Бас сүйектерін жасына байланысты оқып білу
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1. Бассүйектің дамуы және сүйектері
2. Бассүйектің жастық ерекшеліктері. Нәресте бассүйегі
3. Бассүйектің жыныстық ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Негізгі бөлім:
1. Бассүйектің дамуы және сүйектері
2. Бассүйектің жастық ерекшеліктері. Нәресте бассүйегі
3. Бассүйектің жыныстық ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Бас сүйек(cranіum) — адам мен омыртқалы жануарлар басының қаңқасы. Ол тек бір бөлігімен ғана тірек-қимыл аппаратына жатады. Онда ми, көру, есту органдары, ас қорыту және тыныс алу органдарының сыртқы мүшелері орналасады. Барлық омыртқалыларда Бас сүйек екі бөліктен тұрады: ми сауыты және бет бөлігі. Ми сауыты — маңдай сүйек, жұп тас төбе, самай сүйектері мен шүйде сүйегінің (қарақұстың) бір жартысынан құралады да,күмбез сияқты, миды жауып тұрады, ал, мидың астында шүйде сүйегінің екінші жартысы, сына тәрізді сүйектер жатады. Мидың астыңғы бөлігіндегі үлкен шүйде тесігі арқылы жұлын өтеді. Қарақұс осы тесіктің екі жағындағы өсінділер арқылы буындасып, бас қаңқасын омыртқамен байланыстырады. Ал Бас сүйектің бет бөлігінде жақ сүйектер, бет, таңдай, тіл асты сүйектері, мұрын, көз шұңқыры және ауыз қуыстары болады. Сөйтіп, адамның бас қаңқасы 23 сүйектен тұрады. Басқа сүйектер сияқты оларда қан тамырлар, жүйке талшықтары өтетін саңылаулар және бұлшық еттер бекитін бұдырлар, төмпешіктер болады. Бас сүйек шеміршек және жамылғы сүйек түрінде ұрықтың 2 айлығында пайда бола бастайды. Жаңа туған нәрестеде Бас сүйектің жіктері әлі сүйектенбеген, былқылдақ күйде болады. Төбе сүйектерінің аралығындағы осындай жікті “еңбек” деп атайды. Оның бекуі 1,5 жаста, ал жалпы Бас сүйектің өсуі 23 — 25 жаста аяқталады. Бас сүйек ми сауытының өлшемдеріне байланысты қысқа — брахикранды, орташа — мезокранды, ұзын — долихокранды болып бөлінеді. Осыған орай, ғылымда ми сауыты неғұрлым ұзын болса, соғұрлым адам ақылды келеді деген бұрыс пікір болғаны да мәлім. Бірақ ғылым Бас сүйектің пішінінің әр алуандығы нәсілдердің айырмашылықтарын емес, қайта олардың ұқсастығын, бір тектен шыққанын дәлелдеді деп тұжырымдайды. Барлық нәсілдерде бастың шеңбері 53 см-ден 61 см-ге дейін өзгеріп отырады. Бас сүйек жақсы сақталатын болғандықтан, антропогендік зерттеулерде бұрын өмір сүрген адамдардың дене тұрқын анықтау үшін қолданылады. Әр түрлі сырқаттардың патологиялық асқынуына байланысты Бас сүйек түрліше өзгеріп отырады. Өлген адамның Бас сүйекгі де қабірде жатып өзгеріске ұшырайды. Бас сүйекті қолдан да өзгертуге болады. Мысалы, бесікте, құндақта үнемі шалқасынан жатқызған нәрестенің қарақұсы жалпайып кетеді. Жастайынан баланың маңдайы мен қарақұсын орамалмен айналдыра қыса байлап өсірсе, төбесі шошақ болып қалыптасады. Кей жағдайда, маңдай мен қарақұсқа тақтай немесе құм салынған дорба байлап та Бас сүйектің пішінін өзгертуге болады. Кейбір халықтар баланы жас кезінен төбесін жалпақ етіп өсіреді. Егер тақия, бөрікті үнемі тастамай кисе де, Бас сүйек пішіні өзгеріске ұшырайды. Бас пішінін әдейі өзгерту дәстүрі ерте заманда Азия, Еуропа, Америка тұрғындарының арасында болған, кейбір халықтарда қазірде де бар.Ғұндар, сарматтар, т.б. көшпелі тайпалар бас пішінін қолдан өзгерткен. Мұндай салт б.з.б. 3—1 ғасырларда қазақ жерінде де орын алған.
1. А.Б. Аубакиров, М.К. Жаналиева «Адам анатомиясы Атлас» Астана – 2008 жыл
2. Алшынбай Рақышев «Адам анатомиясы 1» Оқулық. Түзетілген және толықтырылған екінші басылым 1-кітап. Алматы, 2004 жыл.
3.https://kk.wikipedia.org/wiki/Бас_сүйек
2. Алшынбай Рақышев «Адам анатомиясы 1» Оқулық. Түзетілген және толықтырылған екінші басылым 1-кітап. Алматы, 2004 жыл.
3.https://kk.wikipedia.org/wiki/Бас_сүйек
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ АКАДЕМИЯСЫ
Морфологиялық және физиологиялық пәндер, денешынықтыру валеологиямен кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Бас сүйектерін жасына байланысты оқып білу
Орындаған: Рысдаулет Н.
Тобы: 107 "Б" ЖМ
Қабылдаған: Турекулова А.К.
Шымкент, 2017 ж.
Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1. Бассүйектің дамуы және сүйектері
2. Бассүйектің жастық ерекшеліктері. Нәресте бассүйегі
3. Бассүйектің жыныстық ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бас сүйек(cranіum) -- адам мен омыртқалы жануарлар басының қаңқасы. Ол тек бір бөлігімен ғана тірек-қимыл аппаратына жатады. Онда ми, көру, есту органдары, ас қорыту және тыныс алу органдарының сыртқы мүшелері орналасады. Барлық омыртқалыларда Бас сүйек екі бөліктен тұрады: ми сауыты және бет бөлігі. Ми сауыты -- маңдай сүйек, жұп тас төбе, самай сүйектері мен шүйде сүйегінің (қарақұстың) бір жартысынан құралады да,күмбез сияқты, миды жауып тұрады, ал, мидың астында шүйде сүйегінің екінші жартысы, сына тәрізді сүйектер жатады. Мидың астыңғы бөлігіндегі үлкен шүйде тесігі арқылы жұлын өтеді. Қарақұс осы тесіктің екі жағындағы өсінділер арқылы буындасып, бас қаңқасын омыртқамен байланыстырады. Ал Бас сүйектің бет бөлігінде жақ сүйектер, бет, таңдай, тіл асты сүйектері, мұрын, көз шұңқыры және ауыз қуыстары болады. Сөйтіп, адамның бас қаңқасы 23 сүйектен тұрады. Басқа сүйектер сияқты оларда қан тамырлар, жүйке талшықтары өтетін саңылаулар және бұлшық еттер бекитін бұдырлар, төмпешіктер болады. Бас сүйек шеміршек және жамылғы сүйек түрінде ұрықтың 2 айлығында пайда бола бастайды. Жаңа туған нәрестеде Бас сүйектің жіктері әлі сүйектенбеген, былқылдақ күйде болады. Төбе сүйектерінің аралығындағы осындай жікті "еңбек" деп атайды. Оның бекуі 1,5 жаста, ал жалпы Бас сүйектің өсуі 23 -- 25 жаста аяқталады. Бас сүйек ми сауытының өлшемдеріне байланысты қысқа -- брахикранды, орташа -- мезокранды, ұзын -- долихокранды болып бөлінеді. Осыған орай, ғылымда ми сауыты неғұрлым ұзын болса, соғұрлым адам ақылды келеді деген бұрыс пікір болғаны да мәлім. Бірақ ғылым Бас сүйектің пішінінің әр алуандығы нәсілдердің айырмашылықтарын емес, қайта олардың ұқсастығын, бір тектен шыққанын дәлелдеді деп тұжырымдайды. Барлық нәсілдерде бастың шеңбері 53 см-ден 61 см-ге дейін өзгеріп отырады. Бас сүйек жақсы сақталатын болғандықтан, антропогендік зерттеулерде бұрын өмір сүрген адамдардың дене тұрқын анықтау үшін қолданылады. Әр түрлі сырқаттардың патологиялық асқынуына байланысты Бас сүйек түрліше өзгеріп отырады. Өлген адамның Бас сүйекгі де қабірде жатып өзгеріске ұшырайды. Бас сүйекті қолдан да өзгертуге болады. Мысалы, бесікте, құндақта үнемі шалқасынан жатқызған нәрестенің қарақұсы жалпайып кетеді. Жастайынан баланың маңдайы мен қарақұсын орамалмен айналдыра қыса байлап өсірсе, төбесі шошақ болып қалыптасады. Кей жағдайда, маңдай мен қарақұсқа тақтай немесе құм салынған дорба байлап та Бас сүйектің пішінін өзгертуге болады. Кейбір халықтар баланы жас кезінен төбесін жалпақ етіп өсіреді. Егер тақия, бөрікті үнемі тастамай кисе де, Бас сүйек пішіні өзгеріске ұшырайды. Бас пішінін әдейі өзгерту дәстүрі ерте заманда Азия, Еуропа, Америка тұрғындарының арасында болған, кейбір халықтарда қазірде де бар.Ғұндар, сарматтар, т.б. көшпелі тайпалар бас пішінін қолдан өзгерткен. Мұндай салт б.з.б. 3 -- 1 ғасырларда қазақ жерінде де орын алған.
Бассүйектің дамуы және сүйектері
Бассүйек бастың қаңқасы ретінде өзінің дамуында жоғарыда аталған жануар және өсімдік тіршілігінің ағзаларымен байланысты. Ми сауыты, ми және сезім мүшелерімен байланыста дамиды. Миы жоқ жануарлардың ми сауыты да болмайды. Бастама күйдегі хордалыларда миды дәнекер тінді қабықша қоршап тұрады. Балықтарда мидың дамуымен оның айналасында қорғаныш қорап түзіледі, ол шеміршекті балықтарда (акула тәрізділерде) шеміршек тінінен (шеміршекті қорап), ал сүйекті балықтарда сүйек тінінен тұрады. Жануарлардың судан құрлыққа тіршілік етуге көшуіне байланысты шеміршек тіні құрлықта тіршілік ету жағдайларында қорғаныш, тірек және қозғалыс үшін қажет сүйек тінімен одан әрі ауыстырылады.
Омыртқалылардың басқа класстарында шеміршек тіні түгелге жуық сүйек тінімен ауыстырылып, беріктігімен ерекшеленетін сүйекті бассүйек қалыптасады. Оның жекелеген сүйектерінің дамуы, мысалы, шеке сүйектің құрылысының біршама қарапайымдылығы және бассүйектің барлық қызметтеріне қатысып, есту, тепе-теңдік ағзалары жайғасатын орын болып табылатын самай сүйегінің құрылыстарының күрделі болуы осымен түсіндіріледі. Құрлықта тіршілік ететін жануарларда сүйек саны азайып, бірақ олардың құрылысы күрделенеді, өйткені бірқатар сүйектер бұрынғы дербес сүйекті түзілістердің бітісіп-өсу өнімі болып табылады.
Сүтқоректілерде ми сауыты мен висцералды бассүйек өзара бітісіп кетеді. Адамда ми мен сезім мүшелерінің барынша жақсы дамуымен байланысты neurocranium шамасы жағынан едәуір үлкейіп, висцералды бассүйектен басым келеді. Висцералды бассүйек алғашқы ішектің бас бөлімінің бүйір қабырғаларында қаусырылған жұп желбезек доғалары материалынан дамиды. Суда тіршілік ететін қарапайым омыртқалыларда желбезек доғалары желбезек саңылаулары арасында метамерлі орналасады, желбезек саңылаулары арқылы тыныс алу мүшелері болып табылатын желбезектерге өтеді.
I және II желбезек доғаларында дорсалды және вентралды бөліктерін ажыратады. I доғаның дорсалды бөлігінен жоғарғы жақсүйек дамиды, ал I доғаның вентралды бөлігі төменгі жақсүйектің дамуына қатысады. Сондықтан бірінші доғада processus maxillaries және processus mandibularis ті ажыратады.
Жануарлардың судан құрлыққа ауысуына байланысты бірте-бірте өкпе, яғни ауа типті тыныс алу мүшесі дамып, ал желбезектер маңызын жоғалтады. Осымен байланысты құрлықтағы омыртқалылар мен адамдар желбезек қалталары ұрықтық кезеңде ғана сақталып, ал желбезек доғаларының материалы бет сүйектерін құруға жұмсалады. Сөйтіп, бас қаңқасының эволюциясының қозғаушы күштері судан құрлықтами мен оның құрамдары - сезім мүшелерінің барынша дамуы, сондай-ақ сөз сөйлеудің пайда болуы табылады.
Эволюцияның осы бағытын бейнелей отырып, адам бассүйегі онтогенезде үш даму сатысынан өтеді: 1. дәнекер тінді, 2. шеміршекті, 3. сүйекті. Екінші сатының үшіншіге ауысуы, яғни шеміршек негізінде екінші сүйектердің қалыптасуы адамның бүкіл өмірі бойы жүреді. Бассүйектің күмбезі шеміршек сатысына соқпасан жарғақты бассүйектен дамиды. Бұл жерде де дәнекер тінінің сүйек тініне ауысуы адамда бүкіл өмір бойы жүреді. Сүйектенбеген дәнекер тінінің қалдықтары жаңа туған нәрестеде еңбек және балалар мен ересектерде жік түрінде бассүйек сүйектері арасында сақталады. Омыртқа бағанасының жалғасы болып табылатын ми сауыты бас сомиттерінің склеротомдарынан дамиды, олар chorda dorcalis-тің алдыңғы шетінің айналасында шүйде бөлімінде 3-4 жұп болып басталады.
Склеротомдардың мезенхимасы мидың көпіршіктері мен дамып келе жатқан сезім мүшелерін қоршап, шеміршек қапшығын, cranium primordiale, түзеді, ол омыртқа бағанасындай емес, сегменттелген күйде қалады. Хорда бассүйекте гипофизге, hypophysis, дейін өтеді, осыдан хордаға қатысы жағынан бассүйекті хордалы және алғы хордалы бөліктерге бөледі. Алғы хордалы бөлікте гипофиздің алдыңғы жағынан тағы да шеміршектер жұбы немесе бассүйек трабекулаларды, trabeculae cranii, бастама береді, олар иіс сезу мүшесін қаусырататын шеміршекті мұрын қапшығымен байланысты болады. Хорданың бүйір жақтарында шеміршекті табақшалар, parachordalia орналасады. Кейін trabeculae cranii paracordalia мен бір шеміршекті табақшаға қосылып бітісіп өседі, ал parachordalia есту мүшесінің бастамаларын қаусыратын шеміршекті есту қапшықтарымен бітісіп өседі. Мұрын және есту қапшықтарының арасында бассүйектің әр жағынан көру мүшесі үшін ойыс пайда болады.
Эволюция үрдісінде ірілеу түзілістерге бірігіп - қосылу үрдісін бейнелей отырып, бассүйек негізінің сүйектері жеке сүйек түзілістерінен пайда болады, олар бірге - қосылып, аралас сүйектер түзіледі. Бқл туралы бассүйектің жеке сүйектерін сипаттағанда айтылады.
Желбезек доғаларының шеміршектері де қайта құрылады: жоғарғы бөлігі жоғарғы жақсүйекті түзуге қатысады. Нақ сол дағаның вентралды шеміршегінде төменгі жақ сүйек қалыптасады, ол самай - төменгі жақсүйек буыны арқылы самай сүйегіне қосылады.
Желбезек доғасының шеміршектерінің қалаған бөліктері есту сүйекшелеріне: балға сүйек пен төске айналады. Екінші желбезек доғасының жоғарғы бөлімі үшінші есту сүйегі - үзеңгі сүйекті түзуге жұмсалады. Бұл үш құлақ сүйекшелерінің бет сүйектеріне қатысы жоқ және олар бірінші желбезек қалтасынан дамып, ортаңғы құлақты құрайтын дабыл қуысында орналасады. Тіласты доғасының басқа бөлігі тіласты сүйегін және ligamentum stylohyoideum бірге самай сүйектің бізтәрізді өсінділерін құруға жұмсалады.
Үшінші желбезек доғасы тіл асты сүйегінің денесінің басқа бөліктерін және оның үлкен мүйіздерін береді. Басқа желбезек доғаларынан қаңқаға қатысы жоқ көмекей шеміршектері пайда болады.
Сөйтіп, адам бассүйегінің сүйектерін дамуы жағынан 3 топқа бөлуге болады.
1. Ми қапшығын түзетін сүйектер: а) дәнекер тін негізінде дамитындар - күмбез сүйектер: шеке сүйектері, маңдай, шүйде қабыршағының жоғарғы бөлігі, самай сүйегінің қабыршағы мен дабылдық бөлігі; ә) шеміршек негізінде дамитындар - бассүйек негізгі сүйектері: сынатәрізді, шүйде сүйектің негіздік және латералды бөліктері, самай сүйектің қабыршағының төменгі және тасты бөліктері.
2. Мұрын қапшығымен байланыста дамитын сүйектер: а)дәнекер тін негізінде көзжас, мұрын, желбезек; ә) шеміршек негізінде тор сүйек және төменгі мұрын қалқаны.
3. Желбезек доғаларынан дамитын сүйектер: а)қозғалмайтын - жоғарғы жақсүйек, таңдай сүйек, бетсүйек; ә) қозғалмалы төменгі жақсүйек, тіласты сүйегі және есту сүйекшелері. Ми қапшығынан дамыған сүйектер ми сауытын құрайды, ал басқа екі бөлімнің торлы сүйектен басқалары бет сүйектерін түзеді. Мидың күшті дамуына байланысты басқа бөліктерінен жоғары орналасқан бассүйек күмбезі адамда өте дөңес және дөңгелектенген.
Шүйде сүйек, oc occipitale, әрі бассүйек күмбезіне, әрі оның негізіне қатыса отырып, бас сұйек қорабының артқы және төменгі қабырғаларын түзеді. Ол осыған сәйкес дәнекер тін негізінде жабық сүйек ретінде де, сондай-ақ шеміршек негізінде де сүйектенеді. Ол адамда кейбір жануарларда дербес болатын бірнеше сүйектердің қосылуы нәтижесі болып табылады. Сондықтан ол тек 3-6 жаста бірыңғай сүйекке айналып, бітісіп кететін жеке-жеке 4 бөліктен тұрады.
Сынатәрізді сүйек, os sphenoidale, ұшып баражатқан көбелекке ұқсайды, аты да осыған байланысты алынған, қанаттәрізді өсінділер.
Сынатәрізді сүйек жануарларда жеке бірнеше сүйектердің қосылып тұтасу өнімі болып табылады. Сондықтан одан бірнеше жұп және тақ сүйектену нуктелері дамиды, олар баланың туу кезінде 3 бөлік түзеді де, ал бір жасқа толғанда бірігіп-тұтасып бір сүйекке айналады.
Самай сүйек, os temporal, жұп сүйек, құрылысы күрделі, өйткені қаңқаның барлық үш қызметін атқарады әрі бассүйектің бүйір қабырғасы мен негізінің бір бөлігін ғана құрап қоймайды, сонымен қатар онда есту және тепе-теңдік мүшелері орналасқан. Ол кейбір жануарларда жеке болатын бірнеше сүйектердің қосылып-тұтасу өнімі болып табылады да, сондықтан үш бөліктен тұрады:
1) Қабыршақты бөлік;
2) Дабыл бөлігі;
3) Тасты бөлік.
Баланың бір жасында сыртқы есту жолы - қабыршақты бөлік оның үстінде, тастақты бөлік одан ішке қарай, даыл бөлігі артынан және астынан тұйықталып, бір сүйекке айналып бірігіп-бітіседі.
Шеке сүйек, os parietale, жұп бассүйектің қақпағының ортаңғы бөлігін түзеді. Адамда ол басқа барлық жануарлармен салыстырғандамиының күшті дамуына байланысты баырша жетілген. Ол негізінен қорғаныш қызметін атқаратын нағыз жабын сүйек болып табылады. Сондықтан оның құрылысы сырт жағынан дөңес, іш жағынан ойыс төртбұрышты табақша түрінде біршама қарапайым келеді.
Маңдай сүйек, os frontale, тақ бассүйек күмбезін түзуге қатысады, дәнекер тіннен дамитын оның жабын сүйектеріне жатады. Сонымен қатар ол сезім мүшелері мен байланысқан.
Маңдай сүйегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ АКАДЕМИЯСЫ
Морфологиялық және физиологиялық пәндер, денешынықтыру валеологиямен кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Бас сүйектерін жасына байланысты оқып білу
Орындаған: Рысдаулет Н.
Тобы: 107 "Б" ЖМ
Қабылдаған: Турекулова А.К.
Шымкент, 2017 ж.
Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1. Бассүйектің дамуы және сүйектері
2. Бассүйектің жастық ерекшеліктері. Нәресте бассүйегі
3. Бассүйектің жыныстық ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бас сүйек(cranіum) -- адам мен омыртқалы жануарлар басының қаңқасы. Ол тек бір бөлігімен ғана тірек-қимыл аппаратына жатады. Онда ми, көру, есту органдары, ас қорыту және тыныс алу органдарының сыртқы мүшелері орналасады. Барлық омыртқалыларда Бас сүйек екі бөліктен тұрады: ми сауыты және бет бөлігі. Ми сауыты -- маңдай сүйек, жұп тас төбе, самай сүйектері мен шүйде сүйегінің (қарақұстың) бір жартысынан құралады да,күмбез сияқты, миды жауып тұрады, ал, мидың астында шүйде сүйегінің екінші жартысы, сына тәрізді сүйектер жатады. Мидың астыңғы бөлігіндегі үлкен шүйде тесігі арқылы жұлын өтеді. Қарақұс осы тесіктің екі жағындағы өсінділер арқылы буындасып, бас қаңқасын омыртқамен байланыстырады. Ал Бас сүйектің бет бөлігінде жақ сүйектер, бет, таңдай, тіл асты сүйектері, мұрын, көз шұңқыры және ауыз қуыстары болады. Сөйтіп, адамның бас қаңқасы 23 сүйектен тұрады. Басқа сүйектер сияқты оларда қан тамырлар, жүйке талшықтары өтетін саңылаулар және бұлшық еттер бекитін бұдырлар, төмпешіктер болады. Бас сүйек шеміршек және жамылғы сүйек түрінде ұрықтың 2 айлығында пайда бола бастайды. Жаңа туған нәрестеде Бас сүйектің жіктері әлі сүйектенбеген, былқылдақ күйде болады. Төбе сүйектерінің аралығындағы осындай жікті "еңбек" деп атайды. Оның бекуі 1,5 жаста, ал жалпы Бас сүйектің өсуі 23 -- 25 жаста аяқталады. Бас сүйек ми сауытының өлшемдеріне байланысты қысқа -- брахикранды, орташа -- мезокранды, ұзын -- долихокранды болып бөлінеді. Осыған орай, ғылымда ми сауыты неғұрлым ұзын болса, соғұрлым адам ақылды келеді деген бұрыс пікір болғаны да мәлім. Бірақ ғылым Бас сүйектің пішінінің әр алуандығы нәсілдердің айырмашылықтарын емес, қайта олардың ұқсастығын, бір тектен шыққанын дәлелдеді деп тұжырымдайды. Барлық нәсілдерде бастың шеңбері 53 см-ден 61 см-ге дейін өзгеріп отырады. Бас сүйек жақсы сақталатын болғандықтан, антропогендік зерттеулерде бұрын өмір сүрген адамдардың дене тұрқын анықтау үшін қолданылады. Әр түрлі сырқаттардың патологиялық асқынуына байланысты Бас сүйек түрліше өзгеріп отырады. Өлген адамның Бас сүйекгі де қабірде жатып өзгеріске ұшырайды. Бас сүйекті қолдан да өзгертуге болады. Мысалы, бесікте, құндақта үнемі шалқасынан жатқызған нәрестенің қарақұсы жалпайып кетеді. Жастайынан баланың маңдайы мен қарақұсын орамалмен айналдыра қыса байлап өсірсе, төбесі шошақ болып қалыптасады. Кей жағдайда, маңдай мен қарақұсқа тақтай немесе құм салынған дорба байлап та Бас сүйектің пішінін өзгертуге болады. Кейбір халықтар баланы жас кезінен төбесін жалпақ етіп өсіреді. Егер тақия, бөрікті үнемі тастамай кисе де, Бас сүйек пішіні өзгеріске ұшырайды. Бас пішінін әдейі өзгерту дәстүрі ерте заманда Азия, Еуропа, Америка тұрғындарының арасында болған, кейбір халықтарда қазірде де бар.Ғұндар, сарматтар, т.б. көшпелі тайпалар бас пішінін қолдан өзгерткен. Мұндай салт б.з.б. 3 -- 1 ғасырларда қазақ жерінде де орын алған.
Бассүйектің дамуы және сүйектері
Бассүйек бастың қаңқасы ретінде өзінің дамуында жоғарыда аталған жануар және өсімдік тіршілігінің ағзаларымен байланысты. Ми сауыты, ми және сезім мүшелерімен байланыста дамиды. Миы жоқ жануарлардың ми сауыты да болмайды. Бастама күйдегі хордалыларда миды дәнекер тінді қабықша қоршап тұрады. Балықтарда мидың дамуымен оның айналасында қорғаныш қорап түзіледі, ол шеміршекті балықтарда (акула тәрізділерде) шеміршек тінінен (шеміршекті қорап), ал сүйекті балықтарда сүйек тінінен тұрады. Жануарлардың судан құрлыққа тіршілік етуге көшуіне байланысты шеміршек тіні құрлықта тіршілік ету жағдайларында қорғаныш, тірек және қозғалыс үшін қажет сүйек тінімен одан әрі ауыстырылады.
Омыртқалылардың басқа класстарында шеміршек тіні түгелге жуық сүйек тінімен ауыстырылып, беріктігімен ерекшеленетін сүйекті бассүйек қалыптасады. Оның жекелеген сүйектерінің дамуы, мысалы, шеке сүйектің құрылысының біршама қарапайымдылығы және бассүйектің барлық қызметтеріне қатысып, есту, тепе-теңдік ағзалары жайғасатын орын болып табылатын самай сүйегінің құрылыстарының күрделі болуы осымен түсіндіріледі. Құрлықта тіршілік ететін жануарларда сүйек саны азайып, бірақ олардың құрылысы күрделенеді, өйткені бірқатар сүйектер бұрынғы дербес сүйекті түзілістердің бітісіп-өсу өнімі болып табылады.
Сүтқоректілерде ми сауыты мен висцералды бассүйек өзара бітісіп кетеді. Адамда ми мен сезім мүшелерінің барынша жақсы дамуымен байланысты neurocranium шамасы жағынан едәуір үлкейіп, висцералды бассүйектен басым келеді. Висцералды бассүйек алғашқы ішектің бас бөлімінің бүйір қабырғаларында қаусырылған жұп желбезек доғалары материалынан дамиды. Суда тіршілік ететін қарапайым омыртқалыларда желбезек доғалары желбезек саңылаулары арасында метамерлі орналасады, желбезек саңылаулары арқылы тыныс алу мүшелері болып табылатын желбезектерге өтеді.
I және II желбезек доғаларында дорсалды және вентралды бөліктерін ажыратады. I доғаның дорсалды бөлігінен жоғарғы жақсүйек дамиды, ал I доғаның вентралды бөлігі төменгі жақсүйектің дамуына қатысады. Сондықтан бірінші доғада processus maxillaries және processus mandibularis ті ажыратады.
Жануарлардың судан құрлыққа ауысуына байланысты бірте-бірте өкпе, яғни ауа типті тыныс алу мүшесі дамып, ал желбезектер маңызын жоғалтады. Осымен байланысты құрлықтағы омыртқалылар мен адамдар желбезек қалталары ұрықтық кезеңде ғана сақталып, ал желбезек доғаларының материалы бет сүйектерін құруға жұмсалады. Сөйтіп, бас қаңқасының эволюциясының қозғаушы күштері судан құрлықтами мен оның құрамдары - сезім мүшелерінің барынша дамуы, сондай-ақ сөз сөйлеудің пайда болуы табылады.
Эволюцияның осы бағытын бейнелей отырып, адам бассүйегі онтогенезде үш даму сатысынан өтеді: 1. дәнекер тінді, 2. шеміршекті, 3. сүйекті. Екінші сатының үшіншіге ауысуы, яғни шеміршек негізінде екінші сүйектердің қалыптасуы адамның бүкіл өмірі бойы жүреді. Бассүйектің күмбезі шеміршек сатысына соқпасан жарғақты бассүйектен дамиды. Бұл жерде де дәнекер тінінің сүйек тініне ауысуы адамда бүкіл өмір бойы жүреді. Сүйектенбеген дәнекер тінінің қалдықтары жаңа туған нәрестеде еңбек және балалар мен ересектерде жік түрінде бассүйек сүйектері арасында сақталады. Омыртқа бағанасының жалғасы болып табылатын ми сауыты бас сомиттерінің склеротомдарынан дамиды, олар chorda dorcalis-тің алдыңғы шетінің айналасында шүйде бөлімінде 3-4 жұп болып басталады.
Склеротомдардың мезенхимасы мидың көпіршіктері мен дамып келе жатқан сезім мүшелерін қоршап, шеміршек қапшығын, cranium primordiale, түзеді, ол омыртқа бағанасындай емес, сегменттелген күйде қалады. Хорда бассүйекте гипофизге, hypophysis, дейін өтеді, осыдан хордаға қатысы жағынан бассүйекті хордалы және алғы хордалы бөліктерге бөледі. Алғы хордалы бөлікте гипофиздің алдыңғы жағынан тағы да шеміршектер жұбы немесе бассүйек трабекулаларды, trabeculae cranii, бастама береді, олар иіс сезу мүшесін қаусырататын шеміршекті мұрын қапшығымен байланысты болады. Хорданың бүйір жақтарында шеміршекті табақшалар, parachordalia орналасады. Кейін trabeculae cranii paracordalia мен бір шеміршекті табақшаға қосылып бітісіп өседі, ал parachordalia есту мүшесінің бастамаларын қаусыратын шеміршекті есту қапшықтарымен бітісіп өседі. Мұрын және есту қапшықтарының арасында бассүйектің әр жағынан көру мүшесі үшін ойыс пайда болады.
Эволюция үрдісінде ірілеу түзілістерге бірігіп - қосылу үрдісін бейнелей отырып, бассүйек негізінің сүйектері жеке сүйек түзілістерінен пайда болады, олар бірге - қосылып, аралас сүйектер түзіледі. Бқл туралы бассүйектің жеке сүйектерін сипаттағанда айтылады.
Желбезек доғаларының шеміршектері де қайта құрылады: жоғарғы бөлігі жоғарғы жақсүйекті түзуге қатысады. Нақ сол дағаның вентралды шеміршегінде төменгі жақ сүйек қалыптасады, ол самай - төменгі жақсүйек буыны арқылы самай сүйегіне қосылады.
Желбезек доғасының шеміршектерінің қалаған бөліктері есту сүйекшелеріне: балға сүйек пен төске айналады. Екінші желбезек доғасының жоғарғы бөлімі үшінші есту сүйегі - үзеңгі сүйекті түзуге жұмсалады. Бұл үш құлақ сүйекшелерінің бет сүйектеріне қатысы жоқ және олар бірінші желбезек қалтасынан дамып, ортаңғы құлақты құрайтын дабыл қуысында орналасады. Тіласты доғасының басқа бөлігі тіласты сүйегін және ligamentum stylohyoideum бірге самай сүйектің бізтәрізді өсінділерін құруға жұмсалады.
Үшінші желбезек доғасы тіл асты сүйегінің денесінің басқа бөліктерін және оның үлкен мүйіздерін береді. Басқа желбезек доғаларынан қаңқаға қатысы жоқ көмекей шеміршектері пайда болады.
Сөйтіп, адам бассүйегінің сүйектерін дамуы жағынан 3 топқа бөлуге болады.
1. Ми қапшығын түзетін сүйектер: а) дәнекер тін негізінде дамитындар - күмбез сүйектер: шеке сүйектері, маңдай, шүйде қабыршағының жоғарғы бөлігі, самай сүйегінің қабыршағы мен дабылдық бөлігі; ә) шеміршек негізінде дамитындар - бассүйек негізгі сүйектері: сынатәрізді, шүйде сүйектің негіздік және латералды бөліктері, самай сүйектің қабыршағының төменгі және тасты бөліктері.
2. Мұрын қапшығымен байланыста дамитын сүйектер: а)дәнекер тін негізінде көзжас, мұрын, желбезек; ә) шеміршек негізінде тор сүйек және төменгі мұрын қалқаны.
3. Желбезек доғаларынан дамитын сүйектер: а)қозғалмайтын - жоғарғы жақсүйек, таңдай сүйек, бетсүйек; ә) қозғалмалы төменгі жақсүйек, тіласты сүйегі және есту сүйекшелері. Ми қапшығынан дамыған сүйектер ми сауытын құрайды, ал басқа екі бөлімнің торлы сүйектен басқалары бет сүйектерін түзеді. Мидың күшті дамуына байланысты басқа бөліктерінен жоғары орналасқан бассүйек күмбезі адамда өте дөңес және дөңгелектенген.
Шүйде сүйек, oc occipitale, әрі бассүйек күмбезіне, әрі оның негізіне қатыса отырып, бас сұйек қорабының артқы және төменгі қабырғаларын түзеді. Ол осыған сәйкес дәнекер тін негізінде жабық сүйек ретінде де, сондай-ақ шеміршек негізінде де сүйектенеді. Ол адамда кейбір жануарларда дербес болатын бірнеше сүйектердің қосылуы нәтижесі болып табылады. Сондықтан ол тек 3-6 жаста бірыңғай сүйекке айналып, бітісіп кететін жеке-жеке 4 бөліктен тұрады.
Сынатәрізді сүйек, os sphenoidale, ұшып баражатқан көбелекке ұқсайды, аты да осыған байланысты алынған, қанаттәрізді өсінділер.
Сынатәрізді сүйек жануарларда жеке бірнеше сүйектердің қосылып тұтасу өнімі болып табылады. Сондықтан одан бірнеше жұп және тақ сүйектену нуктелері дамиды, олар баланың туу кезінде 3 бөлік түзеді де, ал бір жасқа толғанда бірігіп-тұтасып бір сүйекке айналады.
Самай сүйек, os temporal, жұп сүйек, құрылысы күрделі, өйткені қаңқаның барлық үш қызметін атқарады әрі бассүйектің бүйір қабырғасы мен негізінің бір бөлігін ғана құрап қоймайды, сонымен қатар онда есту және тепе-теңдік мүшелері орналасқан. Ол кейбір жануарларда жеке болатын бірнеше сүйектердің қосылып-тұтасу өнімі болып табылады да, сондықтан үш бөліктен тұрады:
1) Қабыршақты бөлік;
2) Дабыл бөлігі;
3) Тасты бөлік.
Баланың бір жасында сыртқы есту жолы - қабыршақты бөлік оның үстінде, тастақты бөлік одан ішке қарай, даыл бөлігі артынан және астынан тұйықталып, бір сүйекке айналып бірігіп-бітіседі.
Шеке сүйек, os parietale, жұп бассүйектің қақпағының ортаңғы бөлігін түзеді. Адамда ол басқа барлық жануарлармен салыстырғандамиының күшті дамуына байланысты баырша жетілген. Ол негізінен қорғаныш қызметін атқаратын нағыз жабын сүйек болып табылады. Сондықтан оның құрылысы сырт жағынан дөңес, іш жағынан ойыс төртбұрышты табақша түрінде біршама қарапайым келеді.
Маңдай сүйек, os frontale, тақ бассүйек күмбезін түзуге қатысады, дәнекер тіннен дамитын оның жабын сүйектеріне жатады. Сонымен қатар ол сезім мүшелері мен байланысқан.
Маңдай сүйегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz