Зейін Шашкиннің «Доктор Дарханов» романындағы штрих пен деталь

1 Қоғамдық.әлеуметтік, адамгершілік.этикалық мәселелерді көркемдік тұрғыдан сомдауы
2 Көркем шығарма

«Сөз өнеріндегі сұлу нәрсе – қайталанбайтын нәрсе. Суреттіліктің сұлулығы да суреттің сонылығында, жаңалығында жатса керек» деген екен Зейнолла Қабдолов. Ал «мұндай сұлулыққа қалай жетуге болады?» деген сұраққа «деталь арқылы» деп жауап береді [1].
Деталь – өмірдің екшеп алынған бір көріністері, характерді, тірішілік бедерін ашуға көмектесетін құбылыс [2].
«Теңіздің қасиеті тамшыдан танылады» деген қанатты ұғым бар. Ауа райын байқау үшін далаға шығу шарт емес, алақандай әйнектен қарап аңғаруға болады... деталь да, теңіз қасиетін танытар тамшы, ауа райын аңғартар кішкене терезе... секілді, бір алуан кесек көріністі немесе күрделі шындықты ұтымды танытар бірер соны сөз немесе тың сурет – дерек қана» [1].
Қоғамдық-әлеуметтік, адамгершілік-этикалық мәселелерді көркемдік тұрғыдан сомдауы жағынан сүбелі де сүйекті туынды болып есептелетін «Доктор Дарханов» романын парақтай отырып, тақырып бойынша мынадай мысал келтіре кетсек: «Көптен ел аралап көрмеген маған бәрі таңсық. Сол колхоздың бірнеше үйін аралап, тұрмыс-халімен таныстым. Ең алдымен менің көзіме түскені тазалық жағы. Ежелгі қазақтың әдет-салты: жерге отыру, сулық, майлық, қолмен ет жеу...» [3]. Мұнда жазушы ХХ ғасырдағы еуропаның мәдениеті жете қоймаған ауыл өмірін ғана емес, ежелден келе жатқан қазақ халқының дәстүрін де суреттеген. Бірақ оны бір бетке шұбалтпай, бір ғана сөйлемге сыйғызған. Тұжырымды, нақты келтірілген сөздер колхозшылардың жайдары, бейқам мінезін ашық көрсете білген.

1. З.Қабдолов. Сөз өнері: Алматы: Мектеп, 1982. [95, 96, 97, 98, 99 бет]
2. ҚР мәдениет министрлігі тіл комитеті
ҚР білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті
А.Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институты.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі: Алматы, 2011. 15 томдық. IV том. [658 бет]
3. З.Шашкин. Доктор Дарханов: Роман. – Алматы: Раритет, 2006. – 336 бет. – «Алтын қор» кітапханасы. [26, 73, 77, 9, 21, 86, 106, 117,119, 301 бет.]

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Зейін Шашкиннің Доктор Дарханов романындағы штрих пен деталь
Сөз өнеріндегі сұлу нәрсе - қайталанбайтын нәрсе. Суреттіліктің сұлулығы да суреттің сонылығында, жаңалығында жатса керек деген екен Зейнолла Қабдолов. Ал мұндай сұлулыққа қалай жетуге болады? деген сұраққа деталь арқылы деп жауап береді [1].
Деталь - өмірдің екшеп алынған бір көріністері, характерді, тірішілік бедерін ашуға көмектесетін құбылыс [2].
Теңіздің қасиеті тамшыдан танылады деген қанатты ұғым бар. Ауа райын байқау үшін далаға шығу шарт емес, алақандай әйнектен қарап аңғаруға болады... деталь да, теңіз қасиетін танытар тамшы, ауа райын аңғартар кішкене терезе... секілді, бір алуан кесек көріністі немесе күрделі шындықты ұтымды танытар бірер соны сөз немесе тың сурет - дерек қана [1].
Қоғамдық-әлеуметтік, адамгершілік-этикалық мәселелерді көркемдік тұрғыдан сомдауы жағынан сүбелі де сүйекті туынды болып есептелетін Доктор Дарханов романын парақтай отырып, тақырып бойынша мынадай мысал келтіре кетсек: Көптен ел аралап көрмеген маған бәрі таңсық. Сол колхоздың бірнеше үйін аралап, тұрмыс-халімен таныстым. Ең алдымен менің көзіме түскені тазалық жағы. Ежелгі қазақтың әдет-салты: жерге отыру, сулық, майлық, қолмен ет жеу... [3]. Мұнда жазушы ХХ ғасырдағы еуропаның мәдениеті жете қоймаған ауыл өмірін ғана емес, ежелден келе жатқан қазақ халқының дәстүрін де суреттеген. Бірақ оны бір бетке шұбалтпай, бір ғана сөйлемге сыйғызған. Тұжырымды, нақты келтірілген сөздер колхозшылардың жайдары, бейқам мінезін ашық көрсете білген. Сонымен бірге, дәрігер, ұлтының жанашыры ретінде бұл өңірге замана талабына сай жағдай жасалуы қажеттігін де ескерте кеткен. Шығарманы оқуды әрі қарай жалғастырғанда, Нияз Дарханов пен Сусанна Михайловна арасында жүрген диалогта тағы бір штрих кездезтірдік: Талай жұмыртқалаған тауықты әтеш қана үйрете алады. Бұл сөйлемде бір емес, бірнеше маңызды ой жатыр. Біріншіден, талай кеудесін керген ақылсызды, бір ғана ақылды сөз, тың жаңалықпен басуға болады десе. Екіншіден, адамды жасына емес, басына қарап бағала дейді. Үшіншіден, әр істің, әр ойдың негізі өткеннен, даналар мен ғалымдардың, жақсылардың хатынан, асыл жолынан алынады дейді. Осы тектес әзіл мен сынға толы сөз Алексей Иванович Кравцовтың жиынға жиналған қауым ортасында өзінен бұрын тос көтеруге икемделген жуан қазақ Шортанбаевқа айтқаны да жоғарыдағы мысалдармен қатар жүреді: Әкеңнен бұрын тұзаққа мойныңды сұқпа![3]. Кейіпкердің ашық, ақкөңіл де кірпияз мінезі халқымыздың әке тұрып, ұл сөйлегеннен без деген ұлағатты ұғымын алға тартып тұр. Сонымен бірге, жастарға үлкенді құрметте, орныңды біліп сөйле дегендей.
Әдебиеттегі деталь - суреткердің шабытты еңбегінің нәтижесі, аса сирек ұшырасатын сәтті табысы. Мұнда аз ғана сөз айқын суретке айналады да, шалқар шындықты танытады, көл-көсір мағынаға ие болады, сол арқылы оқырманды қызық сезімге бөлеп, қызықтыра жетелеп әкетеді. - деп жазады Зейнолла Қабдолов өзінің Сөз өнері атты еңбегінде. [1] Сондай терең ойлы, астарлы, мағыналы мысалдардың бірі: Әдетте, анкетаға қарап, бастық:
Әскерде болған... Павлодарда емханада істеген... шет елге қашқан жоқ, таза адам деп тастай береді [3]. Бұл романдағы жазушы өмір сүрген уақыттағы қара бұлтты, көлеңкелі күндер көрінісін анық ашатын сөздер. Таза адам бейнесі ғасырдағы көзі ашық, көкірегі ояу жандардың нақақтан-нақақ жазаға ұшырағанын, тентіреп тыныш жер іздегенін байқатса, одан алдыңғы тіркестер сол кездегі ел ішін аралаған өзара сенімсіздікті дәлелдейді. Бір ғана сөйлем ішіне сыйған ғасыр шындығы: зиялы қауым өкілдерінің қаншама жылдық адал, қажырлы еңбек өтелінің бұлыңғырланып, бұрмаланған кездерін тайға таңба басқандай етіп көрсетіп тұр. Ізін суытпай тағы да бір мысал ұсынайық: Ақ бас шалдарда үн жоқ. Бірі қолымен басын тіреп, енді бірі қалғып-шұлғып, көңілсіз де салқын тыңдайды... Тәйір, осы да жаңалық болып па? Талай естігеміз деп менсінбеген, не мезі болған кісінің кескіні. Шалдардың ішінде тыным таппай жыбырлап отырған әнеугі мен келген күнгі көзілдірікті тапал; біресе қағазына үңіліп, жазған боп, біресе көршісіне алақанын қалқалай сыбырлап, мазасызданып отырғаны беп-белгілі[3] Осыншама шынайылық тек шеберге тән қасиет болар. Оқып отырып, өзіңді сол жиналған адамдардың арасында жүргендей сезінесің. Өйткені бұл жағдай бәріміздің де басымыздан өткен. Кейде қызыға, әр сөзін тыңдап, тың жаңалық іздейсің; кейде, қашан аяқталатынын тосып, өзге нәрсені ойлап отырасың. Енді бірде, қайта-қайта оқылған баяндаманы жаттап алғандай болып, тағы да өзгеріссіз сол мәселе көтеріліп отырғандай сезінесің. Бірақ әдептілікті сақтап, амалсыз тыңдайсың. Мұндағы әр деталь сол кездегі оқымысты қауымның өкілдерін кескіндеп тұр: ақ бас шал, жыбырлаған көзілдірікті тапал, қалғып-шұлғыған шал. Сіз бұл сөздерді түсінгенде, мырс етіп күлетініңізге сеніміміз кәміл. Өйткені деталь оқырманға дәл беріліп тұр.
Детальдың басты бағалылығы - дәлдігінде. Дәлдік деген не? Дәлдік - шындыққа жанасымдылық. Әдетте, осылай түсіндіреміз. Жоқ, бұл жеткіліксіз. Сөзбен жасалған суретке көз алдыңызда жан бітіп, тіріліп түрегелсе, сіз оны жансыз сурет емес, тура жанды нәрседей қабылдасаңыз, кітап беті қатар түзеген әріп қана емес, қым-қиғаш қимылға айналып кетсе, сіз бұл қимылға енжар қарамай, еліге тербеліп қалсаңыз, - детальдың дәлдігі сол! [1] ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.