейбірімен шарият қағидалары жөнінде ілім сайысына
түсіп, өзінің білгірлігін үғымпаздығын танытады. Әсіресе, Ферғананың Қосан
деген қыстағында туып, өскен Мақтым-Ағзам деген өте беделді, әулие білімдар
софының немересі Хашим қожамен замандас, пікірлес болады. Содан ислам
қағидаларын мол игереді. Әкелі балалы Сейітқұл мен Жалаңтөс Нұрата атырабын
билеп тұрған жылдары оған жан-жақтан Қызылқұмда бытырап көшіп жүрген Әлім,
Алшын, Шөмекей, тағы басқа руларынын ауыл-аймақтары өздері барып қосылып
жатқан. Бұл кезде Сейіткұл мен Жалаңтөс хандығының саны 40- 50 мың түтінге
жеткен. Сол қазақтардың бір хандық төңірегіне шоғырлануы біріншіден, сыртқы
шапқыншылардан сақтану болса, екіншіден, ағайын-туысқанды сағалау еді.
Үшіншіден, Сейіткқұл би мен Жалаңтөс батырдың ел қорғаудағы, халыққа қамқор
болудағы жан-жаққа таралып жатқан атақ-даңқы себеп болады.
Бір жолы мынадай оқиға болыпты:
Көктемнің аласапыран кауырт тіршілік кезінде Жалаңтөс баһадүрді іздеп бір
топ аттылы оның ордасына барып түсіпті. Сұрастыра келсе, Шөмекей
биі Айтқұл бастаған адамдар екен. Ағайын туыстар өзара шұрқырасып табысып
жатады. Қазірде "Бұхара облысының Тамды ауданында түбі Шөмекейге жататын
Кедей деген ру бар. Кедей - тарихи адам. XVIII ғасырдын бірінші жартысында
өмір сүрген Әбілқайыр ханның басты билерінің бірі. Әбілқайыр өлген соң
орнына Нұралыны хан сайлауға
18
қатысып, оны бекіту туралы орыс өкіметіне өтініш жасайтын білікті адамдар
арасында оның да аты аталады. Кедей және оның баласы Қосқұлақтың аттары
"ХVI-ХVШ ғасырлардағы орыс-қазақ қатынастары" жинағында жиі кездеседі. Осы
Кедейдің әкесі - Жәнібек, оның әкесі - Айткқұ би. Ұрпақтарының айтуы
бойынша, Айткқұл би Бұхар, Нұрата тауларында көшіп жүріпті. Соңғы уақытқа
дейін Нұратаға жақын Қызылқұмда оның атымен аталған кыстау орны бар. Қазақ
шежіресі бойынша Әлім мен Шөмен (Шөмекей деп те айтылады)- бір туысқан.
Жалаңтөс батыр Әлімге алты атадан (Әлім - Төртқара - Ораз- Тоқпан -
Сейіткүл - Жалаңтөс), сол сияқты Айтқұл би де Шөменге алты атадан) - Шөмен
- Шөмекей - Аспан - Есімбет - Төбет - Айтқұл) қосылады. Демек, Жалаңтөс
батыр - Шөмекей руының атақты Айтқұл, биімен тұстас және қоныстас. Ендеше,
Жалаңтөс батырға қараған қазақ қауымының бір тобы Шөмекей руынан болғаны.
Мұны толықтыра түсетін тары бір дәлел: Бұхара облысының Ғиждуған ауданында
бірнеше қышлақ болып отырған, өзінің түбі қазақтың Шөмекей руының Балқы
тайпасы, Темір аталығынанбыз дейтін өзбектер бар. Олар Қазан төңкерісіне
дейін казіргі Тамды ауданында түратын Балқы тайпасына жататын қазақтармен
ағайыншылық қарым-қатынас жасап келген. Негізгі ұрпағы өзбек арасында
қалған осы Темір Балқы да Шөменге бес ата
(Шөмен- Шөмекей - Бозғыл - Салқы - Темір). Яғни Жалаңтөс дәуірінің ізі
жөне осы дәуірде өзбек пен қазақтың бірсыпыра уақыт қоныстас болуының
нәтижесі.
Жалаңтөс батыр талай-талай соғыс, шайқастарды басынан өткереді. Соның
бәрінде ол асқан батыр, қолбасшы екенін танытады. Жас кезінен-ақ
зерделілігі және төзімділігімен көзге түсті. Оның аты халық арасына кеңінен
танылды. Оған сол дәуірдің жоғары дәрежесі — "Аталық" атағы берілді. 1640
жылы Жалаңтөс батыр қазақ және өзбек жерлеріне шабуыл жасаған қалмақ ханы
Батурға қарсы қол бастап, оны жеңіліске ұшыратты. 1643 жылы Жетісу жеріне
баса-көктеп кірген жоңғар қалмақтарымен соғысып жатқан Жөңгір ханға 20 мың
өскерді көмек ретінде жіберді, мұның өзі басқыншыларды талқандауға зор үлес
қосты.
1649 жылы Бұхар ханы Абдуләзиз бен Иран патшалығы арасында Хорасан мен Балх
үшін болған соғыста Жалаңтөс батыр әскерге шебер басшылық етіп, жауды жеңіп
шыққан. Бұл соғыста Бұхар мен Қазақ хандыктары ортақ жауға карсы одақ
құрған.Хорасан Балх шаһарларындагы сол соғыста Жалаңтөс ерлікпен коса
әртүрлі айла-тәсілдер де қолданады. "Кімде-кім оқ атпай, қылыш, найза
кезенбей өз еркімен қолға түссе, оған жаза қолданбаймын. Жер беремін, үйлі-
жайлы болуына жағдай жасаймын. Сарбаз бола ма, сарайда жұмыс істей ме, егіс
еге ме өздерінің калағанын беремін" деп барлаушыларды үстін-үстін жібереді.
Осындай қантөгіссіз әрекеттердің арқасында Иран, Хорасан жағының жоқ-
жұқана, кедей-кембағал сарбаздары лек-легімен Жалаңтөс колына қосылып
жатады. ..."Тарихи Қыпшақи" атты еңбектің авторы Хожамкүли-бек Балхидің
жазуына қарағанда, қазақ ханы Жәңгір осы шайқасқа жүз мың әскерімен
қатысқан. Жалаңтөс батыр
19
Ташкент пен Түркістанға үш рет жорық жасаған. Кабул мен Мешхедті
бағындырған. Ерлігімен соғыс өнерін жақсы білетіндігімен данқы жайылған
талантты қолбасшыға Үндістаннан Хорезмнен, қырғыз, қалмақ, казак, қашқар
хандарынан, тіпті Тибеттең де кымбат тартулар келіп түрған" Жалаңтөс батыр
мен Бұхар ханы Абдуләзиз қасында өзбек, қазақ жігіттері бар Алшынбек бимен
Жайкүн өзенінен өтіп Гератқа жетеді. Ертеңіне олар Шығанақ көлі жанындағы
шағын қалаға тоқтап тыныс алады. Көп кешікпей-ақ ол елдің патшалығының
әскерімен Фатхабадта кездеседі. Бұл қыстақ шаһарға жеті шақырымдай жерде
болатын.
Келесі күні түнделетіп барлаушылар шығады. Ертеңіне таң атқаннан күн
батқанша соғысады. Соғыс екі айға созылады. Талай қақтығыс, шайқастар
болады. Талай жігіттер батырларша шайқасады. Шейіт болғандар да аз болған.
Осы соғыста Жалаңтөс батыр ерекше ерлік жасап, әскерін шебер басқарады.
Академик М. Е. Массонның айтуынша, жеңімпаз Жалаңтөс батырға сырттан келген
сый-сияпаттардың мөлшері мемлекетке түскен қазына байлығынан асып түскен.
Ол осы қаражат байлыққа әскер ұстаумен катар, сәулетті сарайлар, медреселер
тұрғызған. Регистан орталығына атақты "Шіфдор", ("Арыстанды"), "Тіллә-кари"
("Алтынмен апталған") медреселерін салдырған. Сөйтіп, Жалаңтөс қолбасшы
Самарқан шаһарын оның атырабын кырық жыл билеген. Өзбек, қазақтар
"өзіміздің қамқор баһадүрымыз" деп құрмет көрсеткен. Ресей тарихшысы
П.Иванов өзінің "Орта Азия тарихының очерктері" деген кітабында: "Абдулазиз
ханның аталығы Ялантуш би XVII ғасырда Ұлы Моғолдарға (Үндістан) қарасты
болған Кабул каласының төңірегіне және Иранның Хорасан аймағына жойқын
шабуылдар жасады. Көптеген тұтқындар алып қайтты. Оның өзінің иелігінде
3000-дай құл болды. Сол құлдардың күшімен Самарқандта медреселер тұрғызды",
- деп жазды. Оған Жалаңтөстің сол жорықтары негізінен әлгіде аталған
Хожамқүлибек Балхидың 1722-1725 жылдар арасында жазған "Тарихи Кыпшақи" деп
аталатын еңбегінде де баяндалған. Надримүхаммед ханға наразы болған өзбек
феодалдары оны хандықтан түсіріп, оның орнына 1645 жылы оның үлкен ұлы
Абдулазизді хан кояды.
Ұлы моғолдарға қарсы күресуге өз күші жетпейтінін түсінген Абдуләзиз хан
және басқа да өзбек шонжалары Ташкент, Самарқанд айналасындагы қазақ
сұлтандарынан көмек сұрайды. Ақырында бір лек (100 мың) қазақ жасағымен
толықтырылған үлкен қолмен Абдуләзиз хан мен Жалаңтөс батыр жорыққа шығып,
ұлы Моғолдар әскерін қырғынға ұшыратып қуады. Көп тұтқын және олжа қолға
түседі. Міне, осы жорықта Жалаңтөс батырдың қолбасшылык қабілеті, ерлігі
айрықша көзге түседі.
"Жалаңтөс Коқанға барып ханын тақтан түсіріп, Ақша деген ағасын хан
қойыпты" деген де сөз бар. Өзбек тарихшысы Абдураимов өзінің 1966 жылы
баспадан шыққан "Бұқара хандығындағы аграрлық қатынастар тарихы" деген
кітабының 117 бетінде Надримүхаммед ханға наразы болған өзбек феодалдары
бір қазақ сұлтанын Ходжентте хан деп жариялады деген мәлімет келтірген. Бұл
адам сол кезде Бұхара хандығына белгілі, беделді әскербасы
20
Самарқанд аймағының билеушісі Жалаңтөс батырдың туған атасы Ақша болуы да
ғажап емес.
Жалаңтөс баһадур 1656 жылы 80 жасында дүниеден қайтқан. Денесі Самарқанға
жақын Дағбид қыстағына өзі пір тұтқан Мактым Ағзам әулие бейітінің қасына
жерленген. Жалаңтөс баһадурдің әскери қолбасшылық қызметі, ұзақ жылдар
Самарқанды билеген кездегі ақыл, нақыл, билік сөздері қазақ арасында көп
тарала қоймаған. Ал, Өзбекстан тарихы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бауыржанқызы Аружан, Қазел Айым
Екібастұз қаласы мамандандырылған Зерде
дарынды балалар мектебі
2016ж
1.Баянауыл өңіріндегі қазақ-жоңғар соғысына қатысқан қазақ
батырлары
1. Олжабай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
2. Жасыбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3. Бөгенбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
4. Шоқпар Жауғаштыұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
5. Байғозы Наймантайұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
6. Жалаңтөс(Сейітқұл)батыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
7. Тұрсынбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..22
8. Қабанбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .24
9. Наурызбай Құттымбетұлы(Жалаң)батыр ... ... ... ... ..27
10. Жәнібек
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 9
11. Баян
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 30
12. Гауһар батыр
қыз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
13. Жарылғап
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .34
14. Әлтекей Жидебай батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 35
15. Малайсары
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...38
16. Керней
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17. Аманбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
18. Жәуке
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
19. Көшет
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20. Дулат
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
21. Жаңабек
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
22. Сәти
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
23. Жарасбай
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
24. Оразымбет
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
25. Қайыпберді
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
26. Көлебе
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
27. Жебеке
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
28. Шақ
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
29. Ақсары
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
30. Қожым
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
31. Лепес
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
32. Мойнақ
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
33. Қожаберген
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
34. Сағындық(Сексен)
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
35. Жайнақ(Қаратоқсан)батыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36.
Айбас(Абыз)батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... .
37. Әбде(Мұрат)
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
38. Шаңышқалы Бердіқожа батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
39. Шақ
батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Кіріспе
Қазақ тарихының әрбір кезеңі, яғни ел басынан өткен , халық тағдырында
терең із қалдырған тарихи,саяси оқиғалар енді нақты тарихи тұлғалардың-
қазақ батырларының бейнесі арқылы,солар өмір кешкен,азаттық жолында
арпаласып өткен заман,уақыт кеңістігі арқылы көркем шежіреленеді. Осындай
бір белесті де аласапыран кезеңде Кереку-Баян өңірінде туып-өсіп, ерлік
көрсеткен, жалпы қазақтың біздің өлкемізге ат басын тіреп, жауды тазартуға
ат салысқан үзеңгілес ерлердің ерліктері ерен. Бізге деректер жинақтау
барысында қолымызға түскен батырлар саны 40 шақты. Олар:
Олжабай, Жасыбай, Бөгенбай, Едіге, Жәуке, Малайсары,
Байғозы, Шоқпар, Көшет, Дулат, Жалаңтөс(Сейітқұл), Жаңабек,
Сәти,Жарасбай,Оразымбет,Тұрсынбай,Қ айыпберді,Көлебе,Жебеке,Аманбай,Шақ ,Ақсар
ы,Қожым,Лепес,Мойнақ,Қожаберген, Сағындық
(Сексен),Жайнақ(Қаратоқсан), Айбас(Абыз), Әбде(Мұрат), Жәнібек, Баян,
Қабанбай, Керней, Жарылғап, Жидебай, Бердіқожа, Шақ, Гауһар, Наурызбай
батырлар.Осы батырлардың ішінде тек есімдері ғана белгілі,
өмірбаяны туралы деректер табылмаған батырлар болса, олардың саны
24-ке жетерлік: Көшет, Дулат, Жаңабек ,Сәти, Жарасбай, Оразымбет,
Қайыпберді, Көлебе, Жебеке, Шақ, Ақсары, Қожым, Лепес, Мойнақ,
Қожаберген, Сағындық(Сексен),Жайнақ(Қаратоқсан) , Айбас(Абыз),
Әбде(Мұрат),Жидебай,Бердіқожа,Шақ,К ерней,Аманбай,Жәуке батыр-
лар.
Бұған дейін әр батыр бойынша өлкемізге қатысты жинақталып шығып жүрген Ж.
Мардановтың Қазақ халқының қаһармандары жинағы және Е.Қ. Жүсіповтың
Мәшһүр - Жүсіп - тарихшы оқу құралында бірнеше батырлар есімдері
қамтылған. Алайда , осы аталған батырлар жөнінде немесе әр батырға қатысты
өмірбаяндары, көрсеткен ерліктері жөнінде әлі де болсын материалдардың
басын жинақтап, толықтыру өте қажет.
1
1.1.Олжабай батыр
Олжабай Толыбайұлы (Төлебайұлы) (1709-1785, Ақмола облысы
Ерейментаудағы Сілеті өзен бойы)–батыр.Орта жүздің Сүйіндік руынан. Әкесі
Толыбай Тәуке ханның билерінің бірі, шешесі Есенбике Төле бидің туысқаны
Қаратайдың қызы. Толыбай 1723 жылы Жоңғар шапқыншылығы кезінде оққа ұшып,
Олжабай нағашы атасы Қаратай батырдың тәрбиесінде болған.
Қазақ халқының қаһармандары жинағында берiлген шежiреде Олжабайдың
арғы ата-тегi былай таратылады: Сүйiндiк-Суғыншы-Мамық- Құлболды Айдабол -
Малғозы - Толыбай - Олжабай. Ал Мәшһүр-Жүсiп шежiресiнде сәл өзгешелiк бар:
Сүйiндiк - Суғыншы - Айдабол - Малғозы – Толыбай - Олжабай.
Олжабайдың ерлігі жайлы қазақ аңыздары мен деректі әңгімелер орыс
ғалымдары Ф.А. Шербиннің, Н.Я. Коншиннің, Н.С. Смирнова мен Д.Примактың
еңбектерінде баяндалған. Аңыз бойынша ол ең алғаш рет Қаратай батырдың туын
ұстап, ұрысқа кірген. Олжабай батыр атты халық жырында оны қазақ халқының
Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресіне белсене қатысушы, халық
қамқоршысы ретінде бейнелейді. Батыр туралы сақталынған деректер әр алуан:
Жер аттары (Олжабай асуы, “Олжабай сөресi”, “Шүршiтқырған”...), ресми
архив құжаттары, ғалымдар жазбалары (Н.Я. Коншин, Ф.А. Щербина), мұражайлық
экспонаттар (Омбы музейiнде сақталулы Жаяу Мұса тапсырған Олжабайдың
қылышы, белдiгi, дулығасы, шарайнасы), зерттеушiлердiң еңбектерi
(Ә.Х.Марғұлан, Б. Адамбаев, М. Хақанов), қолжазба күйiнде жеткен халық ауыз
әдебиетi нұсқалары. Щербина Ф.А. мәлiметi бойынша, Олжабайдың жеңiсiнiң
айғағы ретiнде шайқас болған жерде өз бейнесiн тастан қашатқызып, ескерткiш
қоятын әдетi болған.
Әйткенмен, қаһарман хақында нақтылы деректер жұтаң тартады. Олжабай
батыр ұрпақтарының мәлiмдеуiне қарағанда, О. Толыбайұлының естелiк “Қара
кiтабы”, Қалдан Сереннiң қаһарманға сыйға тартқан З жарлығы жай тасы, сары
ала туы - Әлкей Марғұланның шешесi Нүриламен бiрге жерленiп кеткен.
Патшалы Ресей тұсында қазақ елiн, жерiн зерттеген орыс ғалымдары
Олжабай сынды тарихи тұлғаларды жеке алып қарастыруға мүдделi болмаған, тек
жер атауына “Жасыбай асуы” т.т) байланысты тарихи аңыз-әңгімелердi
жинастырумен шектелген. С.И.Гуляев А.С.Поповтан естiген соғысы хикаясын
алғаш рет баспа бетiнде жариялайды. Ал Н.Я.Коншин бұл аңыз мағлұматын ғана
келтiрiп қана қоймай, Олжабайдың батырлық тұрпаты туралы халық арасында
сақталынған сипаттама дерегiн де қоса бередi. Ф.А. Щербина өз еңбегiнде
мекен қылған жайлау, қыстау орындары туралы құнды мәлiмет қалдырған.
2
Мәшһүр-Жүсiп О. Толыбайұлы тарихына ерекше көңiл бөлiп, қаһарман
өмiрiне қатысты аңыз-әңгiме, жыр нұсқаларын қағазға түсiрiп, жинастырып
отырған. Жанұялық архивтегi Әлкей Марғұлан жазбасында: “Сүйiндiк Олжабай
батыр” ертегiсiн Сақау ақынның айтуынан 1865 жылы жазып алған Мәшһүр-Жүсiп
Көпейұлы”, - деген мәлiмет бар. Бұған сүйенiп Олжабай туралы деректердi
жинастыру ақынның 7 жасар бала кезiнен басталғанын танимыз.
1907 ж. Қазаннан басылып шыққан “Сарыарқаның кiмдiкi екендiгi”
кiтабында Мәшһүр-Жүсiп қалмақтармен соғысып жүрiп қазақ батырлары азат
еткен Сарыарқа даласын патшалы Ресейдiң шенеунiктерiне сүйенген орыс
шаруаларының тартып алып жатқанын ашық сынайды, өз сөзiнiң дәлелi ретiнде
Баянауылды қалмақтардан азат қылған Олжабайдың есiмi Ерейментаудағы
мұжықтардың поселкесiне қойылғанын жазады: “Бұл қазақ иесiз жатқан жерге
текке келiп ие болған жоқ. Ақ найзаның ұшымен, ақ бiлектiң күшiмен, жаннан
кешiп, кеше Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек,
Шақшақұлы Жәнiбек замандарында қалмақпен жаудай алысып, жаттай салысып,
шыбын жанын нысанаға байлап, не маңғаз сарбаздары жау жолында оққа ұшып,
өлгенi өлiп, қалғаны қалып, сөйтiп алған жерi еді... Бұл Сарыарқа бiздiң
қазаққа атасының құны болып, олжа болып тиген едi. Бiреу бiреуге: “Соңымнан
қалмастай атаңың құны бар ма едi”, - дейдi ғой. Сондай атамның құны болғаны
үшiн, жер-судан айырылып, қаңғып қоныссыз жүргенiме iшiм күйiп, өлсем
ойымнан кетер емес. Дүние деген шiркiн көшпелi дегенi осы екен; қазақтың
тұлпар мiнiп, ту ұстаған, кейiнгi үрiмi-бұтағына олжа салған батыр ең,
ақырында мұжықтың поселкесiнiң аты болды. Ереймен тауындағы Олжабай қаласы
атанған қала сол Олжабайдың өлген жерi”. Өз зерттеулерiңде аңыз, шежiре
деректерiмен шектелуге мәжбүр болған Мәшһүр Жүсiп шайқас барысында Жасыбай
мен Олжабай батырлардың тұрақ қылған мекен атауларын ғана көрсетiп
кеткен.Жаяу Мұса дәптерiндегi дерекке сүйенген Ә.Марғұлан тұжырымдауы
бойынша, Олжабай 1709 ж. Түркiстанда туып, 1783 ж. Ереймен тауының
сыртындағы жазық пен Сiлетi өзенiнiң басында дүниеден өткен.Қаһарманның
тарихта бiрнеше есiмi болған: Жаяу Мұса жазбасындағы бала кезiндегi аты -
“Алажағы” (“Алажақы”); халқының қойған есiмi - “Олжабай”; ту ұстаушы батыр
болғандықтан, жасақ арасында таралған лақап аты “Ала ту”; жаудың атқан оғы
тимейтiндiгiнен Абылай ханның берген есiмi - “Қу жарғақ”. Олжабай батырдың
көшiп-қонған жерлерi туралы мәлiметтер жер-су аттарында, Ф.А.Щербина
жазбасында, аңыз-әңгiмелерде шоғырланған. Балалық шағын Түркiстан, Ташкент
қалаларында өткiзген Олжабай Ақтабан шұбырынды жылдары басталғанда 12
жасында үйсiндегi нағашысы Қаратай батырдың үйiне барып, сонда ер жетедi.
Ал, Орта жүз
3
қазақтары 1723-1725 ж. Бұхара жұртында, шығыс Бұхарадағы Жиделi (тау)
-Байсын (қала) жерлерiн мекендейдi. Ф.А.Щербина дерегiнде: “Олжабай
қалмақтарды ығыстырып, олардан босаған жерлердi Айдаболдың жетi ұлынан
тараған ұрпақтарына бөлiп бердi. Өзi Малқозы тұқымымен әуелi Ақкелiн,
Семiзбұғы, Қарағайлы бұлақ (Ақшоқы), Шалқар, Аққұдық, Арқалық, Қызылағаш,
Қурайлы бойын алды. Кейiн қытайлардан қауiп туғанда, ол өзiнiң қыстауын
Баянауылға ауыстырып, Жасыбай көлiнiң жағасынңа қоныстанады... Содан былай
ескi қыстауы, негiзiнде, күзеу болып қалады да, тек кейбiр жылдары ғана
Ақкелiн тауын қыстайтын болады”.
Олжабайдың Баянауылды мекен қылғанын жер-су аттары да айғақтайды:
“Жасыбай көлi”, “Шойынды көл”, “Қарақуық”, “Ескi жұрт” т.с.с. Өмiрiнiң
соңында Ереймен тауында ауырып, көз жұмады. Әзiретi күмбезге апарамыз деп
сөрелеп қойған жерi - “Олжабай сөресi”, “Олжабай қаласы” - атанып қалады.
Мәшһүр-Жүсiп жазбасында Олжабай денесiнiң Көкшетаудағы бiр жайлауға
жерленгенi, ол жердiң “Олжабай тамы” аталғаны жайлы мағлұматтар
келтiрiледi. Сондай-ақ Олжабай батырдың ұрпағы Шiдертi бойында мекен қылып
жатқандығы сөз болады. Ә.Х.Марғұлан мақаласында ел басқарушы болыстардың
ХІХ ғ. соңында Олжабай ұрпағының Жасыбай көлi жағасында қоныстанғанын
көпсiнiп, оларды Шiдертiге көшiрткенiн жазады.
М.Ж.Көпейұлы аңызына сүйенген Ә.Х. Марғұлан зерттеуiнде ескiше
Баянауыл, жаңаша Қарағанды облысы, Молодежный ауданына қарасты
“Шүршiтқырған” жерiнде Олжабай батыр Әмiрсананы iздеп келген бiр топ қытай
әскерiн алдап бiр жерге жатқызып, тез арада он сан қол жинап, соғыс ашып,
қытай әскерiн тегiсiмен қырады. Ал, қытай қолбасшысы Хадаха баяндауында:
“Баян тауының батыс жағында, Бэйцзы Дарчжаның айтуынша, оның алдында мыңнан
астам қазақ қолы пайда болыпты. Бiзден алты жүз адам қорықпай шабуылға
шықты, жауды талқан қылды. Жүз адамды өлтiрдiк, көлiк пен аттарын тартып
алдық. Бес адамды тұтқынға алып, азаптадық. Бәрiнiң айтуынша, бiздiң
кездескенiмiз Абылайдың қолы екен”, - дейдi.
Бiздiңше, жазба мәлiметтердiң қандай жағдайда қағазға түсiрiлгенiн
ескере отырып, 1756 ж. Олжабайдың жасағы Қытай армиясынан бөлiнiп шыққан
бiр топ шүршiт әскерiн “шүршiтқырған” жерiнде қоршап алып талқандағанын
тарихи шындық деп қабылдаймыз.
Олжабайдың батырлығын танықан тағы бiр ұрысы - Талқы соғысы. Мәшһүр-
Жүсiп жазбасындағы қақпасы қалайы, мыс, қорғасын араластыра құйып жасалған
“қалмақтын ежелден алынбаған қорғаны” басқа деректерге әртүрлi аталынады:
“Темiр қақпа” (Жаяу Мұса жырында); “Талқын, Талқы, Талқы” (Шоқан
еңбегiнде); “Талқы - Құлжа” (О.Нұралыұлы дастанында).
4
Талқы шайқасын көзбе-көз көрген француз суретшiсiнiң суреттеуiне
сүйенген Ә.Х. Марғұлан тұжырымдауы бойынша, Олжабай Толыбайұлы 1757 ж.
Жоңғар тауындағы Талқы қамалында қытайлармен болған соғыста ерлiк
көрсетедi. Ал, ғалымдар: Р.Б.Сүлейменов, Б.А.Моисеев “Из истории Казахстана
ХVIII века” зерттеуiнде қазақ-қытай соғыстары көбiнесе 1756 ж. ғана болып,
1756- 1757 ж. қыс айлары өзара дайындықта өтiп, 1757 ж. жазында Қазақстан
жерiне қайта кiрген Қытай әскерiмен Абылайдың тез арада бiтiмге келгенiн
мәлiмдейдi.
Абылай хан әскерiн 3 топқа бөледi. Қалмақ қамалын барлауға шыққан
кезеуiлшi топқа бекiнiстегi мергендер оқ атып, Малайсары батыр белiнен
жараланып, батырлар шегiнiп кетедi. Ханның өзi ортаншы топ —тосқауылшыларды
бастап шабуыл жасаса да, қорғанды бiрнеше күн ала алмай жатады. Сол кезде
қатардағы салықшы болып жүрген Олжабай
“Олжабайлап” шауып, жасақты бастап, қолының қос басынан оқ тисе де,
туын түсiрместен қорған қақпасына жетiп, қалайы, мыс, қорғасыннан құйып
жасалған дарбазасын қылышымен қос қолдап шапқылап турап тастайды. Қалың қол
қорған iшiне өтiп, олжаға кенелiп, Олжабай батырдың есiмi “Он сан Орта
жүзге” ұран болады.
Тақтасында: Осы жерде ХҮІІІ ғасырда Олжабай батыр бастаған қазақ қолы
қалмақ басқыншыларын ойсырата жеңіп, қазақ жерлерінің тұтастығын және
еріктілігін қорғап қалды деген жазу бар.
Жоңғарлармен, қытайлармен болған шайқастарда ерлiк көрсеткен қаҺарман
бейбiт өмiр уақытында өз руының шаруашылығының қамын ойлаған азамат ретiнде
танылады. Бұған Олжабайдың Едiге бимен бiрлесiп, 1761 ж. Екатеринаға
жазған өтiнiш хаты дәлел болады. Әбілмәмбет хан оған алтын сапты қылыш
сыйлаған. Олжабай Абылай ханның мемлекет билігін орталықтандырып, нығайту
бағытындағы әрекеттеріне елеулі үлес қосқан. Ол Түркістан медресесінде
оқып, арабша, қалмақша жетік білген. Академик Ә.Марғұланның естеліктерінде
Олжабайдың немере інісі Едіге бимен бірге 1762 жылы Екатерина ІІ-ге хат
жазғаны атап көрсетілген. Хатта патшайымнан Ертістің шығыс жағындағы қалың
орманнан жайылымдық жер сұрағаны айтылады. Олжабайдың өз қолымен жазып
қалдырған қара кітабы болған. Онда соғыстар жайлы әңгімеленіп,Қазыбек би,
Абылай, Бөгенбай есімдері жиі аталады. Батырдың туы 1937 жылға дейін
сақталған. Әйгілі ғалымдар академик Ә.Марғұлан Олжабайдың шөпшегі болса,
ақын О.Сүлейменов жетінші ұрпағы.
5
Туған жылы: 1709ж.
Туған жері: Ақмола облысы Ерейментаудағы Сілеті
өзен бойы
Руы: Орта жүздің Сүйіндік руынан
Отбасы: Әкесі-Толыбай Тәуке ханның билерінің
бірі.
Шешесі-Есенбике Төле бидің туысқаны
Қаратайдың қызы.
Нағашы атасы -Қаратай батыр
Шөпшегі-академик Ә.Марғұлан
7-ші ұрпағы- О.Сүлейменов
Қызметі: Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық
күресіне белсене қатысушы
Кімнің деректерінде, Ф.А. Шербиннің, Н.Я. Коншиннің, Н.С.
шығармаларында кездеседі: Смирнова мен Д.Примактың,
М.Ж.Көпейұлы еңбектерінде,Жаяу Мұса
жазбасында
Басқа қандай соғыстарға қатысты:Талқы соғысы, Шүршітқырған,Аңырақай
шайқасы
Қайтыс болған жылы, жері: 1785ж.
Ерейментауындағы
Олжабай қаласы
Сүйiндiк-Суғыншы-Мамық- Құлболды
Арғы ата-тегі: Айдабол - Малғозы - Толыбай -
Олжабай. Ал Мәшһүр-Жүсiп шежiресiнде
сәл өзгешелiк бар: Сүйiндiк-Суғыншы-
Айдабол - Малғозы – Толыбай -
Олжабай.
6
1.2. Жасыбай батыр
(шамамен 1716-1741)
Өмірұлы Жасыбай батыр - жоңғар басқыншыларына қарсы күрескен қазақтың
әйгілі батыры. Шыққан тегі - Арғын тайпасының Бәсентиін руы. Әкесі Өмір от
ауызды, орақ тілді шешен адам болған екен. Анасы - қазақтың атақты батыры
Олжабайдың апасы.Шежіре деректерінде Жасыбай батырды Олжабайдың жиені
дейтіні де сондықтан. Жасыбай екі ағайынды, інісі Байсары да жоңғарларға
қарсы күресте ерлігімен көзге түскен белгілі батырлардың бірі болған.
Жасыбай батыр Баянауыл өңірін қалмақтардан азат етуде үлкен ерлік
көрсеткен. Жасыбай батыр жөнінде орыс ғалымы Н.Коншиннің жазбаларында,
халық шежірелерінде, аңыз-әңгімелерде, батырдың өзіне арналып шығарылған
Ер Жасыбай жыр-дастанында біраз мағлұматтар берілген. Соларға қарағанда,
ол Олжабайдың жиені ғана емес, жауға бірге шапқан серігі, жақын досы
болған. Жастайынан жауырыншылығымен, құралайды көзге атқан мергендігімен
аты шыққан.Ол - жауға бірнеше дүркін соққы берген әйгілі батыр. Оған дәлел
ретінде
Шойын көл туралы деректерге тоқталсақ:
Аң қуып таудан құлап суға кеткен,
Қалмақтың Шойын деген батыр бегі.
Ол күнде бұл тауларды Қалмақ алған,
Қорған ғып әрбір жерге қорған салған.
Тұлпардың екпінімен суға құлап,
Атанып Шойынды көл содан қалған.
(Жамал қожа
қолжазбасынан үзінді)
Туған елін, өскен жерін ата жаудан азат ету жорығында сан ерлігімен көзге
түсіп, осы игі мақсат жолында қаза тапқан Жасыбай батырдың есімін
ардақтаған халқы кейін Баян тауының ол қорғаған асуына - Жасыбай асуы,
Шойын көліне - Жасыбай көлі деген ат берді. Ол жерлер қазір де солай
аталады.
. .
7
Баянауылдағы Жасыбай асуы бойына қойылған батыр моласын кезінде этнограф-
ғалым Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов сипаттап жазып кеткен болатын. Ғұлама ғалым
Әлкей Марғұланның пайымдауынша, 1741 жылы Баянауылда болған шайқаста
Олжабай, Жасыбай жасақтары жоңғарларды талқандайды. Жасыбай оққа ұшқан соң,
Олжабайдың қалмақтарды тегісімен жойған бір тау Қалмаққырған атанады.
Ендеше 25 жасында қаза тапқан Жасыбай батыр 1716 жылы дүниеге келген деп
жорамалдауға болады.
Туған жылы: 1716 ж.
Руы: Арғын тайпасының
Бәсентиін руы
Отбасы: Әкесі Өмір- от ауызды, орақ тілді
шешен адам.
Анасы - қазақтың атақты батыры
Олжабайдың апасы.
Қызметі не кім болды: Олжабайдың жиені ғана емес, жауға
бірге шапқан серігі, жақын досы.
Кімнің деректерінде, Орыс ғалымы Н.Коншиннің ,
шығармаларында кездеседі: Ә.Х.Марғұлан, Ш.Уәлиханов
жазбаларында, халық шежірелерінде,
аңыз-әңгімелерде, Ер Жасыбай
жыр-дастанында
Басқа қандай соғыстарға қатысты: Талқы соғысы, Шүршітқырған
,Аңырақай шайқасы
Қайтыс болған жылы, жері 1741,Баянтауындағы Шойынкөлде
(қазіргі Жасыбай көлі)
8
1.3 Бөгенбай батыр
(1680-1778)
Абылай хан тұсындағы батыр, атақты қолбасшы. Қазақ жауынгерлері арасында
зор беделге ие болған, сондықтан оны халық Қанжығалы Бөгенбай деп атап
кеткен. Сырдария өзенінің жағасында дүниеге келіпті.
Оның атасы — Әлдекүн, әкесі Ақша қанжығалы руы ішінде белгілі адамдар
болған. Әз Тәуке хан оның әкесіне 80 мың сарбаздан тұратын әскерге қолбасшы
болуды сеніп тапсырған. Ол сонымен қатар өнерлі адам болған. Ұсталық
өнермен айналысып, соғыс қару-жарақтарын жасаған. Бойында ақындық,
айтыскерлік өнері де болған. Әкесінің өнері баласына дарыған. Бала кезінен
қазақ даласының шешендік өнерін бойына сіңіріп өскен ол жігіт шағында
ауылдарға барып, ру арасындағы дауларды шешіп, билердің құрылтайларына
қатысқан. Өзіне жақын адамдардан топ құрып, кейін елде "Қанжығалының қырық
батыры" деп аталып кеткен. Батырлығы мен қолбасшылық дарыны арқасында
Бөгенбай үлкен құрметке бөленіп, ерлігі ел аузында аңызға айналып кетті.
Бөгенбайдың қалмақтармен және қытай өскерлерімен болған қиян-кескі
шайқастарда көрсеткен қайраты сол кездегі жорық жырауларының толғауларында
мәңгі өшпес өлең тілімен өрнектеліп қалды.
Жоңғар соғысында атқарған ролі
Өмірден көргені көп, қазақтың жүздері мен батырларын таныған, заңды
жөне қазақ-жоңғарлар арасындағы қиын жағдайды ғана емес жоңғарларға қарсы
әскери өрекеттердің тарихын да жақсы білетін Тәуке хан елді билеп тұрған
кезде 1710 жылы Қарақұмда қазақ жүздерінің Төле, Қазыбек және Әйтеке билер
қатысқан жиыны өтіп, билермен бірге халық жасағы өкілі ретінде Бөгенбай
батыр да сайланған. Бөгенбай батырға мұндай сенімділік танытуға оның бүкіл
қазақ даласына тараған әскери қолбасшылық өнері мен 1710 жылғы Сары-Кеңгір
өзені жағасында болған жоңғар ноянымен болған шайқастағы ерлігі себеп
болды. Съезде қаралған басты мәселе Жоңғар хандығымен арадағы қатынас
болды. Кейбіреулер руларды ғана емес жүздердің басын біріктіріп,
жоңғарларға қарсы шығып, оларды қуып шығу керек десе, екінші біреулері
жоңғар хандығы жағына шығу керек дегенді айтты. Көп пікірталастан кейінгі
шешуші кез келгенде ортаға ашулы, қайсар Бөгенбай батыр шығады.
Ақсақалдардың алдына шыққан ол семсерін аяғының астына тастап, көйлеғін
айырып, кеудесін ашып жіберіп: "Жауымыздан есемізді қайтарамыз, тоналған
жайлауымызды, тұтқындалған балаларымызды көріп қарап отыра алмаймыз, өлсек
қолымызға кару алып өлеміз. Қыпшақ даласының батырлары қай кезеңде
9
бастарын төмен түсірғен? Мен қолымды жауымның қанына бояған кезде сақалыма
әлі ақ түспеген еді! Қазіргі келімсектердің зорлығына қалай шыдаймын. Біз
әлі жүйрік аттардан кенде емеспіз. Әлі қорамсақта өткір ұшты садағымыз
бар", — деді. Бөгенбай батырдың бұл сөзі жоңғар мәселесін шешудің шегі
болды. Бұл сөзден кейін ешқайсысы ашық шығып сөйлей алмады. Қазақ жасағының
басшысы болып Бөгенбай сайланды.
Бөгенбай батырдың есімімен 1730 жылы көктемде Балқаш көлінің маңында
қазақ пен қалмақтардың арасында болған шешуші Аңырақай шайқасы да тығыз
байланысты. Бөгенбай, Қабанбай, Шапырашты Наурызбай, Жәнібек, Малайсары
сияқты атақты батырлар бастаған қазақ қолдары мен жасақтары қалмақ
әскерлеріне екінші рет күйрете соққы берді. Майдан даласында мыңдаған
қалмақ әскерлері қаза тапты. Көбі қырылып, жаралы болып, жаны шықпай жатқан
жау әскерінің аңыраған дауысы бірнеше күн даланы басына көтерді. Бұл жер
кейін "Аңырақай" деп аталып кеткен. Аңырақайда аяусыз соққыға душар болған
Шуно-Дабо басқарған қалмақ әскерлері Ӏле өзенінің бойымен шығысқа қарай
қашуға мәжбүр болған. Жеңісті баянды етіп, жауды өкшелей қуып, қазақ
жерлерін азат ету жорығына жиналған үш жүздің әскер жасақтарының Шымкентке
таяу Ордабасы деген жерде жиыны өтіп, онда қазақ әскерлерінің қолбасшысы
болып, Әбілқайыр және Бөгенбай батыр сайланады. Олардың басшылығымен қалмақ
әскерлеріне үсті-үстіне соққы берілген. Осындай шайқастардың бірінде
Бөгенбай батырмен жекпе-жекте қалмақтың қолбасшысы Шуно-Дабо қаза табады.
Бұл оқиға жау әскерлерінің рухын түсіріп жіберген екен. 1725-1727 жылдары
Бөгенбай батыр Абылай ханмен бірге қазақ қолын басқарып, осы ұрыс
нәтижесінде ойсырай жеңілген онсан қалмақ әскері Түркістан мен Саураннан
Жоңғар Алатауының арғы жағына қуылған болатын.
Қытай әскерлеріне қарсы әрекеттері Бөгенбай батыр қартайған шағына
дейін ат үстінде жүрген. 1756-1758 жылдары Бөгенбай батыр Талқы түбінде
Шығыс Түркістанға алғаш рет аяқ басқан қытай әскерімен қиян-кескі шайқасқа
қатысты. Бұл ұрыста ол қытайларды қыра талқандап, Үрімшіге дейін қуып
барды. Бөгенбай батырдың ең ірі жорықтарының бірі 1750 жылы Аягөз өңірінде
жеңіліске ұшырады. Осыдан кейін екі жақ мәмілеге келіп, достық келісім
жасады. Бөгенбай батыр дана және аса зерделі адам болған. Ол 1761 жылы
елшілік миссиямен Абылай ханның ұлы Әділді алып Қытайға барған. Батыр
Торғай өзенінің жағасында қаза болған. Бұрында бұл жер "Бөгенбай сөресі"
деп аталған, ал қазір "Шахта" деп аталады. Денесін қырық күн
бальзамдағаннан кейін 45 күнде Ежелгі екінші Мекке саналған Түркістандағы
Қожа Ахмет Йассауи — Әзірет Сұлтан кесенесіне ақ түйемен алып барып
жерлеген.
10
Туған жылы,жері: 1680 ж.
Сырдария өзенінің жағасы
Руы: Арғын тайпасының
Қанжығалы руынан
Отбасы: Атасы — Әлдекүн, әкесі Ақша
қанжығалы руы ішінде болған
белгілі адамдар
Қызметі не кім болды:
Абылай хан тұсындағы батыр, Орта
және Кіші жүз әскерлерін басқарған
атақты қолбасшы.
Кімнің деректерінде, Тәттіқара жырау,Үмбетей
шығармаларында кездеседі: жырау,Бұқар жырау шығармаларында,
М.Ж.Көпейұлы деректерінде.
Басқа қандай соғыстарға қатысты: Аңырақай шайқасы
(1729-1730),
Талқы шайқасы(1756-1758),
Бұланты бойындағы шайқаста(1726).
Қайтыс болған жылы, жері 1778 ж.Торғай ауданында(Ақмола
облысы)
11
1.4.Шоқпар Жауғаштыұлы
(шамамен 1691 – ө.ж.б)
Шоқпар батыр қалмақты Ертіске жеткізбей қырғанда жасы ең үлкені екен.
Бұл туралы Жанақ ақын өзінің Баянаула туралы дастанында:
Шоқпардан жас болыпты барлық батыр
Алпыс жыл аттан түспей келе жатыр.
Қалмақ қызын бас қылып, олжа беріп,
Қонысы - өзі алған үлкен адыр.
Бет қоя өз жеріне қашқан қалмақ,
Батырдың тізесіне кім шыдамақ.
Серектас деген аты қалдырылып,
Аталып Қалмаққырған содан қалған..., - деп жырлайды.
Әр бөліктің басында сарбаздардың өздері араларынан сайлап алған өз
басының ерлігі мен қол басқару қабілеті көзге түскен бір адамнан тұрғанда
Қазақта батыр көбейіп кетіпті деген қаңқуды айтуға қақымыз барма? Жоқ!
Қайта ондай оқиғаға назар аударып, ас берілген, не берілетін перзентінің
азаттық күрестегі орнын белгілеп беру тарих ғылымының міндеті болса керек.
Осы ретте менің білетін батырларым қаржас Шоқпар, Жасыбай, қозған Бөкше,
бәсентиін Малайсары. Осылардың ішінен тіліме тиек етейін деп отырғаным –
Шоқпар батыр. Ол Сүйіндік жасағының жартымыңдығын басқара жүріп, қазақ –
қалмақ арасында болған ірілі-ұсақты шайқастардың бәріне де қатысқан екен.
Жаудың сағы сынған 1730 жылдан кейін қазақтардың тарихи Отаны, кең жайлауы
Сарыарқаға қарай қайтқаны белгілі. Сәти мырза (Шорман бидің атасы) Алда
қанды жорық тұр, деп, Сүйіндік балаларынан өрбіген ұрпақ басын Күшті
ыдыратпай, тас түйін болып жылжиық, деп, Төртұлы (Мәжік әлде жастайынан
қайтыс болдыма екен, әйтеуір бұдан ұрпақ болмаған – Қ.И.) деп аталатын
одаққа біріктірген екен. Бұл көш жөнінде Жанақ ақынның бізге мынадай жыр
жолдары жетіпті:Қаратау маңында Құлболдының бір тармағы айдабол руының көші
қосылып (оның қорғанын Олжабай батыр басқарған) қалған жолды Төрт ұлымен
бірге алған екен. Бұл оқиғаны бізге жеткізген кәрі құлақтар көштің әуелі
Ереймен сілеміне келіп қоныстанғанын айтады. Мұның белгісі ретінде осы
сілемде Сәти шілік, Олжабай шілік деген жер атаулары әлі күнге дейін
сақталған.Енді содан жүз жыл бұрын қалмақ басып алған Баянауыл, Желтау,
Қызылтау сілемдерін жаудан босатып алу күресі он жылға созылды. Сонда
Төртұлы жасағы қанатын кең жайып шығысқа қарай жылжыған екен дейді.
Қанаттың орта тұсында Баянауланы бетке ұстаған айдабол
12
жасағы (Сүйіндік жартымыңдығы) –мұны Жасыбай батыр басқарды, сол
қанатта – Малайсары басқарған бәсентиін жасағы, оң қанатын – Шоқпар батыр
бастаған Сүйіндіктің жартымыңдығы құрайды да осының бәріне Олжабай бас
сардар болады. Азаттық күресі ұзақ жүреді. Жау қайыспайды, қазақ мойымайды.
... Текетірес тағы да он шақты жыл алады...
Туған жылы,жері: шамамен 1691ж.
Руы: Орта жүз арғын ішінде қаржас
руынан.
Отбасы: 9 ұлы жау қолынан Серектас
шайқасында қаза болған.
Қызметі не кім болды: қазақ – қалмақ арасында болған
ірілі-ұсақты шайқастардың бәріне
де қатысқан батыр.
Кімнің деректерінде, Жанақ ақын дастанында
шығармаларында кездеседі:
Басқа қандай соғыстарға қатысты: Қазақ-жоңғар соғыстары
Баянауыл,Желтау,Қызылтау
сізлемдерінде болған кезде
Қайтыс болған жылы, жері
13
1.5.Байғозы Наймантайұлы
(1705-1803)
Байғозы батырдың туып өскен жері Арқаның Ортау, Қызылтау деп
аталатын сілемді тауларының арасы. Топырақ бұйырған жері Қарағанды
облысының Жаңаарқа және Шет аудандарының жапсарындағы Жаман Сарысу өзенінің
бойы. Батырдың бейіті тұрған жер Батыр басы деп аталады.Батырдың шыққан
тегі Орта жүздің ноқта ағасы тарақты руынан. Шежіре дерегі бойынша он екі
ата тарақтының бір атасы Қыдыр болса, одан – Қаржау, одан – Есенгелді, одан
– Сүтемген, одан – Наймантай батыр, одан – Байғозы батыр туған. Бағозының
əжесі, яғни Наймантай батырдың шешесі Шолпан – Кіші жүздің жетіруын билеген
тархан Есет батырдың (1667-1749) туған қарындасы. Ал, Байғозының туған
нағашысы əйгілі Қанжығалы Бөгенбай батыр. Байғозының анасы Баяу – Қанжығалы
Бөгенбай батырдың туған қарындасы.
Байғозы алғаш əкесі Наймантайға еріп, жауға аттанғанда жасы он сегізде
екен. Байғозы батырдың он сегізінде жауға аттанатыны 1723 жыл. Əйгілі
“ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаның” басы. Сол жылы қыс қатты болып,
қазақ даласы “ақ мешін” жұтына ұшырайды. “Жұт жеті ағайынды”, “Жығылған
үстіне жұдырық” дегендей, жұттан тұралап шыққан елге жоңғардың 70 мыңдай
əскері тұтқиылдан лап қояды.
Сол кезден бастап жау-жарағын иығынан түсірмеген Байғозы батыр қазақ
пен қалмақ жасақтарының арасында болған Бұланты, Қарасире, Талқы,
Қозымаңырақ, Қалба, Терісаққан, Аңырайқай, Хантау, Қызылтау, Ерейментау,
Түркістан, Қарқаралы, Ыстықкөл шайқастарының бел ортасында болып, ерен
ерліктер көрсеткен. Ол ерліктерінің небір ғажайып оқиғалары Ш.Уəлихановтың,
Мəшһүр Жүсіп Көпеевтің еңбектерінде.
Ұрыста тұрыс бола ма, шайқас басталып кетеді. Қалмақтар он мың болса
керек. Қазақтарды жайпап, тықсырып, əрі-беріден соң өкшелей қуып береді.
Əсіресе, қара түндей түнерген, қара ат мінген, қапсағай қалмақ туын
желбірете қуып, қазақтардың жеткенін баудай түсіріп келеді дейді. Осынау
аласапыран шегіністің жуан ортасында Жəнібек те келе жатса керек. Бір
мезгілде: “Япыр-ау, мына дүлейді тоқтататын бір қазақтың тумағаны ма!”-
деп, айқай салады. Сол баяғы шақша сұрайтын жігіт атының ауыздығын шірей
тартқан қалпы жалт бұрылып, қайқайып тұра қалады да, садағын қолына алады.
Керілген адырнадан зың етіп ұшқан жебе қалмақты қалбаң еткізіп, аттан жұлып
түсіреді. Алапат тегеурінмен атылған оқ одан əрі бұландай ұшып, көзден
ғайып болады. Оғының қалмақтан өтіп, бұлаңдай
ұшқанын көрген жас батыр: “Мына дүлей құдайдың терісін жамылып алғаннан сау
ма!” деп қынжылған екен.
14
Туы жығылып, батыры өлген дұшпанның есі шығып, еңсесі түседі. Қазақтар осы
сəтті пайдаланып, бел ала ұрыс салып, қалмақтарды түре қуып, дұшпаннан
күшін асырған екен. Сонда қара атты қалмақты түсірген Байғозы батыр деп
аталатын жас жігіт Жəнібек батырға жанасып келіп: “Батыр, шақшаңыздан ауыз
тиетін кез енді келді-ау деймін”,-депті. Тарақты руынан шыққан Байғозы
батыр алғаш рет осындай ерлігімен көзге түседі. Содан бастап оның есімі
дүйім жұртқа əйгілі болған екен.
Қазақ халқының елдігі мен еркіндігін қорғау жолында жоңғар
шапқыншылығына қарсы ерең ерліктер жасап, иісі қазаққа даңқы жайылған
батырлардың бірі.
Тәуке ханның бас батырларының бірі болған Наймантай (сүйегі Ахмет
Иасауи кесенесінденгі қорымда) баласы Байғозыны жауынгерлікке өзі баулып,
әкелі-балалы батырлардың даңқы жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық
күресінде қатар шыққан. Халық жырларында:
Қан майданда талай-талай сыннан өткен Байғозы батыр Абылай ханның ту
ұстаушы батырларының бірі болған. Шоқан Уәлиханов ХVІІІ ғасырдың
батырларына арналған очеркінде Жәнібек, Баян, Жанатай сияқты әйгілі
батырлармен бірге Байғозы батырдың ерліктерін қызықты баяндайды.
ХVІІІ ғасырдағы көп батырлардың арасынан көзге түскен жас Байғозының
жауды барлап, қалмақтың ту ұстаған басшы батырын садақпен атып түсіріп,
жаудың бетін қайтарғаны, сөйтіп Абылай хан мен Шақшақ Жәнібек батыр
бастаған қазақ қолын жеңілістен сақтап, күтпеген жеңіске жеткізеді. Содан
бастап Байғозының атағы жұртқа мәлім болады.
Хантауындағы бекінген Үсен-Серен деген қалмақ қонтайшысының
шапқыншылары Арқадағы қазақ ауылдарының адамдарын байлап, малдарын айдап
әкетіп маза бермейді. Соңсоң Байғозы батыр мен Керей Жарылғап батыр
Көкшетаудағы Абылайға барып, жағдайды айтыпты. Хантауында қалмақтың күшті
қарулы әскері жатыр. Оған тиісу үлкен соғысқа ұласады. Одан гөрі шағын
қолмен қалмақтардың ордасын қамап алайық. Қолды дұшпанның көзіне түсірмей,
соған кім бастап барады? - депті Абылай хан.
-Көзге түсірмей мен бастап барамын, - дейді Байғозы. Абылай хан үш жүз
кісілік қолымен Арқадан аттаныпты. Әскері бірінің артынан бірі түнде жүріп,
күндіз жатады. Жарылғап батыр әскердің алдында барлаушы. Байғозы батыр
артында бақылаушы болып, қолды Хантауында бейқам отырған қалмақ ордасының
үстінен түсіріпті. Абылай хан қалмақтың қол басшысы қонташының үрейін
ұшырып, айдап әкеткен адамдарын, малдарын қайырып, қонтайшы айыбына ханға
қызын береді. Бұдан былай бір-біріне тиіспеуге бітім жасап қайтады. Қазақ
ордасы Ұлытауға қалмақтар келді деген хабар Байғозыға жетеді. 1743 жылы
Байғозы батыр сауыт киімдерін киіп, қолына шашақты найзасын алып,
жасақтарымен Ұлытауға аттанып, қалмақтарды
15
жеңіп қайтқан. Ел арасында Байғозы батыр туралы:
Тарақтыда Байғозы,
Бұ да асқан ер еді.
Ел шетіне жау келсе,
Мен барайын дер еді.
Ауызша, жазбаша жеткен тарихи деректерге сүйене отырып академик
Р.Б. Сүлейменов пен тарихшы ғалым Р.В. Мойсеев былай дейді: Алғашқыда
жоңғарлармен, кейін манжүр-қытай жаулаушыларымен күрес барысында Бөгенбай,
Малайсары, Жәнібек, Баян, Байғозы, Жанатай, Оразымбет, Тұрсынбай сияқты
ержүрек батырлардың, білікті әскербасылардың қалын легі ел ішінен суырылып
шықты (Из истории Казахстана ХVІІІ века, 1988, 136-бет).
Байғозы батыр өз кезінде Болат, Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Абылай сияқты
хандардың алдын көрді; Төле, Қазыбек, Едіге, Бұхар сияқты би жыраулардың
ұлағатты сөзін естіді; Бөгенбай, Қабанбай, Жәнібек, Жаңатай, сияқты
батырлардан тәлім алды; Керней, Жарылғап, Әлтеке Жидебай, Шаңышқалы
Бердіқожа, Шапырашты Наурызбай сияқты батырлармен төс тигізген дос болды.
Байғозы батырдың Баяу деп аталатын жақын әпкесінен Қанжығалы Бөгенбай
батыр туады. Сондай-ақ Байғозы батырдың Шәкі деген немере қызынан әйгілі
қобызшы Ықылас Дүкенұлы туса, батырдың өз кіндігінен туған Қойсана деген
қызы Шұбыртпалы Ағыбай батырдың туған анасы. Белгілі тұлғалардың өміріне
қатысты мұндай деректер де елдік тарихтың қызықты беттері болып табылады.
Байғозы батырдың ұрпағы өсіп-өнген, қазір Қарағанды, Ақмола, Жамбыл,
Шымкент облыстарында көптеп кездеседі. Солардың бірі батырдың алтыншы
ұрпағы, белгілі жазушы, филология ғылымының докторы Ақселеу Сейдімбек.
16
Туған жылы,жері: 1705ж.Арқаның Ортау, Қызылтау деп
аталатын сілемді тауларының арасы
(қазіргі Қарағанды облысы,Шет ауданы)
Руы: Орта жүздің ноқта ағасы тарақты
руынан
Отбасы: Әжесі Шолпан – Кіші жүздің жетіруын
билеген тархан Есет батырдың
(1667-1749) туған қарындасы.
Туған нағашысы əйгілі Қанжығалы
Бөгенбай батыр.
Әкесі-Наймантай батыр.
Анасы Баяу – Қанжығалы Бөгенбай
батырдың туған қарындасы.
Қойсана деген қызы Шұбыртпалы Ағыбай
батырдың туған анасы.
Батырдың алтыншы ұрпағы, белгілі
жазушы, филология ғылымының докторы-
Ақселеу Сейдімбек.
Қызметі не кім болды: Абылай ханның ту ұстаушы батырларының
бірі
Кімнің деректерінде, Ш.Уəлихановтың, Мəшһүр Жүсіп
шығармаларында кездеседі: Көпеевтің еңбектерінде.
Басқа қандай соғыстарға қатысты:“Ақтабан шұбырынды, Алқакөл
сұлама”(1723-1727), Бұланты,
Қарасире, Талқы, Қозымаңырақ, Қалба,
Терісаққан, Аңырайқай, Хантау,
Қызылтау, Ерейментау, Түркістан,
Қарқаралы, Ыстықкөл шайқастары
Қайтыс болған жылы, жері Қарағанды облысының Жаңаарқа және Шет
аудандарының жапсарындағы Жаман
Сарысу өзенінің бойы.
Арғы ата-тегі: Қыдыр–Қаржау–Есенгелді
-Сүтемген–Наймантай батыр- Байғозы
17
1.6. Жалаңтөс би Сейітқұлұлы
(1576-1656)
Жалаңтөс би Сейітқұлұлы-баһадүр қолбасшы. Сырдарияның саға жағалауын мекен
еткен Төртқара елінде туған. Жалаңтөс бидің ата-тегі қазақ шежіресінде
былай таратылады: Жанарыстан Алшын одан Әлім, Байұлы, Жетіру.
Әлімнен Түмен, Шөмекей, Төртқара од ан Ораз, Оразгелді, Жаншұқыр, Қараш ,
Қараштан Ақпан, Тоқпан. Тоқпаннан Сейітқұл туған. Сейітқұл бабаның сегіз
ұлы болған. Оның бәйбішесі - Сары кемпірден Сейітмәмбет, Төлеш, Ақша.
Акшадан Бәйбек одан атақты Әйтеке би туған. Екінші әйелі - Қара кемпірден
— Жалаңтөс, Дүйсенбай, Матай, Турікмен, Қоян туған. Бұларды "Сегіз
Сейітқұл" дейді екен ел. Сонда Әйтеке би мен Жалаңтөс бір әке Сейітқұлдан
болып шығады.
Жалаңтөс бес жасқа келгенде Төртқара елі қуаңшылыққа, жоқшылыққа,
ашаршылыққа тап болады. Әкесі Сейітқұл сол елдің басшысы Шығай ханмен бірге
Бұхар шаһарына жақын Нұрата таулы алқабына көшіп барып мекен етеді. Бұл
кезде Қызылқұм, Нұрата, Тамды төңірегін жайлаған елді Дінмұхаммед хан билеп
тұрған. Сол ханға Жалаңтөс бала 12 жасынан шәкірт болып қызмет етеді. Осы
кезден бастап-ақ оның ақылдылығы, батырлығы калыптаса бастайды. Ол хан
сарайындағы шәкірт балаларға, жастарға бас болып, оларға түрлі әскер
ойындарын үйретеді. Хандар, билер, қасында жүріп, ел басқару ісіне
қатысады. Имам, қажылардан имандылық, қайырымдылық және білім, ғылымға
зейін қояды. Олардын кейбірімен шарият қағидалары жөнінде ілім сайысына
түсіп, өзінің білгірлігін үғымпаздығын танытады. Әсіресе, Ферғананың Қосан
деген қыстағында туып, өскен Мақтым-Ағзам деген өте беделді, әулие білімдар
софының немересі Хашим қожамен замандас, пікірлес болады. Содан ислам
қағидаларын мол игереді. Әкелі балалы Сейітқұл мен Жалаңтөс Нұрата атырабын
билеп тұрған жылдары оған жан-жақтан Қызылқұмда бытырап көшіп жүрген Әлім,
Алшын, Шөмекей, тағы басқа руларынын ауыл-аймақтары өздері барып қосылып
жатқан. Бұл кезде Сейіткұл мен Жалаңтөс хандығының саны 40- 50 мың түтінге
жеткен. Сол қазақтардың бір хандық төңірегіне шоғырлануы біріншіден, сыртқы
шапқыншылардан сақтану болса, екіншіден, ағайын-туысқанды сағалау еді.
Үшіншіден, Сейіткқұл би мен Жалаңтөс батырдың ел қорғаудағы, халыққа қамқор
болудағы жан-жаққа таралып жатқан атақ-даңқы себеп болады.
Бір жолы мынадай оқиға болыпты:
Көктемнің аласапыран кауырт тіршілік кезінде Жалаңтөс баһадүрді іздеп бір
топ аттылы оның ордасына барып түсіпті. Сұрастыра келсе, Шөмекей
биі Айтқұл бастаған адамдар екен. Ағайын туыстар өзара шұрқырасып табысып
жатады. Қазірде "Бұхара облысының Тамды ауданында түбі Шөмекейге жататын
Кедей деген ру бар. Кедей - тарихи адам. XVIII ғасырдын бірінші жартысында
өмір сүрген Әбілқайыр ханның басты билерінің бірі. Әбілқайыр өлген соң
орнына Нұралыны хан сайлауға
18
қатысып, оны бекіту туралы орыс өкіметіне өтініш жасайтын білікті адамдар
арасында оның да аты аталады. Кедей және оның баласы Қосқұлақтың аттары
"ХVI-ХVШ ғасырлардағы орыс-қазақ қатынастары" жинағында жиі кездеседі. Осы
Кедейдің әкесі - Жәнібек, оның әкесі - Айткқұ би. Ұрпақтарының айтуы
бойынша, Айткқұл би Бұхар, Нұрата тауларында көшіп жүріпті. Соңғы уақытқа
дейін Нұратаға жақын Қызылқұмда оның атымен аталған кыстау орны бар. Қазақ
шежіресі бойынша Әлім мен Шөмен (Шөмекей деп те айтылады)- бір туысқан.
Жалаңтөс батыр Әлімге алты атадан (Әлім - Төртқара - Ораз- Тоқпан -
Сейіткүл - Жалаңтөс), сол сияқты Айтқұл би де Шөменге алты атадан) - Шөмен
- Шөмекей - Аспан - Есімбет - Төбет - Айтқұл) қосылады. Демек, Жалаңтөс
батыр - Шөмекей руының атақты Айтқұл, биімен тұстас және қоныстас. Ендеше,
Жалаңтөс батырға қараған қазақ қауымының бір тобы Шөмекей руынан болғаны.
Мұны толықтыра түсетін тары бір дәлел: Бұхара облысының Ғиждуған ауданында
бірнеше қышлақ болып отырған, өзінің түбі қазақтың Шөмекей руының Балқы
тайпасы, Темір аталығынанбыз дейтін өзбектер бар. Олар Қазан төңкерісіне
дейін казіргі Тамды ауданында түратын Балқы тайпасына жататын қазақтармен
ағайыншылық қарым-қатынас жасап келген. Негізгі ұрпағы өзбек арасында
қалған осы Темір Балқы да Шөменге бес ата
(Шөмен- Шөмекей - Бозғыл - Салқы - Темір). Яғни Жалаңтөс дәуірінің ізі
жөне осы дәуірде өзбек пен қазақтың бірсыпыра уақыт қоныстас болуының
нәтижесі.
Жалаңтөс батыр талай-талай соғыс, шайқастарды басынан өткереді. Соның
бәрінде ол асқан батыр, қолбасшы екенін танытады. Жас кезінен-ақ
зерделілігі және төзімділігімен көзге түсті. Оның аты халық арасына кеңінен
танылды. Оған сол дәуірдің жоғары дәрежесі — "Аталық" атағы берілді. 1640
жылы Жалаңтөс батыр қазақ және өзбек жерлеріне шабуыл жасаған қалмақ ханы
Батурға қарсы қол бастап, оны жеңіліске ұшыратты. 1643 жылы Жетісу жеріне
баса-көктеп кірген жоңғар қалмақтарымен соғысып жатқан Жөңгір ханға 20 мың
өскерді көмек ретінде жіберді, мұның өзі басқыншыларды талқандауға зор үлес
қосты.
1649 жылы Бұхар ханы Абдуләзиз бен Иран патшалығы арасында Хорасан мен Балх
үшін болған соғыста Жалаңтөс батыр әскерге шебер басшылық етіп, жауды жеңіп
шыққан. Бұл соғыста Бұхар мен Қазақ хандыктары ортақ жауға карсы одақ
құрған.Хорасан Балх шаһарларындагы сол соғыста Жалаңтөс ерлікпен коса
әртүрлі айла-тәсілдер де қолданады. "Кімде-кім оқ атпай, қылыш, найза
кезенбей өз еркімен қолға түссе, оған жаза қолданбаймын. Жер беремін, үйлі-
жайлы болуына жағдай жасаймын. Сарбаз бола ма, сарайда жұмыс істей ме, егіс
еге ме өздерінің калағанын беремін" деп барлаушыларды үстін-үстін жібереді.
Осындай қантөгіссіз әрекеттердің арқасында Иран, Хорасан жағының жоқ-
жұқана, кедей-кембағал сарбаздары лек-легімен Жалаңтөс колына қосылып
жатады. ..."Тарихи Қыпшақи" атты еңбектің авторы Хожамкүли-бек Балхидің
жазуына қарағанда, қазақ ханы Жәңгір осы шайқасқа жүз мың әскерімен
қатысқан. Жалаңтөс батыр
19
Ташкент пен Түркістанға үш рет жорық жасаған. Кабул мен Мешхедті
бағындырған. Ерлігімен соғыс өнерін жақсы білетіндігімен данқы жайылған
талантты қолбасшыға Үндістаннан Хорезмнен, қырғыз, қалмақ, казак, қашқар
хандарынан, тіпті Тибеттең де кымбат тартулар келіп түрған" Жалаңтөс батыр
мен Бұхар ханы Абдуләзиз қасында өзбек, қазақ жігіттері бар Алшынбек бимен
Жайкүн өзенінен өтіп Гератқа жетеді. Ертеңіне олар Шығанақ көлі жанындағы
шағын қалаға тоқтап тыныс алады. Көп кешікпей-ақ ол елдің патшалығының
әскерімен Фатхабадта кездеседі. Бұл қыстақ шаһарға жеті шақырымдай жерде
болатын.
Келесі күні түнделетіп барлаушылар шығады. Ертеңіне таң атқаннан күн
батқанша соғысады. Соғыс екі айға созылады. Талай қақтығыс, шайқастар
болады. Талай жігіттер батырларша шайқасады. Шейіт болғандар да аз болған.
Осы соғыста Жалаңтөс батыр ерекше ерлік жасап, әскерін шебер басқарады.
Академик М. Е. Массонның айтуынша, жеңімпаз Жалаңтөс батырға сырттан келген
сый-сияпаттардың мөлшері мемлекетке түскен қазына байлығынан асып түскен.
Ол осы қаражат байлыққа әскер ұстаумен катар, сәулетті сарайлар, медреселер
тұрғызған. Регистан орталығына атақты "Шіфдор", ("Арыстанды"), "Тіллә-кари"
("Алтынмен апталған") медреселерін салдырған. Сөйтіп, Жалаңтөс қолбасшы
Самарқан шаһарын оның атырабын кырық жыл билеген. Өзбек, қазақтар
"өзіміздің қамқор баһадүрымыз" деп құрмет көрсеткен. Ресей тарихшысы
П.Иванов өзінің "Орта Азия тарихының очерктері" деген кітабында: "Абдулазиз
ханның аталығы Ялантуш би XVII ғасырда Ұлы Моғолдарға (Үндістан) қарасты
болған Кабул каласының төңірегіне және Иранның Хорасан аймағына жойқын
шабуылдар жасады. Көптеген тұтқындар алып қайтты. Оның өзінің иелігінде
3000-дай құл болды. Сол құлдардың күшімен Самарқандта медреселер тұрғызды",
- деп жазды. Оған Жалаңтөстің сол жорықтары негізінен әлгіде аталған
Хожамқүлибек Балхидың 1722-1725 жылдар арасында жазған "Тарихи Кыпшақи" деп
аталатын еңбегінде де баяндалған. Надримүхаммед ханға наразы болған өзбек
феодалдары оны хандықтан түсіріп, оның орнына 1645 жылы оның үлкен ұлы
Абдулазизді хан кояды.
Ұлы моғолдарға қарсы күресуге өз күші жетпейтінін түсінген Абдуләзиз хан
және басқа да өзбек шонжалары Ташкент, Самарқанд айналасындагы қазақ
сұлтандарынан көмек сұрайды. Ақырында бір лек (100 мың) қазақ жасағымен
толықтырылған үлкен қолмен Абдуләзиз хан мен Жалаңтөс батыр жорыққа шығып,
ұлы Моғолдар әскерін қырғынға ұшыратып қуады. Көп тұтқын және олжа қолға
түседі. Міне, осы жорықта Жалаңтөс батырдың қолбасшылык қабілеті, ерлігі
айрықша көзге түседі.
"Жалаңтөс Коқанға барып ханын тақтан түсіріп, Ақша деген ағасын хан
қойыпты" деген де сөз бар. Өзбек тарихшысы Абдураимов өзінің 1966 жылы
баспадан шыққан "Бұқара хандығындағы аграрлық қатынастар тарихы" деген
кітабының 117 бетінде Надримүхаммед ханға наразы болған өзбек феодалдары
бір қазақ сұлтанын Ходжентте хан деп жариялады деген мәлімет келтірген. Бұл
адам сол кезде Бұхара хандығына белгілі, беделді әскербасы
20
Самарқанд аймағының билеушісі Жалаңтөс батырдың туған атасы Ақша болуы да
ғажап емес.
Жалаңтөс баһадур 1656 жылы 80 жасында дүниеден қайтқан. Денесі Самарқанға
жақын Дағбид қыстағына өзі пір тұтқан Мактым Ағзам әулие бейітінің қасына
жерленген. Жалаңтөс баһадурдің әскери қолбасшылық қызметі, ұзақ жылдар
Самарқанды билеген кездегі ақыл, нақыл, билік сөздері қазақ арасында көп
тарала қоймаған. Ал, Өзбекстан тарихы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz