М.ШАХАНОВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ «РУХ» КОНЦЕПТІСІ

Жоғарғы адамгершідіктің өлшемі – ашық-жарқын рух, мораль – біздің ақыл-парасатымыздың ішкі бастауы делінеді Шиллерде. Бірақ жоғарғы моральдық жеңіс жан арпалысымен ғана келеді. Адам баласы ішкі жан дүниенің ерекше ырғағын, сұлу қозғалысын тудыруы керек (оны Шиллер көне гректерден алып, грация деп атады). Грация – рухани тылсым түйсіктердің көрінісін беретін қозғалыс. Әрбір тылсым түйсігі адам бойында адами болмыспен көрінбек. Бейнешілдердің дыбыстан сурет жасап, сол арқылы сөзге жан бітірген архитектоникалық құрылымы осы грациядан туған (ішкі жан дүниенің ерекше ырғақ-ритмінен, қозғалысынан туған). Грация бара-бара архитектоникалық сұлулыққа айналуы керек (бейнешілдердің табынған мәндерінің бірі – сұлулық, өнердегі көркемдік). «В конце концов дух формирует даже свое тело» дейді Шиллер. Алайда адамның кез келген қимыл-қозғалысында грация болмайды. Тән шын мәніндегі ерікке жеткенде ғана сұлу қозғалысқа ие болады. Әрекетшіл рух түптің түбінде тәннің бүкіл қимыл-қозғалысын бағындыратыны анық. Тылсым түйсіктер – рух туғызып отырған еркін бастаудан келеді, оған адам алдымен өз бойындағы жау түйсіктерді бұзып-жарып шығып жетеді. Сөйтіп, өз бойында табиғаттан тыс болмыстардың тұрқын оятады.

«Поэтизм» дегеніміз – бейнелі, көркем, әсерлі сөз. Поэтизмдердің шоғырланып жұмсалуы шығарма жанрына қатысты. Әдетте поэтикалық сөздер мен тіркестер, яғни сөз-образдар өлең тіліне көбірек тән болады» деп Рәбиға Сыздықова сөз-образдардың орнын зерделеген. Поэтика дүниесі – образ халықтың ұлттық бейнесін, дүниетанымын таныта алады. Образ жасауда, әрине, ең басты терең ұғымдар, қазіргі кеңістікпен айтқанда терең «концептілер» маңызды рөл атқарады. Мысалы, «ұлт», «рух» - «халық» макроконцептісінің бөліктері ақындық тұлғаны танытуда шынайылықты көрсете алады, яғни ақын қолданған концептілер арқылы белгілі бір халықты тануға болады. «Шыңғыс ханның қателігі немесе жеңілген жеңімпаз хақындағы Отырар дастаны» атты М.Шахановтың поэмасындағы «рух» концептісінің қолданылу аясынан, терең мағынасынан, сындарлы ұғымынан-ақ жоғарғы пікірді нықтауға болады.
Рухы - өр,
Тәні – бекем,
Бұл бір қайсар халық екен
Тірліктен де артық қойған бірлікті – деп Шағатайдың әкесі Шыңғыс ханға айтқан сөзіндегі «рух» - қазақ халқын танытудағы дәл табылған тілдік құрал, көркемдік әдіс - өр сезім бейнесінде беріледі. Болмаса, Шыңғыс ханның Қайыр ханға айтқандағы сөзінен де концептілік қызметті қарастыруға болады.
Рух – ердің өзегі ғой қайда-да.
Ең әрісі
Жеңілістің өзін де,
Шешкің келіп тұр өзіңнің пайдаңа.
Жігіттерім рухыңа қармақты
Салмақ болып,
Тәніңді әбден қорлапты.
Батырлықтан бағың бірақ жанған, ә,
Маған қарап күліп тұрсың сонда да.
Олар сенің жеңгенімен тәніңді,
Амал нешік,
Жеңе алмапты жаныңды. Шынымен де, қайсар халық – қазақ ұлтының өр, батыр, биік рухы бар екені тарихқа аян. Сол тарих астарынан сыр шертер, ұлттық идея мен танымының көрінісіндегі осынау концептінің мәні неде?

1. Жылқыбайұлы Б. «Қазіргі қазақ өлеңі: көркемдік және дәстүр жалғастығы», Астана 2007 – 23б (автореферат).
2. Крысин Л.Г. «Толковый словарь иноязычных слов», Мәскеу «Русский язык» - 2002.
3. «Шапағат-нұр» ислам тану журналы - 2002.
4. Шаханов М. «Эверестке шығу» өлеңдер, поэмалар жинағы, Алматы «Ата мұра» - 2004.