Қазіргі кезде киім тігу өңдірісінде көптеп қолдаңылатын жануарлардан алынатын шикізаттардың бір түрлері

Кіріспе
1 ҮЛБІР
1.1 Үлбір шикізатының сипаттамасы
1.2 Үлбір өңдеу технологиясы
1.3 Үлбірдің химиялық құрамы мен қасиеттері
1.4 Үлбірдің физикалық . механикалық қасиеттері
2 ЖҮН
2.1 Жүн шикізатының сипаттамасы
2.2 Қой жүні. Қой жүнінің ерекшеліктері мен қасиеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Менің курстық жұмысымның мақсаты қазіргі кезде киім тігу өңдірісінде көптеп қолдаңылатын жануарлардан алынатын шикізаттардың бір түрлері: үлбір және жүн материалдарының алыну жолдары, олардың физикалық және химиялық қасиеттері, қолдану аясы жайлы толығырақ ақпарат жинап, айқындау.
Терінің атқаратын қызметі жануарлар организмін сыртқы ортадан, механикалық химиялық және бактериялық әсерлерден қорғайды, жылу алмасуды реттейді сезіну органдары болып, сонымен қатар жануардың тіршілігіндегі өңделген заттарды денеден бөліп шығару қызметін атқарады.
Тері қасиеттері, организмнің сыртқы орта әсеріне сәйкестенудің және оның тері құрылымының ерекшеліктерінің әсерінің жоғарғы үлгісі ретінде қызмет ете алады. Жануарлардың өмір сүру жағдайына, климаттық факторларға, жыл мезгілдеріне байланысты теріде, өнімнің тауарлық құндылығына және өңдеу тәсілдеріне әсер ететін айтарлықтай өзгерістер болып тұрады. Жануарлар тері құрылымы, өзінің жоғарғы сапасына және қысқы жағдайына байланысты, сонан соң мезгілдік өзгеріс ерекшеліктері тұрғысынан, қарастырылады. Мехтық терілері тері ткані және жүн жабынына бөлінеді.
Терілерінің мехтік шикізаты екі топқа бөлінеді: 1-ші топқа қаракөл қойлары қозыларының өлі туған және туғаннан кейінгі үш күңдік қозыларының терісі жатады. 2-ші топқа қырқылған немесе жүндес қойлардың терілері жатады. Қаракөл мех шикізатына қаракөл тұқымды қойлардың қозылардың терісі алынады. Түрлердің жүңді жабыны ерекше әдемі жалтыраған, бұйра-бұйра, ирек әртүрлі формада болып келеді, оны елтірі деп атайды. Елтірі — туғаннан кейін 2—3 күн ішінде сойылған қозы терісі. Елтірі қойдың қаракөл, Соколов, Рапштилов деген тұқымдарының қозыларынан ғана алынады. Бұлардың ішінде ең сапалысы және көп өндірілетіні — қаракөл елтірісі. Соңдықтан елтіріні әдетте қаракөл деп атайды. Елтірінің шелі жұқа және терісі ете берік, елтіріден тігілген киімнің жеңіл және мықты болуы осы қасиетіне байланысты. Қозы туғаннан кейін 7—12 күнге дейін сойылмаса, жүні өскендіктен бұйрасы тарқалып, елтірінің сапасы төмендейді. Енесі буаздығының 135—140 күндерінде сойылып алынған қозының елтірісі қаракүлше деп аталады, олар жоғары бағаланады. Елтірінің сапасы мен құңдылығы түгінің бұйралылығына, түсіне, мөлшеріне байланысты. Елтірі бұйра гүлінің жалпақтығына қарай ұсақ бұйра гүлді (ені 4,5 мм-ге дейін), орташа гүлді (ені 4,5—7 мм), ірі бүйра гүлді (7 мм-ден артық) деп бөлінеді. Орташа бұйра гүлді елтірі сапалылығы жағынан жоғары бағаланады.

1. Есентаев.Е.ақ жүнді құрықты қойлар.-Алматы, 2005.
2. Ә. Жұмадилов., А. Бекенов., X. Қыдырбаев. Қазақстан қорықтары."Қайнар" баспасы, Алматы, 2001.
3. Иойриш.Н.П. Ара шарушылығының өнімдері және оны пайдалану.-Алматы, 2003.
4. Қыдырбаев.Х. Қазақстанның жануарлар әлемі.-Алматы, 2000.
5. Құсайынұлы.Қ. Қазақ шаруашылығы отаршылық дәуірде.-Алматы, 2001.
6. Мадиев.Ө.Қ. Былғары және мех химиясы мен технологиясы.-Алматы,2003.
7. Мұқанов С.,Халықмұрасы.Тарихи-этнографиялық шолу, А., 2002; Сәбденов К,, Төрттүлік, А., 2002;
8. Сәтімбеков Р., Байжанов А., Мал шаруашылығы селекциясыңдағы жетісгіктер, "Биология жөне салауат негізі", 2003, №5, 5-8 беттер.

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Менің курстық жұмысымның мақсаты қазіргі кезде киім тігу өңдірісінде көптеп қолдаңылатын жануарлардан алынатын шикізаттардың бір түрлері: үлбір және жүн материалдарының алыну жолдары, олардың физикалық және химиялық қасиеттері, қолдану аясы жайлы толығырақ ақпарат жинап, айқындау.
Терінің атқаратын қызметі жануарлар организмін сыртқы ортадан, механикалық химиялық және бактериялық әсерлерден қорғайды, жылу алмасуды реттейді сезіну органдары болып, сонымен қатар жануардың тіршілігіндегі өңделген заттарды денеден бөліп шығару қызметін атқарады.
Тері қасиеттері, организмнің сыртқы орта әсеріне сәйкестенудің және оның тері құрылымының ерекшеліктерінің әсерінің жоғарғы үлгісі ретінде қызмет ете алады. Жануарлардың өмір сүру жағдайына, климаттық факторларға, жыл мезгілдеріне байланысты теріде, өнімнің тауарлық құндылығына және өңдеу тәсілдеріне әсер ететін айтарлықтай өзгерістер болып тұрады. Жануарлар тері құрылымы, өзінің жоғарғы сапасына және қысқы жағдайына байланысты, сонан соң мезгілдік өзгеріс ерекшеліктері тұрғысынан, қарастырылады. Мехтық терілері тері ткані және жүн жабынына бөлінеді.
Терілерінің мехтік шикізаты екі топқа бөлінеді: 1-ші топқа қаракөл қойлары қозыларының өлі туған және туғаннан кейінгі үш күңдік қозыларының терісі жатады. 2-ші топқа қырқылған немесе жүндес қойлардың терілері жатады. Қаракөл мех шикізатына қаракөл тұқымды қойлардың қозылардың терісі алынады. Түрлердің жүңді жабыны ерекше әдемі жалтыраған, бұйра-бұйра, ирек әртүрлі формада болып келеді, оны елтірі деп атайды. Елтірі -- туғаннан кейін 2 -- 3 күн ішінде сойылған қозы терісі. Елтірі қойдың қаракөл, Соколов, Рапштилов деген тұқымдарының қозыларынан ғана алынады. Бұлардың ішінде ең сапалысы және көп өндірілетіні -- қаракөл елтірісі. Соңдықтан елтіріні әдетте қаракөл деп атайды. Елтірінің шелі жұқа және терісі ете берік, елтіріден тігілген киімнің жеңіл және мықты болуы осы қасиетіне байланысты. Қозы туғаннан кейін 7 -- 12 күнге дейін сойылмаса, жүні өскендіктен бұйрасы тарқалып, елтірінің сапасы төмендейді. Енесі буаздығының 135 -- 140 күндерінде сойылып алынған қозының елтірісі қаракүлше деп аталады, олар жоғары бағаланады. Елтірінің сапасы мен құңдылығы түгінің бұйралылығына, түсіне, мөлшеріне байланысты. Елтірі бұйра гүлінің жалпақтығына қарай ұсақ бұйра гүлді (ені 4,5 мм-ге дейін), орташа гүлді (ені 4,5 -- 7 мм), ірі бүйра гүлді (7 мм-ден артық) деп бөлінеді. Орташа бұйра гүлді елтірі сапалылығы жағынан жоғары бағаланады.
Елтірі түсіне қарай қара, сүр қызғылт қоңыр (суыр) болып келеді. Жүннің өн бойының түсі біркелкі болмайтын, түгінің түбі қоңыр, үш жағы бірте-бірте көгілдір, ақырында ақшыл келетін елтіріні сұыр деп атайды. Жүннің бұйра-сына қарай моншақ гүлді және толқын бұйралысы жоғары бағаланады. Мұнымен қатар серпімділігі де елтірінің қасиеттерінің бірі. Жүні сирек елтірінің бұйрасы тез жазылып кетеді.
Елтірі сапасы және оны өндіруде Қазақстан дүние жүзінде алдыңғы орындардың бірін алады. Мехтік шикізатқа қаракөл қойларынан басқа терісі мех жасауға жарамды қой тұқымдары пайдаланылады. Олар: қазақтың арқар-мериносы, етті, биязы жүнді қой түқымдары.Қазақтың солтүстік мериносы да жүндес етті бағытқа жатады.

1 ҮЛБІР

1.1 Үлбір шикізатының сипаттамасы

Үлбір - үлпілдек, мамық және биязылау жүңді жануарлардың өңделген терісі. Үлбірге түкті жабыны сапалы үй жануарларының (биязы және биязылау жүндіқойдың, қаракөл қозысының, қоянның, түбітті ешкі лағының, құлынның, бұзаудың), кейбір теңіз жануарлары (теңіз мысығы, итбалық) мен құстардың (баклаңдар, аққулар) терісі жатады. Үлбір сапасы мен пайдалану реті оларды өндеу ерекшеліктеріне байланысты өзгереді. Үлбірден жылы да әсем, әрі көп киіс беретін бас киім, сырт киім, жаға тігеді.
Үлбір өндіру үшін терідегі қыртысты бұзбай сақтау керек. Егер ол бұзылса, түктің өзеңмен байланысы нашарлап, кейініректе түгі түсіп қалатын болады.
Мех өнеркәсібінде өңделетін шикізаттарды негізінен мына топтарға бөлуге болады:мехтық шикізат( мехтық және тондық қой терілер,қаракөл елтірілілері,қозы ,лақтар ,қоян,мысық,ит,құлын және т.б );бағалы аң терілері (қара күзен ,тиін,сусар,түлкі,саз құндызы,қама,оңдатра және т.б )теңіз жануарлары терілері (теңіз мысығы,тюлень,ит балық ).
Мех шикізатының ішінде ең көп өңделіп өндірілген мехтық және тондық қой терілері.Бұл шикізаттардан,адам игілігіне жарайтын көптеген өнімдер (бас киім,сыртқы киім,жағалар,балалар және әйелдер пальтосы,ерлердің күртелері,аяқ киімдер,спорттық бұйымдар және т.б) өндіріледі.
Осыған байланысты мех өнеркәсібін илеу-бояу және пішу-тігу өндірістерінде бөледі.Мех фабрикаларында шикізат заттардың,көптеген түрлерін ауданына ,қалыңдығына ,жүнінің ұзындығына,реңіне,жұмсақтығына,бұйр асына қарап өңдейді.Жануардың бір түрінің өзінде өскен өлкесіне,жасына,жынысына,сою мезгіліне,ақауларына,алғашқы өңдеу тәсілдеріне байланысты ерекшеліктері болады.
Кейбір жағдайларда мехтік жартылай фабрикаттан өңдеуден илеуден соң кептірмей бояйды. Боялған соң кептіріліп әрлеу операцияларынан өтеді.Бұл тәсіл үздіксіз деп аталады.Үзілісті және үздіксіз тәсілдердің процесстерінің орындалу реті мынадай.
Үзілісті тәсіл-жібіту,шелдеу,пикелдеу,илеу,м айлау,кептіру,әрлеу операциялары,бояуға дайындау,бояу,шаю,кептіру,әрлеу операциялары.
Үздіксіз тәсіл-жібіту,шелдеу,пикелдеу,илеу,б ояуға дайындау,бояу,майлау,кептіру,жұмсар ту,әрлеу операциялары.
Мех өңдеудің үздіксіз тәсілінің бірқатар артықшылықтары бар.Біріншіден өндіріс айналымы қысқарады,еңбек өнімділігі артады,жұмысшылар саны азаяды.Екіншіден бұл тәсіл өндірісті дұрыс та,тиімді ұйымдастыруға ,механизациялауға,автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Мехтік,тондық қой терілері негізінен үздіксіз тәсілмен өндіріледі,өте жұмсақтықты қажет ететін қаракөл қой терілері,қоян терілері үзілісті тәсілмен өндіріледі.Мех өндірісінің барлық технологиялық процесстерін 2 топқа бөлуге болады.Бірінші тобы шикізаттың қасиеттерін өзгертетін химиялық және физико - химиялық құбылыстар негізінде жүргізілетін процесстер.Бұларға жібіту,илеу,пикелдеу,майдан арылту,ашытқымен өңдеу, кептіру, бейтараптау,басқылау,бояу және т.б процесстер жатады.
Екінші топ-механикалық прцесстер :шелдеу,жұмсарту,жүнді қырқу тарау,жүнді тазарту,тегістеу және т.б .Бұл бөлу шартты түрде ғана ,себебі кейбір процесстерді жүргізген кезде,механикалық және физико-химиялық әсерлер бірге болады.Әдетте ,бірінші топ процесстері өндірістік Партиядағы белгілі мөлшердегі шикізатта бірмезгілде жүргізіледі. Өндірістік партияны құрастыру өте жауапты жұмыс. Түрі, массасы немесе ауданы мен қалыңдығы бір, сақтау тәсілдері , тығыздығы мен сорттылығы ұқсас, сапасы бір деңгейде , жүн жабыны бірдей және белгілі бір өнім шығару мақсатында тері шикізаттарынан құрастырылады.
Жүннің майлылығы жоғары , жүні босаған, шикізаттар бөлек топтастырылып жеке партия түрінде өңделеді. Әдетте, өндірістік партиялар көлемі өндіріс жабдықтары мен қондырғыларының йымдылығына байланысты тұрақты болып келеді. Мысалы, 5000 дм2 сйымдылығы баркаста 250-300 қой терісі немесе 3000-4000 қоян терісі өңделеді. Екінші тпо процесстері, әдетте, бір-бірлеп жүргізіледі, мысалы, шелдеу, жүнді қырқу, тарау. Кейбір жағдайларда, жұмсарту, сілкілеп тазарту процесстері тобымен жүргізіледі.
Мех терілерінің жеке түрлері. Үй қояны терілері ең көп дайындалатын шикізат. Себебі өте өсімтал әрі тез жетіліп көп шығын талап етпейді.Қоянның көптеген түрлері болады.
Негізгілері төмендегілер:
Шиншилла - жүн жабыны қалың, биік және жұмсақ сұрғылт түсті. Қылшық жүндерінің ұшы қоңырқай.
Шампань - жүн жабыны біркелкі ақшыл сұрғылт түсті.
Флонур - жүн жабыны жұмсақ, қалың, биік, сұрдан қарасұрға дейін болады.Үлкен ақ қоян - жүні жабыны қардан аппақ болады.Қоянның аралас тұқымдарының терілері аса бағаланбайды.
Жүн жабынына байланысты 4 сортқа бөлінеді, табиғи боялған, қырқылған күйінде өндірісте қолданыла береді.
Қаракөл қой тері шикізаты негізінен екі топқа бөлінеді: 1.елтірі; 2. Қой терілері; бұл топқа бұғы терілері де жатады.
Қаракөл тұқымды қойларының қозыларының жүнді жабыны ерекше әдемі жылтыраған, бұйра-бұйра, ирек әртүрлі формада болып келеді.
Қаракөлше - тууына 10 - 15 күн бұрын іш тастаған немесе арнайы сойылып алынған қозы терілері.
Қаракөлше - туғаннан соң 3 күн ішінде сойылып дайындалған қозы елтірісі. Елтірінің сапасы мен құндылығы түгінің бұйралығына, түсіне ауданына байланысты. Елтірі бұйра гүлінің жалпақтығына қарай ұсақ бұйра гүлді (ені 4,5 мм-ге дейін) орташа гүлді (ені 4,5-7 мм), ірі бұйра гүлді (7 мм-ден артық) деп бөлінеді. Орташа бұйра гүлді елтірі сапалылығы жағынан жоғары бағаланады.
Елтірі түріне қарай қара, сұр қызғылт, қоңыр(сұр) көк болып келеді.Жүнінің өн бойының түгі біркелкі болмайтын түгінің түбі қоңыр, үш жағы бірте-бірте көгілдір, ақырында ақшыл келетін лтіріні суыр деп атайды.
Жүнінің бұйралығына қарай моншақ гүлді және толқын бұйралысы жоғары бағаланады. Мұнымен қатар жүнінің тығыздығы мен серпімділігі де елтірінің қасиеттерінің бірі.
Мехтық шикізатқа қаракөл қойларының басқа терісі мех жасауға жарамды қой тұқымдары да пайдаланылады. Олар: қазақтың арқар мериносы, етті, биязы жүнді қой тұқымдары.
Цыған қойы - өте ерте заманнан бері келе жатқан биязылау жүнді қой тұқымдарының бірі. Негізгі ерекшелігі табиғаттың қатаң жағдайына төзімді. Бұл қойлардың терілерін өңдеп жүнін түрлендіру арқылы саз құндызы, қабылан, кәмшат терілеріне ұқсатып имитациялауға болады.
Тон жасауға жүні қылшықты, ірілеу қой тұқымдарының терілері алынады. Олардан тон, тұлып басқа да жүні ішіне қараған, өзеңі өңделген киімдер жасалынады. Тон өндірісінің шикізаты ретінд етті- майлы қой тұқымдары еділбай, дегерес және қазақтың ұяң жүнді қойлары жатады.
Еділбай қойы - жергілікті қазақы қойлардың ішіндегі ең ірісі, жүннің сапасы сапасы жағынан тәуірі. Қылшық жүнді табиғатқа жақсы бейімделеді.
Теңіз жануарлар терісі. Теңіз жануарларының ішінен теңіз мысығының терісі сапасы жағынан ерекше орын алады. Қылшың жүні теріліп, түбіт жүні қара түске боялған соң немесе жабағы түрінде әйелдер пальтосы үшін, жаға, бас киімдер және басқа бұйымдар жасауға қолданылады. Мехтық тюлен терілері ерлердің бас киімдеріне күртелері үшін қолданылады.

1.2 Үлбір өңдеу технологиясы

Mexтi өңдеудегі басты мақсат - мал терісінен алынған шикізаттан әртүрлі қажетті өнім алу. Барлық түрдегі шикізаттар мехтік өңдеуге жарамды болып табылады. Бipaқ әрқайсысының өзіне тән қасиеті бар. Сондықтан оны тұтас мехтік-мамық шикізат жіктемесі (классификациясы) дейді. Ол екі негізгі классификациядан тұрады: мамықты сою кезіндегі және оның өлшемі бойынша. Біз соңғы классификацияны пайдаланамыз. Ceбeбi, тepiні өңдеудің практикалық маңызы өте зор.
Mеxтiк шикізат ipi, орташа және ұсақ болып бөлінеді.
Ipi шикізатқа - қой, бұзау, теңіз мысығы, итбалық, түлен, қасқыр, ит және т.б. жатады.
Орташа шикізатқа - қаракөл, елтірі, лақ, мерлушка, қоян, құндыз, түлкі, қара сусар және т.б. жатады.
Ұсақ шикізатқа - ала тышқан, көр тышқан, бұлғын және т.б.жатады.
Бipiншi топтағы терілердің ерекшелiгi - олардың ipi өлшемділігінде. Ipi терінің ең жақсы бөлігі - жота, құйымшақ тұсы және мойын. Негізгіде бүйір мен бауыр тepiciндегi жүн сиректеу. Бip терінің өзінде-ақ жүнді жабынның бағыты әртүрлі болуы мүмкін. Бұны пішкен кезде ескерген жөн. Енді кeйбip тері түрлерімен толығырақ танысамыз.
Мехтік қой тepici - қой және қошқар тepiлepi. Олар қырқылған және қырқылмаған болуы мүмкін. Өнім жасаған кезде табиғи түpдегі және қара, қоңыр, сұр, сарғыш және т.б. түске боялған қой тepiлерiн қолданады. Қой терісінен әйелдер мен балалар пальтоларын, жағалар, бас киімдер жасайды.
Сүт еметін бұзау тepici - әлі шөп жей алмайтын жас бұзау терілері. Қасқырдың терісін қыста аулап алады. Жүнді жабыны қалың, биік, әртүрлі жұмсақтықта және жібектей болады. Мехтің түci қара және ақшыл көктен қара жиренге дейін болуы керек. Одан бас киім, әйел және балалар пальтосын жасайды.
Орташа топтағы теpiлерді пішілуіне байланысты бірнеше топшаларға бөледі:
а) Қаракөл терісі - eлтipi, қаракөл, мерлушка, қаракөл-қаракөлше және басқалары.
б) Бағалы мамық мехтік тepi - қара күзен, бұлғын, сусар, күзен, түлкі, құндыз, кәмшат және басқалары.
в) Мысық, қоян, аңдардың тepiлepi.
Бұл тoптағы терілердің өлшемі әркелкі. Бip өнімге орташа есеппен 15-тен 40-қа дейін тepi кeтyi мүмкін. Бұйраланған топқа қозы, қойдың бағалы қаракөл тұқымы мен ірі қылшықты қойдың (бағалы) қозысының тepici жатады. Ең бағалы терілерге: қаракөл, қаракөл-қаракөлше, елтірі жатады. Осы топтағы терінің ерекшелігі жүнді жабыны құйымшақ тұсынан мойынына қарай бағытталған, бұйралығы да осыған сай келген. Бұйрасының тығыздығы, түpi, пішінi тepі сапасының негізгі көрсеткіші болып табылады. Тері бұйрасының түріне байланысты үш топқа бөлінеді: бағалы - валек, боб, гривка; арзаны - моншақ бұйра, ұсақ және ipi сақиналар, деформацияланған - берік бұйралар.
Валек - ең бағалысы -. Олар қылшықтардан тұрады. Валектің қылшығы екі топқа бөлінеді: жабатын - ол бұйраның сыртқы бөлігінен тұрады және оның пішінін анықтайды, eкіншіci шығып тұратын - бұйраның iшкi бөлігi. Вальканың күштілігін жабатын қылшық бұйралық дәрежесін көрсетеді. Ол сақина пішініне қанша жақын келсе, сонша мықтырақ келеді. Егер қылшық доға тәріздес және бұйралығы аз болса, онда валек борпылдақ болады. Терінің әдемілігі мен бағалылығын валектің биіктігі, ұзындығы және ені арқылы анықтайды. Ені бойынша: енді (8 мм жоғары), орташа ( 4-8 мм) және қысқа (4 мм-ге дейін); ұзындығы бойынша: қысқа (12-20 мм), орташа (12-53 мм), ұзын (33 мм-ден жоғары); биіктігі бойынша: биік (енінін биік), жартылай дөңгеленген (биіктігі енімен бірдей), тегіс (енінен кіші). Орташа және ұсақ өлшемдегі жартылай дөңгеленген валька бұйра тepici - ең бағалысы болып болып саналады.
Боб - өте қатты қысқартылған валекті елестететін бұйра.
Гривка - орталығы сызықтан, eкi жағы да тіс бұрышпен таралатын бұйра қылшық. Олар симметриялы және ассиметриялы болуы мүмкін. Гривка ені бойынша: тарлау (4 мм -ге дейін), орташа (4-8 мм), енді (20-30 мм) және ұзын (30 мм жоғары) болады. Тар және ұзын гривкалы валек терісін кирпук дейді. Олар әдемі суреттегідей болады және жоғары бағаланады. Енділеу гривка терісі, бағалы болып саналады.
Домалақ тәрізді бұйра нeгiзгi бүгіліңкірек келген, ал жоғары жағында бұғақша пайда болады. Ұсақ сақиналы бұйра. Heгiзгi ақырындап берілген, жоғарғы жағы ұсақ сақина болып бітіп, тeгic тepiгe қарсы жатады. Ал ipi сақинада негізіндегі бұйрасы берілмеген. Олар ipi сақина түзеді және теріге қарсы орналасқан. Жартылай сақиналығының бұйрасы доға тәріздес болады.
Моншақ тәріздес бұйра спираль тәрізді бұйраланған. Олар қылшығы өсіп кеткен төменгі сорттағы қаракөлмен сәйкестеу. Ұлу тәріздес бұйралы терілер арзан бағалығы жатады. Киіз тәріздес орайы мен бұйрасы тepi тініне қысылған. Орайдағы бұйраның қылшықтары әр жаққа бағытталған. Бұндай терілердің бұйралары ұйпа-тұйпа болады. Қысылған бұйраларды жабысқан қылшық деп атайды. Бұйраның сапасын тығыздығы көрсетеді. Егер қылшықты алақанмен ұстаған кезде бұйраның биіктігін байқасаңыз, ол оның тығыздығы деп түсініңіз, ал беріктігі айтарлықтай болмаса, орташа тығыздықты, беріктігін мүлдем сезбесеңіз, онда тығыздығы нашар деп саналады. Енді біз осы топтағы терілерді жеке қарастырамыз.
Қаракөлше - бұл тұсақ пен бұғының төлінің терісі, олар жергілікті және таза тұқымды қаракөл қойларынан алынады. Бұл осы топтағы бағалы шикізат.
Қаракөл - бұл қаракөл тұқымды қойдың 1-ден 3 жасқа дейінгі қозысының терісі. Таза тұқымды қаракөлдің жүнді жабыны жұмсақ, жібектей жылтыраған болады. Жергілікті қаракөл арзандау бағалы шикізат, оның жүнді жабыны ірі, жібектігі аз және шыны түсті. Қаракөлден әйел пальтосын, пелерин, жаркет, палантин, ер адамның бас киімін және жағалар жасайды.
Мерлушка - бұл бірінші жүнді жабынды қозы терісі. Тұқымына байланысты орыс және қазақы болып бөлінеді. Орыс мерлушкасының жүнді жабынының пішіні боб, сақина-моншақ тәрізді болады. Бірақ таралған бұйрасыз мерлушкалар да кездеседі. Орыс мерлушкасының жүнді жабынының сапасы қазақы мерлушкадан жақсы. Мерлушканы қара, қоңыр, сарғыш түске бояйды. Негізінен ер адам пиджагін, бас киімдер жасайды.
Лақ - жүнді жабыны қара және қоңыр түске боялған және табиғи көкшіл-сұр түстегі ешкі төлінің терісі. Лақ терісін жүнді жабынының ерекшелігіне байланысты келесі топтарға бөледі:
Жағалық - ол талшықты жүнді жабынымен сипатталады, тегістелген лақтың терісі шыны түсті, ақшыл түсті жүнді жабынның биіктігі 4 см ден жоғары; жалаңаш жері де сирек, төмен, әлсіз байланатын жүнді жабыны болады. Лақтың терісінен әйел мен балалар пальтосын жасайды.
Лямка - ірі қылшықты тұқымды қойдың қозысының терісі, жүнді жабыны ұзын және қысқа, мөлдір түсті, биіктігі мен пішіні ұсақ және орташа көлемде болуы мүмкін. Лямканың жүнді жабынының әркелкілігінен қандай да бір өнім жасағанда бірдей тері алу өте қиын. Сондыктан лямкадан кішілеу өнімдер жасайды. Мысалы: бас киімдер мен балалар пальтолары.
Енді біз қымбат мамықтық терілерді қарастырамыз.
Жабайы және тордағы қара күзен терісі - жүнді жабынының түсі бойынша айтарлықтай өзгеше. Жабайы қара күзеннің екі түрі бар: европалық және америкалық.
Европалық қара күзен Европа елдерінде мекендейді. Америкалық қара күзен торда ұстау жағдайында өсіріледі. Қара күзеннің түсі қоңыр және ақшыл-қоңыр болып келеді, тіпті әртүрлі ашық-қарадан қара қоңыр түске дейін болуы мүмкін. Олар сұр, көкшіл-сұр, сарғыш, қара, қара дақты түсте болады. Жонарқа, құймышақ тұсы терілерінің жүнді жабыны - жылтыр. Бауыр терісінің жүнді жабыны сирек және қысқа. Қара күзенді көлемі бойынша: ұсақ тері (3-4,5 кв.дм.), орташа ( 44,5-6 кв.дм), ірі ( 6-8 кв.дм), ерекше ірі (8-9,5 кв.дм) және одан да ерекше (9,5 кв.дм - ден жоғары) деп бөледі.
Күзен, сусар, бұлғын терілерінің ерекшелігі - орайының ақ және сары түсті болуы, жүнді жабын бағытының әр жаққа қарай таратылуы және жұмсақ, қалың, жалтырауық жүнді жабыны мен тері тінінің жұмсақ әрі жеңілдігі болып табылады. Бұндай тері өте бағалы және де әдемі. Сондықтан осындай теріден палантин, пелерин, шарф, бас киімдер, кейде тон және мехтік пальто да жасайды.
Құндыз терісінің жүнді жабыны орташа биіктікте. Ол ірі, толық, жылтыр, қоңыр түсті, қалың, тығыз және қара - қоңыр мамықтан тұрады. Ең жақсысы бауыр терісі болып саналады. Мамықтың қылшығы қалың болады.
Сондықтан терілерді жонарқасы бойынша кесіп түтікпен сыпырып алады. Құндыздың мамығының қылшығы жұқа болады. Құндыз терісі қырқылған және қырқылмаған, боялған және табиғи түрде (боялмаған) қолданылады. Оны қоңыр, сарғыш, қара түске бояйды. Құндыздан әйел пальтосын, жағалар, бас киімдер және т.б. дайындайды.
Кәмшат және құндыз терілері керемет жылу сақтағыш қасиеттерімен ерекшеленеді. Жүнді жабаны тығыз, орташа қатты және әдемі келеді. Бұлардан ерлер мен әйел жағаларын, бас киімдер жасайды.
Түлкі терісінің өзіне тән топографиясы бар. Түлкінің: қызыл, қара, қоңыр және т.б. сан алуан түрі кездеседі. Осы барлық түрдегі түлкінің жүнді жабыныны қалыңдығы, ұзындығы және түсі бойынша ерекшеленеді. Терінің жеке бөліктерінде жүнді жабыны әркелкі: бүйірінде - қалың, ұзын, жұмсақ; құймышақ тұсында - ірілеу, ұзындау; бауыр терісінде - ұзын, бірақ сирек; бүйірмен салыстырғанда, жонарқада - қалың, ірі, қысқа болады. Аяқтарының ұзындығы орташа, бірақ төменірек келгенде қысқарып және іріленіп кететін қылшықпен қапталған. Құйрық жағының жүнді жабыны ұзын, қалың.
Қоян терісінің ең жақсы бөлігі - жонарқа мен құйымшақ тұсы, қылшығы мойынынан құйымшағына қарай бағытталған. Құйрығы мен құйымшақ тұсына қарағанда, бауыр мен бүйір терілерінде қылшық сирек болады. Қоян терісінен әйел пальтоларын, жағалар мен бас киімдер жасайды.
Міне, біз орташа көлемдегі мехтік терілерімен қысқаша танысып өттік. Енді үшінші үлкен топ - ұзақ көлемді терілерді талдаймыз. Қысты күні мех бағалы болып саналады. Ақ тиіннің бүйірі мен бауырында жүнді жабыны сирек, ақшыл түсті, тері тіні жұқалау болып келеді. Көлемінің кішілігіне қарамастан топографиясы әркелкі. Сондықтан пішу кезінде теріні жеке бөліктерге бөледі: төс, сан, аяқ және т.б. Сосын пластина қосады. Оны кейінірек өнімді тіккенде қолданады.
Енді өңдеу процесіне келуімізге болады. Мехті өңдеу кезіндегі ең негізгі іс - коллаген талшығынан тұратын өзеңмен жұмыс істеу болып табылады. Коллаген суда ерімейді, бірақ көп мөлшерде ылғал сіңіре отырып, ісінеді. Суға ас тұзы, қышқыл, сілті қосқан кезде коллагеннің ісіну дәрежесі өседі. Мехті өңдеудегі негізгі мақсатымыз - коллаген борпылдақтану үшін химиялық заттар мен концентрацияларын тағайындау, тері жұмсақ болуы керек, ал коллаген келесі ертінділерде қабыршақтанбау керек. Бұлай болмаса тері беріктігінен айырылады. Мехті өңдеу процесі келесі операцияларға бөлінеді: жібіту, шелдеу мен уату, пикельдеу, илеу, майлау, уату.
Мех өндірісінде глутар альдегидін тері тінін (жүні боялатын) илеуге қолданады. Жүні табиғи қалпымен шығарылатын мех терілеріне бұл илегішті қолдану тиімсіз, өйткені глутар альдегиді жүнге сарғыш өң беруі мүмкін.
Фолмальдегидпен өңделген жартылай фабрикат ақ түсті болып, сілтілер мен тотықтырғыштар әсеріне төзімді болады. Мех терілерінің сапасы жақсарып, салмағы хромалюминий қосылыстарымен иленген теріге қарағанда 15%-ға дейін жеңіл болады, ауданының кемуі азаяды, сақтауға, киіске төзімді келеді, ол қасиеттерін көпке дейін сақтайды.
Мех өндірісінде формальдегидті илеуді жетілдіру үшін қолданғанда, олардың ағартқыш заттарды қолданудағы тотығу әсеріне шыдамдылығы артады. Формальдегидті қолдану қышқылмен және спиртпен өнделген терідегі түкті жабынның қасиетін жақсартады, жүн талшықтары судырап, дараланып, пішінін тік сақтайды.
Мехты механиқалық жолмен жұмсарту (откатка). Бұл - мехты әрлеудің маңызды операцияларынын бірі, тері өзеңі мен түкті жабынның сапасын арттыруға көп әсері бар. Бұл операция айналмалы барабандарда мехтық жартылай фабрикатты ағаш үгіндісімен жақсылап араластыру арқылы атқарылады, ол екі рет қайталанады. Жұмсартудың мақсаты - кептіруден сон, мех жартылай фабрикатының тері өзеңін ылғалдандырып, оны жұмсарту (1-ші операция) және түкті жабын мен тері өзеңінен байланыспаған майлы заттар мен бояғыштарды аластау (2-ші операция). Жұмсарту кезінде интенсивті механиқалық әсерден мехтық жартылай фабрикат терісінің жұмсақтығы жоғарылап, ал түкті жабын ағаш үгіндісімен жанасудан судырап, тап-таза жалтыраған күйге енеді. Операцияның бірінші сатысында ағаш үгіндісінің ылғалдылығы 25-30°С, массасы мех терілерінің массасына тең немесе одан азырақ болады, ал жұмсартудың екінші сатысында үгіндінің ылғалдылығы 10-12% болып, оған скипидар немесе таза майда құм қосады.
Мехтың түкті жабынын тазарту және сабау. Бұл операция - түкті жабыннан шаң, ағаш үгінділері мен жұлынған жүннен және басқа лас қоқысты заттардан тазартып, оның сыртқы көрінісін жақсартады. Түктердің табиғи үлпілдек қалпына түсуіне жағдай жасайды. Өңделетін мехтық терінің ауданы мен түкті жабынының түріне қарай, оларға әртүрлі әсер етіліп, соған байланысты машиналар қолданылады.
Қылшық жүнді қырқу. Кей жағдайда мех терілерін имитациялау кезінде қылшық жүн қырқылып тасталады. Қылшық жүн қырқылғаннан кейін теріде біртегіс, біркелкі жібектей мамық жүнді жабын қалады. Бұл операцияға тек қана бірінші сортты, түкті жабыны қалың терілер жарамды. Осылай етіп, ондатра, саз қүндызының және мысық терілері өңделеді.

1.3 Үлбірдің химиялық құрамы мен қасиеттері

Былғары мен мехтың сапасын анықтайтын қасиеттері төмендегі талаптарға сай болуы керек:
1. Өнімді дайындаған кезде қазіргі заманғы жеңіл өнеркәсіп салалары: тігін, аяқ киім, былғары, былғары галантерея өнімдеріне беріктік термошыдамдылық, белгілі қалыңдық және тығыздық беру керек.
2. Былғары мен мех өндірісінде технологиялық жағынан материал және еңбек, энергия шығындары аз жұмсалуы керек. Тұтынымдық сапасының қасиеттері өнімнің комфорттылығын, эстетиқалық әдемілігін сақтауға және беріктігін қамтамасыз етуі тиіс.
Өнімнің сапасын бағалау кезінде оның сорттылығы ескеріледі. Былғары, мех және тондық қой терілерін сорттау, олардың физиқа-механиқалық көрсеткіштерін анықтап, химиялық талдау жасалынғаннан кейін атқарылады.
Сапалық көрсөткіштері болмаған кезде сорттау жүргізілмейді. Аяқ киімнің жоғарғы бөлігінің былғарысының сортын анықтау ауданда және ақау кемістігіне байланысты жүргізіледі. Былғары зауыттары жоғары сортты өнімді көп шығарса, өнімнің сорттылық коэффициенті де жоғары болады. Мехтың сорты оның түкті жабынының жағдайына байланысты болады. Мехтың сапасын анықтау кезінде сорттан басқа кемістіктері ескеріледі және жеке-жеке есепке алынады. Өнімнің сорттылығын көтеру үлкен маңызды мәселе.
Өрілудің жинақылығы өзең қабатындағы талшықтар тобының жақындасу дәрежесін сипаттайды. Ол көрсеткіш шикізат түріне, топографиясына, өндірістік процестің режиміне байланысты болады. Мысалы, жібіту толық жүрмеген кезде талшықтар тобының өте жақын орналасуы теріс фактор деп есептеледі. Бұл көрсеткішке механикалық әсердің ықпалы бар. Мысалы, былғарыны майыстырып созғанда талшықтар жіктеліп, былғары жұмсақ болады. Ал, престеу, нығыздау (проқатқа) жүргізгенде керісінше, талшықтар құрылымы тығыздалады, былғары да сондай қасиетке ие болады.
Талшықтар тобының түзулігі, негізінеи теріні қышқылдармен және сілтілермен өндеу сипатына байланысты. "Жас" теріде, оның бүктеліп бос жатуына байланысты, талшықтар тобы тасқыңды, керілмеген, созылмаған. Ал, өңделген теріде талшықтардың табиғаты өзгеріске ұшырап, ұзындығы қысқарады.
Талшықтар тобының түзулігі былғарының серпімділік қасиеттерімен тығыз байданысты. Талшықтар тобының жіктелуіне шикізаттың түрі және оны өңдеу тәртібі әсер етеді. Егер талшықтар тобы, талшыққа одан әрі фибрилдерге және одан да әрі жіктелсе, былғары жұмсарып, беткі қабаттың тартылуы болмайды. Жүн талшығының микроқұрылымдық көрсеткіштеріне кортекс қабатының анық контуры, қабыршақ қабатта саңылаулар мен деформациялардың болу болмауы, қабаттың өсуі мен сақталуы жатады. Шаштың микроқұрылымы жүнді жабынының эксплуатациялық және эстетиқалық қасиеттерінің ішіндегі төзімділігіне, шыдамдылығына, жалтырауына әсер етеді.
Былғарының, мехтың, және тондық қой терісінің химиялық құрамы мен қасиеттері. Былғары, мех және тонға арналған қой терісінің химиялық құрамын талдау кезінде оның ылғалдылығы, минералды, белокты, майлы және органиқалық заттары, қышқылдылығы, негізділігі, хлорлы натрий мен ауыр металдар тұздарының құрамы анықталады.
Былғары және мехты химиялық талдау нәтижесіндегі шыққан зат мөлшерін пайызбен (%) белгілейді. Есептеудің екі түрі бар:
1. Заттың мөлшерін былғарының немесе мехтың шартты түрде алынған салмағына шағады, 18%-ды ылғалдылығы бар.
2. Зат мөлшерін былғары немесе мехтың абсолютті құрғақ массасына шағады.
Ылғалдылық. Былғары мен мехтың ылғалдылығын 105-130°С-та кептіргіш шкафта анықтайды. Сол сияқты рентгендік әдіс арқылы, жоғары жиіліктегі электр тоғынын көмегімен де анықтауға болады. Былғары мен мехтың ылғалдылығына ауаның салысырмалы ылғалдылығы әсер етеді және ол былғары мен мехтың табиғатына байланысты болады. Былғарыдағы ылғалдылықтың мөлшеріне илеудің түрі, толықтыру әдістері, минералдық тұздар мен кышқылдар әсер етеді. Ылғалдылық, былғары мен мехтың физиқалық-механиқалық қасиеттеріне, атап айтқанда оның қалындығына, тығыздығына, ауданына, созған кездегі беріктігі мен созылғыштығына әсер етеді. Негізінен былғары мен мехтың құрамындағы ылғалдылық стандартқа сәйкес болу керек, ол 16%-дан аспауы тиіс. Бұл көрсеткіш ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 80% болған кезде сақталады.
Белокты заттар (көн заты). Көн (гольевое вещество) заты былғары мен мехтың және тондық қой терісінің маңызды құрамдас бөлігі, олар шикізаттан өнімге көшкен белокты заттың мөлшерін сипаттайды. Неғұрлым көн затының мөлшері көп болса, соғұрлым өнім сапалы деп есептелінеді. Бірақ, бұл пікір тек талшықтары бұзылмаған, дұрыс сақталмаған шикізатқа ғана тән нәрсе. Көн затының мөлшері барлық өнімде бірдей болмайды. Мысалы, 18%-ды ылғалдылықта аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған былғарыда көн заты 40-50%, аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне арналған былғарыда 50-70%, қоян терісінде 61-66%, тон терісінде 62-63% аралығында болады. Көн затының мөлшерін Кьелдаль әдісі арқылы анықтайды, сондай-ақ оксипролин мөлшерімен және амин қышқылдарының жалпы санын табу арқылы да анықтайды.
Майлы заттар (жировые вещества). Былғары мен мехтың және тондық қой терісінің құрамында шикізаттан өткен табиғи май және өңдеу барысында енгізілген майлар болады. Олардың мөлшері өңделу әдісіне және өнімнің түріне байланысты өзгеріп отырады, кебінесе ол 5-30% аралығында болады. Былғарыда майлы заттардың мөлшері көбейгенде оның бу, ауа, су өткізгіштігі азаяды да, беріктігі артып, жұмсарып, иілгіш қасиетке ие болады.
Былғарыдағы байланыспаған май мөлшерін органиқалық еріткіштермен экстракциялау арқылы анықтайды. Ал, байланысқан майлы заттар тек күшті сілтілермен гидролизденгенде ғана босайды. Майлы заттар терінің топографиялық бөлімдеріне және өзең қабаттарына біркелкі таралмайды, терінің бос, жұқа жақтарын және сыртқы қабатын көбірек, ал тығыз қалың жерлеріне аздау таралады.
Сақтау кезінде және кигенде былғарыдағы майлы заттар тотығып, ыдырап өзгеріске ұшырауы мүмкін, май дақтары түзіліп, қызуы да ықтимал, себебі майлы заттардың өзгеруі барысында жылу бөлінеді.
Минералды заттар. Былғарыда, мехта және тондық қой терісіндегі минералды заттардың 0,5%-ға дейіні шикізаттан өтеді, ал қалған бөлігі шикізатты консервілеуде, илеуде жартылай фабрикатты өңдегенде әртүрлі тұздар күйінде беріледі. Былғары мен мехтың құрамындағы минералды заттардың мөлшеріне қарап, технологиялық процестердің (күлден арылту, илеу, бейтарап таудан кейінгі шаю, толықтыру, ротрантау) қалай жүргендігін анықтауға болады.
Мехтағы және тондық қой терілеріндегі минералды заттар тексерілетін объектінің органиқалық бөлігін жағып жібергеннен соң, күлінде қалады. Таннидпен иленген, минералды толықтырғыштар қолданылмаған, ылғалдығы 18%-к тең болатын былғарыда күл мөлшері 0,5-2%; минералды толықтырғыштар қолданылған болса - 3,5-5% хроммен иленген былғарыда 4-12% болып кіреді, оның негізгі белігін (3-7%-ін) хром оксиді құрайды.
Қышқылдылық. Былғары мен мех және тондық қой терісінде бос қышқыл мен белоктың функциональды топтарымен байланысқан күйде, сонымен бірге белоктағы тұздардың және басқа да қосылыстардын құрамында болады.
Байланыспаған қышқыл гидролиздің нәтижесінде жинала беруі мүмкін, бұл өнімнің сапасына кері әсер етіп, оны сақтау кезінде бүлдіреді. Гидролиз процесінің нәтижесінде байланысқан қышкылдың бөлініп, бос күйінде шығуы мүмкін.

1.4 Үлбірдің физикалық - механикалық қасиеттері

Былғары, мех және тондық қой терісінен жасалған өнімдердің, гигиеналығын және комфорттылығын қамтамасыз ететін қасиеттерін қарастырамыз.
Бу өткізгіштігі мен бу сіңіргіштігі. Былғары және тері өзеңі мен тондық қой терісінің су буын өткізе алатын бу өткізгіштік (паропроницаемость) және жұта алатын су сіңіргіштік (пароемкость) қабілеті болуы керек. Бір сағатта адам табаны 3-15 мл-ге дейін ылғал шығарады, бұл аяқ киімді киген кезде ішіндегі ылғалдылықты 70-80% көтеруі мүмкін. Егер ылғалдылық 90%-дан асатын болса, адам табаны дискомфорттылықты сезінеді, сондықтан былғары мен тері өзеңі 50-70%-ға дейін ылғалдылықты өткізіп, оның сіңіре де алуы қажет. Былғарының бу өткізгіштігі - оның гигиеналық қасиеттерінің негізгілерінің бірі. Киілген аяқ киімді әртүрлі креммен майлағаннан кейін оның бу өткізгіштігі өзгереді ал, бу сіңіргіштігі өзгермейді. Көп жағдайда былғары мен тері өзеңі әрлеу процестерінен кейін бу өткізгіштігін сақтайды, жасанды материалдармен салыстырғанда олардың артықшылығы осында. Мысалы, лакталған былғары көп жағдайда бу өткізе алмайды, бірақ бу сіңіргіштігі жасанды, синтетиқалық лакталған материалдарға қарағанда 5 еседей көп болады.
Бу өткізгіштік (паропроницаемость) - былғарының, тері өзеңінің су буын өткізе алатын қабілеттілігімен сипатталады. Бұл кезде ылғалдылығы жоғары ортадан, ылғалдылығы аз ортада бу тез өтеді. Бу өткізгіштігін анықтау әдісі, диффузиялық процестерге негізделген. Оларға қысымды өлшеу әдісі мен салмақты өлшеу әдістері жатады. Әртүрлі былғарының бұл өткізгіштігі 0,5-11,6 мгсм сағ аралығында, бұл массаның өзгеруін есептеу әдісіндегі көрсеткіш, ал қысымды өлшеу әдісімен анықтағанда бу өткізгіштік 20-70%-ға тең болады.
Бу сіңіргіштік деп - (пароемкость) белгілі бір шартты жағдайда арнайы уақытта былғары мен тері өзеңінің су буын сіңіру қабілетін айтады, ол граммен белгіленеді. Су сіңіргіштік адсорбциялы әдіс арқылы анықталады. Су сіңіргіштік пен су өткізгіштікке көп факторлар әсер етеді, соның ішінде былғары мен тері езеңінің бойындағы капиллярлар, олардың диаметрі мен өзең талшықтарының пішіні, гидрофилді қасиеттері, оларға қосылған заттар және бетті жабатын қабыршақ пленкалардың табиғатының әсері көбірек.
Былғарының, тондық қой терісінің және тері өзеңінің суға төзімділігі. Былғары, мехты және тондық қой терісін пайдалану кезінде бұл өнімдердің сулануы адам организміне ыңғайсыз әсер етеді. Қайта-қайта су тиіп кепкен былғары мен тері өзеңі тез тозады. Суға төзімділікті сипаттау үшін мынадай көрсеткіштер қолданылады:
Су тартқыштығы. Былғарыда пайда болған бірінші су тамшысының уақытын көрсетеді. Бұл кезде былғары мен судың арасында байланыс жоқ. Ал, су өткізгіштік (водопроницаемость) бір сағат ішінде 1 см былғарыдан өткен судың мөлшерін (мл) көрсетеді.
Суланғыштығы. Былғарыны суға батырғанда оның суды сіңіру нәтижесінде салмағының ұлғаюын көрсетеді. Белгілі бір уақытта суға батырылған былғарының су сіңіру нәтижесі пайызбен белгіленеді. Былғары мен мехтың суға төзімділігі статикалық және динамикалық жағдайда, механиқалық әсер ету арқылы зерттеледі. Былғарының сапасын анықтаған кезде, динамиқалық жағдайдағы суға төзімділік көп ескеріледі. Бұл көрсеткішке былғарының құрылымы, илеу тәсілі, тығыздығы мен қалыңдығы, майлы және толықтыру заттары да, әрлеу түрі де әсер етеді.
Ылғал беруі және гигроскопиялылығы. Былғары мен тері өзеңінің қоршаған ортадан су буын сіңіруі олардың гигроскопиялылық қасиетіне байланысты. Бұл көрсеткіш 16 сағат уақытта былғары салмағының өскенін керсетеді, ол пайызбен белгіленеді. Ылғал берілуі 8 сағат ішінде қалыпты жағдайда берілген ылғал мөлшерімен анықталады.
Жылу өткізгіштігі. Бұл көрсеткіш былғары мен мехтың тондық қой терісінің және олардан жасалған бұйымдардың жылу сақтағыштық қасиетін көрсетеді. Егер былғары құрылымы бос, тығыздығы төмен және кеңістіктері көп болатын болса, жылу өткізгіштігі жоғары болады. Былғары мен мех құрамыңдағы ылғалдылық жоғарылаған сайын, олардың жылу өткізгштігі ұлғая түседі. Майлау мен толықтырудан кейін құрғақ былғарының жылу өткізгішігі жоғарылайды. Жылу өткізгіштік коэффициенті аяқ киімнің жоғары бөлігінің хроммен иленген былғарысы үшін 0,051-0,156 Вт (м°,С), хромтаннидпен иленген юфть үшін 0,121-0,164, күдері (замша) үшін - 0,053 Вт (м,С).
Термотөзімділік (термостойкость).Жиырылу температурасы былғары мен мех құрылымының жылу мен ылғал әсеріне төзімділігінің сандық сипатын көрсетеді. Жиырылу - белгілі бір температураға дейін қыздырғанда, үлгінің ұзындығының қысқарғанын көрсетеді. Жиырылу температурасына былғары мен тері өзеңінің микроқұрылымының жіктелуі әсер етеді. Олар неғүрлым көп жіктелсе, солғұрлым жиырылу температурасы төмен болады. Былғары мен мехта қышқылдың болуы жиырылу температурасын төмендетеді.
Беріктік қасиеттері.Былғары мен мехтың беріктік қасиеттерін анықтайтын көп тараған әдістердің бірі - бір осы тарту сынағы. Бір осы тарту сынағын негізінен маятникті динамометрлерде анықтайды. Соңғы кезде бұл мақсатта күш өлшегіш машиналар қолданылып жүр, онда деформация серпімділігі арнайы электронды аппараттарда есептеледі.
Релаксациялық құбылыстардың былғары мен мехты сақтауда, тасымалдауда, дайындауда және қолдануда үлкен маңызы бар. Былғарыда серпімділіктің қайтуы немесе азаюы анық байқалады, оның дұрыс және бұрыс жақтары бар.
Бұрыс қасиеттеріне мысал ретінде өнімді тасымалдауда және сақтауда ауданының кішіреюі мен жалпы созылғыштығының өсуін келтіруге болады және уақыт өткен сайын көннің қаттылығы азаюы мүмкін.
Ал дұрыс қасиеттеріне эксплуатациядан кейін, тыныштықта тұрған киімнің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.