Қазақ паремиологиясының тіл білімінде зерттелуі
I МАҚАЛ . МӘТЕЛ ТАБИҒАТЫН ТАНЫП, ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ..9
1.1. Мақал . мәтелдер . халық даналығының қазына байлығы ... ... ... ... ..9
1.2. Мақал мен мәтелдің ұқсастығы мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ..16
1.3. Мақал . мәтелдің тұлғалық . құрамдық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
II МАҚАЛ . МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1. Кеңес дәуірі кезіндегі мақал . мәтелдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...27
2.2. Мақал . мәтелдердің тілдік . прагматикалық тұрғыдан зерттелуі ... ...31
2.3. Мақал . мәтелдердің этнолингвистикалық жағынан саралануы ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
1.1. Мақал . мәтелдер . халық даналығының қазына байлығы ... ... ... ... ..9
1.2. Мақал мен мәтелдің ұқсастығы мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ..16
1.3. Мақал . мәтелдің тұлғалық . құрамдық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
II МАҚАЛ . МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1. Кеңес дәуірі кезіндегі мақал . мәтелдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...27
2.2. Мақал . мәтелдердің тілдік . прагматикалық тұрғыдан зерттелуі ... ...31
2.3. Мақал . мәтелдердің этнолингвистикалық жағынан саралануы ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Тақырыптың өзектілігі. Тіл халықтың қоғамдық, әлеуметтік өмірімен, саяси – экономикалық жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденеді. Сондықтан да қоғам өмірінің даму қарқыны әр түрлі тарихи дәуірде түрліше деңгейде көрінетіні сияқты, әдеби тілдің де даму шеңбері бірде кеңейіп, бірде тарылып отырады. Бұл заңды өзгерістер тілдің барлық категорияларын өз ішіне алады. Бірақ қандай өзгеріс болмасын, тіл қалай дамымасын, ол өзінің адамдар арасындағы қатынас құралы ретіндегі қызметін өз дәрежесінде атқара береді. Әсіресе, егемендік алған көптеген халықтардың әдеби тілдерінің бүгінгі кемелденген кезінде тілдің атқаратын қызметі орасан зор, себебі тіл неғұрлым кемелденген болса, тіл мәдениеті, сол тілді дүниеге келтірген халық менталитеті де соғұрлым жоғары болмақшы.
Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң – мұқтажы мен тұрмыстық жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал – мәтелдер халықтың рухани өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал – мәтелсіз тілдегі ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық сипаттау мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани – мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл тарихты, төл мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты, сана мен салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік тұтуында. Басқаша айтқанда, әр тіл – өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып тұрған қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес, этнолингвистика,социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанасына айналып отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан – жақты қарастыру нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты. Тілдегі мақал – мәтелдер – мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты жинайды, сақтайды және жеткізеді.
Қазақтың белгілі паремиолог – ғалымы Ә.Қайдар мақал – мәтел туралы былай дейді: «Қазақ мақал – мәтелдерінің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі болмысын танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан мәні өте зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың бәріне мақал – мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан – ақ қалыптасқан табиға реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен құбылыстарды үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасына қарай шоғырландырып қарағанда ғана көрінеді» [1, 16 б].
Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң – мұқтажы мен тұрмыстық жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал – мәтелдер халықтың рухани өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал – мәтелсіз тілдегі ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық сипаттау мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани – мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл тарихты, төл мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты, сана мен салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік тұтуында. Басқаша айтқанда, әр тіл – өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып тұрған қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес, этнолингвистика,социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанасына айналып отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан – жақты қарастыру нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты. Тілдегі мақал – мәтелдер – мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты жинайды, сақтайды және жеткізеді.
Қазақтың белгілі паремиолог – ғалымы Ә.Қайдар мақал – мәтел туралы былай дейді: «Қазақ мақал – мәтелдерінің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі болмысын танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан мәні өте зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың бәріне мақал – мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан – ақ қалыптасқан табиға реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен құбылыстарды үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасына қарай шоғырландырып қарағанда ғана көрінеді» [1, 16 б].
1. Қайдар Ә.Халық даналығы. – Алматы: Толағай, 2004. – 560 б.
2. Әуезов М.Қазақ әдебиетінің тарихы. I т., кітап I, Алматы, 1960, 394 б.
3. Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. Алматы, «ҚМК Баспасы», 1959.- 400 б.
4. Нұрышев С.Н. Қазақтың халық мақалдарының дамуы тарихынан. Алматы, 1959. - 128 б.
5. Әлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. Алматы., «Қазақстан», 1967. - 70 б.
6. Төреқұл Н. Даланың дара ділмәрлары. Алматы, «Қазақстан», 2001, 154-155 бб.
7. Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. Құраст. Ө.Тұрманжанов. – Алматы: «Білім» баспасы, 2009. – 272 б.
8. Қазақтың мақал – мәтелдері. Құраст. Ө.Тұрманжанов. – Алматы: Жазушы, 1980 – 352 б.
9. Жәрдем Кейкін. Қазақтың 7777 мақалы мен мәтелі. – Алматы: «Өлке» баспасы. – 2002. – 448 б.
10. Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы, 1976. – 160 б
11. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы, Мектеп, 1966. – 206 б.
12. Кенжемұратова С.К. Мақал – мәтелдердің синтаксисі. Фил. ғыл. канд. дисс. - Астана 2002. – 28 б.
13. Айтбаев Ө. Мақал – мәтелдердің жазуымыз бен сөйлеуіміздегі қызметі. // Сөз өнері. – Алматы, Жазушы, 1978. – 150 б.
14. Исаева Ж. И. Дүниенің паремиологиялық бейнесі (лингвомәдениеттанымдық аспект). Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2007. – 26 б.
15. Манкеева Ж. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы. Фил. ғыл. докт. дисс. – Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 1997. – 53 б.
16. Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
17. Үрімова Р. К. Қазақ тілінің аймақтық мақал – мәтелдері мен фразеологизмдерінің этноқұрылымдық сипаты. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2009. – 29 б.
18. Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы Алматы: «Мектеп баспасы». 1972. – 102 б.
19. Мукаддас Мирза Қазақ–ұйғыр мақал-мәтелдерінің паремиологиялық жүйесі Фил. ғыл. канд. дисс. Алматы, 2007. – 26 б.
20. Қарсыбекова Ш. П. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдерді топтастырудың этнолингвистикалық принциптері. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2004. – 25 б.
21. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО «Центрум», 2010. – 180 б.
22. Есіркепова К.Қ., 1960-80 жылдардағы қазақ әйел – ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде). Фил, ғыл. канд. дисс. автореф. – Астана, 2005, - 26 б.
23. Дина Д.Б. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық – прагматикалық аспектісі. Алматы, 2002. (қолжазба).
24. Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр – түс атауларының когнитивтік семантикасы. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2005. – 119 б.
25. Кенжеахметұлы С. Жеті қазына. 1-2 кітап. – Алматы: Ана тілі, 2002. – 128 б.
26. Қаирбаева Қ.Т. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2004, - 138 б.
27. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977. – 615 б.
28. Бегалықызы Д. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық – прагматикалық аспектісі. Фил. ғыл. канд. дисс. – Астана, 2002. – 121 б.
29. Қасымова С. К. Сан компонентті мақал – мәтелдердің ұлттық – мәдени негізі. Фил. ғыл. канд. дисс.- Астана, 2010. – 23 б.
30. Машанов А., Байзақов Ж. Бір мифтік санның сыры. (Жұлдыз, 19687 – 155 б).
31. Әлпейісова К. Ә. Мағыналас мақал – мәтелдердің, қанатты сөздердің қазақша – орысша және орысша – қазақша сөздігі. Астана: Аударма, 2006. – 168 б.
32. Қазақтың мақал – мәтелдері Құраст. М.Қ. Рахметова – Алматы: «Көшпенділер» баспасы, 2007 – 240 б.
33. Қазақтың мақал – мәтелдері. Құраст. Смайлова А.Т. – Алматы: «Көшпенділер» баспасы, 2011 – 280 б.
34. Қазақтың мақал – мәтелдері. Құраст. Ж.Малайсарин. Алматы: «Ана тілінің» баспасы, ЖШС, 2005 – 184 б.
35. Қазақтың мақал – мәтелдері – Казахские пословицы и поговорки / Құраст. Және ауд. М.Аққозин – Алматы, «Алматыкітап», 2007. – 272 б. – Қазақ және орыс тілдерінде
36. Баржақсы А. жинастырған. Мың бір мақал жиырма үш жоқтау. – Алматы: Қазақстан, 1993.
37. Мұқанов С. «Өмір мектебі». – Алматы: Жазушы, 2002. – 210 б.
38. Мұқанов С. «Ботагөз». – Алматы: Мектеп, 1989. – 400 б.
2. Әуезов М.Қазақ әдебиетінің тарихы. I т., кітап I, Алматы, 1960, 394 б.
3. Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. Алматы, «ҚМК Баспасы», 1959.- 400 б.
4. Нұрышев С.Н. Қазақтың халық мақалдарының дамуы тарихынан. Алматы, 1959. - 128 б.
5. Әлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. Алматы., «Қазақстан», 1967. - 70 б.
6. Төреқұл Н. Даланың дара ділмәрлары. Алматы, «Қазақстан», 2001, 154-155 бб.
7. Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. Құраст. Ө.Тұрманжанов. – Алматы: «Білім» баспасы, 2009. – 272 б.
8. Қазақтың мақал – мәтелдері. Құраст. Ө.Тұрманжанов. – Алматы: Жазушы, 1980 – 352 б.
9. Жәрдем Кейкін. Қазақтың 7777 мақалы мен мәтелі. – Алматы: «Өлке» баспасы. – 2002. – 448 б.
10. Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы, 1976. – 160 б
11. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы, Мектеп, 1966. – 206 б.
12. Кенжемұратова С.К. Мақал – мәтелдердің синтаксисі. Фил. ғыл. канд. дисс. - Астана 2002. – 28 б.
13. Айтбаев Ө. Мақал – мәтелдердің жазуымыз бен сөйлеуіміздегі қызметі. // Сөз өнері. – Алматы, Жазушы, 1978. – 150 б.
14. Исаева Ж. И. Дүниенің паремиологиялық бейнесі (лингвомәдениеттанымдық аспект). Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2007. – 26 б.
15. Манкеева Ж. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы. Фил. ғыл. докт. дисс. – Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 1997. – 53 б.
16. Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
17. Үрімова Р. К. Қазақ тілінің аймақтық мақал – мәтелдері мен фразеологизмдерінің этноқұрылымдық сипаты. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2009. – 29 б.
18. Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы Алматы: «Мектеп баспасы». 1972. – 102 б.
19. Мукаддас Мирза Қазақ–ұйғыр мақал-мәтелдерінің паремиологиялық жүйесі Фил. ғыл. канд. дисс. Алматы, 2007. – 26 б.
20. Қарсыбекова Ш. П. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдерді топтастырудың этнолингвистикалық принциптері. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2004. – 25 б.
21. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО «Центрум», 2010. – 180 б.
22. Есіркепова К.Қ., 1960-80 жылдардағы қазақ әйел – ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде). Фил, ғыл. канд. дисс. автореф. – Астана, 2005, - 26 б.
23. Дина Д.Б. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық – прагматикалық аспектісі. Алматы, 2002. (қолжазба).
24. Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр – түс атауларының когнитивтік семантикасы. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2005. – 119 б.
25. Кенжеахметұлы С. Жеті қазына. 1-2 кітап. – Алматы: Ана тілі, 2002. – 128 б.
26. Қаирбаева Қ.Т. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2004, - 138 б.
27. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977. – 615 б.
28. Бегалықызы Д. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық – прагматикалық аспектісі. Фил. ғыл. канд. дисс. – Астана, 2002. – 121 б.
29. Қасымова С. К. Сан компонентті мақал – мәтелдердің ұлттық – мәдени негізі. Фил. ғыл. канд. дисс.- Астана, 2010. – 23 б.
30. Машанов А., Байзақов Ж. Бір мифтік санның сыры. (Жұлдыз, 19687 – 155 б).
31. Әлпейісова К. Ә. Мағыналас мақал – мәтелдердің, қанатты сөздердің қазақша – орысша және орысша – қазақша сөздігі. Астана: Аударма, 2006. – 168 б.
32. Қазақтың мақал – мәтелдері Құраст. М.Қ. Рахметова – Алматы: «Көшпенділер» баспасы, 2007 – 240 б.
33. Қазақтың мақал – мәтелдері. Құраст. Смайлова А.Т. – Алматы: «Көшпенділер» баспасы, 2011 – 280 б.
34. Қазақтың мақал – мәтелдері. Құраст. Ж.Малайсарин. Алматы: «Ана тілінің» баспасы, ЖШС, 2005 – 184 б.
35. Қазақтың мақал – мәтелдері – Казахские пословицы и поговорки / Құраст. Және ауд. М.Аққозин – Алматы, «Алматыкітап», 2007. – 272 б. – Қазақ және орыс тілдерінде
36. Баржақсы А. жинастырған. Мың бір мақал жиырма үш жоқтау. – Алматы: Қазақстан, 1993.
37. Мұқанов С. «Өмір мектебі». – Алматы: Жазушы, 2002. – 210 б.
38. Мұқанов С. «Ботагөз». – Алматы: Мектеп, 1989. – 400 б.
Қазақ паремиологиясының тіл білімінде зерттелуі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
I МАҚАЛ – МӘТЕЛ ТАБИҒАТЫН ТАНЫП, ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ..9
1. Мақал – мәтелдер - халық даналығының қазына
байлығы ... ... ... ... ..9
2. Мақал мен мәтелдің ұқсастығы мен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ...16
3. Мақал – мәтелдің тұлғалық – құрамдық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... 18
II МАҚАЛ – МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ
ЖАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1. Кеңес дәуірі кезіндегі мақал – мәтелдердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. .27
2.2. Мақал – мәтелдердің тілдік – прагматикалық тұрғыдан зерттелуі ... ...31
2.3. Мақал – мәтелдердің этнолингвистикалық жағынан саралануы ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл халықтың қоғамдық, әлеуметтік өмірімен,
саяси – экономикалық жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденеді.
Сондықтан да қоғам өмірінің даму қарқыны әр түрлі тарихи дәуірде түрліше
деңгейде көрінетіні сияқты, әдеби тілдің де даму шеңбері бірде кеңейіп,
бірде тарылып отырады. Бұл заңды өзгерістер тілдің барлық категорияларын өз
ішіне алады. Бірақ қандай өзгеріс болмасын, тіл қалай дамымасын, ол өзінің
адамдар арасындағы қатынас құралы ретіндегі қызметін өз дәрежесінде атқара
береді. Әсіресе, егемендік алған көптеген халықтардың әдеби тілдерінің
бүгінгі кемелденген кезінде тілдің атқаратын қызметі орасан зор, себебі тіл
неғұрлым кемелденген болса, тіл мәдениеті, сол тілді дүниеге келтірген
халық менталитеті де соғұрлым жоғары болмақшы.
Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң – мұқтажы мен тұрмыстық
жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал – мәтелдер халықтың рухани
өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал – мәтелсіз тілдегі
ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық
сипаттау мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани – мәдени қазынасы
ретіндегі тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу
ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл
тарихты, төл мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты,
сана мен салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік
тұтуында. Басқаша айтқанда, әр тіл – өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып
тұрған қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің
құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес,
этнолингвистика,социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика,
когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанасына айналып
отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан – жақты қарастыру
нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты. Тілдегі
мақал – мәтелдер – мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық
мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт
өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты
жинайды, сақтайды және жеткізеді.
Қазақтың белгілі паремиолог – ғалымы Ә.Қайдар мақал – мәтел туралы
былай дейді: Қазақ мақал – мәтелдерінің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі
болмысын танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан
мәні өте зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың
бәріне мақал – мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан –
ақ қалыптасқан табиға реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен
құбылыстарды үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасына қарай
шоғырландырып қарағанда ғана көрінеді [1, 16 б].
Мақал – мәтелдердің табиғатына тән ерекшеліктердің қатарына, ең
алдымен, олардың жанр түрінде іштей жіктелуін, өмір – тіршілігіміздің сан –
саласын қамтитын көп тақырыптылығын жатқызуға болады. Сондай – ақ, мақал –
мәтелдер өзінің өте көнелігімен де, ғасырлар асып, бізге жеткен өзіндік
дәстүрімен де ерекшеленетін, ой мен тілдің өзара түйісуі негізінде дүниеге
келіп, жанр ретінде қалыптасқан құбылыс ретінде де назар аударады. Осы
ерекшеліктеріне байланысты мақал – мәтелдер ауыз әдебиетінің әрі көркем сөз
өрнегі, үлгісі, көркем мәтіннің тілі ретінде лингвистиканың зерттеу
обьектісі бола алады. Сонымен қатар, мақал – мәтелдер этнолингвистиканың да
ең бір құнарлы обьектісі болып саналады. Өйткені, мақал – мәтел табиғаты
халқымыздың барша болмысымен қат – қабат астарласып жатыр, мақал – мәтел
жасаудың принциптері мен мотивтік негіздері ұлттық менталитетке, ежелден
қалыптасқан салт – дәстүрге, дүниетанымға, болмыстағы заттар мен
құбылыстарды абстракция, салыстыру, ұқсату, теңеу, қарама – қарсы қою т.б.
тәсілдер арқылы танып – білуге ыңғайлы обьект болып саналады.
Қазіргі кезеңде Тіл мен мәдениет мәселесіне қатысты тіл біліміндегі
көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық
рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен, мәдениеттің дерегі ретінде
тілдегі мақал – мәтелдер әлі де жеткіліксіз қарастырылуда. Мақал – мәтелдер
шығармашылықтың нәтижесінде ғана дүниеге келіп, ұлттық болмыстың барлық
саласына қатысты ұлттық дүниетанымның тілдегі бір көрінісі болып келеді.
Осылардың бәрін мақал – мәтел фактілеріне талдау жасай отыра белгілі бір
жүйемен қарастыру тақырыптың тың және өзекті екендігін көрсетеді. Зерттеу
жұмысының өзектілігін арттыра түсетін тағы бір фактор – қазақ мақалдарының
жасалуындағы бейнелілік пен тілдік ерекшеліктерінің зерттелуі, мақал –
мәтелдердің көркем мәтіндегі орны туралы пайымдап, мақал – мәтелдегі
этномәдени белгілердің символдық мәнін ашуға талпыныс жасалғандығы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі
мақал – мәтелдерді топтастыру принциптерін анықтау арқылы олардың тіл
жүйесіндегі алатын орнын белгілеу, мақал – мәтелдердің қоғамда қалыптасуына
негіз болған о бастағы факторлар мен әр алуан уәждерді анықтау, сонымен
бірге мақал – мәтелдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде сан, сапа
жағынан ғана емес, мазмұн – мағынасына байланысты әр түрлі деңгей дәрежесін
анықтау.
Бұл мақсаттарды орындау үшін жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу
көзделеді:
- қазақ паремиологиясының дербес пән ретінде қалыптасуындағы
антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің маңызын көрсету;
- дүниенің паремиологиялық бейнесінің қазақ этносының мәдени бейнесімен
сабақтастығын зерделеу;
- заттық – тақырыптық топтастыруды этнолингвистикалық (Адам - Қоғам -
Табиғат) принциптерімен тоғыстыра қарастыру;
- паремиология практикасында мақал – мәтелдерді заттық – тақырыптық
белгілер бойынша топтастыру;
- мақал – мәтел құрамындағы киелі сандар мен дәстүрлі сандардың этномәдени
жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалуын зерделеу ;
- мақал – мәтелдердің ұлттық мәдениет пен этникалық танымды, ділдік тұғырды
бейнелеудегі рөлін анықтау.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Қазақ мақал – мәтелдерінің бейнелілігін
айқындап, мақал – мәтелдердің көркем мәтіндегі қолданысын, олардың автор
бейнесі мен кейіпкер тіліндегі тілдік – стильдік, ұлттық танымдық қызметін
көрсетіп, олардың құрамындағы этномәдени атауларды анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Зерттеудің нысаны бойынша мынадай
мәселелер ғылыми шешімін тапты:
- қазақ тіл білімінде жасалған мақал – мәтелдер алғаш рет паремиологиялық
зерттеудің арнайы нысанына айналып, олардың мазмұндық құрылымының астарына
жинақталған ұлттық – мәдени ақпарат сандық кодқа түсірілген, тілдік
тұрғыдан алғаш рет зерделенді;
- тілдің паремиологиялық қоры – тіл және мәдениет тұтастығына
негізделетін этномәдени ақпараттық жүйенің құрамдас бөлігі екені анықталды;
- мақал – мәтелдер этнолингвистикалық жағынан сараланды;
- мақал – мәтелдер тілдік – прагматикалық тұрғыдан зерттеуге түсіп, жан-
жақты талданды.
Дипломдық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында нақты міндеттерге
байланысты салыстыру, жүйелеу әдістері, сондай – ақ тіл дамуының танымдық
және ұлттық – мәдени үдерісін айқындайтын сөз мағынасына компоненттік,
мәтіндік талдау тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. МАҚАЛ – МӘТЕЛ ТАБИҒАТЫН ТАНЫП, ЗЕРТТЕУ
1.1 Мақал – мәтелдер - халық даналығының қазына байлығы
Әрбір халыктың рухани-мәдени өмірінде макал-мәтелдердің атқаратын
кызметі аса зор. Олар адамдар арасындағы қарым-қатынас (коммуникативті)
қызметімен қатар өткен өмір мен бүгінгі заманды және болашақты, ұрпак пен
ұрпактың арасын жалғастырып тұратын "Алтын көпір" іспеттігімен
ерекшеленеді. Сондықтан да этнос өмір-тіршілігінің барлық түйіндері (салт-
дәстүр, әдет-ғүрып, дүниетаным,тіршілік көздері мен тәсілдері, қарым-
қатынас т.б.) келіп тоғысатын мақал-мәтелдердің күрделі табиғатын танып
білу тек әдебиетші, тілшілердің ғана еншісі емес, оған философтардың да,
халық педагогикасының да, этнографтардың да, психологтардың да т.б. ғылым
салаларының тікелей қатысы бар. Бұл ғылымдардың басын косып жүрген
паремиология саласы олардың мақсат-мүддесін толық қамтып, үдесінен шыға
алмайжүргені де белгілі.
Ә.Қайдардың Халық даналығы атты еңбегінде қазақ мақал – мәтелдеріне
деген паремиялық көзқарастар, оларды қолданудағы гомоцентристік принцип,
халық даналығына қатысты атаулар, мақалдар мен мәтелдердің ұқсастығы мен
айырмашылығы қарастырылған.
Қазақ мақал – мәтелдерінің табиғатын сөз етуден бұрын жалпы мақал –
мәтелдерге қатысты зерттеулерді қысқаша шолып өту артық емес. Бұл құбылысты
арнайы зерттеуге байланысты ғылымда қалыптасқан пәнді паремиология деп
атайды. Басқа сала мамандарының (философия, педагогика, этнография т.б.)
бұл саламен шұғылдануы әлдеқайда сирек және олар мақал – мәтелдердің мағына
– мазмұнына байланысты.Сондықтан да паремиологиялық зерттеулердің ішінде
филологиялық зерттеулер мен ізденістер басым.
Тіл топтарына байланысты теориялық еңбектердің ішінде біздің
нысанға тікелей қатысы бар зерттеулерден біз Г.Л.Пермяковтың бірнеше
еңбегін атаған болар едік. Олар: 1) От поговорки до сказки. М., 1970; 2) К
вопросу о структуре паремиологического фонда Типологические исследования
по фольклору. М., 1975; 3) О смысловой структуре и соответствии
классификации пословичных изречений Паремиологический сборник. М., 1978;
Автор өзінің бұл еңбектерінде жалпы шығыс халықтарының (соның ішінде
қазақ, қырғыз, өзбек т.б. түркі халықтарының) мақал – мәтелдерінің тілдік
табиғатын, мағына – мәнін, логика – семантикалық, заттық – тақырыптық
топтарға жіктелу заңдылықтарын, т.б. ерекшеліктерін салыстыра – салғастыра
қарап, жалпы паремиология теориясына қомақты үлес қосқан деп айта аламыз.
Алдымен қазақ мақал – мәтелдерінің топтастырылып, жинақ ретінде
жарияланғандарын атап өтейік. Мәселен, паремиологиялық деректерге қарағанда
қазақ мақал – мәтелдерін халық арасынан толық болмаса да жинап, әр түрлі
басылымдарда жариялау XIX ғасырда көріне бастады. 1879 жылы алғаш қазақ
мақал – мәтелдерін жариялаған және 1906 жылы толықтырып, ең таңдаулыларын
қайта жариялаған қазақ ағартушысы Ы.Алтынсарин болатын. Одан соң, 1899 жылы
өзіне дейінгі жарияланған 1500 ММ-ді жинақтап, Сборник киргизских
пословиц (Оренбург) деген атпенен қазақ тілін алғаш зерттеуші
түркологтардың бірі В.В.Катаринский жариялайды.
Осы дәстүр жалғасып, қазақ мақал – мәтелдері 1923 жылы Мәскеу
қаласында Мың бір мақал деген атпен, 1927 жылы Ташкентте Қазақ
мақалдары деген атпен, Алматыда 1935 жылы Қазақ мақалы мен мәтелдері
деген атпен жариялана бастайды.
Мақал – мәтелдердің толықтырылып шығарылған жинақтардың күні
бүгінге дейін 10 шақты басылымы жарық көрді. Өткен ғасырдың 50-жылынан
кейінгі басылыдары, мысалы, Б.Акмұқанова, Б.Адамбаев, М.Әлімбаев,
Б.Әбділдина, Ж.Дәуренбеков т.б. құрастырушылар, авторлар тарапынан
толықтырылып, жаңаланып, толассыз жарияланып келеді. Ең соңғы, 2003 жылы
жарияланған Қазақтың мақал - мәтелдері (Алматы, 2003, 312 б. жалпы саны –
4440 ММ) А.Т.Смайлова тарапынан құрастырылып, жарияланып отыр.
Ал, мақал – мәтелдердің табиғатын арнайы сөз етіп, олардың
өзіндік ерекшеліктерін айқындауға атсалысқан әдебиетші ғалымдардың
қатарында М.Әуезов, С.Мұқанов, Б.Адамбаев, Ғ.Мүсірепов, Н.Төреқұлов,
Т.Кәкішев, С.Нұрышев, З.Қабдолов, М.Базарбаев, С.Қасқабасов атауға болады.
Мақал – мәтелдердің табиғатын танып – білуге атсалушылардың екінші
бір тобына тіл мамандарын жатқызуға болады. Бұлардың зерттеу объектісіне
мақал – мәтелдердің тұрақты тіркес ретінде атқаратын кумулятивтік қызметі,
құрамдық – құрылымдық, мағыналық даму заңдылығы, мағыналық даму заңдылығы,
қолданыс ерекшеліктері жатады.
Осы орайда қазақ мақал – мәтелдерін зерттеген тілші ғалымдардың
есімдерін айта кету артық емес. Мысалы, Р.Сәрсенбаев, Ә.Қайдар, Ө.Айтбаев,
М.Мұқанов, С.Сәтенова, А.Нұрмаханов, Дина Б. т.б.
Академик М.Әуезов қазақ мақал – мәтелдерін былайша сипаттайды:
Мақал – мәтел дегеніміз – халықтың нақыл сөздері, белгілі бір ойды
ықшам түрде, ұтымды, өткір етіп айтып беретін сөз.
Мақал толық тұлғалы болады, ойы тұтас келеді, әдетте, ол бір немесе
бірнеше толық сөйлемнен құрылады. Ал, мәтел, мақал сияқты, толық түрінде
құрылмай, сөз тіркесі, қалыптасқан нақышты, орамды сөйлемше түрінде
жасалады [2, 200 б].
30- жылдардан бастап қазақ мақал – мәтелдерін жинақтап, жүйелеп,
жариялап келген әдебиетші ғалым Өтебай Тұрманжановтың ол жөніндегі тұжырымы
былайша:
Мақал мен мәтелдер – ауыз әдебиетінің ең байырғы, ең көне түрі; ол
ғасырлар бойы халықтың ұқыптап сақтап келген еңбек тәжірибесінің жиыны, ой
– пікірінің түйіні, аңсаған асыл арманының арнасы, өмір – тіршілігінің
айнасы, көнеден жаңаға, атадан балаға қалдырып келе жатқан, тозбайтын, тот
баспайтын өмірлік өшпес мұрасы - деп анықтайды [3, 37 б].
Қазақ мақал – мәтелдерін зерттеуші ғалым М.Ғабдуллин бұл құбылысты
екінші бір қырынан қарастырып, былайша сипаттайды: Ең алдымен, әлеуметтік
жағынан алғанда, мақал – үлкен толғау, образ арқылы берілген логикалық ой
қорытындысы болып келеді. Ол адам өмірінде, тұрмыс – тіршілігінде, қоғамдық
жағдайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға
берілген даналық баға, байсалды тұжырым есебінде қолданылады [3, 121 б].
Қазақ мақал – мәтелдерінің тарихи даму жолын зерттеген ғалым
С.Н.Нұрышевтың анықтамасы бойынша: Мақал – ауыз әдебиетінің қазақ халқының
өмірін барлық жағынан кең түрде қамтып алған жанрларының бірі.
Автор қазақ мақал - мәтелдерінің тарихын Қазақстанның Россияға
қосылғанға дейінгі және қосылғаннан кейінгі тарихы деп, үлкен екі кезеңге
бөліп қарау арқылы, яғни орыс мәдениетінің оған тигізген игілікті әсерін
сөз ету арқылы баяндауға тырысады.
С.Н. Нұрышевтың тағы бір пікірі мақал – мәтелдердің ертедегі қазақ
қауымында моральдық заң ретінде атқарған қызметіне байланысты:
Мақалдар халықтың қуанышы мен күйінішін, даналығы мен өмірден
алған тәжірибесін жарыққа шығарудың бұқара арасында неғұрлым көп
қолданылатын формаларының бірі болып қана қойған жоқ, оның үстіне моральдық
заңдар жинағы сияқты болып кетті, мақал көбінше елеулі талас –
тартыстардың, дау – жанжалдардың тағдырын шешетін өте маңызды дәлел ретінде
қолданылатын болды - дейді автор [4, 102 б].
Мақал – мәтелдер – шешендік өнерінің ең бір өзекті де түйінді
мәселесі. Осыған байланысты көп жылдар бойы шешендік сөздер проблемасымен
шұғылданған және бұл салада өндірте еңбек еткен ғалым Балтабай Адамбаев та
мақал – мәтелдерге төмендегіше анықтама береді:
Мақал – мәтел – мазмұны бай, көлемі шағын, тілі көркем халық
шығармасы, белгілі бір халықтың қоғам тіршілігінен, табиғат құбылысынан
жасаған қысқаша қорытындысы, әлеуметтік және адамдар арасындағы қарым –
қатынастарды белгілейтін заңы, кодексі, жас ұрпақты тәрбиелейтін өсиеті,
насихаты, оқулығы.
Қазақ халық даналығының ұйытқысы – мақал – мәтелдерді көп жылдар
бойы жинақтап, зерттеп, жүйелеп, өңдеп, жариялап келе жатқан, сондай – ақ
мақал – мәтелдер қорын өз туындыларымен де, аудармаларымен де толықтырып,
бұл салады ерекше еңбегімен танымал болған әйгілі ақын М.Әлімбаевтың да бұл
құбылысқа деген өзіндік көзқарасы мен пікірі бар. Ол:
Мақал дегеніміз өмір құбылыстарын жинақтайтын және
типтендіретін, бір немесе екі бөлімнен құралып, алдыңғысында шарт немесе
жалпы байымдау, соңғысында қорытынды, түйінді пікір айтатын бітімі бекем,
өте ықшам, бейнелі әрі ырғақты халық нақылы. Мысалдар: Тұз астың дәмін
келтірсе, мақал сөздің сәнін келтіреді, Кісі елінде сұлтан болғанша, өз
еліңде ұлтан бол т.б., ал мәтел дегеніміз – халық арасында көп тараған,
қорытындысы болмайтын, тұжырымы тиянақталмаған, қарама – қарсы шендестіруі
жоқ, ықшам да кестелі халық сөзі: Апама жездем сай т.б. – деп көрсетеді
[5, 16 б].
Мақал – мәтелдер халық даналығы ретінде ауыз әдебиетінің бай
қазынасына айналып, оның шағын жанрларының қатарынан орын алады. Мақал –
мәтелдер өзінің бейнелі табиғатымен көркемсөз өнерінің көрікті де құнарлы
үлгілеріне жатады.
Мақал – мәтелдердің табиғаты барлық тілдерде бір – біріне ұқсас.
Сондықтан да олардың алғаш пайда болуына байланысты айтылып жүрген
пікірлермен санасу да қажет. Мәселен, көптеген зерттеушілер мақал –
мәтелдер алдымен міндетті түрде жеке – дара адамдардың, көбіне – көп ділмәр
– шешен, айтқыш – ақылмандардың дуалы аузынан шығып, халық арасына сіңіп,
ел жадында сақталу арқылы қалыптасады деп топшыласа, кейбір зерттеушілер
мұны керісінше қарастырады.
Қазақтың кең – байтақ даласында ғасырлар бойы мал шаруащылығымен
шұғылданып келген қауым жазу мәдениеті еркін дамымаған кездерде (бірақ
бұдан қазақтар мүлдем сауатсыз, надан болды деген ұғым тумаса керек)
даналық сөздердің баршасын ауызша айтып, құлақтан – құлаққа жеткізіп,
жадында сақтауға тырысқан. Бұл объективті жағдаят қағаздан оқып айтудан
гөрі, дана, ақылмандардың, ділмәр – шешендердің, ақын – жыраулардың дуалы
аузынан шыққан ақылды да асыл сөздерді жаттап алып, жадында сақтау үрдісін
дамыта түседі. Қазақ қауымында бір ауыз өлең шығара алмайтын қазақ жоқ
деген сөздің астарында көп мән жатқан сияқты. Ол: өмір бойы қой бақса да,
қоймен бірге ой баққан қазақтардың ақынжанды халық екендігін, қазақ даласы
өз Демосфен, Цицерондарымен әлемге әйгілі болып келгендігін білдіреді.
Мыңдаған дана билердің, ділмәр – шешен, ақылман – айтқыштардың даналық
мұрасының қыр – сыры енді ғана айқындала бастады (Нысанбек Төреқұл.Даланың
дара ділмәрлары.Алматы, Қазақстан, 2001, 588 б.; Үш пайғамбар.Төле би,
Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке би. Алматы, Дәуір, 1992, 184 б.; Нысанбек
Төреқұлұлы. Қазақтың жүз шешені. Алтын Адам 1992, 252 б. т.б.).
Демек есіткенді есте сақтап өскен зейінді де зерек ұрпақтың
ғасырлар бойы арқалап, көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан даналығының
қайнар көзі – мыңдаған мақал – мәтелдер қағазға түсіп хатталмай – ақ, оның
көңілінде жатталып, жадында сақталған бай рухани мұраға айналып отыр.
Мүмкін, қағазға түсіп хатталса, олар мұндай қордаланған мол қор болып,
жиналмаған да болар ма еді? Өйткені, жадына сенген қазақ халқының даналық
қорындағы бай қазына, солардың өзекті өрнегі – 15 мыңнан астам мақал –
мәтел түркі халықтарының бәрінде бар деп айту қиын.
Мақал – мәтелдерді дана бабаларымыздан қалған аталар сөзі десе де
болады. Демек, бұл – ұлт даналығын араға талай ғасырлар салып, бүгінгі
ұрпаққа нақыш – бояуын солғындатпай, мән – мағынасын бәсеңдетпей,
көркемдігі мен бейнелілігін жоғалтпай, тұтас жеткізіп отырған Ана
тіліміздің құдіретті күші. Бұл – даналықтың бір бұлағы тіл деген сөз.
Халық даналығының қайнар көзі – тіліміздегі мыңдаған мақал –
мәтелдер десек,одан даналықтың басқа да қыр – сырын білдіретін басқа сөз
жоқ деген түсінік тумаса керек. Даналықты білдіретін ұғым – түсініктер мен
олардың атаулары тілімізде өте көп: мақал, мәтел, аталы сөз, нақыл
сөз, қанатты сөз, ұлағатты сөз, жақсы сөз, шешен сөз, өсиет сөз,
орынды сөз т.б. Осының барлығы даналық пен парасаттылықтан туындаған
терең ой, логикалық тұжырым, философиялық толғаныс, дүниетаным, өмір
тәжірибесі, тағылым – тәлімнің баяндалған, көркем сөзбен көмкерілген,
тұрақты, қалыптасқан тіркес, шағын мәтін, қысқа да нұсқа ой үзіктері.
Халық даналығына қатысты ұғым мен атаудың санатына ең алдымен
мақал мен мәтел жатады. Дегенмен, бұл сөздердің төркіні не? Неге бұл
термин туыстас түркі тілдерінде бірдей емес? Мәселен, ұйғыр тілінде –
мақал вә тәмсил, татар тілінде – мәкаль һәм әйтем, түрікмен тілінде –
нақылдар ве аталар сөзү, зәрб - мәсәл, ноғай тілінде – такпак эм
айтув т.т.
Мақал да, мәтел де қазақ тіліне араб тілінен енген сөздер. Мақал
араб тілінде – орынды айтылған сөз деген мағынаны білдіреді. Тілімізде
көп айтыла беретін мақала осындан туындаған, ол араб тілінде – сөз
сөйлеу, мақала жазу мағынасында қолданылады.
Бұл екі арнаның екеуі де мұрагерлік дәстүрі негізінде
қалыптасқан. Мақал – мәтелдердің ішкі арна бойынша қалыптасуы, мәселен,
қазақ халқы үшін өз ата – бабаларынан рухани мұра болып келе жатқан мақал
– мәтелдерді оның тікелей мұрагері ретінде жадында сақтап, өз өмірінде
қолдану бар да, бүкіл түркі әлеміне тән сол тәрізді байлықты ортақ дүние
деп қабылдап, пайдалану тағы бар. Бұлардың екеуі де атадан балаға,
ұрпақтан ұрпаққа рухани мұра болып ауысып, өз дүниесіне де айналады. Ішкі
арна мен сыртқы арна бойынша толассыз толығып отыратын даналық қорындағы
мақал – мәтелдердің өзара мидай араласуы соншалық, оларды, тек тарихи –
салыстырма зерттеу арқылы болмаса, қарапайым жұрт бірінен – бірін ажыратып
ала бермейді. Оның ең басты себебі: түркі әлеміне ортақ, оның көптеген
тілдерінде қолданыста жүрген мақал – мәтелдердің баршасы сол тілдердің
дыбыстық, тұлғалық заңдылықтарына сәйкес өзгеріп, сол тілдерге икемделіп,
өздерінің о баста қалыптасқан төркін - тілінің ерекшеліктерін жойып
алатындығында.
Мақал – мәтелдердің ғасырлар аттап, бізге жеткендерін анықтаудың
бірден – бір жолы – оларды кезінде шығарған, дүниеге келтірген тарихи
тұлғалардың есіміне, олар туралы дәйекті деректерге (аңыз – әңгіме,
қолжазба, шежіре, зерттеулерге) сүйену. Пайымдап қарасақ, халық
даналығына айналған бұл ой – тұжырым өзінің өзекті мәнін бес ғасыр бойы
(шартты түрде) бұзбай сақтап келсе де, құрамдық жағынан өзгеріп отырғанын
көреміз:
1) Асан қайғыда: жас – кәрі алдынан сабақ алмаса – ғылым ғарып,
2) Абайда: ұстазы болмаса – шәкірт тұл.
3) Ауыз әдебиетінде: шәкіртсіз ғалым - тұл.
Мақал – мәтелдерді көненің көзі, дананың сөзі деп
дәріптеуіміздің тағы бір себебі – шынымен – ақ, олар рухани мұраларымыздың
ішіндегі бояу – нақышын солғындатпай, мағына – мәнін күңгірттендірмей,
бүгінгі ұрпаққа тұтас күйінде жетіп отырған құндылықтарымызға жатады.
Мақал – мәтелдер табиғатына тән тұрақтылық пен бірізділікті біз бір
тілде ғана емес, туыстас бірнеше тілде қатар сақталынып, құрам – құрылымы
әр тіл табиғатына сәйкес өзгерсе де, мағына – мәнін бұзбай, түгел жететінін
айқын көреміз. Мысалы, қазіргі татар тілінде Нақый Исәнбәттің жариялаған
материалы бойынша қолданылатын 40 мыңға жуық (38670) мақал – мәтелдердің
ішінен мыңдаған мағыналас, көбісінің тұлғасы да сәйкес келетін (тілдік
ерекшеліктер мен жазылу емлесін ескергенде) ортақ мақалдар мен мәтелдерді
кездестіруге болады. Мысалы, (татарша да, қазақша да қолданылатын мақал –
мәтелдер):
Татарша: Арзанлы итнең шулпасы татымый.
Қазақша: Арзанның сорпасы татымайды.
Татарша: Базары якын – байымас.
Қазақша: Базары жақын байымас.
Халық даналығының ұйытқысы – мақал – мәтелдер шешендік өнерінің
де туындысы болып саналады. Ішкі арна бойынша толассыз толығып, даналық
қорын құрайтын сан алуан мақал – мәтелдер – көбіне – көп дана билер мен
ақылман – айтқыш, ділмәр – шешен, суырыпсалма ақындар мен сұңғыла
жыраулардың ой – толғанысынан туындап, дуалы аузынан шыққан сөздердің
құдіретті де күштілері мен әрі қысқа, әрі нұсқа етіп айтқан түйіндері болып
саналады.
Қазақ мақал – мәтелдерінің дүниеге келуін шешендік өнерімен, сөз
сайысымен байланысты қарастырудың паремиология үшін қажеттілігі: олардың
пайда болған алғашқы қайнар бұлағын, жағдаятын, себеп – салдарын айқындай
түсуге, халық даналығында жүрген, бәрі болмаса да, кейбір мақал –
мәтелдердің авторын айқындауға мүмкіндік аламыз. Осы арада жалпы
паремиологияның, соның бір саласы – қазақ мақал – мәтелдерін зерттеудің
өзекті бір мәселесі – Мақал – мәтелдердің авторы бар ма, болса, ол кім?
деген сұраққа жауап бере кету қажет сияқты. Оның үстіне біз қазақ мақал –
мәтелдерінің ұйытқысы болып саналатын халық даналығының бір бұлағы –
шешендік өнері, дана билер мен ділмәр – шешен, ақылман - айтқыштар деген
тезисті ұсынып отырмыз.
Алайда, объективті жағдаяттардан мақал – мәтелдердің дүниеге келу
себебін, тіпті соларды дүниеге келтірген нақтылы адамдардың есімін біле
тұрса да, қалыптасып қалған дәстүр бойынша, оларды халық дүниесі деп
қарауды әдетіне айналдырған. Сондағы айтар уәжі біреу-ақ – авторы
белгісіз, ол ұмыт болған!. Бұл арада анық – қанығын білмеген соң,
халықтікі десек, қателеспейміз деген енжарлық көзқарас та жоқ емес.
Дегенмен, жұртшылық арасында мұндай көзқарастың, пікірдің қалыптасуына
себеп болған объективті жағдаяттардың да бар екенін ұмытпаған жөн. Оның ең
басты себептері: біріншіден, қазақ қауымында қолданылып жүрген мақал –
мәтелдердің жалпы саны – 15 мыңнан астам. Осыншама мол дүниенің авторларын
білу тұрмақ, бірер мыңын иелеп, мағына – мәнін меңгеріп, қолданудың өзі
қиын екендігі белгілі. Екінщіден, талай ғасыр аттап, рухани мұра болып
бүгінгі ұрпаққа жеткен осыншама мол дүниенің өзін меңгеру қиын болғанда,
оларды дүниеге келтірген нақтылы тұлғалардың есімін есте сақтау да мүмкін
емес екендігі белгілі. Ал, ол туралы нақтылы деректер, кейбір аңыз –
әңгімелерді есептемегенде, жоқтың қасы. Автор саналатын тарихи тұлғалардың
нақтылы аты – жөні, дүниеге келу себеп – салдары көрсетіліп жүрген мақал –
мәтелдердің саны өте аз. Оның бір себебі қазақ қауымында жазу дәстүрінің
кенжелеп дамуына байланыста болса, екіншіден, паремиологиялық зерттеулердің
болмауына да байланысты. Осыған байланысты мақал – мәтелдер табиғатын
зерттеушілер арасында бәсекелесіп жүрген екі ұдайы пікірдің (дилема) бар
екенін жасырмай айтқан жөн. Оның біреуі: Мақал – мәтелдер – жалпы халықтық
дүние, олардың авторы туралы мағлұматтың анық – қанығына көзіміз
жетпегендіктен оған бас қатырудың қажеттігі жоқ деген қалыптасып қалған
көзжұмбайлық пікір де, екіншісі – халық даналығының қойнау – қолтықтарында
қат – қабат болып қалыптасып қалған қазынасын ақтара қарап, төркінін
анықтау, мүмкін болғанынша мақал – мәтелдердің қалыптасу мотивтерін, оларды
алғаш қолданған авторлардың есімін атау. Бұл прагматикалық мәнінен де
теориялық маңызы зор проблема, яғни паремиологияның теориясы үшін қажет.
Мақал – мәтелдерді шығару – күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан халық
дәстүрі. Зерттеушілер, әсіресе, кейінгі жылдары көптеген қазақ мақал –
мәтелдерінің шығу төркінін анықтап, авторлығын дәйектеумен шұғылдануда.
Ескерте кету керек, халық даналығына, шешендік өнеріне қатысты
көрсетілген ғалымдар жариялаған материалдар өте бай. Солар бойынша
қарастырғанда тек қазақ даласында өз кезінде белгілі болған, халық жадында
мұрасы сақталған дана билер мен ділмәр – шешендердің өздері ғана мыңдап
саналады. Осылардың әрқайсысынан ондаған, тіпті жүздеген ақыл – нақыл сөз
қалған деп есептегеннің өзінде қаншама мақал – мәтелдердің авторы белгілі
болғаны. Мысалы, ұлы Абайдың әкесі – аға сұлтан Құнанбай да кезінде аузы
дуалы, сөзге шешен, сұңғыла айтқыщ болған. Оның даналық сөз мұраларын
зерттеуші белгілі қазақ ақыны Мұзафар Әлімбаев өзінің бір сөзінде:
Құнанбай өзі де дала философтары дәулерінің бірі болған. Құнанбай аузынан
шығып, көпке тарап, ел аузынан түспей жүрген мен білетін 100 шақты нақыл
бар. Солар мақал – мәтелге айналып кеткен. Мәселен, Өткен істен оңай жоқ
, Кешегі күннен алыс жоқ, ертеңгі күннен жақын жоқ - деп көрсетеді.
Осыған қарағанда, мыңдаған айтқыш шешендер мен ертеректегі
дана билердің артында қалған неше мыңдаған мақал – мәтелдердің әлі күнге
дейін тілімізде сақталып, халық атынан қолданылып келе жатқандығына кім дау
айта алады? Мәселе тек осы бір құбылысты дұрыс көрсете білуде.
Алты алашты аузына қаратқан үш дана бидің енді біреуі – Әйтеке
би (1666 - 1722). Кешегі қазақ қауымында бір ананың тетелес үш ұлындай
болған атақты үш бидің – Төле, Қазыбек, Әйтеке – қатар алынып, қатар
қадірленуі қазақ санасына сіңірген өлмес – өшпес еңбегі үшеуінің замандас,
тағдырлас болуына ғана емес, табиғат сыйлаған ділмәр – шешендік дарыны мен
елден ерекше даналығына да, үштік бірлікті нығайтып ұстауына да байланысты
болса керек.
Төле би айтқан екен!, Қазыбек би айтқан екен! сияқты, Әйтеке
би айтқан екен! деген қанатты сөздер де халық жадында көп сақталып, мақал
– мәтелдерге айналып отырған. Солардың біразын келтірейік:
Ашу деген ағын су – алдын ашсаң арқырар ,
Ақыл деген дария – алдын тоссаң тоқырар.
Кісі бірге туыспай керек
Туысқан соң сөз қуыспау керек.
Сөз қуған бәлеге жолығады,
Жол қуған олжаға жолығады.
Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін,
Батыр болсаң, жауға найзаң тисін т.б. [6, 150 б].
Демек, бұл келтірілген деректер шешендік өнер – халық даналығының
қайнар көздерінің бірі деген ой – тұжырымды толық дәлелдеп тұр. Ал,
шешендік сөздерден бұтарланып бөлініп, еленіп – екшеліп, сараланып шығып,
сол халық даналығының ұйытқысына айналған, қолдануға қолайлы әрі қысқа, әрі
нұсқа элементтеріне мақал – мәтелдер жатады.
1.2 Мақал мен мәтелдің ұқсастығы мен айырмашылығы
Халық даналығының құнарлы да ауқымды саласын мақал – мәтелдер
құрайды. Мақал мен мәтелдердің түркі тілдерінде үш түрлі қолданысы
байқалады. Кей тілдерде бұл атаулардың көне баламасы (мәс.: қазақ тілінде –
аталар сөзі, аталы сөз т.т.).
Мақал, мәтел атауларын төркіндетіп қарасақ, екеуі де араб
тілінен ауысқан сөздер екен. Олар араб тілі мен арабтармен ертеректе жіті
араласқан иран (ауған, парсы, тәжік т.б.) халықтарының тілдерінде де
қолданылады екен. Сонымен, қазақ, қырғыз, өзбек т.б. Орта Азия халықтарының
тіліндегі бұл атаулар оларға иран, ауған, парсы тілдерінен ауысқан деп
жорамалдауға болады. Алайда, қосарланып тұрған бұл екі атаудың бір –
бірінен өзара белгілі айырмашылығы бар екенін зерттеушілер де, тіл
қолданушы жұртшылық та біледі. Ол айырмашылық құрамдық – құрылымдық жағынан
ғана емес, мағыналық жағынан да айқын байқалады. Олардың біртұстас мағынасы
екі сөздің қосарлана қолданысына байланысты болса, ал ара – жігін ажырату
сол мағыналарды зерделеп тани білуге байланысты. Мұның қажеттілігі тіл
практикасында байқала бермесе де, теориялық жағынан танымдық мәні зор.
Сонымен, мақал – мәтелдің жалпы мағынасы оның құрамындағы
компоненттердің тура мағыналарынан туындаса, мәтелдердің жеке мағынасы оның
астарлап айтылған ауыспалы, идиомалық мағыналары негізінде қалыптасады.
Мақал мен мәтелдің айырмашылығын ажыратудың бір параметрі (өлшемі) осы.
Екінші параметрі, мақал, әдетте, жалпылама мағынаны білдірсе,
мәтел белгілі бір ситуацияға (жағдаятқа) байланысты іске асқан, не асуға
тиісті құбылыстың, іс – әрекеттің тек өзіне ғана тән мағынасын білдіруге
бейімділігі. Мұны жалпақ тілмен айтқанда мақал болған, болатын және болып
жатқан құбылыс пен процестің өзгеру, даму, алмасу т.б. себептерін де және
одан шығатын нәтижені де бірден, қолма – қол баяндаса, мәтел сол процестің
өзін ғана атаумен шектеліп, оның немен тынатынын, қандай нәтиже беретінін
нақтылап баяндамайды, яғни процестің себебін айтады да, салдарын тәптіштеп
атамай, астарлап, бейнелеп қана аңғартады.
Міне, мақал мен мәтелдердің өзара айырмашылығын білдіретін
негізгі теориялық принцип осы. Ал, енді осы принциптің жүзеге асуын нақтылы
мысалдар арқылы талдап – таратып көрейік. Мысалдар:
• Ауруын жасырған өледі;
• Не ексең, соны орасың;
• Арыстанның әзілінен түлкі өліпті;
• Ай жарық – қоян арық;
• Көп жортқан түлкі терісін алдырар [31, 26 б].
Міне, осы мақалдардың мағынасын пайымдап қарасақ, басталған,
басталуға тиісті істердің барлығы белгілі бір нәтижемен аяқталатынын
көреміз. Демек, бұлардың бәрі – мақалдар.
Ал, енді мына мәтелдердің мән – мағынасына назар аударайық:
o Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда;
o Аз асқа бақауыл болма, Аз елге жасауыл болма;
o Жақсы ит өлігін көрсетпейді;
o Күндес көргеннің қызын алма;
o Қойшының қызы қой келгенде іс тігеді [31, 25 б].
Пайымдап қарасақ, бұл мәтелдердің барлығы ақыл – өсиет, пайдалы
информация ретінде істің себебін ғана білдіріп, оны орындағаннан, не
орындамағаннан, келер пайда – зиянын яғни салдарын көрсетіп тұрған жоқ.
Мәселен, қыздың анасының келініне естіртіп, қызына ақыл – кеңес беріп
тұрғаны жұртқа беймәлім. Бірақ, осы мәтелді шығарушылар салдардың бәрін
қалың жұрт жадында қағида болып қалыптасқан салт – дәстүр, әдет – ғұрып
арқылы біледі деген сеніммен айтып отыр. Бұларды ерте замандағы ата –
бабаларымыздың білгені де рас. Бірақ, ол мағлұматтар арада ұзақ уақыт
өтуіне байланысты кейінгі ұрпақ жадында сақталмауы да ықтимал. Алайда,
мақалдар мен мәтелдердің арасында осы тәрізді айырмашылығы бола тұрса да,
ол айырмашылықтар қытай тас қорғаны бола алмайды, даналық ой – толғанысты
білдіретін тіл құралының ең бір белсенді (актив) де тұрақты көрінісі.
Зерттеушілер арасында мақалдар мен мәтелдердің қайсысы бұрын
пайда болды? деген не заңды сауал бар. Біздің ойымызша: мақал – мәтелдерді
құрам – құрылым жағынан бұрын, соң шықты деп айту талас тудырса да, мағына
жағынан мақалдардан мәтелдер бұрынырақ пайда болғанға ұқсайды. Өйткені,
логикаға жүгінсек, себебі мен салдарын бірден айтатын мақалдарға қарағанда
себебін ғана айтып, салдарын этнос жадынан тауып білуді талап ететін
мәтелдер бұрынырақ дүниеге келген көне де байырғы құбылысқа ұқсайды. Бұған
кері келетін пікір де айтылып жүр [1, 158 б].
3. Мақал – мәтелдердің тұлғалық – құрамдық дамуы
Қазақ мақал – мәтелдерінің тұлғалық – құрамдық өзгерістеріне ең
алдымен олардың қара сөз түрінде де, өлең сөз түрінде де қалыптасып,
қолданылуын жатқызсақ, одан соң оларды бір тағанды, қос тағанды және көп
тағанды болып қалыптасуын жатқызуға болады. Одан соң олардың даму барысында
қысқартылуы мен күрделенуін, тірек сөздерінің төңірегіне шоғырлануын және
тілдегі фразеологиялық тіркестер негізінде өрбіп, дамуын, модификациялық,
коррелятивтік, гармониялық, стильдік, окказионалдық т.б. өзгерістерге
ұшырап отыруын жатқызуға болады.
Заңдылығына сәйкес мақал – мәтелдер о баста қарапайым қара сөз
түрінде қалыптасса да, дами келе, көркемсөз өнерінің біртіндеп өркендей
түсуіне байланысты, өлең сөз өрнегімен берілетін болған. Әрине, мақал –
мәтелдердің бұлайша дамуының астарында объективті заңдылықтардың
жатқандығын аңғару да қиын емес. Өйткені, бұл заңдылық, біріншіден, тіл
қауымының көркемсөз өнерінің біртіндеп өсуіне, мәдениет пен өркениеттің
дамуына, танымдық қабілеттің артып, ұшқыр ой, ұтымды пікірді бейнелі де
көркем сөз арқылы сипаттау мүмкіндігінің өсуіне байланысты болса,
екіншіден, дана, айтқыштар аузынан шығып, мақал – мәтелдермен көмкерілген
күрделі ақыл – нақыл, ой – тұжырымдардың қалың жұрттың көңілінде тоқылып,
жадында сақталуы үшін оларды бейнелі де әуезді етіп ұйқастырып, өлең
түрінде айтқан әлдеқайда тиімділігіне байланысты болды.
Міне, сондықтан да о бастан қара сөз түрінде қалыптасып дамыған
мақал – мәтелдер біртіндеп өлең түрінде даму үрдісіне ие болады. Қазақ
мақал – мәтелдерінің қоры, міне, осы екі үрдіс арқылы пайда болып,
қалыптасқан мыңдаған мақалдардан тұрады.
Сонымен, қазақ мақал – мәтелдері тілдік табиғатына
байланысты іштей екі – прозалық, яғни қара сөз және поэтикалық, яғни өлең
сөз – жанрға жіктеліп, көркемсөз өнерінің құдіретті күшімен халық даналығын
паш ететін тілдік феноменге (сирек құбылысқа) айналғандығын көреміз.
Мысалы, қара сөз түрінде қалыптасқан мақал – мәтелдерге мыналарды жатқызуға
болады:
• Өзі болған қыз төркінін танымас;
• Суға кеткен тал қармайды;
• Бір шал бір шалды әке дейді;
• Шыққан қыз – шиден тысқары;
• Қысыла – қысыла қыз болдым [31, 32 б].
Мақал – мәтел қорында бұл тәрізді мысалдар мыңдап кездеседі. Өйткені,
өлең талабына сай екі, үш, төрт және одан да көп, өзара ұйқасып, жұтасып,
үндесіп келетін жолдардан тұратын өлең түріндегі мақал – мәтелдерден басқа,
негізі бір жолдан (яғни қарапайым бір сөйлемнен) тұратын мақал –
мәтелдердің баршасы қара сөз түрінде қалыптасқандар.
Керісінше, екі, үш, төрт және одан да көп өлең жолдарынан
тұратын мақал – мәтелдердің баршасы өлең түрінде қалыптасып мақал –
мәтелдер санатына жатады. Мысалы:
• Жақсы қыз – жағадағы құндыз,
Жақсы жігіт – көктегі жұлдыз.
• Көл толқыса – жар құлайды,
Көп толқыса – хан құлайды.
• Бірінші байлық – денсаулық,
Екінщі байлық – ақжаулық,
Үшінші байлық – он саулық.
• Қас батырдан қорқақ туады,
Қас шеберден шорқақ туады [32, 25 б].
Бір жолдан, екі жолдан, үш жолдан және төрт жолдан тұратын осы
мақал – мәтелдердің тілдегі ара салмағына (сандық мөлшеріне) назар
аударсақ, деңгейі осы ретіне сәйкес келіп тұрғанын көреміз. Басқаша
айтқанда, ең көбі бір жолдан тұратын, яғни қара сөз түріндегі мақал –
мәтелдер келеді екен. Төрт жолды бір шумақ өлең түріндегі мақал – мәтелдер
жинақтарда ең аз келтірілген түріне жатады.
Осында қандай заңдылық бар деген сауалға төмендегіше жауап
беруге болады. Біріншіден, көркемсөз өнеріне қара сөз (проза) түріндегі
шығармашылық өлең сөз (поэзия) түріндегі шығармашылықтан әлдеқайда бұрын
қалыптасқан деген пікір бар (бұл, әдетте, аңыз, әңгіме, ертек, шежіре т.б.
түрінде көрінген). Мақал – мәтелдердің ең алғаш қара сөз (проза) түрінде
дамып, қалыптасуының басты себебі де осы болса керек. Бұл үрдісті тоқтап
қалды деп зерттеушілер әлі де айта қойған жоқ. Қайта бір жолдық қара сөз
түріндегі мақал – мәтелдер мағына жағынан нақтыланып, өткірленіп ширай
түссе, тұлға жағынан да жинақталып, ішкі ұйқасы мен әуезділігін күшейте
түскені байқалады. Мысалы:
• Туғанына бұрғаны – биді құдай ұрғаны;
• Хан – қарақшы, халық – сарапшы;
• Бала, баланың ісі – шала;
• Жетім өспей ме, желкеңді теспей ме?
Міне, осы және осы сияқты мыңдаған мақал – мәтелдердің ішкі
ұйқасынан екі, үш, төрт жолды өлең құрылысына поэзияға тән шарттылықты
байқап отырмыз. Бұл мақал – мәтелдердің қарапайым қара сөз негізінде
қалыптасқан: Өзі болған қыз төркінін танымас деген мақалдың құрамдық,
тұлғалық дамуынан айқын көрініп тұр.
Өлең түрінде қалыптасқан (2,3,4 жолдық) мақал – мәтелдердің
дамып, кең етек жаюы, әрине, халық ауыз әдебиетінің, қазақ қауымына тән
шешендік өнерінің (поэзияның), ақын – жырау дәстүрінің қазақ сахарасында
кезінде кең өріс алуына байланысты деп қараған жөн.
Бір тағанды, қос тағанды және көп тағанды мақал – мәтелдер
Қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық тұлғасы үш түрлі үлгіден тұрады:
бір тағанды, қос тағанды және көп тағанды.
Таған дегеніміз логикалық ой – тұжырымның бүтін бір бөлшегін,
табиғат пен қоғамдағы заттар мен құбылыстардың, қалып – күй, іс – әрекеттің
сипатын, ерекшелігін, себебі мен салдарын бідіретін сөз тіркесі,
синтаксистік бірлік. Мақал – мәтел құрылымында аяқталған бүтін бір ой –
тұжырымның тіл арқылы сипатталған негізін таған деп атауымыздың себебі
оның аспа ощақтың үш тағынына ұқсауына байланысты. Демек, таған ауыспалы
мағынасында даналық ой – пікірдің тілдегі тұрақталған тұғыры, көркемсөзбен
бейнеленген тірегі.
Мақал – мәтелдердің құрылымдық тұлғаларының тілдік тірегі болып
саналатын үш түрлі тағанның қалыптасу негізінде, паймыдап қарасақ,
халқымыздың рухани өмірінің, халық даналығының қалыптасу, кемелдену, даму
тарихының ізі жатқан сияқты. Оны қысқа түрде баяндасақ, бір тағанды мақал –
мәтелдер халық даналығын (этнос) тілі арқылы қысқа да нұсқа етіп қара
сөзбен сипаттап жеткізудің алғашқы қадамының жемісі болса керек. Қоршаған
табиғат пен қоғамдық ортадан алған әсері мен тәжірибесін, көңілге түйген ой
– тұжырымы мен тәлім – тағылымын бір аузы сөзбен түйіндеп айту ертедегі
бабаларымыз үшін тек қара сөз арқылы ғана жүзеге асыру мүмкін болған.
Мәселен, Қойшының қызы қой келгенде іс тігер, Өзі болған қыз төркінін
танымас, Суға кеткен тал қармайды т.б. осы сияқты қарапайым сөзбен
сипатталған көптеген мақал – мәтелдер соның бір айғағы.
Бір тағанды мақал – мәтелдердің одан кейінгі тұлғалық даму
деңгейіне олардың ішкі ұйқасқа құрылу үрдісін жатқызуға болады. Мысалы,
Сұлу – сұлу емес, сүйген - сұлу, Түймедейді түйедей ету , Тіл тікенді
де алады т.б. осы сияқты бір тағанды қара сөз түріндегі мақал –
мәтелдердің құрамдық мүшелері ендігі жерде ұйқас, аллитерация, ассонанс,
эвфония т.б. поэтикалық шарттарды сақтауға бейімделе бастайды.
Бұдан кейінгі даму деңгейіне мақал – мәтелдер өлең сөз
түрінде қос тағанды тұлғада қалыптаса бастайды. Бұл құбылыстың мебептері
мен сырын біз жоғарыда айттық.
Үш тағанды мақал – мәтелдердің пайда болуы болмыстағы үштік
ұғымға, не қосымша анықтамаға байланысты. Мысалы:
Бір бала атасына жете туады,
Бір бала атасынан өте туады,
Бір бала кері кете туады т.б [32, 28 б].
Көп тағанды (яғни таған саны 4 және одан астам) мақал – мәтелдер
қазақ тілінде поэтикалық жанрдың, ақын – жыраулар дәстүрінің кең дамуына
байланысты қалыптаса бастайды. Демек, мақал – мәтелдердің бұл түрі
хронология жағынанқос тағанды мақал – мәтелдерден кейін дамыған деуге
болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
I МАҚАЛ – МӘТЕЛ ТАБИҒАТЫН ТАНЫП, ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ..9
1. Мақал – мәтелдер - халық даналығының қазына
байлығы ... ... ... ... ..9
2. Мақал мен мәтелдің ұқсастығы мен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ...16
3. Мақал – мәтелдің тұлғалық – құрамдық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... 18
II МАҚАЛ – МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ
ЖАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1. Кеңес дәуірі кезіндегі мақал – мәтелдердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. .27
2.2. Мақал – мәтелдердің тілдік – прагматикалық тұрғыдан зерттелуі ... ...31
2.3. Мақал – мәтелдердің этнолингвистикалық жағынан саралануы ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл халықтың қоғамдық, әлеуметтік өмірімен,
саяси – экономикалық жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденеді.
Сондықтан да қоғам өмірінің даму қарқыны әр түрлі тарихи дәуірде түрліше
деңгейде көрінетіні сияқты, әдеби тілдің де даму шеңбері бірде кеңейіп,
бірде тарылып отырады. Бұл заңды өзгерістер тілдің барлық категорияларын өз
ішіне алады. Бірақ қандай өзгеріс болмасын, тіл қалай дамымасын, ол өзінің
адамдар арасындағы қатынас құралы ретіндегі қызметін өз дәрежесінде атқара
береді. Әсіресе, егемендік алған көптеген халықтардың әдеби тілдерінің
бүгінгі кемелденген кезінде тілдің атқаратын қызметі орасан зор, себебі тіл
неғұрлым кемелденген болса, тіл мәдениеті, сол тілді дүниеге келтірген
халық менталитеті де соғұрлым жоғары болмақшы.
Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң – мұқтажы мен тұрмыстық
жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал – мәтелдер халықтың рухани
өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал – мәтелсіз тілдегі
ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық
сипаттау мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани – мәдени қазынасы
ретіндегі тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу
ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл
тарихты, төл мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты,
сана мен салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік
тұтуында. Басқаша айтқанда, әр тіл – өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып
тұрған қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің
құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес,
этнолингвистика,социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика,
когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанасына айналып
отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан – жақты қарастыру
нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты. Тілдегі
мақал – мәтелдер – мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық
мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт
өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты
жинайды, сақтайды және жеткізеді.
Қазақтың белгілі паремиолог – ғалымы Ә.Қайдар мақал – мәтел туралы
былай дейді: Қазақ мақал – мәтелдерінің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі
болмысын танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан
мәні өте зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың
бәріне мақал – мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан –
ақ қалыптасқан табиға реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен
құбылыстарды үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасына қарай
шоғырландырып қарағанда ғана көрінеді [1, 16 б].
Мақал – мәтелдердің табиғатына тән ерекшеліктердің қатарына, ең
алдымен, олардың жанр түрінде іштей жіктелуін, өмір – тіршілігіміздің сан –
саласын қамтитын көп тақырыптылығын жатқызуға болады. Сондай – ақ, мақал –
мәтелдер өзінің өте көнелігімен де, ғасырлар асып, бізге жеткен өзіндік
дәстүрімен де ерекшеленетін, ой мен тілдің өзара түйісуі негізінде дүниеге
келіп, жанр ретінде қалыптасқан құбылыс ретінде де назар аударады. Осы
ерекшеліктеріне байланысты мақал – мәтелдер ауыз әдебиетінің әрі көркем сөз
өрнегі, үлгісі, көркем мәтіннің тілі ретінде лингвистиканың зерттеу
обьектісі бола алады. Сонымен қатар, мақал – мәтелдер этнолингвистиканың да
ең бір құнарлы обьектісі болып саналады. Өйткені, мақал – мәтел табиғаты
халқымыздың барша болмысымен қат – қабат астарласып жатыр, мақал – мәтел
жасаудың принциптері мен мотивтік негіздері ұлттық менталитетке, ежелден
қалыптасқан салт – дәстүрге, дүниетанымға, болмыстағы заттар мен
құбылыстарды абстракция, салыстыру, ұқсату, теңеу, қарама – қарсы қою т.б.
тәсілдер арқылы танып – білуге ыңғайлы обьект болып саналады.
Қазіргі кезеңде Тіл мен мәдениет мәселесіне қатысты тіл біліміндегі
көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық
рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен, мәдениеттің дерегі ретінде
тілдегі мақал – мәтелдер әлі де жеткіліксіз қарастырылуда. Мақал – мәтелдер
шығармашылықтың нәтижесінде ғана дүниеге келіп, ұлттық болмыстың барлық
саласына қатысты ұлттық дүниетанымның тілдегі бір көрінісі болып келеді.
Осылардың бәрін мақал – мәтел фактілеріне талдау жасай отыра белгілі бір
жүйемен қарастыру тақырыптың тың және өзекті екендігін көрсетеді. Зерттеу
жұмысының өзектілігін арттыра түсетін тағы бір фактор – қазақ мақалдарының
жасалуындағы бейнелілік пен тілдік ерекшеліктерінің зерттелуі, мақал –
мәтелдердің көркем мәтіндегі орны туралы пайымдап, мақал – мәтелдегі
этномәдени белгілердің символдық мәнін ашуға талпыныс жасалғандығы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі
мақал – мәтелдерді топтастыру принциптерін анықтау арқылы олардың тіл
жүйесіндегі алатын орнын белгілеу, мақал – мәтелдердің қоғамда қалыптасуына
негіз болған о бастағы факторлар мен әр алуан уәждерді анықтау, сонымен
бірге мақал – мәтелдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде сан, сапа
жағынан ғана емес, мазмұн – мағынасына байланысты әр түрлі деңгей дәрежесін
анықтау.
Бұл мақсаттарды орындау үшін жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу
көзделеді:
- қазақ паремиологиясының дербес пән ретінде қалыптасуындағы
антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің маңызын көрсету;
- дүниенің паремиологиялық бейнесінің қазақ этносының мәдени бейнесімен
сабақтастығын зерделеу;
- заттық – тақырыптық топтастыруды этнолингвистикалық (Адам - Қоғам -
Табиғат) принциптерімен тоғыстыра қарастыру;
- паремиология практикасында мақал – мәтелдерді заттық – тақырыптық
белгілер бойынша топтастыру;
- мақал – мәтел құрамындағы киелі сандар мен дәстүрлі сандардың этномәдени
жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалуын зерделеу ;
- мақал – мәтелдердің ұлттық мәдениет пен этникалық танымды, ділдік тұғырды
бейнелеудегі рөлін анықтау.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Қазақ мақал – мәтелдерінің бейнелілігін
айқындап, мақал – мәтелдердің көркем мәтіндегі қолданысын, олардың автор
бейнесі мен кейіпкер тіліндегі тілдік – стильдік, ұлттық танымдық қызметін
көрсетіп, олардың құрамындағы этномәдени атауларды анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Зерттеудің нысаны бойынша мынадай
мәселелер ғылыми шешімін тапты:
- қазақ тіл білімінде жасалған мақал – мәтелдер алғаш рет паремиологиялық
зерттеудің арнайы нысанына айналып, олардың мазмұндық құрылымының астарына
жинақталған ұлттық – мәдени ақпарат сандық кодқа түсірілген, тілдік
тұрғыдан алғаш рет зерделенді;
- тілдің паремиологиялық қоры – тіл және мәдениет тұтастығына
негізделетін этномәдени ақпараттық жүйенің құрамдас бөлігі екені анықталды;
- мақал – мәтелдер этнолингвистикалық жағынан сараланды;
- мақал – мәтелдер тілдік – прагматикалық тұрғыдан зерттеуге түсіп, жан-
жақты талданды.
Дипломдық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында нақты міндеттерге
байланысты салыстыру, жүйелеу әдістері, сондай – ақ тіл дамуының танымдық
және ұлттық – мәдени үдерісін айқындайтын сөз мағынасына компоненттік,
мәтіндік талдау тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. МАҚАЛ – МӘТЕЛ ТАБИҒАТЫН ТАНЫП, ЗЕРТТЕУ
1.1 Мақал – мәтелдер - халық даналығының қазына байлығы
Әрбір халыктың рухани-мәдени өмірінде макал-мәтелдердің атқаратын
кызметі аса зор. Олар адамдар арасындағы қарым-қатынас (коммуникативті)
қызметімен қатар өткен өмір мен бүгінгі заманды және болашақты, ұрпак пен
ұрпактың арасын жалғастырып тұратын "Алтын көпір" іспеттігімен
ерекшеленеді. Сондықтан да этнос өмір-тіршілігінің барлық түйіндері (салт-
дәстүр, әдет-ғүрып, дүниетаным,тіршілік көздері мен тәсілдері, қарым-
қатынас т.б.) келіп тоғысатын мақал-мәтелдердің күрделі табиғатын танып
білу тек әдебиетші, тілшілердің ғана еншісі емес, оған философтардың да,
халық педагогикасының да, этнографтардың да, психологтардың да т.б. ғылым
салаларының тікелей қатысы бар. Бұл ғылымдардың басын косып жүрген
паремиология саласы олардың мақсат-мүддесін толық қамтып, үдесінен шыға
алмайжүргені де белгілі.
Ә.Қайдардың Халық даналығы атты еңбегінде қазақ мақал – мәтелдеріне
деген паремиялық көзқарастар, оларды қолданудағы гомоцентристік принцип,
халық даналығына қатысты атаулар, мақалдар мен мәтелдердің ұқсастығы мен
айырмашылығы қарастырылған.
Қазақ мақал – мәтелдерінің табиғатын сөз етуден бұрын жалпы мақал –
мәтелдерге қатысты зерттеулерді қысқаша шолып өту артық емес. Бұл құбылысты
арнайы зерттеуге байланысты ғылымда қалыптасқан пәнді паремиология деп
атайды. Басқа сала мамандарының (философия, педагогика, этнография т.б.)
бұл саламен шұғылдануы әлдеқайда сирек және олар мақал – мәтелдердің мағына
– мазмұнына байланысты.Сондықтан да паремиологиялық зерттеулердің ішінде
филологиялық зерттеулер мен ізденістер басым.
Тіл топтарына байланысты теориялық еңбектердің ішінде біздің
нысанға тікелей қатысы бар зерттеулерден біз Г.Л.Пермяковтың бірнеше
еңбегін атаған болар едік. Олар: 1) От поговорки до сказки. М., 1970; 2) К
вопросу о структуре паремиологического фонда Типологические исследования
по фольклору. М., 1975; 3) О смысловой структуре и соответствии
классификации пословичных изречений Паремиологический сборник. М., 1978;
Автор өзінің бұл еңбектерінде жалпы шығыс халықтарының (соның ішінде
қазақ, қырғыз, өзбек т.б. түркі халықтарының) мақал – мәтелдерінің тілдік
табиғатын, мағына – мәнін, логика – семантикалық, заттық – тақырыптық
топтарға жіктелу заңдылықтарын, т.б. ерекшеліктерін салыстыра – салғастыра
қарап, жалпы паремиология теориясына қомақты үлес қосқан деп айта аламыз.
Алдымен қазақ мақал – мәтелдерінің топтастырылып, жинақ ретінде
жарияланғандарын атап өтейік. Мәселен, паремиологиялық деректерге қарағанда
қазақ мақал – мәтелдерін халық арасынан толық болмаса да жинап, әр түрлі
басылымдарда жариялау XIX ғасырда көріне бастады. 1879 жылы алғаш қазақ
мақал – мәтелдерін жариялаған және 1906 жылы толықтырып, ең таңдаулыларын
қайта жариялаған қазақ ағартушысы Ы.Алтынсарин болатын. Одан соң, 1899 жылы
өзіне дейінгі жарияланған 1500 ММ-ді жинақтап, Сборник киргизских
пословиц (Оренбург) деген атпенен қазақ тілін алғаш зерттеуші
түркологтардың бірі В.В.Катаринский жариялайды.
Осы дәстүр жалғасып, қазақ мақал – мәтелдері 1923 жылы Мәскеу
қаласында Мың бір мақал деген атпен, 1927 жылы Ташкентте Қазақ
мақалдары деген атпен, Алматыда 1935 жылы Қазақ мақалы мен мәтелдері
деген атпен жариялана бастайды.
Мақал – мәтелдердің толықтырылып шығарылған жинақтардың күні
бүгінге дейін 10 шақты басылымы жарық көрді. Өткен ғасырдың 50-жылынан
кейінгі басылыдары, мысалы, Б.Акмұқанова, Б.Адамбаев, М.Әлімбаев,
Б.Әбділдина, Ж.Дәуренбеков т.б. құрастырушылар, авторлар тарапынан
толықтырылып, жаңаланып, толассыз жарияланып келеді. Ең соңғы, 2003 жылы
жарияланған Қазақтың мақал - мәтелдері (Алматы, 2003, 312 б. жалпы саны –
4440 ММ) А.Т.Смайлова тарапынан құрастырылып, жарияланып отыр.
Ал, мақал – мәтелдердің табиғатын арнайы сөз етіп, олардың
өзіндік ерекшеліктерін айқындауға атсалысқан әдебиетші ғалымдардың
қатарында М.Әуезов, С.Мұқанов, Б.Адамбаев, Ғ.Мүсірепов, Н.Төреқұлов,
Т.Кәкішев, С.Нұрышев, З.Қабдолов, М.Базарбаев, С.Қасқабасов атауға болады.
Мақал – мәтелдердің табиғатын танып – білуге атсалушылардың екінші
бір тобына тіл мамандарын жатқызуға болады. Бұлардың зерттеу объектісіне
мақал – мәтелдердің тұрақты тіркес ретінде атқаратын кумулятивтік қызметі,
құрамдық – құрылымдық, мағыналық даму заңдылығы, мағыналық даму заңдылығы,
қолданыс ерекшеліктері жатады.
Осы орайда қазақ мақал – мәтелдерін зерттеген тілші ғалымдардың
есімдерін айта кету артық емес. Мысалы, Р.Сәрсенбаев, Ә.Қайдар, Ө.Айтбаев,
М.Мұқанов, С.Сәтенова, А.Нұрмаханов, Дина Б. т.б.
Академик М.Әуезов қазақ мақал – мәтелдерін былайша сипаттайды:
Мақал – мәтел дегеніміз – халықтың нақыл сөздері, белгілі бір ойды
ықшам түрде, ұтымды, өткір етіп айтып беретін сөз.
Мақал толық тұлғалы болады, ойы тұтас келеді, әдетте, ол бір немесе
бірнеше толық сөйлемнен құрылады. Ал, мәтел, мақал сияқты, толық түрінде
құрылмай, сөз тіркесі, қалыптасқан нақышты, орамды сөйлемше түрінде
жасалады [2, 200 б].
30- жылдардан бастап қазақ мақал – мәтелдерін жинақтап, жүйелеп,
жариялап келген әдебиетші ғалым Өтебай Тұрманжановтың ол жөніндегі тұжырымы
былайша:
Мақал мен мәтелдер – ауыз әдебиетінің ең байырғы, ең көне түрі; ол
ғасырлар бойы халықтың ұқыптап сақтап келген еңбек тәжірибесінің жиыны, ой
– пікірінің түйіні, аңсаған асыл арманының арнасы, өмір – тіршілігінің
айнасы, көнеден жаңаға, атадан балаға қалдырып келе жатқан, тозбайтын, тот
баспайтын өмірлік өшпес мұрасы - деп анықтайды [3, 37 б].
Қазақ мақал – мәтелдерін зерттеуші ғалым М.Ғабдуллин бұл құбылысты
екінші бір қырынан қарастырып, былайша сипаттайды: Ең алдымен, әлеуметтік
жағынан алғанда, мақал – үлкен толғау, образ арқылы берілген логикалық ой
қорытындысы болып келеді. Ол адам өмірінде, тұрмыс – тіршілігінде, қоғамдық
жағдайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға
берілген даналық баға, байсалды тұжырым есебінде қолданылады [3, 121 б].
Қазақ мақал – мәтелдерінің тарихи даму жолын зерттеген ғалым
С.Н.Нұрышевтың анықтамасы бойынша: Мақал – ауыз әдебиетінің қазақ халқының
өмірін барлық жағынан кең түрде қамтып алған жанрларының бірі.
Автор қазақ мақал - мәтелдерінің тарихын Қазақстанның Россияға
қосылғанға дейінгі және қосылғаннан кейінгі тарихы деп, үлкен екі кезеңге
бөліп қарау арқылы, яғни орыс мәдениетінің оған тигізген игілікті әсерін
сөз ету арқылы баяндауға тырысады.
С.Н. Нұрышевтың тағы бір пікірі мақал – мәтелдердің ертедегі қазақ
қауымында моральдық заң ретінде атқарған қызметіне байланысты:
Мақалдар халықтың қуанышы мен күйінішін, даналығы мен өмірден
алған тәжірибесін жарыққа шығарудың бұқара арасында неғұрлым көп
қолданылатын формаларының бірі болып қана қойған жоқ, оның үстіне моральдық
заңдар жинағы сияқты болып кетті, мақал көбінше елеулі талас –
тартыстардың, дау – жанжалдардың тағдырын шешетін өте маңызды дәлел ретінде
қолданылатын болды - дейді автор [4, 102 б].
Мақал – мәтелдер – шешендік өнерінің ең бір өзекті де түйінді
мәселесі. Осыған байланысты көп жылдар бойы шешендік сөздер проблемасымен
шұғылданған және бұл салада өндірте еңбек еткен ғалым Балтабай Адамбаев та
мақал – мәтелдерге төмендегіше анықтама береді:
Мақал – мәтел – мазмұны бай, көлемі шағын, тілі көркем халық
шығармасы, белгілі бір халықтың қоғам тіршілігінен, табиғат құбылысынан
жасаған қысқаша қорытындысы, әлеуметтік және адамдар арасындағы қарым –
қатынастарды белгілейтін заңы, кодексі, жас ұрпақты тәрбиелейтін өсиеті,
насихаты, оқулығы.
Қазақ халық даналығының ұйытқысы – мақал – мәтелдерді көп жылдар
бойы жинақтап, зерттеп, жүйелеп, өңдеп, жариялап келе жатқан, сондай – ақ
мақал – мәтелдер қорын өз туындыларымен де, аудармаларымен де толықтырып,
бұл салады ерекше еңбегімен танымал болған әйгілі ақын М.Әлімбаевтың да бұл
құбылысқа деген өзіндік көзқарасы мен пікірі бар. Ол:
Мақал дегеніміз өмір құбылыстарын жинақтайтын және
типтендіретін, бір немесе екі бөлімнен құралып, алдыңғысында шарт немесе
жалпы байымдау, соңғысында қорытынды, түйінді пікір айтатын бітімі бекем,
өте ықшам, бейнелі әрі ырғақты халық нақылы. Мысалдар: Тұз астың дәмін
келтірсе, мақал сөздің сәнін келтіреді, Кісі елінде сұлтан болғанша, өз
еліңде ұлтан бол т.б., ал мәтел дегеніміз – халық арасында көп тараған,
қорытындысы болмайтын, тұжырымы тиянақталмаған, қарама – қарсы шендестіруі
жоқ, ықшам да кестелі халық сөзі: Апама жездем сай т.б. – деп көрсетеді
[5, 16 б].
Мақал – мәтелдер халық даналығы ретінде ауыз әдебиетінің бай
қазынасына айналып, оның шағын жанрларының қатарынан орын алады. Мақал –
мәтелдер өзінің бейнелі табиғатымен көркемсөз өнерінің көрікті де құнарлы
үлгілеріне жатады.
Мақал – мәтелдердің табиғаты барлық тілдерде бір – біріне ұқсас.
Сондықтан да олардың алғаш пайда болуына байланысты айтылып жүрген
пікірлермен санасу да қажет. Мәселен, көптеген зерттеушілер мақал –
мәтелдер алдымен міндетті түрде жеке – дара адамдардың, көбіне – көп ділмәр
– шешен, айтқыш – ақылмандардың дуалы аузынан шығып, халық арасына сіңіп,
ел жадында сақталу арқылы қалыптасады деп топшыласа, кейбір зерттеушілер
мұны керісінше қарастырады.
Қазақтың кең – байтақ даласында ғасырлар бойы мал шаруащылығымен
шұғылданып келген қауым жазу мәдениеті еркін дамымаған кездерде (бірақ
бұдан қазақтар мүлдем сауатсыз, надан болды деген ұғым тумаса керек)
даналық сөздердің баршасын ауызша айтып, құлақтан – құлаққа жеткізіп,
жадында сақтауға тырысқан. Бұл объективті жағдаят қағаздан оқып айтудан
гөрі, дана, ақылмандардың, ділмәр – шешендердің, ақын – жыраулардың дуалы
аузынан шыққан ақылды да асыл сөздерді жаттап алып, жадында сақтау үрдісін
дамыта түседі. Қазақ қауымында бір ауыз өлең шығара алмайтын қазақ жоқ
деген сөздің астарында көп мән жатқан сияқты. Ол: өмір бойы қой бақса да,
қоймен бірге ой баққан қазақтардың ақынжанды халық екендігін, қазақ даласы
өз Демосфен, Цицерондарымен әлемге әйгілі болып келгендігін білдіреді.
Мыңдаған дана билердің, ділмәр – шешен, ақылман – айтқыштардың даналық
мұрасының қыр – сыры енді ғана айқындала бастады (Нысанбек Төреқұл.Даланың
дара ділмәрлары.Алматы, Қазақстан, 2001, 588 б.; Үш пайғамбар.Төле би,
Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке би. Алматы, Дәуір, 1992, 184 б.; Нысанбек
Төреқұлұлы. Қазақтың жүз шешені. Алтын Адам 1992, 252 б. т.б.).
Демек есіткенді есте сақтап өскен зейінді де зерек ұрпақтың
ғасырлар бойы арқалап, көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан даналығының
қайнар көзі – мыңдаған мақал – мәтелдер қағазға түсіп хатталмай – ақ, оның
көңілінде жатталып, жадында сақталған бай рухани мұраға айналып отыр.
Мүмкін, қағазға түсіп хатталса, олар мұндай қордаланған мол қор болып,
жиналмаған да болар ма еді? Өйткені, жадына сенген қазақ халқының даналық
қорындағы бай қазына, солардың өзекті өрнегі – 15 мыңнан астам мақал –
мәтел түркі халықтарының бәрінде бар деп айту қиын.
Мақал – мәтелдерді дана бабаларымыздан қалған аталар сөзі десе де
болады. Демек, бұл – ұлт даналығын араға талай ғасырлар салып, бүгінгі
ұрпаққа нақыш – бояуын солғындатпай, мән – мағынасын бәсеңдетпей,
көркемдігі мен бейнелілігін жоғалтпай, тұтас жеткізіп отырған Ана
тіліміздің құдіретті күші. Бұл – даналықтың бір бұлағы тіл деген сөз.
Халық даналығының қайнар көзі – тіліміздегі мыңдаған мақал –
мәтелдер десек,одан даналықтың басқа да қыр – сырын білдіретін басқа сөз
жоқ деген түсінік тумаса керек. Даналықты білдіретін ұғым – түсініктер мен
олардың атаулары тілімізде өте көп: мақал, мәтел, аталы сөз, нақыл
сөз, қанатты сөз, ұлағатты сөз, жақсы сөз, шешен сөз, өсиет сөз,
орынды сөз т.б. Осының барлығы даналық пен парасаттылықтан туындаған
терең ой, логикалық тұжырым, философиялық толғаныс, дүниетаным, өмір
тәжірибесі, тағылым – тәлімнің баяндалған, көркем сөзбен көмкерілген,
тұрақты, қалыптасқан тіркес, шағын мәтін, қысқа да нұсқа ой үзіктері.
Халық даналығына қатысты ұғым мен атаудың санатына ең алдымен
мақал мен мәтел жатады. Дегенмен, бұл сөздердің төркіні не? Неге бұл
термин туыстас түркі тілдерінде бірдей емес? Мәселен, ұйғыр тілінде –
мақал вә тәмсил, татар тілінде – мәкаль һәм әйтем, түрікмен тілінде –
нақылдар ве аталар сөзү, зәрб - мәсәл, ноғай тілінде – такпак эм
айтув т.т.
Мақал да, мәтел де қазақ тіліне араб тілінен енген сөздер. Мақал
араб тілінде – орынды айтылған сөз деген мағынаны білдіреді. Тілімізде
көп айтыла беретін мақала осындан туындаған, ол араб тілінде – сөз
сөйлеу, мақала жазу мағынасында қолданылады.
Бұл екі арнаның екеуі де мұрагерлік дәстүрі негізінде
қалыптасқан. Мақал – мәтелдердің ішкі арна бойынша қалыптасуы, мәселен,
қазақ халқы үшін өз ата – бабаларынан рухани мұра болып келе жатқан мақал
– мәтелдерді оның тікелей мұрагері ретінде жадында сақтап, өз өмірінде
қолдану бар да, бүкіл түркі әлеміне тән сол тәрізді байлықты ортақ дүние
деп қабылдап, пайдалану тағы бар. Бұлардың екеуі де атадан балаға,
ұрпақтан ұрпаққа рухани мұра болып ауысып, өз дүниесіне де айналады. Ішкі
арна мен сыртқы арна бойынша толассыз толығып отыратын даналық қорындағы
мақал – мәтелдердің өзара мидай араласуы соншалық, оларды, тек тарихи –
салыстырма зерттеу арқылы болмаса, қарапайым жұрт бірінен – бірін ажыратып
ала бермейді. Оның ең басты себебі: түркі әлеміне ортақ, оның көптеген
тілдерінде қолданыста жүрген мақал – мәтелдердің баршасы сол тілдердің
дыбыстық, тұлғалық заңдылықтарына сәйкес өзгеріп, сол тілдерге икемделіп,
өздерінің о баста қалыптасқан төркін - тілінің ерекшеліктерін жойып
алатындығында.
Мақал – мәтелдердің ғасырлар аттап, бізге жеткендерін анықтаудың
бірден – бір жолы – оларды кезінде шығарған, дүниеге келтірген тарихи
тұлғалардың есіміне, олар туралы дәйекті деректерге (аңыз – әңгіме,
қолжазба, шежіре, зерттеулерге) сүйену. Пайымдап қарасақ, халық
даналығына айналған бұл ой – тұжырым өзінің өзекті мәнін бес ғасыр бойы
(шартты түрде) бұзбай сақтап келсе де, құрамдық жағынан өзгеріп отырғанын
көреміз:
1) Асан қайғыда: жас – кәрі алдынан сабақ алмаса – ғылым ғарып,
2) Абайда: ұстазы болмаса – шәкірт тұл.
3) Ауыз әдебиетінде: шәкіртсіз ғалым - тұл.
Мақал – мәтелдерді көненің көзі, дананың сөзі деп
дәріптеуіміздің тағы бір себебі – шынымен – ақ, олар рухани мұраларымыздың
ішіндегі бояу – нақышын солғындатпай, мағына – мәнін күңгірттендірмей,
бүгінгі ұрпаққа тұтас күйінде жетіп отырған құндылықтарымызға жатады.
Мақал – мәтелдер табиғатына тән тұрақтылық пен бірізділікті біз бір
тілде ғана емес, туыстас бірнеше тілде қатар сақталынып, құрам – құрылымы
әр тіл табиғатына сәйкес өзгерсе де, мағына – мәнін бұзбай, түгел жететінін
айқын көреміз. Мысалы, қазіргі татар тілінде Нақый Исәнбәттің жариялаған
материалы бойынша қолданылатын 40 мыңға жуық (38670) мақал – мәтелдердің
ішінен мыңдаған мағыналас, көбісінің тұлғасы да сәйкес келетін (тілдік
ерекшеліктер мен жазылу емлесін ескергенде) ортақ мақалдар мен мәтелдерді
кездестіруге болады. Мысалы, (татарша да, қазақша да қолданылатын мақал –
мәтелдер):
Татарша: Арзанлы итнең шулпасы татымый.
Қазақша: Арзанның сорпасы татымайды.
Татарша: Базары якын – байымас.
Қазақша: Базары жақын байымас.
Халық даналығының ұйытқысы – мақал – мәтелдер шешендік өнерінің
де туындысы болып саналады. Ішкі арна бойынша толассыз толығып, даналық
қорын құрайтын сан алуан мақал – мәтелдер – көбіне – көп дана билер мен
ақылман – айтқыш, ділмәр – шешен, суырыпсалма ақындар мен сұңғыла
жыраулардың ой – толғанысынан туындап, дуалы аузынан шыққан сөздердің
құдіретті де күштілері мен әрі қысқа, әрі нұсқа етіп айтқан түйіндері болып
саналады.
Қазақ мақал – мәтелдерінің дүниеге келуін шешендік өнерімен, сөз
сайысымен байланысты қарастырудың паремиология үшін қажеттілігі: олардың
пайда болған алғашқы қайнар бұлағын, жағдаятын, себеп – салдарын айқындай
түсуге, халық даналығында жүрген, бәрі болмаса да, кейбір мақал –
мәтелдердің авторын айқындауға мүмкіндік аламыз. Осы арада жалпы
паремиологияның, соның бір саласы – қазақ мақал – мәтелдерін зерттеудің
өзекті бір мәселесі – Мақал – мәтелдердің авторы бар ма, болса, ол кім?
деген сұраққа жауап бере кету қажет сияқты. Оның үстіне біз қазақ мақал –
мәтелдерінің ұйытқысы болып саналатын халық даналығының бір бұлағы –
шешендік өнері, дана билер мен ділмәр – шешен, ақылман - айтқыштар деген
тезисті ұсынып отырмыз.
Алайда, объективті жағдаяттардан мақал – мәтелдердің дүниеге келу
себебін, тіпті соларды дүниеге келтірген нақтылы адамдардың есімін біле
тұрса да, қалыптасып қалған дәстүр бойынша, оларды халық дүниесі деп
қарауды әдетіне айналдырған. Сондағы айтар уәжі біреу-ақ – авторы
белгісіз, ол ұмыт болған!. Бұл арада анық – қанығын білмеген соң,
халықтікі десек, қателеспейміз деген енжарлық көзқарас та жоқ емес.
Дегенмен, жұртшылық арасында мұндай көзқарастың, пікірдің қалыптасуына
себеп болған объективті жағдаяттардың да бар екенін ұмытпаған жөн. Оның ең
басты себептері: біріншіден, қазақ қауымында қолданылып жүрген мақал –
мәтелдердің жалпы саны – 15 мыңнан астам. Осыншама мол дүниенің авторларын
білу тұрмақ, бірер мыңын иелеп, мағына – мәнін меңгеріп, қолданудың өзі
қиын екендігі белгілі. Екінщіден, талай ғасыр аттап, рухани мұра болып
бүгінгі ұрпаққа жеткен осыншама мол дүниенің өзін меңгеру қиын болғанда,
оларды дүниеге келтірген нақтылы тұлғалардың есімін есте сақтау да мүмкін
емес екендігі белгілі. Ал, ол туралы нақтылы деректер, кейбір аңыз –
әңгімелерді есептемегенде, жоқтың қасы. Автор саналатын тарихи тұлғалардың
нақтылы аты – жөні, дүниеге келу себеп – салдары көрсетіліп жүрген мақал –
мәтелдердің саны өте аз. Оның бір себебі қазақ қауымында жазу дәстүрінің
кенжелеп дамуына байланыста болса, екіншіден, паремиологиялық зерттеулердің
болмауына да байланысты. Осыған байланысты мақал – мәтелдер табиғатын
зерттеушілер арасында бәсекелесіп жүрген екі ұдайы пікірдің (дилема) бар
екенін жасырмай айтқан жөн. Оның біреуі: Мақал – мәтелдер – жалпы халықтық
дүние, олардың авторы туралы мағлұматтың анық – қанығына көзіміз
жетпегендіктен оған бас қатырудың қажеттігі жоқ деген қалыптасып қалған
көзжұмбайлық пікір де, екіншісі – халық даналығының қойнау – қолтықтарында
қат – қабат болып қалыптасып қалған қазынасын ақтара қарап, төркінін
анықтау, мүмкін болғанынша мақал – мәтелдердің қалыптасу мотивтерін, оларды
алғаш қолданған авторлардың есімін атау. Бұл прагматикалық мәнінен де
теориялық маңызы зор проблема, яғни паремиологияның теориясы үшін қажет.
Мақал – мәтелдерді шығару – күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан халық
дәстүрі. Зерттеушілер, әсіресе, кейінгі жылдары көптеген қазақ мақал –
мәтелдерінің шығу төркінін анықтап, авторлығын дәйектеумен шұғылдануда.
Ескерте кету керек, халық даналығына, шешендік өнеріне қатысты
көрсетілген ғалымдар жариялаған материалдар өте бай. Солар бойынша
қарастырғанда тек қазақ даласында өз кезінде белгілі болған, халық жадында
мұрасы сақталған дана билер мен ділмәр – шешендердің өздері ғана мыңдап
саналады. Осылардың әрқайсысынан ондаған, тіпті жүздеген ақыл – нақыл сөз
қалған деп есептегеннің өзінде қаншама мақал – мәтелдердің авторы белгілі
болғаны. Мысалы, ұлы Абайдың әкесі – аға сұлтан Құнанбай да кезінде аузы
дуалы, сөзге шешен, сұңғыла айтқыщ болған. Оның даналық сөз мұраларын
зерттеуші белгілі қазақ ақыны Мұзафар Әлімбаев өзінің бір сөзінде:
Құнанбай өзі де дала философтары дәулерінің бірі болған. Құнанбай аузынан
шығып, көпке тарап, ел аузынан түспей жүрген мен білетін 100 шақты нақыл
бар. Солар мақал – мәтелге айналып кеткен. Мәселен, Өткен істен оңай жоқ
, Кешегі күннен алыс жоқ, ертеңгі күннен жақын жоқ - деп көрсетеді.
Осыған қарағанда, мыңдаған айтқыш шешендер мен ертеректегі
дана билердің артында қалған неше мыңдаған мақал – мәтелдердің әлі күнге
дейін тілімізде сақталып, халық атынан қолданылып келе жатқандығына кім дау
айта алады? Мәселе тек осы бір құбылысты дұрыс көрсете білуде.
Алты алашты аузына қаратқан үш дана бидің енді біреуі – Әйтеке
би (1666 - 1722). Кешегі қазақ қауымында бір ананың тетелес үш ұлындай
болған атақты үш бидің – Төле, Қазыбек, Әйтеке – қатар алынып, қатар
қадірленуі қазақ санасына сіңірген өлмес – өшпес еңбегі үшеуінің замандас,
тағдырлас болуына ғана емес, табиғат сыйлаған ділмәр – шешендік дарыны мен
елден ерекше даналығына да, үштік бірлікті нығайтып ұстауына да байланысты
болса керек.
Төле би айтқан екен!, Қазыбек би айтқан екен! сияқты, Әйтеке
би айтқан екен! деген қанатты сөздер де халық жадында көп сақталып, мақал
– мәтелдерге айналып отырған. Солардың біразын келтірейік:
Ашу деген ағын су – алдын ашсаң арқырар ,
Ақыл деген дария – алдын тоссаң тоқырар.
Кісі бірге туыспай керек
Туысқан соң сөз қуыспау керек.
Сөз қуған бәлеге жолығады,
Жол қуған олжаға жолығады.
Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін,
Батыр болсаң, жауға найзаң тисін т.б. [6, 150 б].
Демек, бұл келтірілген деректер шешендік өнер – халық даналығының
қайнар көздерінің бірі деген ой – тұжырымды толық дәлелдеп тұр. Ал,
шешендік сөздерден бұтарланып бөлініп, еленіп – екшеліп, сараланып шығып,
сол халық даналығының ұйытқысына айналған, қолдануға қолайлы әрі қысқа, әрі
нұсқа элементтеріне мақал – мәтелдер жатады.
1.2 Мақал мен мәтелдің ұқсастығы мен айырмашылығы
Халық даналығының құнарлы да ауқымды саласын мақал – мәтелдер
құрайды. Мақал мен мәтелдердің түркі тілдерінде үш түрлі қолданысы
байқалады. Кей тілдерде бұл атаулардың көне баламасы (мәс.: қазақ тілінде –
аталар сөзі, аталы сөз т.т.).
Мақал, мәтел атауларын төркіндетіп қарасақ, екеуі де араб
тілінен ауысқан сөздер екен. Олар араб тілі мен арабтармен ертеректе жіті
араласқан иран (ауған, парсы, тәжік т.б.) халықтарының тілдерінде де
қолданылады екен. Сонымен, қазақ, қырғыз, өзбек т.б. Орта Азия халықтарының
тіліндегі бұл атаулар оларға иран, ауған, парсы тілдерінен ауысқан деп
жорамалдауға болады. Алайда, қосарланып тұрған бұл екі атаудың бір –
бірінен өзара белгілі айырмашылығы бар екенін зерттеушілер де, тіл
қолданушы жұртшылық та біледі. Ол айырмашылық құрамдық – құрылымдық жағынан
ғана емес, мағыналық жағынан да айқын байқалады. Олардың біртұстас мағынасы
екі сөздің қосарлана қолданысына байланысты болса, ал ара – жігін ажырату
сол мағыналарды зерделеп тани білуге байланысты. Мұның қажеттілігі тіл
практикасында байқала бермесе де, теориялық жағынан танымдық мәні зор.
Сонымен, мақал – мәтелдің жалпы мағынасы оның құрамындағы
компоненттердің тура мағыналарынан туындаса, мәтелдердің жеке мағынасы оның
астарлап айтылған ауыспалы, идиомалық мағыналары негізінде қалыптасады.
Мақал мен мәтелдің айырмашылығын ажыратудың бір параметрі (өлшемі) осы.
Екінші параметрі, мақал, әдетте, жалпылама мағынаны білдірсе,
мәтел белгілі бір ситуацияға (жағдаятқа) байланысты іске асқан, не асуға
тиісті құбылыстың, іс – әрекеттің тек өзіне ғана тән мағынасын білдіруге
бейімділігі. Мұны жалпақ тілмен айтқанда мақал болған, болатын және болып
жатқан құбылыс пен процестің өзгеру, даму, алмасу т.б. себептерін де және
одан шығатын нәтижені де бірден, қолма – қол баяндаса, мәтел сол процестің
өзін ғана атаумен шектеліп, оның немен тынатынын, қандай нәтиже беретінін
нақтылап баяндамайды, яғни процестің себебін айтады да, салдарын тәптіштеп
атамай, астарлап, бейнелеп қана аңғартады.
Міне, мақал мен мәтелдердің өзара айырмашылығын білдіретін
негізгі теориялық принцип осы. Ал, енді осы принциптің жүзеге асуын нақтылы
мысалдар арқылы талдап – таратып көрейік. Мысалдар:
• Ауруын жасырған өледі;
• Не ексең, соны орасың;
• Арыстанның әзілінен түлкі өліпті;
• Ай жарық – қоян арық;
• Көп жортқан түлкі терісін алдырар [31, 26 б].
Міне, осы мақалдардың мағынасын пайымдап қарасақ, басталған,
басталуға тиісті істердің барлығы белгілі бір нәтижемен аяқталатынын
көреміз. Демек, бұлардың бәрі – мақалдар.
Ал, енді мына мәтелдердің мән – мағынасына назар аударайық:
o Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда;
o Аз асқа бақауыл болма, Аз елге жасауыл болма;
o Жақсы ит өлігін көрсетпейді;
o Күндес көргеннің қызын алма;
o Қойшының қызы қой келгенде іс тігеді [31, 25 б].
Пайымдап қарасақ, бұл мәтелдердің барлығы ақыл – өсиет, пайдалы
информация ретінде істің себебін ғана білдіріп, оны орындағаннан, не
орындамағаннан, келер пайда – зиянын яғни салдарын көрсетіп тұрған жоқ.
Мәселен, қыздың анасының келініне естіртіп, қызына ақыл – кеңес беріп
тұрғаны жұртқа беймәлім. Бірақ, осы мәтелді шығарушылар салдардың бәрін
қалың жұрт жадында қағида болып қалыптасқан салт – дәстүр, әдет – ғұрып
арқылы біледі деген сеніммен айтып отыр. Бұларды ерте замандағы ата –
бабаларымыздың білгені де рас. Бірақ, ол мағлұматтар арада ұзақ уақыт
өтуіне байланысты кейінгі ұрпақ жадында сақталмауы да ықтимал. Алайда,
мақалдар мен мәтелдердің арасында осы тәрізді айырмашылығы бола тұрса да,
ол айырмашылықтар қытай тас қорғаны бола алмайды, даналық ой – толғанысты
білдіретін тіл құралының ең бір белсенді (актив) де тұрақты көрінісі.
Зерттеушілер арасында мақалдар мен мәтелдердің қайсысы бұрын
пайда болды? деген не заңды сауал бар. Біздің ойымызша: мақал – мәтелдерді
құрам – құрылым жағынан бұрын, соң шықты деп айту талас тудырса да, мағына
жағынан мақалдардан мәтелдер бұрынырақ пайда болғанға ұқсайды. Өйткені,
логикаға жүгінсек, себебі мен салдарын бірден айтатын мақалдарға қарағанда
себебін ғана айтып, салдарын этнос жадынан тауып білуді талап ететін
мәтелдер бұрынырақ дүниеге келген көне де байырғы құбылысқа ұқсайды. Бұған
кері келетін пікір де айтылып жүр [1, 158 б].
3. Мақал – мәтелдердің тұлғалық – құрамдық дамуы
Қазақ мақал – мәтелдерінің тұлғалық – құрамдық өзгерістеріне ең
алдымен олардың қара сөз түрінде де, өлең сөз түрінде де қалыптасып,
қолданылуын жатқызсақ, одан соң оларды бір тағанды, қос тағанды және көп
тағанды болып қалыптасуын жатқызуға болады. Одан соң олардың даму барысында
қысқартылуы мен күрделенуін, тірек сөздерінің төңірегіне шоғырлануын және
тілдегі фразеологиялық тіркестер негізінде өрбіп, дамуын, модификациялық,
коррелятивтік, гармониялық, стильдік, окказионалдық т.б. өзгерістерге
ұшырап отыруын жатқызуға болады.
Заңдылығына сәйкес мақал – мәтелдер о баста қарапайым қара сөз
түрінде қалыптасса да, дами келе, көркемсөз өнерінің біртіндеп өркендей
түсуіне байланысты, өлең сөз өрнегімен берілетін болған. Әрине, мақал –
мәтелдердің бұлайша дамуының астарында объективті заңдылықтардың
жатқандығын аңғару да қиын емес. Өйткені, бұл заңдылық, біріншіден, тіл
қауымының көркемсөз өнерінің біртіндеп өсуіне, мәдениет пен өркениеттің
дамуына, танымдық қабілеттің артып, ұшқыр ой, ұтымды пікірді бейнелі де
көркем сөз арқылы сипаттау мүмкіндігінің өсуіне байланысты болса,
екіншіден, дана, айтқыштар аузынан шығып, мақал – мәтелдермен көмкерілген
күрделі ақыл – нақыл, ой – тұжырымдардың қалың жұрттың көңілінде тоқылып,
жадында сақталуы үшін оларды бейнелі де әуезді етіп ұйқастырып, өлең
түрінде айтқан әлдеқайда тиімділігіне байланысты болды.
Міне, сондықтан да о бастан қара сөз түрінде қалыптасып дамыған
мақал – мәтелдер біртіндеп өлең түрінде даму үрдісіне ие болады. Қазақ
мақал – мәтелдерінің қоры, міне, осы екі үрдіс арқылы пайда болып,
қалыптасқан мыңдаған мақалдардан тұрады.
Сонымен, қазақ мақал – мәтелдері тілдік табиғатына
байланысты іштей екі – прозалық, яғни қара сөз және поэтикалық, яғни өлең
сөз – жанрға жіктеліп, көркемсөз өнерінің құдіретті күшімен халық даналығын
паш ететін тілдік феноменге (сирек құбылысқа) айналғандығын көреміз.
Мысалы, қара сөз түрінде қалыптасқан мақал – мәтелдерге мыналарды жатқызуға
болады:
• Өзі болған қыз төркінін танымас;
• Суға кеткен тал қармайды;
• Бір шал бір шалды әке дейді;
• Шыққан қыз – шиден тысқары;
• Қысыла – қысыла қыз болдым [31, 32 б].
Мақал – мәтел қорында бұл тәрізді мысалдар мыңдап кездеседі. Өйткені,
өлең талабына сай екі, үш, төрт және одан да көп, өзара ұйқасып, жұтасып,
үндесіп келетін жолдардан тұратын өлең түріндегі мақал – мәтелдерден басқа,
негізі бір жолдан (яғни қарапайым бір сөйлемнен) тұратын мақал –
мәтелдердің баршасы қара сөз түрінде қалыптасқандар.
Керісінше, екі, үш, төрт және одан да көп өлең жолдарынан
тұратын мақал – мәтелдердің баршасы өлең түрінде қалыптасып мақал –
мәтелдер санатына жатады. Мысалы:
• Жақсы қыз – жағадағы құндыз,
Жақсы жігіт – көктегі жұлдыз.
• Көл толқыса – жар құлайды,
Көп толқыса – хан құлайды.
• Бірінші байлық – денсаулық,
Екінщі байлық – ақжаулық,
Үшінші байлық – он саулық.
• Қас батырдан қорқақ туады,
Қас шеберден шорқақ туады [32, 25 б].
Бір жолдан, екі жолдан, үш жолдан және төрт жолдан тұратын осы
мақал – мәтелдердің тілдегі ара салмағына (сандық мөлшеріне) назар
аударсақ, деңгейі осы ретіне сәйкес келіп тұрғанын көреміз. Басқаша
айтқанда, ең көбі бір жолдан тұратын, яғни қара сөз түріндегі мақал –
мәтелдер келеді екен. Төрт жолды бір шумақ өлең түріндегі мақал – мәтелдер
жинақтарда ең аз келтірілген түріне жатады.
Осында қандай заңдылық бар деген сауалға төмендегіше жауап
беруге болады. Біріншіден, көркемсөз өнеріне қара сөз (проза) түріндегі
шығармашылық өлең сөз (поэзия) түріндегі шығармашылықтан әлдеқайда бұрын
қалыптасқан деген пікір бар (бұл, әдетте, аңыз, әңгіме, ертек, шежіре т.б.
түрінде көрінген). Мақал – мәтелдердің ең алғаш қара сөз (проза) түрінде
дамып, қалыптасуының басты себебі де осы болса керек. Бұл үрдісті тоқтап
қалды деп зерттеушілер әлі де айта қойған жоқ. Қайта бір жолдық қара сөз
түріндегі мақал – мәтелдер мағына жағынан нақтыланып, өткірленіп ширай
түссе, тұлға жағынан да жинақталып, ішкі ұйқасы мен әуезділігін күшейте
түскені байқалады. Мысалы:
• Туғанына бұрғаны – биді құдай ұрғаны;
• Хан – қарақшы, халық – сарапшы;
• Бала, баланың ісі – шала;
• Жетім өспей ме, желкеңді теспей ме?
Міне, осы және осы сияқты мыңдаған мақал – мәтелдердің ішкі
ұйқасынан екі, үш, төрт жолды өлең құрылысына поэзияға тән шарттылықты
байқап отырмыз. Бұл мақал – мәтелдердің қарапайым қара сөз негізінде
қалыптасқан: Өзі болған қыз төркінін танымас деген мақалдың құрамдық,
тұлғалық дамуынан айқын көрініп тұр.
Өлең түрінде қалыптасқан (2,3,4 жолдық) мақал – мәтелдердің
дамып, кең етек жаюы, әрине, халық ауыз әдебиетінің, қазақ қауымына тән
шешендік өнерінің (поэзияның), ақын – жырау дәстүрінің қазақ сахарасында
кезінде кең өріс алуына байланысты деп қараған жөн.
Бір тағанды, қос тағанды және көп тағанды мақал – мәтелдер
Қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық тұлғасы үш түрлі үлгіден тұрады:
бір тағанды, қос тағанды және көп тағанды.
Таған дегеніміз логикалық ой – тұжырымның бүтін бір бөлшегін,
табиғат пен қоғамдағы заттар мен құбылыстардың, қалып – күй, іс – әрекеттің
сипатын, ерекшелігін, себебі мен салдарын бідіретін сөз тіркесі,
синтаксистік бірлік. Мақал – мәтел құрылымында аяқталған бүтін бір ой –
тұжырымның тіл арқылы сипатталған негізін таған деп атауымыздың себебі
оның аспа ощақтың үш тағынына ұқсауына байланысты. Демек, таған ауыспалы
мағынасында даналық ой – пікірдің тілдегі тұрақталған тұғыры, көркемсөзбен
бейнеленген тірегі.
Мақал – мәтелдердің құрылымдық тұлғаларының тілдік тірегі болып
саналатын үш түрлі тағанның қалыптасу негізінде, паймыдап қарасақ,
халқымыздың рухани өмірінің, халық даналығының қалыптасу, кемелдену, даму
тарихының ізі жатқан сияқты. Оны қысқа түрде баяндасақ, бір тағанды мақал –
мәтелдер халық даналығын (этнос) тілі арқылы қысқа да нұсқа етіп қара
сөзбен сипаттап жеткізудің алғашқы қадамының жемісі болса керек. Қоршаған
табиғат пен қоғамдық ортадан алған әсері мен тәжірибесін, көңілге түйген ой
– тұжырымы мен тәлім – тағылымын бір аузы сөзбен түйіндеп айту ертедегі
бабаларымыз үшін тек қара сөз арқылы ғана жүзеге асыру мүмкін болған.
Мәселен, Қойшының қызы қой келгенде іс тігер, Өзі болған қыз төркінін
танымас, Суға кеткен тал қармайды т.б. осы сияқты қарапайым сөзбен
сипатталған көптеген мақал – мәтелдер соның бір айғағы.
Бір тағанды мақал – мәтелдердің одан кейінгі тұлғалық даму
деңгейіне олардың ішкі ұйқасқа құрылу үрдісін жатқызуға болады. Мысалы,
Сұлу – сұлу емес, сүйген - сұлу, Түймедейді түйедей ету , Тіл тікенді
де алады т.б. осы сияқты бір тағанды қара сөз түріндегі мақал –
мәтелдердің құрамдық мүшелері ендігі жерде ұйқас, аллитерация, ассонанс,
эвфония т.б. поэтикалық шарттарды сақтауға бейімделе бастайды.
Бұдан кейінгі даму деңгейіне мақал – мәтелдер өлең сөз
түрінде қос тағанды тұлғада қалыптаса бастайды. Бұл құбылыстың мебептері
мен сырын біз жоғарыда айттық.
Үш тағанды мақал – мәтелдердің пайда болуы болмыстағы үштік
ұғымға, не қосымша анықтамаға байланысты. Мысалы:
Бір бала атасына жете туады,
Бір бала атасынан өте туады,
Бір бала кері кете туады т.б [32, 28 б].
Көп тағанды (яғни таған саны 4 және одан астам) мақал – мәтелдер
қазақ тілінде поэтикалық жанрдың, ақын – жыраулар дәстүрінің кең дамуына
байланысты қалыптаса бастайды. Демек, мақал – мәтелдердің бұл түрі
хронология жағынанқос тағанды мақал – мәтелдерден кейін дамыған деуге
болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz