Тыныс алу мүшелеріне әсер етуші дәрілік заттар
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ...4
ІІІ Негізгі бөлім
3.1 Жоғары тыныс жолдары аурулары ... ... ... ..6
3.2 Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруларын емдеу үшін қолданылатын дәрілік өсімдіктер ... ... .16
3.3 Тыныс алу орталығының аналептиктері ... ... 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ..27
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ..29
ІІ. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ...4
ІІІ Негізгі бөлім
3.1 Жоғары тыныс жолдары аурулары ... ... ... ..6
3.2 Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруларын емдеу үшін қолданылатын дәрілік өсімдіктер ... ... .16
3.3 Тыныс алу орталығының аналептиктері ... ... 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ..27
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ..29
Адам мен жануарлардың ортасында әртүрлі ауруларды қоздыратын микроорганизмдер кең таралған. Қазіргі күнде осындай қоздырғыштардың 1000-нан астам түрі белгілі. Ауруларды қоздыратын микроорганизмдердің тобына қарапайымдылар, бактериялар, спирохеталар. рикетсиялар, вирустар, саңырауқұлактар кіреді. Ауруларды қоздыратын микроорганизмдермен күресу үшін әр түрлі дәрілік препараттарды пайдаланады. Бұл препараттар келесі топтарға жатады:
залалсыздандырған заттар - ортадағы зиянды микроорганизмдерді жояды;
антисептикалык заттар - адамға енген аурудың қоздырғышына әсер етеді;
химиотерапевтік заттар - адам мен жануарлар ағзасының жұқпалы аурулардың қоздырғыштарының және ісік жасушаларының тіршілігін тежейді, ал микроорганизмдердің негізгі процестеріне әсер етпейді.
Дәрілік препараттарды қолданып ауруларды емдеу химиотерапия деп аталады. Химиотерапияның негізгі кезендері: 1909 ж. сальварсан деген бірінші химиялық препарат ауруды емдеу үшін ұсынылды. 1935 ж. сульфамидтік препараттарды, 1942 ж. антибиотиктерді, 1945-1950 жж. туберкулезға қарсы әсер ететін химиялық заттарды, 50-ші жылдардан бастап ісіктерді емдеу үшін химиялық заттарды клиникада кеңінен пайдаланатын болды.
залалсыздандырған заттар - ортадағы зиянды микроорганизмдерді жояды;
антисептикалык заттар - адамға енген аурудың қоздырғышына әсер етеді;
химиотерапевтік заттар - адам мен жануарлар ағзасының жұқпалы аурулардың қоздырғыштарының және ісік жасушаларының тіршілігін тежейді, ал микроорганизмдердің негізгі процестеріне әсер етпейді.
Дәрілік препараттарды қолданып ауруларды емдеу химиотерапия деп аталады. Химиотерапияның негізгі кезендері: 1909 ж. сальварсан деген бірінші химиялық препарат ауруды емдеу үшін ұсынылды. 1935 ж. сульфамидтік препараттарды, 1942 ж. антибиотиктерді, 1945-1950 жж. туберкулезға қарсы әсер ететін химиялық заттарды, 50-ші жылдардан бастап ісіктерді емдеу үшін химиялық заттарды клиникада кеңінен пайдаланатын болды.
1. А. Б. Левин (Аудармашылар Ә.Ермаханов, Ә.Жұмашев) Мал шаруашылығы негіздері.-Алматы, 1985.
2. А. Бұлашев Ветеринария негіздері.-Фолиант.-Астана.-2009
3. Ғ. Абсатиров, Т. Боранбаева Ветеринариялық микробиология.-Астана.-Фолиант.-2009
4. Е. Демеуғалиев Мал азықтандыру.-Алматы.-2000
5. Ж. І. Қазиев , Ветеринариялық рентгенология.-Алматы.-2011
6. Ж. С. Кіркімбаева, Қ. Б. Орынтаев Малдың жұқпалы ауруларын бактериялық балау.-Алматы.-Нұр принт.-2011
7. Ж. Мырзабеков, П. Ибрагимов Ветеринариялық гигиена.-Алматы.-Білім.-2005
8. Ж. Керімбеков, А. Төреханов, Д. Найманов, Ш. Дәленов, Н. Жазылбеков Ірі қара шаруашылығы.-Алматы: Триумф-Т, 2006.
9. Жануарлар ауруларының клиникалық диагностикасы.-Алматы.-2007
10. Зоотехния негіздері. Оқулық. –Астана: Фолиант, 2007.-456 б.
11. И. Д. Медведев Физические методы лечения животных. М.-2001
12. Қожабаев, М. Ш. Қаратаев Жануарлардың ішкі жұқпалы емес аурулары. Шымкент.-2000
13. М. А. Молдағалиев, Ө. К. Есқожаев , Н. А. Заманбеков Жануарлар ішкі аурулары.-Алматы.-«Нур-Принт».-2009
14. М. М. Тойшибеков Е. Е. Ертаев Генетика и биотехнология животных.-Алматы, Ғылым, 1995. Т.1.
15. Н. Омарқожаұлы , Б.Р.Әкімбеков Мал шаруашылығы: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007.-424 б.
16. Н. Омарқожаұлы Р.Шуркин Мал шаруашылығы практикумы.-Астана, 2007.Қ. Н. Бегімбеков, А. Ә. Төреханов , Ә. Байжұманов Мал өсіру және селекция / Оқулық.-Алматы: Бастау, 2006.-592 б.
17. Н. А. Заманбеков, А. А. Байниязов, Фитофармакология.-Алматы.-2009
18. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.-Алматы.-2002.-4 том.
19. Қ. Б. Орынтаев Д.Е., Арзымбетов Зардапты анаэробтар тудыратын инфекциялық аурулар.- Алматы.-2011
20. Т. Нәсіпбаев Жануарлар физиологиясы.-Алматы.-Қайнар.-1995
21. Т. Нәсіпбаев, Жануарлар физиологиясы.-Ғылым.-2005
22. Індеттану және микробиология негіздері.-Алматы.-1993
23. Фармакология.- Алматы.-«Агроуниверситет».- 2011
2. А. Бұлашев Ветеринария негіздері.-Фолиант.-Астана.-2009
3. Ғ. Абсатиров, Т. Боранбаева Ветеринариялық микробиология.-Астана.-Фолиант.-2009
4. Е. Демеуғалиев Мал азықтандыру.-Алматы.-2000
5. Ж. І. Қазиев , Ветеринариялық рентгенология.-Алматы.-2011
6. Ж. С. Кіркімбаева, Қ. Б. Орынтаев Малдың жұқпалы ауруларын бактериялық балау.-Алматы.-Нұр принт.-2011
7. Ж. Мырзабеков, П. Ибрагимов Ветеринариялық гигиена.-Алматы.-Білім.-2005
8. Ж. Керімбеков, А. Төреханов, Д. Найманов, Ш. Дәленов, Н. Жазылбеков Ірі қара шаруашылығы.-Алматы: Триумф-Т, 2006.
9. Жануарлар ауруларының клиникалық диагностикасы.-Алматы.-2007
10. Зоотехния негіздері. Оқулық. –Астана: Фолиант, 2007.-456 б.
11. И. Д. Медведев Физические методы лечения животных. М.-2001
12. Қожабаев, М. Ш. Қаратаев Жануарлардың ішкі жұқпалы емес аурулары. Шымкент.-2000
13. М. А. Молдағалиев, Ө. К. Есқожаев , Н. А. Заманбеков Жануарлар ішкі аурулары.-Алматы.-«Нур-Принт».-2009
14. М. М. Тойшибеков Е. Е. Ертаев Генетика и биотехнология животных.-Алматы, Ғылым, 1995. Т.1.
15. Н. Омарқожаұлы , Б.Р.Әкімбеков Мал шаруашылығы: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007.-424 б.
16. Н. Омарқожаұлы Р.Шуркин Мал шаруашылығы практикумы.-Астана, 2007.Қ. Н. Бегімбеков, А. Ә. Төреханов , Ә. Байжұманов Мал өсіру және селекция / Оқулық.-Алматы: Бастау, 2006.-592 б.
17. Н. А. Заманбеков, А. А. Байниязов, Фитофармакология.-Алматы.-2009
18. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.-Алматы.-2002.-4 том.
19. Қ. Б. Орынтаев Д.Е., Арзымбетов Зардапты анаэробтар тудыратын инфекциялық аурулар.- Алматы.-2011
20. Т. Нәсіпбаев Жануарлар физиологиясы.-Алматы.-Қайнар.-1995
21. Т. Нәсіпбаев, Жануарлар физиологиясы.-Ғылым.-2005
22. Індеттану және микробиология негіздері.-Алматы.-1993
23. Фармакология.- Алматы.-«Агроуниверситет».- 2011
Аннотация
Фармакология, токсикология және токсикологиялық талдау пәнінен
жазылған Тыныс алу мүшелеріне әсер етуші дәрілік заттар атты курстық
жұмысым 29 беттен тұрады.
Курстық жұмыста кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі қамтылған.
Жоспар:
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..4
ІІІ Негізгі бөлім
3.1 Жоғары тыныс жолдары
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
3.2 Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруларын емдеу үшін қолданылатын
дәрілік
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
3.3 Тыныс алу орталығының
аналептиктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
І. Кіріспе.
Адам мен жануарлардың ортасында әртүрлі ауруларды қоздыратын
микроорганизмдер кең таралған. Қазіргі күнде осындай қоздырғыштардың 1000-
нан астам түрі белгілі. Ауруларды қоздыратын микроорганизмдердің тобына
қарапайымдылар, бактериялар, спирохеталар. рикетсиялар, вирустар,
саңырауқұлактар кіреді. Ауруларды қоздыратын микроорганизмдермен күресу
үшін әр түрлі дәрілік препараттарды пайдаланады. Бұл препараттар келесі
топтарға жатады:
➢ залалсыздандырған заттар - ортадағы зиянды микроорганизмдерді жояды;
➢ антисептикалык заттар - адамға енген аурудың қоздырғышына әсер етеді;
➢ химиотерапевтік заттар - адам мен жануарлар ағзасының жұқпалы
аурулардың қоздырғыштарының және ісік жасушаларының тіршілігін
тежейді, ал микроорганизмдердің негізгі процестеріне әсер етпейді.
Дәрілік препараттарды қолданып ауруларды емдеу химиотерапия деп
аталады. Химиотерапияның негізгі кезендері: 1909 ж. сальварсан деген
бірінші химиялық препарат ауруды емдеу үшін ұсынылды. 1935 ж. сульфамидтік
препараттарды, 1942 ж. антибиотиктерді, 1945-1950 жж. туберкулезға қарсы
әсер ететін химиялық заттарды, 50-ші жылдардан бастап ісіктерді емдеу үшін
химиялық заттарды клиникада кеңінен пайдаланатын болды.
Химиялық заттар бактерияларға, вирустарға, саңырауқұлақтарға,
ісіктерге әсер етеді, бактерицидтік және бактериостатикалық топқа бөлінеді.
Бактерицидтік заттар микроорганизмнің тез өлуіне себеп болады.
микроорганизмдердің цитоплазмалық ақуыздарын өзгертеді, ақуыз молекуласы
олардың әсерінен қайтымсыз денатурацияланады. Бұл заттардың әсерінің
ерекшелігі болмайды, әр түрлі микроорганизмдерге әсер етеді. Бактерицидтік
заттар адам ақуыздарымен де әрекеттеседі, сондықтан олардың әсерінен адам
ағзасының ұлпалары да зақымдануы мүмкін. Бактерицидтік заттарды дезинфекция
үшін пайдаланады.
Бактериостатикалық заттар микроорганизмнің биохимиялық процестеріне
әсер етеді, олардың дамуы мен өсуін тежейді. Микроорганизмдердің өсуі мен
ұрпақтануы үшін қолайсыз жағдай туады. Бактериостатикалық зат белгілі бір
микробтың түріне ғана өзінің әсерін көрсетеді, себебі әр түрлі микробтардың
зат алмасу процестерінде айырмашылығы табылған. Бактериостатикалық заттың
әсерінен адам ұлпалары зақымданбайды.
Адам мен жануарлардағы жұқпалы ауруларды емдеу үшін кең пайдаланатын
заттардың тобына антибиотиктер жатады. Бірінші рет антибиотик препараты
екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында қолданбалы пайдаланылды. Сол уақыттан
химиятерапия тарихында жаңа кезең басталды
ІІ. Әдебиетке шолу
Тақырып бойынша қарастырылған төмендегі әдебиеттерге шолу жасадым: Ж.
Шоқыбаевтың Химиялық препаратты мал шаруашылығында қолдану кітабында мал
шаруашылығына зиян келтірілген насекомдарға, мал ауруларына, ішек
құрттарына қарсы қолданылатын химиялық препараттар жайлы жан-жақты сөз
болады.
Қ. Б. Орынтаев Д. Е, Арзымбетов Зардапты анаэробтар тудыратын
инфекциялық аурулар оқу құралында анаэробтардың морфологиялық және
физиологиялық ерекшеліктері мен оларды өсіру ерекшеліктері туралы
мәліметтер келтірілген. Ауылшаруашылық жануарларының кейбір инфекциялық
ауруларына сипаттама берілген, қоздырушылардың биологиялық қасиеттері,
зертханалық әне ажыратып балау әдістері дәйектелген.
Ғ. Абсатиров, Т. Боранбаева Ветеринариялық микробиология практикумында
жануарлардың жұқпалы ауруларын зертханалық жағдайда анықтау әдістері
қарастрылған. Зертханалық – тәжірибелік сабақтар өткізу барысында
пайдаланылған қажетті құрал-жабдықтар мен жұқпалы аурулардың
қоздырушыларының морфологиялық, бактериологиялық, биохимиялық,
серологиялық, патогендік қасиеттерін анықтау тәсілдері жазылған.
Н. А. Заманбеков А. А. Байниязов Фитофармакология оқулығының жалпы
бөлімінде дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамы, химиялық құрамының
өзгергіштігі, фармакологиялық белсенді заттар, дәрілік өсімдіктерді
іздестіру, олардың қоры, тиімді пайдалану, дәрілік өсімдіктердің
шикізаттарына дәрілерді дайындау әдістері және дайындау процесінің
негіздері туралы мәліметтер толығымен айтылады. Арнайы бөлімінде жекелеген
дәрілік өсімдіктердің малдың әртүрлі ауруларына қарсы әсер етуі жан жақты
жазылған.
Ж. І. Қазиев Ветеринариялық рентгенология оқулығында жануарлардың
ауруларын алдын алуда және дәл анықтап балауда кеңінен қолдануы туралы
баяндалады. Бұл оқулықта рентген физикасы, рентген техникасы мен рентген
сәулесінің көмегімен жүргізілетін тәсілдерді пайдаланыа, жануарларды
зерттеу жолдары жазылған.
Жануарлар ауруларының клиникалық диагностикасы оқулығында жануарлар
мен құстардың ауруларын анықтау үшін уақыт талабына сай келетін клиникалық,
лабораториялық, арнайы зерттеу әдістері келтіріліп, оларды іс жүзінде
қолданудың нәтижесінде дұрыс диагноз қою жолдары және малды диспансерлеу
негіздері баяндалған. Оқулық Ветеринариялық медицина және Ветринариялық
санитария мамандықтары бойынша жоғары оқу орындарының студенттері мен
малдәрігерлік мамандарына арналған. Пікір жазған ветеринария ғылымдарының
докторы, профессор Қожанов К. Н.
Ж. С. Кіркімбаева, Қ. Б. Орынтаев Малдың жұқпалы ауруларын балау
оқулығында жануарлардың жұқпалы ауру қоздырушыларын морфологиялық,
тинкториялдық, өсінділік, биохимиялық, антигендік және патогендік
қасиеттері бойынша ажырату әдістемелері берілген
Фармакология оқулығы екі бөлімнен тұрады: жалпы фармакология және жеке
фармакология. Жалпы фармакология дәрілік заттар әсерінің жалпы
заңдылықтары, олардың фармадинамикасы мен фармакокинетикасы, әсер ету
механизмдері, әсер ету түрлері, дәрілік заттардың организмдегі
биотранформациясы, егу, бөліну жолдары және басқа да мәселелері айтылады.
Жеке фармакологияда әрбір жеке дәрілік заттың жоғарыда аталғандардан басқа
физикалық, химиялық қасиеттері, әсер ету ерекшеліктері жан-жақты, егжей-
тегжейлі сөз болады.
М. А. Молдағалиев, Ө. К. Есқожаев, Н. А. Заманбеков Жануарлар ішкі
аурулары оқулығында жануарлар мен құс терісі бағалы аңдардың ішкі аурулары
толығымен қамтылған. Жануарлар ауруларын диагностикалау, емдеу мен
сақтандырудың заман талабына сай әдістері келтірілген.
Б. Т. Толысбаев, Р. Ж. Мықтыбаева Ветеринариялық санитарлық
микробиология оқулығында микробиология ғылымының даму кезеңдерін,
санитриялық микробиологияның міндеттерімен санитарлық биологиялық
лабораториялар және бес бөлімнен тұратынын жазып көрсеткен.
С. Қ. Шәуенов Зоотехника негіздері кітабында морфология мен
физиология мал шаруашылығындағы зоогигиенасы берілген. Деректемедегі
суреттер сол әдебиеттерден алынған, соңында тіршіліктануға байланысты
қазақша-орысша және орысша-қазақша сөздік те бар.
К. Қожановтың Жиі кездесетін төл аурулары және оларды емдеу әдістері
оқулығында малда кездесетін ауруларды анықтау, сақтандыру шаралары,
комплексті түрде емдеу әдісі туралы баяндалады.
Ветеринария негіздері кітабында профессор А. Қ. Бұлашев мал
организміндегі физиологиялық процесстердің өту ерекшеліктері, анықталған
ауруларға ем шаралар жасау баяндалады.
Б. Қ. Ілиясовтың Алғашқы ветеринариялық жәрдем кітабында мал мен
жануарларды бекемдеу, ветеринарияда қолданылатын дәрі-дәрмектар, мал
ауруларына көрсетілген алғашқы ветеринариялық жәрдем туралы жазылған.
Медициналық және ветеринариялық биотехнология атты оқу құралы ҚазҰУ-
дың биология факультетінде автор оқитын дәрістер материалдарының негізінде
жазылған. Оқу құралында медицина мен ветеринарияда пайдаланылатын заттардың
құрылымы, қасиеттері, қызметі, иммундық жүйенің құрылысы, негізгі
элементтері туралы жалпы түсініктер берілген. Антибиотиктер, гормондар,
дәрілік белоктық препараттар мен вакциналарды алудың биотехнологиялық
тәсілдері келтірілген. Молекулалық диагностика мен молекулалық емдеу
әдістері қарастырылған.
ІІІ Негізгі бөлім
3.1 Жоғары тыныс жолдары аурулары
Тыныстану жүйесі ауруларын тудыратын көптеген себептерді негізгі екі
топқа бөледі: малдарды күту мен азықтандыру технологиясы бұзылуларынан
организмнің сыртқы әсерлерге қарсылық күшінің төмендеуі (уыз еметін және
сүтпен қореқтенетін кезеңдерде азықтандыру мөлшерлерін сақтамау, ыстықтық-
ылғал тәртібінің бұзылуы, салқын тигізу, ауаның шаңдануы немесе газданып
кетуі, серуендетпеу т.б.) және микроорганизмдер әсері.
Тыныстану жүйесі ауруларын дұрыс және дер кезінде анықтап, оларға
нәтижелі ем қолданып, алдын ала сақтандыру шараларын ұйымдастыру үшін тыныс
жолдары мен өкпенің атқаратын әр алуан қызметтерінің физиологиялық мәнін
анық түсіне білу керек. Тыныстану ағзалары жүйке жүйесі, қан және лимфа
арқылы организмдегі барлық жүйелермен өте тығыз байланыста. Тыныстану
ағзалары дерттелінсе, жүрек қан-тамыр; азық қорыту, несеп шығару және басқа
да жүйелердің қызметтері өзгереді. Тыныстану ағзалары ауырса, өкпелерге
ауаның аз келуінен алмасуы нашарлап, ентігу пайда болады. Ауа алмасуы
бұзылғанда өкпе қызметінің кемістік белгілері үш түрлі дәрежеде өтеді: 1-
ентігу, малға ауыр жұмыс істегеннен кейін ғана пайда болады; 2 -ентігу,
малға аздап болса да салмақ түсіргеннен кейін де байқалынады; 3 - ентігу,
жұмыс істемей тыныштық күйінде тұрса да тұрақты естіліп тұрады. Өкпелер
кемістіктері бірінші және екінші дәрежелерінде өтсе, газ алмасуының
бұзылғандығы онша сезілмей, кемістігі өтелініп, оттегінің жетіспеушілігі
байқалмайды. Өкпелер кемістіктері үшінші дәрежеде өтсе, ұлпаларда ауаның
жеткіліксіздігі (гипоксия) басталады, яғни қан мен ұлпалардың оттегімен
қанығулары төмендейді, осы құбылыстардың сырт белгілері ретінде малда жалпы
әлсіздік пайда болып, көрнекті кілегейлі қабықтары көгереді; бұл
кемістіктер малды талмаға душар етіп (коматозды жағдайға) өлімге әкеліп
соқтыруы мүмкін.
Малдың жас шамалары мен түрлеріне байланысты өтетін тыныстану жүйесі
ауруларының кейбір ерекшеліктерін есепке алған жөн. Төлдерде тыныстану
жүйесі аурулары айқын белгілермен өтіп, көбінесе өлім-жітіммен аяқталады.
Тақ тұяқты малдарда өкпе қабынулары, ағзалардың морфологиялық құрылысының
ерекшеліктеріне байланысты, ылғи да кең таралып тез өтуімен сипатталады
(альвеолар беттерінің үлкендігі, қылта-мыршалардың көпшілігі, өкпелердің
бөліктік кесіндіге бөлінбеуі, дәнекер және шеміршекті ұлпалардың жақсы
жетілмеуі т.б.). Тыныстану жүйесі ауруларын, анатомиялық принципке негіз
деп, екі топқа бөледі (бөліну жеке таблицада келтірілген). Олар тыныс
жолдарының ауруларына (танау қуыстарының қабынулары, гаймор қуыстарының
қабынулары, сірі қабықтардың қуыстарына ауаның толуы, сірі қабықтардың
қуысына сары судың жиналуы, өкпені ауаның кернеуі) бөлінеді.
Ринит (Rhinitis) - танаулардың кілегейлі қабықтарының қабынуылары.
Танау қабынулары қабынбаның сипаттарына байланысты кілегейлі
қабығы бетінің қабынуына (катаральный), фибриннің кілегейлі қабығына
жиналып қабаттануына (крупозный) және бездердің қабынуына (фолликулярный);
өтуіне байланысты –жіті және созылмалы; пайда болуына байланысты - негізгі
және туындаған түрлерге бөлінеді. Бұл аурумен малдың дерлік барлық түрлері
ауырады, әсіресе төлдердің арасында жиі кездеседі. Мал көбінесе катаральді
қабынумен ауырады, крупозды және фолликулярлы қабынулар сиректеу кездеседі,
ал кездескен жағдайларда жылқыларда болады.
Себептері. Танаудың қабынуларына малды күту мең азықтандыру тәртібінің
бұзылулары себепкер болады. Шошқалар мен ірі қара малдарда танаудың
қабынулары, көп жағдайларда, механикалық, ыстық-суықтың немесе химиялық
қоздырғыштардың әсер етулерінен пайда болады (құрғақ азықтарды жегенде
көтерілген шаңмен тыныстану, аммиакпен қаныққан ауамен не ыстық бумен
тыныстану, ыстық азықты суытпай жегізу, аммиак ерітіндісімен өңделінген
сүрлем шөптерді тез арада жегізу т.б.). Ал қой мен жылқыда танаудың
қабынулары, күннің ыстық кезінде шаң жолдармен топтап айдағаннан пайда
болады.
Танаудың қабынуларына салқын тию де себепкер болуы мүмкін (жел өті,
ылғалдылық т.б.). Танаудың крупозды және фолликулярлы түрлерде
қабынуларында қоздырғыш микроорганизмдер (стрептококктар, стафилококктар,
вирустар) және организмнің сезімталдық қабілетінің күшеюі (аллергия) аса
маңызды орын алады.
Танау қабынуларын бейімдейтін жағдайлар - азықтың құнарсыздығы, атап
айтқанда, рациондағы каротиннің не ретинолдың аздығы, мал қораларының
ластануы (ауадағы бактериялардың қалыптан тыс көбейіп кетуі т.б.). Танаудың
туындаған түрде қабынулары басқа індетті, құрт немесе жұқпалы емес
аурулардың асқынуларынан пайда болады.
Дамуы. Танаудың кілегейлі қабықтарының қабынулары танау жолдарын
ісіндіріп, экссудатқа толтырады, сөйтіп ауаның өтуіне кедергі жасайды да,
тыныстану кемістіктерін туғызады. Қабынудан бұзылған зат алмасуының
қалдықтары мен өрбіген микробтар уыттары қан мен лимфаға сіңіп, организмді
уландырады, жалпы жабырқандырып қызуын көтереді. Себептерін жойып ем
қолданбаса, қабынулар көршілес орналасқан косалқы қуыстарға, жұтқыншақ пен
көмейге ауысып жайылып кетуі мүмкін.
Симптомдары. Танаудың кілегейлі кабықтары беттерінің қабынулары жіті түрде
өтсе, малда аздаған ғана жабырқаушылықтың белгілері байқалады, дене қызуы
қалыпты шама төңірегінде болып не 0,5-10С дейін ғана көтеріледі, азыққа
деген зауқы көп өзгермейді не аздап қана төмендейді. Мал пысқырынады.
Емі. Фермада, танаулары қабынған ауру малдар пайда бола бастаса оларды
тудырған, не себепкер болған жағдайларды жоюға әрекет жасайды. Көңілді,
әсіресе қорадағы ыстықтық-ылғалдылық тәртібін сақтауға, жел өтін туғызбауға
бөледі, малдардың астын төсенішпен қамтамасыз етіп, ауадағы жиналған артық
аммиакты және күкіртті сүтекті азайтуға шаралар қолданады. Шаң басқан, не
өткір иісті азықтарды бермейді. Азықтарды аммиакты сумен өңдеу ережелерінін
қатал сақталуын қадағалайды. Танаулардың кілегейлі қабықтары талаурана
қабынғанда танау қуыстарын 0,25 %-ды новокаин, 3 %-ды бор қышқылы, 5 %-ды
натрийдің бикарбонат ерітінділерімен немесе өсімдік майына дайындалған 2 %-
ды ментол ерітінділерімен жуып-шаяды. Экссудаттың кепкен қабығын аталынған
ертінділердің біреумен мақтаны дымқылдап алып тастайды. Танаудың қабынуының
бастапқы кезеңінде танау қуыстарына кезекпе-кезек майдаланған стрептоцид,
норсульфазол, сульфадимезин, этазол не висмут нитратының ұнтақтарын үрлеп
енгізеді. Қабыну созылмалы түрде өтсе танау жолдарын бір апта бойы
тәулігіне бір реттен 1 %-ды күміс нитраты ертіндісімен не хлорлы цинкпен
жуып-шайып тұрады. Итке пипеткамен танауына 1 %-ды минтолдың майдағы
ерітіндісін тамызады. Қабыну крупозды не фолликулярлы түрде өтетін болса,
онда танаулардың өздерін емдеумен қатар бір дүркін антибиотиктер мен
сульфаниламидтерді қолданған жөн. Егерде ринит инфекциялык және инвазиялық
аурулардан болған болса, онда дәрі-дәрмектермен емдеуден бөлек осы
аурулармен тиісті күресу шараларын жүргізеді. Сақтандырудың мағынасы
малдарды өсіру технологиясын, күтім және азықтандырудың ережелерін қатал
сақтауды талап етеді. Көңілді, әсіресе кілегей қабықтарын тітіркендіретін
себептерді (шаң-тозаң, ыстық ауа, өткір иісті азықтар, аммиак, көп жиналған
ауа т.б.) азайтуға көбірек көңіл бөледі. Жоғарғы жақ қуыстарының кілегейлі
қабықтары қабынуы (Гайморит-Hiqhmoritis) және маңдай қуысының қабынуы
(Фронтит-Frontitis) сирек кездеседі, ал кездескен жағдайда басқа аурулардың
зардабынан пайда болады.
Себептері. Қосалқы қуыстардың кілегейлі қабықтары, айналасындағы
жағалай жалғасып жатқан ағзалар - танаулар, бет сүйектері, тіс, көмей және
жұтқыншақ дерттенгенде, олардан таралған ауру қоздырғыштары (микробтар)
қабындырады. Суық тию және А витаминінің жеткіліксіздігі аурудың дамуына
себепкер болады.
Дамуы. Қосалқы қуыстарға түрлі экссудаттың (катаральді, қоймалжың-
іріңді т.б.) жиналуына байланысты денеге қабынба уыттары тарап, тыныстану,
азық қорыту, қан айналу жүйелері қызметтерін бұзады.
Симптомдары. Қабынбалардың екеуі де, көбінесе созылмалы түрде өтеді
және ылғида сыңар жақтары ғана дерттелінеді. Зақымдану дәрежесіне
байланысты ауру малдар жабығады, мазасызданады, азыққа тәбеті тартпайды,
өнімділігі және жұмысқа қабілеттілігі нашарлайды, дене қызуы қалыпты
шаманың жоғарғы көрсеткіштер деңгейінде болады не аздап көтеріледі. Бір жақ
танауынан қоймалжың, ірінді өткір, сасық иісті ақпалар ағады. Ақпа мал
басын еңкейткенде көбейе түседі. Гаймор және маңдай қуыстарын қолмен
басқанда малдар ауырсынып мазасызданады. Балғашықпен тықылдатқанда анық
естілетін ашық дүңкіл дыбыстың орнына бәсеңденген күңгірт дыбыс естіледі.
Кей жағдайларда әсіресе қабынулар созылмалы түрде өткенде қосалқы қуыстар
тұсындағы сүйектердің пішін үйлесімдері өзгеріп кетеді.
Балау. Ауруға тән сырт белгілеріне негізделеді. Емі: Қосалқы қуыстар
қабықтарының қабынуын жоюға бағытталады. Ауру жіті өткен жағдайда
қолданатын емнен жақсы нәтиже алу үшін аурудың бастапқы кезеңінде оны
тудырған себептерді жойған жөн. Созылмалы түрде өтетін қабынуда хирургиялық
ем қолданылады: жақ және маңдай қуыстарын, жылқыларда болатын ауалы
қапшықтарын теседі. Тескен тесіктер арқылы жиналған экссудатты сыртқа
шығарып, қуыстарды бірнеше қайтара микробтарға қарсы қолданылатын
дәрілермеи 0,2 %-ды этакридин ерітіндісімен жуып-шаяды. Осы әрекеттермен
қатар бір дүркін антибиотиктер және сульфаниламид препараттарымен емдейді.
Аэроцистит (Catarrhus sacci aerophoqi) - жылқыда ауа қапшықтарының
катаральды қабынуы. Ауру ауалы қапшықтардың кілегейлі қабықтарының
талаурана (катаральді) немесе талаурана (катаральді) іріңді қабынуымен және
ауа қапшықтары қуысына экссудаттың жиналуымен сипатталады.
Себептері. Ауру ылғи да, қосалқы ретінде жұтқыншақ және шықшыт бездері
(паротит) қабынғанда ауру қоздырғыштарының, оларды жалғастырып тұратын,
Евстахиев өзекшесі арқылы таралғандығынан пайда болады. Аурудың пайда
болуына ауа қапшықтары тұстарының ұрылып зақымдалуы не өткір заттар мен
тесілуі себепкер болады.
Симптомдары. Ауру жіті және созылмалы түрде өтеді. Жіті түрде өткенде
ауру мал жабығады, азыққа тәбеті төмендейді, ауырсынады, ауалы қапшықтардың
тұсы домбығып ісінеді, басын көтеріп ұстап, мойнын созып тұрады. Созылмалы
түрде өткенде ылғи танау тесіктерінің бір жағынан қоймалжың кілегейлі-
іріңді, көбінесе сасық иісті ақпа ағып тұрады. Басын еңкейткенде не
қапшықтар тұсын басқанда ақпа көбейе түседі. Ауалы қапшықтардың қабынуы
ылғи да сыңар түрде өтеді. Қапшық қуысына экссудат көп жиналған кезде қатты
ентікпе пайда болады. Жиналған экссудатты қуыс ине арқылы сыртқа шығарса,
ентікпе басылады.
Емі. Антибиотиктер енгізеді. Қабыну созылмалы түрде өтсе, хирургиялық
ем қолданады. Қапшықты тесіп микробтарға қарсы қолданатын дәрілермен ішін
жуып-шаяды.
Сақтандыру. Жылқыларды желке тұсының ұрынуынан, жарақаттануынан
сақтайды. Ринитті, гайморитті, фронтитті, фарингитті, құлақ маңы, безінің
қабынуын дер кезінде емдейді.
Ларингит (Larynqitis) - көмей кілегей қабығының қабынуы. Пайда болу
себептеріне байланысты өздігінен және туындаған, өту барысы бойынша жіті
және созылмалы, экссудаттың сипаты бойынша катаральді және крупозды
(фибринді) түрлеріне бөлінеді. Катаральді (шырышты қабының) қабыну
малдардың дерлік барлық түрлерінде де кездесе береді, ал крупозды қабыну
сирек кездеседі, кездескен жағдайдың өзінде көбінесе жылқылар арасында ғана
байқалады.
Себептері. Өздігінен пайда болатын көмей қабынуы Малдарды азықтандыру
және күту технологиясының бұзылғандығынан болады. Ауруды 150 тікелей
тудыратын себептер де біршама бар, олар: суыққа шалдықтыру, көмей кілегей
қабықтарына тітіркендіргіштердің әсер етуі, ірі қара малды тастай суық
сумен суғару, шошқаларды ыстықтай азықтандыру, көп мезгіл тітіркендіргіш
газдармен, шаң-тозаңды ауамен тыныс алдыру. Малдарды спирт-сыра
қайнату өндірісі қалдықтарымен азықтандыруға организмді бірте-бірте
үйретпей, аяқ асты көшіру жаппай ауруға ұшыратады. Көмей қабынуы малдарға
дәрілерді аузы арқылы күштеп бергенде не өңешке зонд енгізгенде де пайда
болуы мүмкін. Крупозды қабыну көмей кілегей қабықтарына күшті
тітіркендіргіштердің әсер етуінен (аммиак, қышқылдар, сілтілер, ыстык
түтін, қызып тұрған малдарға суық ауамен тыныс алдыру т.б.) дамиды. Ауруды
тудыруға малдарды бағып-күтуді нәзіктендіру және ретинолдың жеткіліксіздігі
бейімдейді. Көмейдің қосымша туындаған түрдегі қабынуы басқа аурулардың
асқынғандығының белгілері ретінде пайда болады. Крупозды қабынудың дамуына
қоздырғыш микроорганизмдер мен дененің аллергиялық күйінің әсері көп.
Дамуы. Қабыну көмейдің кілегей қабықтарын ісіндіріп, қуысына
экссудатты жинағандықтан оның саңлауы тарылып тыныстану процесін
қиындатады. Егер, ауруды тудырған себептерді жоймаса не тиісті ем
қолданбаса, ауаның жеткіліксіздігінен және қабынба қалдықтарымен дененің
улануынан малдар тұншығып өліп қалуы мүмкін.
Симптомдары. Көмей катаральді түрде кабынғанда аурудың жалпы күй-жайы
көп өзгермейді не аздаған ғана жабырқағандық байқалады, азыққа деген тәбеті
де бірқалыпты, аздап төмендеуі мүмкін, дене қызуы қалыпты шама деңгейінде
болады, не аздап қана көтеріледі (субфебрильді). Жылқылар мен ірі қара
малдар мойындарын созып, бастарын еңкейтіңкіреп ұстайды. Көмей тұсын
сипағанда, тез қимыл жасағанда аурудың бастапқы күндері құрғақ жөтел пайда
болады, кейінірек ол қақырықты күркіл жөтелге айналады. Крупозды қабынғанда
жалпы жабырқағандық белгілері айқын көрінеді, азыққа тәбеті жоқ, дене қызуы
1-2°С дейін көтеріледі, тыныс алысы ауырлап ысқырынып шығады, көмейді
қолмен басқанда қатты ауырсынады, көмейдің тұсы ісініп домбығады,
жөтелгенде фибрин талшықты қақырық түседі.
Балау. Аурудың тән белгілеріне негізделінеді. Көмейді ларингоскоп
арқылы көріп қабынбаның түрін анықтайды. Емі жан-жақты болу керек. Ауруды
тудыруға себепкер болған жағдайларды жояды. Малдарды таза, желдің өті жоқ,
қоңыр салқын, ылғалдылығы дұрыс қораларда ұстайды. Шаң-тозаңды, көмей
кілегей қабығын тітіркендіретін, өткір иісті азықтар бермейді. Жиналған
экссудаттан тазарту үшін жылытқан сұйық азықтармен бірге қақырық түсіретін
дәрілер береді: ас содасын, аммоний хлоридың (мүсэтір), терпингидрат,
ипекакуана, термопсис, калий йодиді, т.б. Жылқы мен ірі қара малын жылы
судың буымен тыныстандырған (ингаляция) жақсы нәтиже береді. Көмейдің тұсын
тәулігіне 2-3 рет грелкамен, Соллюкс лампасымен не инфраружбен жылытады.
Созылмалы түрде өткен қабынбаны асқындыру мақсатымен ірі қара малға, жылқы
және иттердің көмей қуысына 0,2 %-ды күміс нитратының не 5 %-ды протаргол
ерітінділерін енгізіп, сыртқы тұсын скипидармен сылайды. Көмей крупозды
түрде қабынғанда антибиотиктер не сульфаниламидтер қолданады, сыртқы тұсына
озокерит (балшық) тартады, диаметрия не УЖЖ-ті (ультра жоғарғы жиілікті)
тоқпен емдейді. Егер, көмей жедел түрде ісініп, тұншыға бастаса, дереу
кеңірдекті тесіп, оған тыныс түтігін (трахеотубус) орнатады. Аллергиялық
себептен туындаған ларингитте супрастин, тавегил, пипальфен тағайындайды.
Сақтандыру шаралары. Малдарға суық тигізбеуге, тыныстану жолдары
кілегейлі қабықтарын тітіркендіретін ыстық ауамен, шаң-тозаңмен жоне
түтінмен тыныс алдырмауға бағытталады.
Трахеит (Tracheitis) - кеңірдектің қабынуы көбінесе өздігінен емес,
көмейдің не бронхы қабынуларының асқынуынан пайда болады.
Себептері. Көмейді не бронхыны қабындыратын себептер кеңірдектің де
қабынуына әкеліп соқтырады. Жұмысқа пайдаланып жүрген малдар мен иттерде
кеңірдектің қабынуы оларға арналған жабдықтардың (қамыт, қарғы т.б.)
қиюласпауынан кеңірдекке қысым түсіруінен пайда болады.
Дамуы. Кеңірдектің кілегейлі қабығы қабынғандықтан мал ауырсынады,
жөтел пайда болады, тынысы тарылады, сөйтіп газ алмасу процестерін бұзады.
Қабынған кілегейлі қабық арқылы қабынба қалдықтары, уыттар қанға және
лимфаға таралып дене қызуын көтереді, сөйтіп жүрек-қантамыр және басқа да
жүйелердің қызметтерін бұзуы мүмкін.
Симптомдары. Кеңірдектің қабынуы көбінесе жіті түрде өтеді. Әдеттегі
түрде өткенде ауру жабығады, тыныс алуы қиындайды, ауырсынатын құрғақ жөтел
пайда болады, кеңірдекті қолмен сипағанда сезімталдығы күшейеді, жөтел
тудырады. Дене қызуы қалыпты шамада болады не аздап көтеріледі. Балау
негізгі сырт белгілеріне сүйенеді. Ауруды дербестеу. Ең алдымен індетті
ринотрахеитті және басқа да тыныс жолдарының вирустар қоздыратын
індеттерінен ажыратады.
Емі. Ауруды тудырған себептерді жояды. Сонан соң жан-жақты ем
қолданады: ас содасы не ментол араласқан жылы су буымен тыныс алдырады,
қақырық түсіретін дәрілерді аммоний хлоридін (мүсэтір), терпингидрат,
термопсис т.б. қолданады. Кеңірдек тұсын түрлі жылытқыштармен - грелкамен,
жылу шығаратын лампалармен, диатермиямен, УЖЖ-токтармен қыздырады.
Катаральді-іріңді қабынбада ірі малдарға скипидар, антибиотиктер, не
сульфаниламидтер араласқан жылы су буымен тыныс алдырады.
Бронхит (Bronchitis) - бронхтың кілегейлі қабығының қабынуы.
Кеңірдектің өкпеге енген тарамдарының, яғни бронх кілегей қабығының
қабынуы. Бұл дертпен малдардың дерлік барлық түрлері, әсіресе жастары,
кәрілері және әлсірегендері жиі ауырады. Өту барысы бойынша жіті және
созылмалы, пайда болу себептеріне байланысты негізгі және туындаған,
қабынудың сипатына байланысты катаральді, іріңді, қанталаған, фибринді
түрлеріне бөлінеді. Ірі бронхтардың қабынуын (бірінші, екінші, үшінші
дәрежелі) макробронхит, жіңішке тарамды бронхтардың қабынуын микробронхит,
ал ең жіңішке (көзге көрінбейтін) тарамды бронхтардың қабынуын бронхиолит
деп бөледі. Малдар арасында ірі не жіңішке бронх тарамдарының дара
қабынулары сирек анықталады, ветеринария тәжірибесінде көбінесе барлық
категориялы бронхтар ұласып бірден қабынады. Бронх қабырғаларының қабынуы
дертпен қамтылу дәрежесіне байланысты былай бөлінеді: эндобронхит-егер де
қабыну кілегей қабығы мен оның астыңғы қабатын қамтыса, перибронхит-егер де
қабыну бронх қабырғасының сыртқы қабаты мен сірілі қабығын қамтиды.
Себептері. Ең көп тараған негізгі себептері: суық тию, малдарды
төсенішсіз цементті еденде ұстау, қорадағы ауаның ылғалдылығының артуы,
әсіресе ылғалдылықтың артуының суықпен үйлесуі, жел өті, қорадағы
температураның тез өзгеріп тұруы, өнеркәсіпті кешендерге
қамтамасыздандыратын шаруашылықтардан әкелген малдарды суық күндері жуып
колорифер арқылы құрғатып кептірмеу, жылы қорада тұрған малдарды суық сумен
суару. Малдарды серуендетуге шығаратын алаңы бар фермаларда бронхының
қабынуы көбінесе күз бен көктем мезгілдерінде - ауа райының құбылмалы
кезінде жиі кездеседі. Қойларды қырыққаннан кейін біраз уақыт суықтан
қорғайтын панада не қалқада ұстамаса, олардың арасында бронхтың қабынуы
жаппай орын алады. Бронхтың қабынуына, малдарға дәрілерді икемсіз бергенде,
кеңірдектің қуысына дәрі енгізгенде не кеңірдекті тескенде, оның ішіне азық
қалдықтарының, түрлі қоқым заттардың түсуі себепкер болады. Бронхтың
қабынуы, малдар біраз мезгіл және көп мөлшерде азықтан не жерден шыққан
шаңмен тыныс алғанда (әсіресе шошқаларды ұнтақталған азықтармен
азықтандырғанда, қойларды шаңды жолмен топтастырып айдағанда) өте жиі
кездеседі. Жылқыларда, құрғаған шаңды шөппен не сұлымен азықтандырғанда
қабынуы мүмкін. Шошқа тұратын қорада бронхтың қабынуы, канализацияның істен
шығуынан ауа алмасуының бұзылуына байланысты зиянды газдардың көп жиналып,
тыныс жолдарының кілегейлі қабығын тітіркендіргендіктен пайда болуы мүмкін
(аммиак, көмірсутек т.б.). Бронх қабынуының таралуына малдарды тығыз
орналастыру, ауадағы қоздырғыштың қабілеті күшейген микробтардың көбеюі,
табиғи және жасанды ультракүлгін сәулесінің жоқтығы, бағып-күтуді
нәзіктендіру, азықтағы ретинолдың жеткіліксіздігі бейімдейді. Бронхтардың
кілегейлі қабықтарының қабынуы, жалғасып жатқан ағзалардың тыныс
жолдарының, қосалқы қуыстардың дерттерінің тікелей таралуынан да болуы
мүмкін. Іріңді, қанталаған және фибрин талшықты қабыну
өнеркәсіптік мекемелерден шыққан зиянды газдармен түтінмен тыныс
алғанда және кейбір індеттермен ауырғанда пайда болады. Егерде ауруды
тудырған себептерді дер кезінде жоймаса, керекті ем қолданбаса не емде
шалағайлық кетсе, онда жіті түрде өткен қабынба созылмалы түріне өтіп кетуі
мүмкін.
Дамуы. Ауруды тудыратын себептердің (суықтың, шаң, тітіркендіргіш
газдар т.б.) бронх кілегей қабықтарындағы интерорс-цепторларына не терідегі
экстерорецепторларға әсер етулерінен бронхтың нейрогуморальдық реттелуі
бұзылады. Бронхтың қан түтікшелері алдымен қатты жиырылып тарылады.
Сондықтан, аурудың бастапқы кезінде бронх кілегей қабықтары құрғайды,
біраздан соң жиырылған түтікшелер кеңейеді, сол мезеттен бастап тамыр
қуысынан қанның сарысуы сыртқа шыға бастайды. Сөйтіп, бронхтың кілегейлі
қабығы қабына бастайды: шыққан сарысу негіз болып микроорганизмдер қаркынды
түрде өсе бастайды, олардың тіршіліктерінен уыттар шығады, бронх эпителиі
мен бүрлерінің аздаған бөлігі өле бастайды. Бронхтың және бронхиолдың
қуыстарына кілегейлі заттан, эпителий торшаларынан, қанның ақ, қызыл
түйіршіктерінен және микроорганизмдерден тұратын экссудат жиналады. Қабыну
зардабынан жиналған қалдықтар қан мен лимфаға сіңіп, организмді
уыттандырады, малдың өнімділігін төмендетеді, әлсіздендіреді, аздап дене
қызуы көтерілуі мүмкін. Кілегей қабығындағы қанның кернелуінен және оның
ісініп домбығуынан бронхтың қуысы тарылады, кейде экссудаттың толуынан
бітеліп қалып, газ алмасуын бұзады. Аурудың барысы қолайлы өтсе, тудырған
себептерін дер кезінде жойса, мезгілінде емдесе, организмдегі кемістіктің
орны толса (компенсация) механизмдерінің қызметтері (тыныстанудың күшейіп
жиілеуі, жүрек қантамыр қызметтерінің артуы, қандағы торшалық және
гуморальдық қорғаныш элементтері күштерінін іске кірісуі т.б.) іске жұмыла
қосылса, дерттен болған өзгерістер орнына қайта келіп, малдар жазылып
кетеді. Ауру қолайсыз жағдайда өтсе, қабыну бронхылардан өкпеге таралып
бронхылармен бірге өкпелерді де қабындырады (бронхопневмония). Егер,
бронхитті тудырған себептердің әсері ұзаққа созылса не мезгіл-мезгіл
қайталанса, оның жіті өтетін түрі созылмалы түріне ауысады. Ауысқан
жағдайда экссудат мөлшері азаяды, қоймалжынданып жабысқақтанады,
бронхтардың эиителийлері семіп өле бастайды, кілегей қабығының астындағы
қабат, кей жағдайда бұлшық ет қабаты майда торшалы инфильтрацияға (бөтен
заттардың шоғырлануы) ұшырап, дәнекер ұлпалар өсе бастайды. Сөйтіп, бірте-
бірте бронхтардың қорғану қызметі нашарлайды, оның созылғыштық күші
жоғалады, қуысы тарылып, денеде оттегінің тапшылығы пайда бола бастайды.
Созылмалы бронхитте және оның сыртқы қабаты қабынғанда бронхтардың кейбір
тарамдарының қуыстары бітеліп қалып өкпенің ауасыз калып солуына
(ателектаз), өкпенің ошақтанып қабынуына (пневмония), бронхтардың кей
жерлерінің кеңеюіне (бронхоэктазия) не өкпе альвеолдарының кеңеюіне
(эмфизема) әкеліп соқтырады.
Патологиялық-анатомиялық өзгерістер негізінде бронх ұлпаларының
өзгеруімен ғана шектеледі. Бронхтың кілегейлі қабығы жіті түрде қабынғанда
кілегей қабығының қанмен кернелгендігі, ісінгендігі, бронхтардың
қуыстарында катаральді экссудат жиналғандығы анықталады. Гистологиялык
әдіспен тексергенде бронхтар эпителийлерінің қабыршықтанып (десквамация)
өлгендігі, торшалар бүрлерінің жоғалғандығы, экссудатта өте көп мөлшерде
торшалар, лейкоциттердің, эритроциттердің, микроорганизмдердің өлгендігі
анықталады. Бронхтың қабынуы созылмалы түрде өткенде кілегей қабықтарының
семгендігі, бронхтың созылғыштық қабілетінің жойылғандығы, бронх
тарамдарында қуыстардың тарылғандығы (бронхостеноз) не кеңейгендігі, сыртқы
қабатының қабынғандығы көрінеді. Бронхтардың қуыстарында аздаған қоймалжың,
жабысқақ кілегейлі экссудат, ал өкпеде-ошақты эмфизема, кейде көкірек
қуысындағы лимфа бездерінің үлкейгендігі байқалады.
Симптомдары. Қабыну жіті түрде өтсе аурудың жалпы күй-жайы көп
өзгермейді, тек аздаған ғана жабырқағандықтың белгілері байқалады, азыққа
тәбеті төмендейді, аурулардың көпшілігінде дене қызуы қалыпты шаманың
жоғарғы көрсеткіштер деңгейінде болады, не 0,5-1°С көтеріледі, кейде тамыр
соғуы жиілейді. Бронхиттің бастапқы кезіне тән белгі ауырсынатын құрғақ
жөтел, 2-5 күн өткеннен кейін, ауру қолайлы жағдайда өтсе, жөтел
қақырықтанып жұмсарады, жөтелгенде ауырсынбайды. Аурудың алғашқы күндері
өкпені тыңдағанда қатаң шығатын везикулярлы тыныс, кейде алыстан естілетін
сырыл пайда болады, кейінірек олар майда не ірі көпіршіктенген ылғалды
сырылдарға ауысады. Тудырған себептерді мезгілінде жойса және дұрыс ем
қолданса, ауру қолайлы түрде өтеді де, малдар 7-10 тәулік ішінде жазылып
кетеді. Ауру қолайсыз жағдайда өтсе созылмалы түріне не өкпе қабынуымен
асқынады. Қабынудың бронхтан өкпелерге ауысуы ауру малдың жалпы күй-жайының
күрт нашарлауымен және дене қызуының көтерілуімен өтеді. Созылмалы түрі
аурудың ұзаққа созылуымен, малдың арықтауымен, өнімділігінің төмендеуімен,
жұмысқа қабілеттілігінің нашарлауымен сипатталады. Малдардың көпшілігінде
оқтын-оқтын қайталанып тұратын булықпа құрғақ жөтел байқалады. Содан кейін
кілегейлі қабықтары, кейде терілері көгеріп кетеді. Созылмалы түрде өткен
қабынуда тыныс алу ылғи да қиындайды, дем шығару ентікпесі пайда болады.
Аускультация кезінде, өкпелердің алдыңғы және ортаңғы тұстарында ысқырылып,
шиқылдап шығатын везикулярлы не бронхиалды тыныстар естіледі, ал өкпелердің
диафрагмалық бөліктерінде бәсеңдеген везикулярлық тыныс алу дыбыстары
естіледі. Созылмалы бронхит көбінесе бронхтыц кеңеюімен, өкпенің
ауасыздануымен не эмфиземамен асқынады.
Балау. Ауру жайында жиналған мәліметтер мен тыныс жолдарының
дерттелінгендігін білдіретін өзіне тән сырт белгілеріне сүйенеді. Қан
құрамын тексергенде лейкоциттердің, нейтрофилдердің аздап көбейгендігін,
эритроциттердің шөгу жылдамдығының (ЭШЖ) жоғарылағанын көрсетеді. Созылмалы
бронхитті рентгенмен тексергенде бронхылар бейнесі көріністерінің
айқындалынғанын және ошақты эмфиземаның пайда болғанын көрсетеді. 24,25 -
суреттерде иттің созылмалы бронхиттерінде бронхы көлеңкелері
деформацияланып, диафрагмаға дейін жеткен. Бронхы қабырғалары қалыңдап,
қатайғаны көрсетілген. Ауруларды дербестеу. Бронхыларды зақымдайтын індетті
және паразитарлық аурулардан ажыратады, ол үшін арнайы зерттеулср
жүргізеді.
Емі. Ең бірінші ауруды тудыруға сырттай және іштей әсерін тигізіп
себепкер болған қолайсыз жағдайларды жойып, малдарға зоогигиеналық
жағдайлар жасайды. Ауру малдарға құрғақ түрінде шаңды, сусымалы жем-шөп
(құрама жем, ұнтақталған шөп, топан, кесілген сабан т.б.) бермейді. Жіті
және созылмалы түрде өтетін бронхиттерде денедегі бұзылған қызметтерді
орнына қайта келтіретін (патогенетикалық) және ауру белгілерін жоюға
арналған (симптоматикалық) дәрі-дәрмектерді пайдаланып жан-жақты ем
қолданады. Бронх қуысындағы жиналған экссудатты сұйылтып тез шығару үшін
қақырық түсіретін және зарарсыздандыратын дәрі-дәрмектерді қолданады. Осы
мақсатпен жылқыға, ірі қара малға, қойға, және шошқаларға 5-7 тәулік бойы,
күніне 2-3 реттен сұйық азықпен қосып 1 кг дене массасына: мүсэтірді - 0,02-
0,03 г. терпингидратты - 0,01-0,03 г, ас содасын - 0,1-0,2 г, корловар
тұзын - 0,1-0,2 г және басқаларын: итке - термопсис, жылы сүт, ипекакуана
тұндырмасын, пертуссин береді. Ас содасы, ментол, эвкалипт тұндырмасы
араласқан жылы су буымен тыныс алдырғанда жақсы әсер етеді.
Бронхиттің созылмалы түрінде және дертке оның сыртқы қабаты қосылғанда,
әсіресе бронх қуысының тарылып бітеле бастаған кезінде жан-жақты ем
құрамында ішінде бронхтардың қуыстарын кеңейтетін, белоктарды ыдыратқыш
(протеолитикалық) ферменттерді қолданады. Бронхтардың қуыстарын кеңейту
үшін тері астына тәулігіне 1-2 реттен бір енгізуге шаққанда 5 %-ды эфедрин
ерітіндісін жылқылар мен ірі қара малға - 7-10 мл, ұсақ малдар мен
шошқаларға - 1-3, иттерге - 1-1,5 мл енгізеді. Бұзаудың созылмалы бронхитын
емдегенде 3-5 тәулік бойы, күніне бір реттен, тері астына 1 кг дене
массасына 5-8 мг эуфилинді (бронхтардың қуыстарын кеңейту үшін) енгізуімен
қатар кеңірдек қуысына 1 кг дене массасына 1-2 мг пепсинді не трипсинді
(экссудатты сұйылту үшін) құйған жақсы нәтиже береді. Деготь, скипидар,
натрий бикарбонаты қосылған жылы су булары мен тыныс алдырады. Микробтарға
қарсы кең ауқымды антибиотиктер мен сульфаниламид препараттарын қолданады
(микробтардың антибиотикке сезімталдығын анықтап 1 кг дене массасына Ә.Б.,
ал сульфаниламид препараттарын 1 кг дене массасына 0,2-0,4 г тәулігіне 3-4
рет 7-10 күн қатарынан венаға 1 кг дене массасына 0,25 %-ды немесе 0,5 %-ды
новокаин ерітіндісіне 0,5 мл есебінде егіп блокадалау және осы мөлшерде
жұлдызша безді блокадалау жақсы нәтиже береді. Итке қақырық түсіретін
дәрілерден натрий гидрокарбонатын, термопсис, пертуссин, минералды сулар
береді. Тығыздалынған бронхылар қабырғаларын жұмсарту үшін аузы арқылы 10-
14 тәулік бойы, күніне 2-3 реттен 1 кг дене массасына 0,01-0,02 мг натрий
не калий йодидын береді. Жіті және созылмалы түрлерінде өтетін бронхиттерде
нақтыланбаған қуаттандырғыш дәрі-дәрмектерді (гамма-глобулиндердің түрлерін
т.б.) қолдануды ұсынады.
Ем шараларының кешенінде ылғалдылық, жел өті және басқа да суық
тигізетіндей себептерді жоюмен қатар кеуде тұсын скипидармен ысқылап,
банкілер, қыша қойып, соллюкс лампасымен не инфраружбен қыздырып,
диатермия, УЖЖ (ультра жоғарғы жиілікті) тоқтармен емдеуді ұсынылады.
Сақтандыру мақсаты малдарды бағып-күтуде зоогигиеналық қалыптылықты
сақтауға бағытталған, шаруашылық ұйымдастыру және дәрігерлік-санитарлық
әрекеттерін бұлжытпай жүзеге асыруға негізделеді. Көңілді, әсіресе суық
тигізетін факторларға, қорадағы ауаның микроорганизмдермен қалыптан артық
ластануына, газбен шаңның көп жиналуына жол бермеуге бөледі. Бронхитті
сақтандыруда жас малдар организмінің жалпы төзімділік қабілетін көтеруге
арналған шараларға үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Фармакология, токсикология және токсикологиялық талдау пәнінен
жазылған Тыныс алу мүшелеріне әсер етуші дәрілік заттар атты курстық
жұмысым 29 беттен тұрады.
Курстық жұмыста кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі қамтылған.
Жоспар:
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..4
ІІІ Негізгі бөлім
3.1 Жоғары тыныс жолдары
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
3.2 Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруларын емдеу үшін қолданылатын
дәрілік
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
3.3 Тыныс алу орталығының
аналептиктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
І. Кіріспе.
Адам мен жануарлардың ортасында әртүрлі ауруларды қоздыратын
микроорганизмдер кең таралған. Қазіргі күнде осындай қоздырғыштардың 1000-
нан астам түрі белгілі. Ауруларды қоздыратын микроорганизмдердің тобына
қарапайымдылар, бактериялар, спирохеталар. рикетсиялар, вирустар,
саңырауқұлактар кіреді. Ауруларды қоздыратын микроорганизмдермен күресу
үшін әр түрлі дәрілік препараттарды пайдаланады. Бұл препараттар келесі
топтарға жатады:
➢ залалсыздандырған заттар - ортадағы зиянды микроорганизмдерді жояды;
➢ антисептикалык заттар - адамға енген аурудың қоздырғышына әсер етеді;
➢ химиотерапевтік заттар - адам мен жануарлар ағзасының жұқпалы
аурулардың қоздырғыштарының және ісік жасушаларының тіршілігін
тежейді, ал микроорганизмдердің негізгі процестеріне әсер етпейді.
Дәрілік препараттарды қолданып ауруларды емдеу химиотерапия деп
аталады. Химиотерапияның негізгі кезендері: 1909 ж. сальварсан деген
бірінші химиялық препарат ауруды емдеу үшін ұсынылды. 1935 ж. сульфамидтік
препараттарды, 1942 ж. антибиотиктерді, 1945-1950 жж. туберкулезға қарсы
әсер ететін химиялық заттарды, 50-ші жылдардан бастап ісіктерді емдеу үшін
химиялық заттарды клиникада кеңінен пайдаланатын болды.
Химиялық заттар бактерияларға, вирустарға, саңырауқұлақтарға,
ісіктерге әсер етеді, бактерицидтік және бактериостатикалық топқа бөлінеді.
Бактерицидтік заттар микроорганизмнің тез өлуіне себеп болады.
микроорганизмдердің цитоплазмалық ақуыздарын өзгертеді, ақуыз молекуласы
олардың әсерінен қайтымсыз денатурацияланады. Бұл заттардың әсерінің
ерекшелігі болмайды, әр түрлі микроорганизмдерге әсер етеді. Бактерицидтік
заттар адам ақуыздарымен де әрекеттеседі, сондықтан олардың әсерінен адам
ағзасының ұлпалары да зақымдануы мүмкін. Бактерицидтік заттарды дезинфекция
үшін пайдаланады.
Бактериостатикалық заттар микроорганизмнің биохимиялық процестеріне
әсер етеді, олардың дамуы мен өсуін тежейді. Микроорганизмдердің өсуі мен
ұрпақтануы үшін қолайсыз жағдай туады. Бактериостатикалық зат белгілі бір
микробтың түріне ғана өзінің әсерін көрсетеді, себебі әр түрлі микробтардың
зат алмасу процестерінде айырмашылығы табылған. Бактериостатикалық заттың
әсерінен адам ұлпалары зақымданбайды.
Адам мен жануарлардағы жұқпалы ауруларды емдеу үшін кең пайдаланатын
заттардың тобына антибиотиктер жатады. Бірінші рет антибиотик препараты
екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында қолданбалы пайдаланылды. Сол уақыттан
химиятерапия тарихында жаңа кезең басталды
ІІ. Әдебиетке шолу
Тақырып бойынша қарастырылған төмендегі әдебиеттерге шолу жасадым: Ж.
Шоқыбаевтың Химиялық препаратты мал шаруашылығында қолдану кітабында мал
шаруашылығына зиян келтірілген насекомдарға, мал ауруларына, ішек
құрттарына қарсы қолданылатын химиялық препараттар жайлы жан-жақты сөз
болады.
Қ. Б. Орынтаев Д. Е, Арзымбетов Зардапты анаэробтар тудыратын
инфекциялық аурулар оқу құралында анаэробтардың морфологиялық және
физиологиялық ерекшеліктері мен оларды өсіру ерекшеліктері туралы
мәліметтер келтірілген. Ауылшаруашылық жануарларының кейбір инфекциялық
ауруларына сипаттама берілген, қоздырушылардың биологиялық қасиеттері,
зертханалық әне ажыратып балау әдістері дәйектелген.
Ғ. Абсатиров, Т. Боранбаева Ветеринариялық микробиология практикумында
жануарлардың жұқпалы ауруларын зертханалық жағдайда анықтау әдістері
қарастрылған. Зертханалық – тәжірибелік сабақтар өткізу барысында
пайдаланылған қажетті құрал-жабдықтар мен жұқпалы аурулардың
қоздырушыларының морфологиялық, бактериологиялық, биохимиялық,
серологиялық, патогендік қасиеттерін анықтау тәсілдері жазылған.
Н. А. Заманбеков А. А. Байниязов Фитофармакология оқулығының жалпы
бөлімінде дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамы, химиялық құрамының
өзгергіштігі, фармакологиялық белсенді заттар, дәрілік өсімдіктерді
іздестіру, олардың қоры, тиімді пайдалану, дәрілік өсімдіктердің
шикізаттарына дәрілерді дайындау әдістері және дайындау процесінің
негіздері туралы мәліметтер толығымен айтылады. Арнайы бөлімінде жекелеген
дәрілік өсімдіктердің малдың әртүрлі ауруларына қарсы әсер етуі жан жақты
жазылған.
Ж. І. Қазиев Ветеринариялық рентгенология оқулығында жануарлардың
ауруларын алдын алуда және дәл анықтап балауда кеңінен қолдануы туралы
баяндалады. Бұл оқулықта рентген физикасы, рентген техникасы мен рентген
сәулесінің көмегімен жүргізілетін тәсілдерді пайдаланыа, жануарларды
зерттеу жолдары жазылған.
Жануарлар ауруларының клиникалық диагностикасы оқулығында жануарлар
мен құстардың ауруларын анықтау үшін уақыт талабына сай келетін клиникалық,
лабораториялық, арнайы зерттеу әдістері келтіріліп, оларды іс жүзінде
қолданудың нәтижесінде дұрыс диагноз қою жолдары және малды диспансерлеу
негіздері баяндалған. Оқулық Ветеринариялық медицина және Ветринариялық
санитария мамандықтары бойынша жоғары оқу орындарының студенттері мен
малдәрігерлік мамандарына арналған. Пікір жазған ветеринария ғылымдарының
докторы, профессор Қожанов К. Н.
Ж. С. Кіркімбаева, Қ. Б. Орынтаев Малдың жұқпалы ауруларын балау
оқулығында жануарлардың жұқпалы ауру қоздырушыларын морфологиялық,
тинкториялдық, өсінділік, биохимиялық, антигендік және патогендік
қасиеттері бойынша ажырату әдістемелері берілген
Фармакология оқулығы екі бөлімнен тұрады: жалпы фармакология және жеке
фармакология. Жалпы фармакология дәрілік заттар әсерінің жалпы
заңдылықтары, олардың фармадинамикасы мен фармакокинетикасы, әсер ету
механизмдері, әсер ету түрлері, дәрілік заттардың организмдегі
биотранформациясы, егу, бөліну жолдары және басқа да мәселелері айтылады.
Жеке фармакологияда әрбір жеке дәрілік заттың жоғарыда аталғандардан басқа
физикалық, химиялық қасиеттері, әсер ету ерекшеліктері жан-жақты, егжей-
тегжейлі сөз болады.
М. А. Молдағалиев, Ө. К. Есқожаев, Н. А. Заманбеков Жануарлар ішкі
аурулары оқулығында жануарлар мен құс терісі бағалы аңдардың ішкі аурулары
толығымен қамтылған. Жануарлар ауруларын диагностикалау, емдеу мен
сақтандырудың заман талабына сай әдістері келтірілген.
Б. Т. Толысбаев, Р. Ж. Мықтыбаева Ветеринариялық санитарлық
микробиология оқулығында микробиология ғылымының даму кезеңдерін,
санитриялық микробиологияның міндеттерімен санитарлық биологиялық
лабораториялар және бес бөлімнен тұратынын жазып көрсеткен.
С. Қ. Шәуенов Зоотехника негіздері кітабында морфология мен
физиология мал шаруашылығындағы зоогигиенасы берілген. Деректемедегі
суреттер сол әдебиеттерден алынған, соңында тіршіліктануға байланысты
қазақша-орысша және орысша-қазақша сөздік те бар.
К. Қожановтың Жиі кездесетін төл аурулары және оларды емдеу әдістері
оқулығында малда кездесетін ауруларды анықтау, сақтандыру шаралары,
комплексті түрде емдеу әдісі туралы баяндалады.
Ветеринария негіздері кітабында профессор А. Қ. Бұлашев мал
организміндегі физиологиялық процесстердің өту ерекшеліктері, анықталған
ауруларға ем шаралар жасау баяндалады.
Б. Қ. Ілиясовтың Алғашқы ветеринариялық жәрдем кітабында мал мен
жануарларды бекемдеу, ветеринарияда қолданылатын дәрі-дәрмектар, мал
ауруларына көрсетілген алғашқы ветеринариялық жәрдем туралы жазылған.
Медициналық және ветеринариялық биотехнология атты оқу құралы ҚазҰУ-
дың биология факультетінде автор оқитын дәрістер материалдарының негізінде
жазылған. Оқу құралында медицина мен ветеринарияда пайдаланылатын заттардың
құрылымы, қасиеттері, қызметі, иммундық жүйенің құрылысы, негізгі
элементтері туралы жалпы түсініктер берілген. Антибиотиктер, гормондар,
дәрілік белоктық препараттар мен вакциналарды алудың биотехнологиялық
тәсілдері келтірілген. Молекулалық диагностика мен молекулалық емдеу
әдістері қарастырылған.
ІІІ Негізгі бөлім
3.1 Жоғары тыныс жолдары аурулары
Тыныстану жүйесі ауруларын тудыратын көптеген себептерді негізгі екі
топқа бөледі: малдарды күту мен азықтандыру технологиясы бұзылуларынан
организмнің сыртқы әсерлерге қарсылық күшінің төмендеуі (уыз еметін және
сүтпен қореқтенетін кезеңдерде азықтандыру мөлшерлерін сақтамау, ыстықтық-
ылғал тәртібінің бұзылуы, салқын тигізу, ауаның шаңдануы немесе газданып
кетуі, серуендетпеу т.б.) және микроорганизмдер әсері.
Тыныстану жүйесі ауруларын дұрыс және дер кезінде анықтап, оларға
нәтижелі ем қолданып, алдын ала сақтандыру шараларын ұйымдастыру үшін тыныс
жолдары мен өкпенің атқаратын әр алуан қызметтерінің физиологиялық мәнін
анық түсіне білу керек. Тыныстану ағзалары жүйке жүйесі, қан және лимфа
арқылы организмдегі барлық жүйелермен өте тығыз байланыста. Тыныстану
ағзалары дерттелінсе, жүрек қан-тамыр; азық қорыту, несеп шығару және басқа
да жүйелердің қызметтері өзгереді. Тыныстану ағзалары ауырса, өкпелерге
ауаның аз келуінен алмасуы нашарлап, ентігу пайда болады. Ауа алмасуы
бұзылғанда өкпе қызметінің кемістік белгілері үш түрлі дәрежеде өтеді: 1-
ентігу, малға ауыр жұмыс істегеннен кейін ғана пайда болады; 2 -ентігу,
малға аздап болса да салмақ түсіргеннен кейін де байқалынады; 3 - ентігу,
жұмыс істемей тыныштық күйінде тұрса да тұрақты естіліп тұрады. Өкпелер
кемістіктері бірінші және екінші дәрежелерінде өтсе, газ алмасуының
бұзылғандығы онша сезілмей, кемістігі өтелініп, оттегінің жетіспеушілігі
байқалмайды. Өкпелер кемістіктері үшінші дәрежеде өтсе, ұлпаларда ауаның
жеткіліксіздігі (гипоксия) басталады, яғни қан мен ұлпалардың оттегімен
қанығулары төмендейді, осы құбылыстардың сырт белгілері ретінде малда жалпы
әлсіздік пайда болып, көрнекті кілегейлі қабықтары көгереді; бұл
кемістіктер малды талмаға душар етіп (коматозды жағдайға) өлімге әкеліп
соқтыруы мүмкін.
Малдың жас шамалары мен түрлеріне байланысты өтетін тыныстану жүйесі
ауруларының кейбір ерекшеліктерін есепке алған жөн. Төлдерде тыныстану
жүйесі аурулары айқын белгілермен өтіп, көбінесе өлім-жітіммен аяқталады.
Тақ тұяқты малдарда өкпе қабынулары, ағзалардың морфологиялық құрылысының
ерекшеліктеріне байланысты, ылғи да кең таралып тез өтуімен сипатталады
(альвеолар беттерінің үлкендігі, қылта-мыршалардың көпшілігі, өкпелердің
бөліктік кесіндіге бөлінбеуі, дәнекер және шеміршекті ұлпалардың жақсы
жетілмеуі т.б.). Тыныстану жүйесі ауруларын, анатомиялық принципке негіз
деп, екі топқа бөледі (бөліну жеке таблицада келтірілген). Олар тыныс
жолдарының ауруларына (танау қуыстарының қабынулары, гаймор қуыстарының
қабынулары, сірі қабықтардың қуыстарына ауаның толуы, сірі қабықтардың
қуысына сары судың жиналуы, өкпені ауаның кернеуі) бөлінеді.
Ринит (Rhinitis) - танаулардың кілегейлі қабықтарының қабынуылары.
Танау қабынулары қабынбаның сипаттарына байланысты кілегейлі
қабығы бетінің қабынуына (катаральный), фибриннің кілегейлі қабығына
жиналып қабаттануына (крупозный) және бездердің қабынуына (фолликулярный);
өтуіне байланысты –жіті және созылмалы; пайда болуына байланысты - негізгі
және туындаған түрлерге бөлінеді. Бұл аурумен малдың дерлік барлық түрлері
ауырады, әсіресе төлдердің арасында жиі кездеседі. Мал көбінесе катаральді
қабынумен ауырады, крупозды және фолликулярлы қабынулар сиректеу кездеседі,
ал кездескен жағдайларда жылқыларда болады.
Себептері. Танаудың қабынуларына малды күту мең азықтандыру тәртібінің
бұзылулары себепкер болады. Шошқалар мен ірі қара малдарда танаудың
қабынулары, көп жағдайларда, механикалық, ыстық-суықтың немесе химиялық
қоздырғыштардың әсер етулерінен пайда болады (құрғақ азықтарды жегенде
көтерілген шаңмен тыныстану, аммиакпен қаныққан ауамен не ыстық бумен
тыныстану, ыстық азықты суытпай жегізу, аммиак ерітіндісімен өңделінген
сүрлем шөптерді тез арада жегізу т.б.). Ал қой мен жылқыда танаудың
қабынулары, күннің ыстық кезінде шаң жолдармен топтап айдағаннан пайда
болады.
Танаудың қабынуларына салқын тию де себепкер болуы мүмкін (жел өті,
ылғалдылық т.б.). Танаудың крупозды және фолликулярлы түрлерде
қабынуларында қоздырғыш микроорганизмдер (стрептококктар, стафилококктар,
вирустар) және организмнің сезімталдық қабілетінің күшеюі (аллергия) аса
маңызды орын алады.
Танау қабынуларын бейімдейтін жағдайлар - азықтың құнарсыздығы, атап
айтқанда, рациондағы каротиннің не ретинолдың аздығы, мал қораларының
ластануы (ауадағы бактериялардың қалыптан тыс көбейіп кетуі т.б.). Танаудың
туындаған түрде қабынулары басқа індетті, құрт немесе жұқпалы емес
аурулардың асқынуларынан пайда болады.
Дамуы. Танаудың кілегейлі қабықтарының қабынулары танау жолдарын
ісіндіріп, экссудатқа толтырады, сөйтіп ауаның өтуіне кедергі жасайды да,
тыныстану кемістіктерін туғызады. Қабынудан бұзылған зат алмасуының
қалдықтары мен өрбіген микробтар уыттары қан мен лимфаға сіңіп, организмді
уландырады, жалпы жабырқандырып қызуын көтереді. Себептерін жойып ем
қолданбаса, қабынулар көршілес орналасқан косалқы қуыстарға, жұтқыншақ пен
көмейге ауысып жайылып кетуі мүмкін.
Симптомдары. Танаудың кілегейлі кабықтары беттерінің қабынулары жіті түрде
өтсе, малда аздаған ғана жабырқаушылықтың белгілері байқалады, дене қызуы
қалыпты шама төңірегінде болып не 0,5-10С дейін ғана көтеріледі, азыққа
деген зауқы көп өзгермейді не аздап қана төмендейді. Мал пысқырынады.
Емі. Фермада, танаулары қабынған ауру малдар пайда бола бастаса оларды
тудырған, не себепкер болған жағдайларды жоюға әрекет жасайды. Көңілді,
әсіресе қорадағы ыстықтық-ылғалдылық тәртібін сақтауға, жел өтін туғызбауға
бөледі, малдардың астын төсенішпен қамтамасыз етіп, ауадағы жиналған артық
аммиакты және күкіртті сүтекті азайтуға шаралар қолданады. Шаң басқан, не
өткір иісті азықтарды бермейді. Азықтарды аммиакты сумен өңдеу ережелерінін
қатал сақталуын қадағалайды. Танаулардың кілегейлі қабықтары талаурана
қабынғанда танау қуыстарын 0,25 %-ды новокаин, 3 %-ды бор қышқылы, 5 %-ды
натрийдің бикарбонат ерітінділерімен немесе өсімдік майына дайындалған 2 %-
ды ментол ерітінділерімен жуып-шаяды. Экссудаттың кепкен қабығын аталынған
ертінділердің біреумен мақтаны дымқылдап алып тастайды. Танаудың қабынуының
бастапқы кезеңінде танау қуыстарына кезекпе-кезек майдаланған стрептоцид,
норсульфазол, сульфадимезин, этазол не висмут нитратының ұнтақтарын үрлеп
енгізеді. Қабыну созылмалы түрде өтсе танау жолдарын бір апта бойы
тәулігіне бір реттен 1 %-ды күміс нитраты ертіндісімен не хлорлы цинкпен
жуып-шайып тұрады. Итке пипеткамен танауына 1 %-ды минтолдың майдағы
ерітіндісін тамызады. Қабыну крупозды не фолликулярлы түрде өтетін болса,
онда танаулардың өздерін емдеумен қатар бір дүркін антибиотиктер мен
сульфаниламидтерді қолданған жөн. Егерде ринит инфекциялык және инвазиялық
аурулардан болған болса, онда дәрі-дәрмектермен емдеуден бөлек осы
аурулармен тиісті күресу шараларын жүргізеді. Сақтандырудың мағынасы
малдарды өсіру технологиясын, күтім және азықтандырудың ережелерін қатал
сақтауды талап етеді. Көңілді, әсіресе кілегей қабықтарын тітіркендіретін
себептерді (шаң-тозаң, ыстық ауа, өткір иісті азықтар, аммиак, көп жиналған
ауа т.б.) азайтуға көбірек көңіл бөледі. Жоғарғы жақ қуыстарының кілегейлі
қабықтары қабынуы (Гайморит-Hiqhmoritis) және маңдай қуысының қабынуы
(Фронтит-Frontitis) сирек кездеседі, ал кездескен жағдайда басқа аурулардың
зардабынан пайда болады.
Себептері. Қосалқы қуыстардың кілегейлі қабықтары, айналасындағы
жағалай жалғасып жатқан ағзалар - танаулар, бет сүйектері, тіс, көмей және
жұтқыншақ дерттенгенде, олардан таралған ауру қоздырғыштары (микробтар)
қабындырады. Суық тию және А витаминінің жеткіліксіздігі аурудың дамуына
себепкер болады.
Дамуы. Қосалқы қуыстарға түрлі экссудаттың (катаральді, қоймалжың-
іріңді т.б.) жиналуына байланысты денеге қабынба уыттары тарап, тыныстану,
азық қорыту, қан айналу жүйелері қызметтерін бұзады.
Симптомдары. Қабынбалардың екеуі де, көбінесе созылмалы түрде өтеді
және ылғида сыңар жақтары ғана дерттелінеді. Зақымдану дәрежесіне
байланысты ауру малдар жабығады, мазасызданады, азыққа тәбеті тартпайды,
өнімділігі және жұмысқа қабілеттілігі нашарлайды, дене қызуы қалыпты
шаманың жоғарғы көрсеткіштер деңгейінде болады не аздап көтеріледі. Бір жақ
танауынан қоймалжың, ірінді өткір, сасық иісті ақпалар ағады. Ақпа мал
басын еңкейткенде көбейе түседі. Гаймор және маңдай қуыстарын қолмен
басқанда малдар ауырсынып мазасызданады. Балғашықпен тықылдатқанда анық
естілетін ашық дүңкіл дыбыстың орнына бәсеңденген күңгірт дыбыс естіледі.
Кей жағдайларда әсіресе қабынулар созылмалы түрде өткенде қосалқы қуыстар
тұсындағы сүйектердің пішін үйлесімдері өзгеріп кетеді.
Балау. Ауруға тән сырт белгілеріне негізделеді. Емі: Қосалқы қуыстар
қабықтарының қабынуын жоюға бағытталады. Ауру жіті өткен жағдайда
қолданатын емнен жақсы нәтиже алу үшін аурудың бастапқы кезеңінде оны
тудырған себептерді жойған жөн. Созылмалы түрде өтетін қабынуда хирургиялық
ем қолданылады: жақ және маңдай қуыстарын, жылқыларда болатын ауалы
қапшықтарын теседі. Тескен тесіктер арқылы жиналған экссудатты сыртқа
шығарып, қуыстарды бірнеше қайтара микробтарға қарсы қолданылатын
дәрілермеи 0,2 %-ды этакридин ерітіндісімен жуып-шаяды. Осы әрекеттермен
қатар бір дүркін антибиотиктер және сульфаниламид препараттарымен емдейді.
Аэроцистит (Catarrhus sacci aerophoqi) - жылқыда ауа қапшықтарының
катаральды қабынуы. Ауру ауалы қапшықтардың кілегейлі қабықтарының
талаурана (катаральді) немесе талаурана (катаральді) іріңді қабынуымен және
ауа қапшықтары қуысына экссудаттың жиналуымен сипатталады.
Себептері. Ауру ылғи да, қосалқы ретінде жұтқыншақ және шықшыт бездері
(паротит) қабынғанда ауру қоздырғыштарының, оларды жалғастырып тұратын,
Евстахиев өзекшесі арқылы таралғандығынан пайда болады. Аурудың пайда
болуына ауа қапшықтары тұстарының ұрылып зақымдалуы не өткір заттар мен
тесілуі себепкер болады.
Симптомдары. Ауру жіті және созылмалы түрде өтеді. Жіті түрде өткенде
ауру мал жабығады, азыққа тәбеті төмендейді, ауырсынады, ауалы қапшықтардың
тұсы домбығып ісінеді, басын көтеріп ұстап, мойнын созып тұрады. Созылмалы
түрде өткенде ылғи танау тесіктерінің бір жағынан қоймалжың кілегейлі-
іріңді, көбінесе сасық иісті ақпа ағып тұрады. Басын еңкейткенде не
қапшықтар тұсын басқанда ақпа көбейе түседі. Ауалы қапшықтардың қабынуы
ылғи да сыңар түрде өтеді. Қапшық қуысына экссудат көп жиналған кезде қатты
ентікпе пайда болады. Жиналған экссудатты қуыс ине арқылы сыртқа шығарса,
ентікпе басылады.
Емі. Антибиотиктер енгізеді. Қабыну созылмалы түрде өтсе, хирургиялық
ем қолданады. Қапшықты тесіп микробтарға қарсы қолданатын дәрілермен ішін
жуып-шаяды.
Сақтандыру. Жылқыларды желке тұсының ұрынуынан, жарақаттануынан
сақтайды. Ринитті, гайморитті, фронтитті, фарингитті, құлақ маңы, безінің
қабынуын дер кезінде емдейді.
Ларингит (Larynqitis) - көмей кілегей қабығының қабынуы. Пайда болу
себептеріне байланысты өздігінен және туындаған, өту барысы бойынша жіті
және созылмалы, экссудаттың сипаты бойынша катаральді және крупозды
(фибринді) түрлеріне бөлінеді. Катаральді (шырышты қабының) қабыну
малдардың дерлік барлық түрлерінде де кездесе береді, ал крупозды қабыну
сирек кездеседі, кездескен жағдайдың өзінде көбінесе жылқылар арасында ғана
байқалады.
Себептері. Өздігінен пайда болатын көмей қабынуы Малдарды азықтандыру
және күту технологиясының бұзылғандығынан болады. Ауруды 150 тікелей
тудыратын себептер де біршама бар, олар: суыққа шалдықтыру, көмей кілегей
қабықтарына тітіркендіргіштердің әсер етуі, ірі қара малды тастай суық
сумен суғару, шошқаларды ыстықтай азықтандыру, көп мезгіл тітіркендіргіш
газдармен, шаң-тозаңды ауамен тыныс алдыру. Малдарды спирт-сыра
қайнату өндірісі қалдықтарымен азықтандыруға организмді бірте-бірте
үйретпей, аяқ асты көшіру жаппай ауруға ұшыратады. Көмей қабынуы малдарға
дәрілерді аузы арқылы күштеп бергенде не өңешке зонд енгізгенде де пайда
болуы мүмкін. Крупозды қабыну көмей кілегей қабықтарына күшті
тітіркендіргіштердің әсер етуінен (аммиак, қышқылдар, сілтілер, ыстык
түтін, қызып тұрған малдарға суық ауамен тыныс алдыру т.б.) дамиды. Ауруды
тудыруға малдарды бағып-күтуді нәзіктендіру және ретинолдың жеткіліксіздігі
бейімдейді. Көмейдің қосымша туындаған түрдегі қабынуы басқа аурулардың
асқынғандығының белгілері ретінде пайда болады. Крупозды қабынудың дамуына
қоздырғыш микроорганизмдер мен дененің аллергиялық күйінің әсері көп.
Дамуы. Қабыну көмейдің кілегей қабықтарын ісіндіріп, қуысына
экссудатты жинағандықтан оның саңлауы тарылып тыныстану процесін
қиындатады. Егер, ауруды тудырған себептерді жоймаса не тиісті ем
қолданбаса, ауаның жеткіліксіздігінен және қабынба қалдықтарымен дененің
улануынан малдар тұншығып өліп қалуы мүмкін.
Симптомдары. Көмей катаральді түрде кабынғанда аурудың жалпы күй-жайы
көп өзгермейді не аздаған ғана жабырқағандық байқалады, азыққа деген тәбеті
де бірқалыпты, аздап төмендеуі мүмкін, дене қызуы қалыпты шама деңгейінде
болады, не аздап қана көтеріледі (субфебрильді). Жылқылар мен ірі қара
малдар мойындарын созып, бастарын еңкейтіңкіреп ұстайды. Көмей тұсын
сипағанда, тез қимыл жасағанда аурудың бастапқы күндері құрғақ жөтел пайда
болады, кейінірек ол қақырықты күркіл жөтелге айналады. Крупозды қабынғанда
жалпы жабырқағандық белгілері айқын көрінеді, азыққа тәбеті жоқ, дене қызуы
1-2°С дейін көтеріледі, тыныс алысы ауырлап ысқырынып шығады, көмейді
қолмен басқанда қатты ауырсынады, көмейдің тұсы ісініп домбығады,
жөтелгенде фибрин талшықты қақырық түседі.
Балау. Аурудың тән белгілеріне негізделінеді. Көмейді ларингоскоп
арқылы көріп қабынбаның түрін анықтайды. Емі жан-жақты болу керек. Ауруды
тудыруға себепкер болған жағдайларды жояды. Малдарды таза, желдің өті жоқ,
қоңыр салқын, ылғалдылығы дұрыс қораларда ұстайды. Шаң-тозаңды, көмей
кілегей қабығын тітіркендіретін, өткір иісті азықтар бермейді. Жиналған
экссудаттан тазарту үшін жылытқан сұйық азықтармен бірге қақырық түсіретін
дәрілер береді: ас содасын, аммоний хлоридың (мүсэтір), терпингидрат,
ипекакуана, термопсис, калий йодиді, т.б. Жылқы мен ірі қара малын жылы
судың буымен тыныстандырған (ингаляция) жақсы нәтиже береді. Көмейдің тұсын
тәулігіне 2-3 рет грелкамен, Соллюкс лампасымен не инфраружбен жылытады.
Созылмалы түрде өткен қабынбаны асқындыру мақсатымен ірі қара малға, жылқы
және иттердің көмей қуысына 0,2 %-ды күміс нитратының не 5 %-ды протаргол
ерітінділерін енгізіп, сыртқы тұсын скипидармен сылайды. Көмей крупозды
түрде қабынғанда антибиотиктер не сульфаниламидтер қолданады, сыртқы тұсына
озокерит (балшық) тартады, диаметрия не УЖЖ-ті (ультра жоғарғы жиілікті)
тоқпен емдейді. Егер, көмей жедел түрде ісініп, тұншыға бастаса, дереу
кеңірдекті тесіп, оған тыныс түтігін (трахеотубус) орнатады. Аллергиялық
себептен туындаған ларингитте супрастин, тавегил, пипальфен тағайындайды.
Сақтандыру шаралары. Малдарға суық тигізбеуге, тыныстану жолдары
кілегейлі қабықтарын тітіркендіретін ыстық ауамен, шаң-тозаңмен жоне
түтінмен тыныс алдырмауға бағытталады.
Трахеит (Tracheitis) - кеңірдектің қабынуы көбінесе өздігінен емес,
көмейдің не бронхы қабынуларының асқынуынан пайда болады.
Себептері. Көмейді не бронхыны қабындыратын себептер кеңірдектің де
қабынуына әкеліп соқтырады. Жұмысқа пайдаланып жүрген малдар мен иттерде
кеңірдектің қабынуы оларға арналған жабдықтардың (қамыт, қарғы т.б.)
қиюласпауынан кеңірдекке қысым түсіруінен пайда болады.
Дамуы. Кеңірдектің кілегейлі қабығы қабынғандықтан мал ауырсынады,
жөтел пайда болады, тынысы тарылады, сөйтіп газ алмасу процестерін бұзады.
Қабынған кілегейлі қабық арқылы қабынба қалдықтары, уыттар қанға және
лимфаға таралып дене қызуын көтереді, сөйтіп жүрек-қантамыр және басқа да
жүйелердің қызметтерін бұзуы мүмкін.
Симптомдары. Кеңірдектің қабынуы көбінесе жіті түрде өтеді. Әдеттегі
түрде өткенде ауру жабығады, тыныс алуы қиындайды, ауырсынатын құрғақ жөтел
пайда болады, кеңірдекті қолмен сипағанда сезімталдығы күшейеді, жөтел
тудырады. Дене қызуы қалыпты шамада болады не аздап көтеріледі. Балау
негізгі сырт белгілеріне сүйенеді. Ауруды дербестеу. Ең алдымен індетті
ринотрахеитті және басқа да тыныс жолдарының вирустар қоздыратын
індеттерінен ажыратады.
Емі. Ауруды тудырған себептерді жояды. Сонан соң жан-жақты ем
қолданады: ас содасы не ментол араласқан жылы су буымен тыныс алдырады,
қақырық түсіретін дәрілерді аммоний хлоридін (мүсэтір), терпингидрат,
термопсис т.б. қолданады. Кеңірдек тұсын түрлі жылытқыштармен - грелкамен,
жылу шығаратын лампалармен, диатермиямен, УЖЖ-токтармен қыздырады.
Катаральді-іріңді қабынбада ірі малдарға скипидар, антибиотиктер, не
сульфаниламидтер араласқан жылы су буымен тыныс алдырады.
Бронхит (Bronchitis) - бронхтың кілегейлі қабығының қабынуы.
Кеңірдектің өкпеге енген тарамдарының, яғни бронх кілегей қабығының
қабынуы. Бұл дертпен малдардың дерлік барлық түрлері, әсіресе жастары,
кәрілері және әлсірегендері жиі ауырады. Өту барысы бойынша жіті және
созылмалы, пайда болу себептеріне байланысты негізгі және туындаған,
қабынудың сипатына байланысты катаральді, іріңді, қанталаған, фибринді
түрлеріне бөлінеді. Ірі бронхтардың қабынуын (бірінші, екінші, үшінші
дәрежелі) макробронхит, жіңішке тарамды бронхтардың қабынуын микробронхит,
ал ең жіңішке (көзге көрінбейтін) тарамды бронхтардың қабынуын бронхиолит
деп бөледі. Малдар арасында ірі не жіңішке бронх тарамдарының дара
қабынулары сирек анықталады, ветеринария тәжірибесінде көбінесе барлық
категориялы бронхтар ұласып бірден қабынады. Бронх қабырғаларының қабынуы
дертпен қамтылу дәрежесіне байланысты былай бөлінеді: эндобронхит-егер де
қабыну кілегей қабығы мен оның астыңғы қабатын қамтыса, перибронхит-егер де
қабыну бронх қабырғасының сыртқы қабаты мен сірілі қабығын қамтиды.
Себептері. Ең көп тараған негізгі себептері: суық тию, малдарды
төсенішсіз цементті еденде ұстау, қорадағы ауаның ылғалдылығының артуы,
әсіресе ылғалдылықтың артуының суықпен үйлесуі, жел өті, қорадағы
температураның тез өзгеріп тұруы, өнеркәсіпті кешендерге
қамтамасыздандыратын шаруашылықтардан әкелген малдарды суық күндері жуып
колорифер арқылы құрғатып кептірмеу, жылы қорада тұрған малдарды суық сумен
суару. Малдарды серуендетуге шығаратын алаңы бар фермаларда бронхының
қабынуы көбінесе күз бен көктем мезгілдерінде - ауа райының құбылмалы
кезінде жиі кездеседі. Қойларды қырыққаннан кейін біраз уақыт суықтан
қорғайтын панада не қалқада ұстамаса, олардың арасында бронхтың қабынуы
жаппай орын алады. Бронхтың қабынуына, малдарға дәрілерді икемсіз бергенде,
кеңірдектің қуысына дәрі енгізгенде не кеңірдекті тескенде, оның ішіне азық
қалдықтарының, түрлі қоқым заттардың түсуі себепкер болады. Бронхтың
қабынуы, малдар біраз мезгіл және көп мөлшерде азықтан не жерден шыққан
шаңмен тыныс алғанда (әсіресе шошқаларды ұнтақталған азықтармен
азықтандырғанда, қойларды шаңды жолмен топтастырып айдағанда) өте жиі
кездеседі. Жылқыларда, құрғаған шаңды шөппен не сұлымен азықтандырғанда
қабынуы мүмкін. Шошқа тұратын қорада бронхтың қабынуы, канализацияның істен
шығуынан ауа алмасуының бұзылуына байланысты зиянды газдардың көп жиналып,
тыныс жолдарының кілегейлі қабығын тітіркендіргендіктен пайда болуы мүмкін
(аммиак, көмірсутек т.б.). Бронх қабынуының таралуына малдарды тығыз
орналастыру, ауадағы қоздырғыштың қабілеті күшейген микробтардың көбеюі,
табиғи және жасанды ультракүлгін сәулесінің жоқтығы, бағып-күтуді
нәзіктендіру, азықтағы ретинолдың жеткіліксіздігі бейімдейді. Бронхтардың
кілегейлі қабықтарының қабынуы, жалғасып жатқан ағзалардың тыныс
жолдарының, қосалқы қуыстардың дерттерінің тікелей таралуынан да болуы
мүмкін. Іріңді, қанталаған және фибрин талшықты қабыну
өнеркәсіптік мекемелерден шыққан зиянды газдармен түтінмен тыныс
алғанда және кейбір індеттермен ауырғанда пайда болады. Егерде ауруды
тудырған себептерді дер кезінде жоймаса, керекті ем қолданбаса не емде
шалағайлық кетсе, онда жіті түрде өткен қабынба созылмалы түріне өтіп кетуі
мүмкін.
Дамуы. Ауруды тудыратын себептердің (суықтың, шаң, тітіркендіргіш
газдар т.б.) бронх кілегей қабықтарындағы интерорс-цепторларына не терідегі
экстерорецепторларға әсер етулерінен бронхтың нейрогуморальдық реттелуі
бұзылады. Бронхтың қан түтікшелері алдымен қатты жиырылып тарылады.
Сондықтан, аурудың бастапқы кезінде бронх кілегей қабықтары құрғайды,
біраздан соң жиырылған түтікшелер кеңейеді, сол мезеттен бастап тамыр
қуысынан қанның сарысуы сыртқа шыға бастайды. Сөйтіп, бронхтың кілегейлі
қабығы қабына бастайды: шыққан сарысу негіз болып микроорганизмдер қаркынды
түрде өсе бастайды, олардың тіршіліктерінен уыттар шығады, бронх эпителиі
мен бүрлерінің аздаған бөлігі өле бастайды. Бронхтың және бронхиолдың
қуыстарына кілегейлі заттан, эпителий торшаларынан, қанның ақ, қызыл
түйіршіктерінен және микроорганизмдерден тұратын экссудат жиналады. Қабыну
зардабынан жиналған қалдықтар қан мен лимфаға сіңіп, организмді
уыттандырады, малдың өнімділігін төмендетеді, әлсіздендіреді, аздап дене
қызуы көтерілуі мүмкін. Кілегей қабығындағы қанның кернелуінен және оның
ісініп домбығуынан бронхтың қуысы тарылады, кейде экссудаттың толуынан
бітеліп қалып, газ алмасуын бұзады. Аурудың барысы қолайлы өтсе, тудырған
себептерін дер кезінде жойса, мезгілінде емдесе, организмдегі кемістіктің
орны толса (компенсация) механизмдерінің қызметтері (тыныстанудың күшейіп
жиілеуі, жүрек қантамыр қызметтерінің артуы, қандағы торшалық және
гуморальдық қорғаныш элементтері күштерінін іске кірісуі т.б.) іске жұмыла
қосылса, дерттен болған өзгерістер орнына қайта келіп, малдар жазылып
кетеді. Ауру қолайсыз жағдайда өтсе, қабыну бронхылардан өкпеге таралып
бронхылармен бірге өкпелерді де қабындырады (бронхопневмония). Егер,
бронхитті тудырған себептердің әсері ұзаққа созылса не мезгіл-мезгіл
қайталанса, оның жіті өтетін түрі созылмалы түріне ауысады. Ауысқан
жағдайда экссудат мөлшері азаяды, қоймалжынданып жабысқақтанады,
бронхтардың эиителийлері семіп өле бастайды, кілегей қабығының астындағы
қабат, кей жағдайда бұлшық ет қабаты майда торшалы инфильтрацияға (бөтен
заттардың шоғырлануы) ұшырап, дәнекер ұлпалар өсе бастайды. Сөйтіп, бірте-
бірте бронхтардың қорғану қызметі нашарлайды, оның созылғыштық күші
жоғалады, қуысы тарылып, денеде оттегінің тапшылығы пайда бола бастайды.
Созылмалы бронхитте және оның сыртқы қабаты қабынғанда бронхтардың кейбір
тарамдарының қуыстары бітеліп қалып өкпенің ауасыз калып солуына
(ателектаз), өкпенің ошақтанып қабынуына (пневмония), бронхтардың кей
жерлерінің кеңеюіне (бронхоэктазия) не өкпе альвеолдарының кеңеюіне
(эмфизема) әкеліп соқтырады.
Патологиялық-анатомиялық өзгерістер негізінде бронх ұлпаларының
өзгеруімен ғана шектеледі. Бронхтың кілегейлі қабығы жіті түрде қабынғанда
кілегей қабығының қанмен кернелгендігі, ісінгендігі, бронхтардың
қуыстарында катаральді экссудат жиналғандығы анықталады. Гистологиялык
әдіспен тексергенде бронхтар эпителийлерінің қабыршықтанып (десквамация)
өлгендігі, торшалар бүрлерінің жоғалғандығы, экссудатта өте көп мөлшерде
торшалар, лейкоциттердің, эритроциттердің, микроорганизмдердің өлгендігі
анықталады. Бронхтың қабынуы созылмалы түрде өткенде кілегей қабықтарының
семгендігі, бронхтың созылғыштық қабілетінің жойылғандығы, бронх
тарамдарында қуыстардың тарылғандығы (бронхостеноз) не кеңейгендігі, сыртқы
қабатының қабынғандығы көрінеді. Бронхтардың қуыстарында аздаған қоймалжың,
жабысқақ кілегейлі экссудат, ал өкпеде-ошақты эмфизема, кейде көкірек
қуысындағы лимфа бездерінің үлкейгендігі байқалады.
Симптомдары. Қабыну жіті түрде өтсе аурудың жалпы күй-жайы көп
өзгермейді, тек аздаған ғана жабырқағандықтың белгілері байқалады, азыққа
тәбеті төмендейді, аурулардың көпшілігінде дене қызуы қалыпты шаманың
жоғарғы көрсеткіштер деңгейінде болады, не 0,5-1°С көтеріледі, кейде тамыр
соғуы жиілейді. Бронхиттің бастапқы кезіне тән белгі ауырсынатын құрғақ
жөтел, 2-5 күн өткеннен кейін, ауру қолайлы жағдайда өтсе, жөтел
қақырықтанып жұмсарады, жөтелгенде ауырсынбайды. Аурудың алғашқы күндері
өкпені тыңдағанда қатаң шығатын везикулярлы тыныс, кейде алыстан естілетін
сырыл пайда болады, кейінірек олар майда не ірі көпіршіктенген ылғалды
сырылдарға ауысады. Тудырған себептерді мезгілінде жойса және дұрыс ем
қолданса, ауру қолайлы түрде өтеді де, малдар 7-10 тәулік ішінде жазылып
кетеді. Ауру қолайсыз жағдайда өтсе созылмалы түріне не өкпе қабынуымен
асқынады. Қабынудың бронхтан өкпелерге ауысуы ауру малдың жалпы күй-жайының
күрт нашарлауымен және дене қызуының көтерілуімен өтеді. Созылмалы түрі
аурудың ұзаққа созылуымен, малдың арықтауымен, өнімділігінің төмендеуімен,
жұмысқа қабілеттілігінің нашарлауымен сипатталады. Малдардың көпшілігінде
оқтын-оқтын қайталанып тұратын булықпа құрғақ жөтел байқалады. Содан кейін
кілегейлі қабықтары, кейде терілері көгеріп кетеді. Созылмалы түрде өткен
қабынуда тыныс алу ылғи да қиындайды, дем шығару ентікпесі пайда болады.
Аускультация кезінде, өкпелердің алдыңғы және ортаңғы тұстарында ысқырылып,
шиқылдап шығатын везикулярлы не бронхиалды тыныстар естіледі, ал өкпелердің
диафрагмалық бөліктерінде бәсеңдеген везикулярлық тыныс алу дыбыстары
естіледі. Созылмалы бронхит көбінесе бронхтыц кеңеюімен, өкпенің
ауасыздануымен не эмфиземамен асқынады.
Балау. Ауру жайында жиналған мәліметтер мен тыныс жолдарының
дерттелінгендігін білдіретін өзіне тән сырт белгілеріне сүйенеді. Қан
құрамын тексергенде лейкоциттердің, нейтрофилдердің аздап көбейгендігін,
эритроциттердің шөгу жылдамдығының (ЭШЖ) жоғарылағанын көрсетеді. Созылмалы
бронхитті рентгенмен тексергенде бронхылар бейнесі көріністерінің
айқындалынғанын және ошақты эмфиземаның пайда болғанын көрсетеді. 24,25 -
суреттерде иттің созылмалы бронхиттерінде бронхы көлеңкелері
деформацияланып, диафрагмаға дейін жеткен. Бронхы қабырғалары қалыңдап,
қатайғаны көрсетілген. Ауруларды дербестеу. Бронхыларды зақымдайтын індетті
және паразитарлық аурулардан ажыратады, ол үшін арнайы зерттеулср
жүргізеді.
Емі. Ең бірінші ауруды тудыруға сырттай және іштей әсерін тигізіп
себепкер болған қолайсыз жағдайларды жойып, малдарға зоогигиеналық
жағдайлар жасайды. Ауру малдарға құрғақ түрінде шаңды, сусымалы жем-шөп
(құрама жем, ұнтақталған шөп, топан, кесілген сабан т.б.) бермейді. Жіті
және созылмалы түрде өтетін бронхиттерде денедегі бұзылған қызметтерді
орнына қайта келтіретін (патогенетикалық) және ауру белгілерін жоюға
арналған (симптоматикалық) дәрі-дәрмектерді пайдаланып жан-жақты ем
қолданады. Бронх қуысындағы жиналған экссудатты сұйылтып тез шығару үшін
қақырық түсіретін және зарарсыздандыратын дәрі-дәрмектерді қолданады. Осы
мақсатпен жылқыға, ірі қара малға, қойға, және шошқаларға 5-7 тәулік бойы,
күніне 2-3 реттен сұйық азықпен қосып 1 кг дене массасына: мүсэтірді - 0,02-
0,03 г. терпингидратты - 0,01-0,03 г, ас содасын - 0,1-0,2 г, корловар
тұзын - 0,1-0,2 г және басқаларын: итке - термопсис, жылы сүт, ипекакуана
тұндырмасын, пертуссин береді. Ас содасы, ментол, эвкалипт тұндырмасы
араласқан жылы су буымен тыныс алдырғанда жақсы әсер етеді.
Бронхиттің созылмалы түрінде және дертке оның сыртқы қабаты қосылғанда,
әсіресе бронх қуысының тарылып бітеле бастаған кезінде жан-жақты ем
құрамында ішінде бронхтардың қуыстарын кеңейтетін, белоктарды ыдыратқыш
(протеолитикалық) ферменттерді қолданады. Бронхтардың қуыстарын кеңейту
үшін тері астына тәулігіне 1-2 реттен бір енгізуге шаққанда 5 %-ды эфедрин
ерітіндісін жылқылар мен ірі қара малға - 7-10 мл, ұсақ малдар мен
шошқаларға - 1-3, иттерге - 1-1,5 мл енгізеді. Бұзаудың созылмалы бронхитын
емдегенде 3-5 тәулік бойы, күніне бір реттен, тері астына 1 кг дене
массасына 5-8 мг эуфилинді (бронхтардың қуыстарын кеңейту үшін) енгізуімен
қатар кеңірдек қуысына 1 кг дене массасына 1-2 мг пепсинді не трипсинді
(экссудатты сұйылту үшін) құйған жақсы нәтиже береді. Деготь, скипидар,
натрий бикарбонаты қосылған жылы су булары мен тыныс алдырады. Микробтарға
қарсы кең ауқымды антибиотиктер мен сульфаниламид препараттарын қолданады
(микробтардың антибиотикке сезімталдығын анықтап 1 кг дене массасына Ә.Б.,
ал сульфаниламид препараттарын 1 кг дене массасына 0,2-0,4 г тәулігіне 3-4
рет 7-10 күн қатарынан венаға 1 кг дене массасына 0,25 %-ды немесе 0,5 %-ды
новокаин ерітіндісіне 0,5 мл есебінде егіп блокадалау және осы мөлшерде
жұлдызша безді блокадалау жақсы нәтиже береді. Итке қақырық түсіретін
дәрілерден натрий гидрокарбонатын, термопсис, пертуссин, минералды сулар
береді. Тығыздалынған бронхылар қабырғаларын жұмсарту үшін аузы арқылы 10-
14 тәулік бойы, күніне 2-3 реттен 1 кг дене массасына 0,01-0,02 мг натрий
не калий йодидын береді. Жіті және созылмалы түрлерінде өтетін бронхиттерде
нақтыланбаған қуаттандырғыш дәрі-дәрмектерді (гамма-глобулиндердің түрлерін
т.б.) қолдануды ұсынады.
Ем шараларының кешенінде ылғалдылық, жел өті және басқа да суық
тигізетіндей себептерді жоюмен қатар кеуде тұсын скипидармен ысқылап,
банкілер, қыша қойып, соллюкс лампасымен не инфраружбен қыздырып,
диатермия, УЖЖ (ультра жоғарғы жиілікті) тоқтармен емдеуді ұсынылады.
Сақтандыру мақсаты малдарды бағып-күтуде зоогигиеналық қалыптылықты
сақтауға бағытталған, шаруашылық ұйымдастыру және дәрігерлік-санитарлық
әрекеттерін бұлжытпай жүзеге асыруға негізделеді. Көңілді, әсіресе суық
тигізетін факторларға, қорадағы ауаның микроорганизмдермен қалыптан артық
ластануына, газбен шаңның көп жиналуына жол бермеуге бөледі. Бронхитті
сақтандыруда жас малдар организмінің жалпы төзімділік қабілетін көтеруге
арналған шараларға үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz