Өтебай Қанахинның «Құдірет» романында «Әйел» концепциясының берілуі

Когнитивтік лингвистика құрылымдық лингвистикаға жаңаша өзгеріс енгізу негізінде қалыптасты. ХХ ғасырдың соңында бұл ғылым тілдің адамзат танымдық әрекет арқылы қалыптасқан ақпарат адам санасында жан-жақты арналармен толығады. Бірақ когнитивтік лингвистикадағы басты зерттелетін нысан – зат – тілдік формада көрініс табатын сол ақпараттардың тек бір бөлшегі ғана. Көптеген ғалымдар когнитивтік лингвистиканы жаңа ғылыми парадигма деп сипаттайды. Парадигма – тіл ғылымында, әсіресе функционалды грамматикада соңғы кезде жиі қолданылып жүрген ғылыми термин. Ал оның «ғылыми зерттеу әдістемесі» ұғымымен байланысты қолданысы қазақ тіл біліміне де ене бастады (Э.Оразалиеваның докторлық диссертациясын [117], Ж.Манкееваның ғылыми мақаласын [118] т.б. қараңыз). Жалпы зерттеуші-ғалымдардың пікірінше, когнитивистикалық әдіс тілдік және тілдік емес әрекеттердің барлығын басқарып, кейде жадыда сақтау, қабылдау және эмоциялық құрылымдарда көрініс табады. Сондықтан да, тіл ғылымында когнитивтік әдіс еркін қолданылады. Оның айқын дәлелін мәтінді интерпретациялау барысында, оның дұрыс/бұрыстығын ажыратып, өңдеу барысында байқауға болады. Себебі, когнитивтік лингвистика тілдік санада дүниенің бейнесін тұтас құруға, тілдік сананың құрылымын модельдеуге бағытталады. Соның нәтижесіндегі дүние туралы тұтас (концептуалды) түсініктің қалыптасуы үш деңгейдегі психикалық көріністің өзара қатынасынан туындаған нәтижеге байланысты деп анықталған. Олар – сезімдік қабылдау деңгейі, түсінік қалыптастыру деңгейі, ойдың тілдік көрінісі. Санада жүретін бұл әрекеттердің нәтижесі, белгілі бір ақпараттардың жиынтығын тудырады да, сол ақпараттар концепт жүйесін қалыптастырады.
Тіл мен адамның ойлау сабақтастығы арқылы тану әрекеттерін зерттейтін когнитивтік ғылым негізі, яғни қазіргі тіл ғылымын концептуалды сипатта қарау бағыты тілдің модельденуін, белгілі бір контекстегі ойдың модельденуін көздейді.
Когнитивтік ғылымның басты мәселесі – адамның білімін жүйелеу. Сондықтан да, осы мәселені шешетін фактор ретінде ішкі құрылымдарды тереңінен басқаратын ойлау әрекеті негізгі қызмет атқарады.
«Концепт дегеніміз – ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы дүниетаным құндылықтарын айқындайтын тілде көрініс тапқан күрделі бірлік. Әр ұлттың концептілер жүйесін дүниетаным құндылықтары құрайды. Концептілер бір-бірімен тығыз байланыста болып, бір-бірінен туындап отырады. Әр қоғамның даму кезеңдерге сәйкес тіл мен мәдениет иелерінің абстрактілі концептілерді танып түсінуінде өзгерістер болғанымен, негізгі мәдени, дүниетанымдық мәні өзгеріссіз ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады, «концепт – бұл ақиқат әлемі туралы адамның мәдени-шартты түсінігін бейнелейтін «идеалды әлемнің объектісі, концептіні мәдени категориялардың әсерінен туған вербалды ұғым ретінде түсінеді, концепт – бұл адамзаттың ақыл-ой жемісі және ондағы құбылыстар мен болмыстар идеалды. Ол тек тілге ғана емес, адам санасына тікелей қатысты , концепт – адам санасында танылған, бейнеленген білімді айқындайды»
Тілімізде «Әйелдің аты – әйел» деген қалыптасқан тіркес бар. Аталған тіркесті қазақ халқы бір жақты ұғынбайды.
Біріншіден, әйел – әлем жаратылысындағы тіршіліктің алғашқы бастауы, өмір әкелуші, ұрпақ жалғастырушы, дәстүрлі құндылықтарды өндіреді, соған орай әйел– ана, әйел – әдемілік, әйел – нәзіктік, әйел – сұлулық, әйел – сезімталдық, әйел – сыпайылық, әйел – әдеп, әйел – үйлесім, әйел – жарасым... деп танимыз. Мысалы: «Қыз күнінде бәрі жақсы, жаман қатын қайдан шығады?» - деп неге айтты десең бұрынғылар. Қыз, әйел атаулының жаны нәзік, сезімі тұрлаулы, мінезі жұмсақ, пейілі ақ, көңілі пәк, қылығы назды, ақылы салмақты боп келсе ғой, шіркін!» [1,109]
« - Қыз деген сұлулықтың символы ғой. Қарап тұрсам, қыздар мен гүлдердің тіршілігі бірдей сияқты боп көрінеді, мысалы, маған...» [1,124]
Екіншіден, әйел – төменгі әлемнің, күнәның, опасыздық пен жамандықтың, ретсіздіктің символы. Орыс тілінде «әйел» сөзінің жағымсыз түптөркіні бар, себебі онда щина жұрнағынан жасалған сөздердің бәрі көзге ілмеу, менсінбеу, жек көру сияқты жағымсыз бағаға, коннотацияға ие. Мысалы, женщина, деревенщина, казенщина, групповщина, чертовщина, обломовщина т.б. Қазақ мәдениетінде де әйелге қатысты жағымсыз коннотациядағы ассоциациялар кездеседі. Әйелге байланысты әсіресе ауызекі тілде көп қолданылатын шүйкебас, төмен етекті, шөпжелке, ұрғашы сияқты кемсіту мағынасындағы сөздер бар. Мысалы: «Сұр жылан сияқты өзінде жөнді ұсқын да жоқ, әшейін жабы құрсақ, көбелек көңіл көп ұрғашының бірі екен ғой... «Қызықққанға қисық аяқ та сұлу боп көрінеді» деген осы-ау?! Қит етсе көзіне жас келе қалады екен, өзінің. «Аяр әйел жылап қорқытады» деген рас білем. Мұнан өткен долыны көрсем бұйырмасын. Осындай періге жұғысып жүрген өзім де...» [1,293]

1. Қанахин Өтебай «Құдірет»: роман. – Алматы: Жазушы, 1979. – 344 бет.
2. Бұралқыұлы Мұстапа «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі». – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2008. – 680 бет.
3. Кеңесбаев Ісмет «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі». – Алматы: ҚазАқпарат, 2007. – 356 бет.
4. Кеңесбаев Ісмет «Фразеологиялық сөздік». – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. – 800 бет.
5. Смайлов а. «Әйел» концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты.автореферат – Алматы, 2008. – 29 бет.
6. Сүлейменова Э.Д. «Тіл білімі сөздігі». А 1998
7. Кенжебаев А.Ә. «Әйел» прозасындағы әйел образының ерекшелігі.автореферат – Алматы, 2000. – 24 бет.
8. Әбуталиева А.Ә. «Қазақ тарихи романдарындағы әйел бейнесінің жасалу ерекшеліктері» .автореферат – Алматы, 2006. – 30 бет.