Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» романының тілінің стилдік ерекшелігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.4
I. Шығарма тіліндегі фразеологизмдер.
1.1. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Дөрекі.қарапайым фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.6
1.3. Соматикалық фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.4 Кітаби фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
ІІ. Шығарма тіліндегі мақал . мәтелдер қолданысы
2.1. Шығармадағы мақал . мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.10
2.2. Авторлық афоризмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.13
ІІІ. Шығарма тіліндегі қаламгердің тілдік қолданысы
3.1. Қарапайым . тұрмыстық және қос сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.16
3.2.Антоним,Омоним,Синонимдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.25
3.3. Кірме сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.27
3.4. Көнерген сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.33
3.5.Диалектизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.35
ІV. Шығармадағы көркемдегіш.бейнелеуіш тәсілдер
4.1. Теңеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35.37
4.2. Эпитет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37.38
4.3. Кейіптеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.39
4.4 Метонимия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
4.5. Портрет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39.42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
I. Шығарма тіліндегі фразеологизмдер.
1.1. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Дөрекі.қарапайым фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.6
1.3. Соматикалық фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.4 Кітаби фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
ІІ. Шығарма тіліндегі мақал . мәтелдер қолданысы
2.1. Шығармадағы мақал . мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.10
2.2. Авторлық афоризмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.13
ІІІ. Шығарма тіліндегі қаламгердің тілдік қолданысы
3.1. Қарапайым . тұрмыстық және қос сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.16
3.2.Антоним,Омоним,Синонимдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.25
3.3. Кірме сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.27
3.4. Көнерген сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.33
3.5.Диалектизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.35
ІV. Шығармадағы көркемдегіш.бейнелеуіш тәсілдер
4.1. Теңеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35.37
4.2. Эпитет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37.38
4.3. Кейіптеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.39
4.4 Метонимия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
4.5. Портрет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39.42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Лексикология – (гр.leksikos – сөз туралы, logos – ілім) сөздерінен құралған тіл білімінің сөздік құрамын, тілдің лексикасын зерттейтін сала. Сөздік құрамға байланысты лексикологияны қарастыратын тілдің негізгі бірлігі ретінде көрінетін сөз мәселесі. Қазақ тілінің лексикологиясы қазақ тілінің сөздік құрамын тексеретін ғылым. Лексикологияны жете түсіну үшін оның нысаны болып табылатын сөздік құрам тұтас бір бүтін жүйе ретінде қаралуға тиіс. Лексикология тілдегі сөз қорының мынадай жақтарын зерттейді: сөзге қатысты мәселелер; лексикалық бірліктердің түрлері; сөз қорының құрылысы; лексикалық бірліктің қызметі; сөз қорының дамуы мен толықтырылуы; Лексикология сөздердің ірі топтарын да өрісті зерттейді деп ғалым Болғанбаев көрсетіп кеткен болатын. [1, 3бет]
Жұмыстың мақсаты - «Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, авторлық афоризмдер мен мақал-мәтелдерді, синоним, омоним, антонимдердің қолданылу ерекшелігін, қарапайым сөздер мен диалектизмдердің қолданылу аясын, қос сөздердің стильдік ерекшелігін тереңдеп анықтау. Анықтау барысында мәліметтерді жинақтау, саралау, ғылыми негіздеу. Көркемдік тәсілдердің қолдану ерекшелігін, ақын шеберлігінің сырын ашу.
Жұмыстың нысаны – «Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романы
Жұмыстың міндеттері - аталған мақсаттарды жүзеге асыру барысында мысалдар теріп, қолданылу ерекшеліктерін көрсету.
Курстық жұмыста қолданылатын әдістер:
- Баяндау;
- Теориялық тұжырымдарға сүйену;
Жұмыстың құрылымы – кіріспеден, IV тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты - «Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, авторлық афоризмдер мен мақал-мәтелдерді, синоним, омоним, антонимдердің қолданылу ерекшелігін, қарапайым сөздер мен диалектизмдердің қолданылу аясын, қос сөздердің стильдік ерекшелігін тереңдеп анықтау. Анықтау барысында мәліметтерді жинақтау, саралау, ғылыми негіздеу. Көркемдік тәсілдердің қолдану ерекшелігін, ақын шеберлігінің сырын ашу.
Жұмыстың нысаны – «Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романы
Жұмыстың міндеттері - аталған мақсаттарды жүзеге асыру барысында мысалдар теріп, қолданылу ерекшеліктерін көрсету.
Курстық жұмыста қолданылатын әдістер:
- Баяндау;
- Теориялық тұжырымдарға сүйену;
Жұмыстың құрылымы – кіріспеден, IV тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ғ.Қалиев. Ә.Болғанбаев. «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.» – Алматы, «Сөздік – Словарь» баспасы – 2006 жыл, 62 бет.
2. Ә.Қайдар «Халық даналығы» Алматы, «Тоғанай Т» 2004 жыл
3 Қанапина.С.Ғ. «Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі»- Қостанай ТОО «Центрум», 2010. - 180 бет
4. С.М.Исаев «Қазақ тілі» 2007жыл Алматы, «Өнер» баспасы.
5. Бекмұхаметов.Е.М «Қазақ тіліндегі араб – парсы сөздігі» - 200 бет
6 Айтбай Айғабылұлы «Қазақ тілінің лексикологиясы» Оқу құралы, 2004жыл Алматы, «Зият Пресс» баспасы
7. «Диалектологиялық сөздік» Алматы, «Арыс» 2007 жыл, 800 бет.
8.Қоңыров.Т. «Тұрақты теңеулер сөздігі». Алматы, «Арыс»
баспасы, 2007жыл, 480 бет.
9. Сыздық Р «Абайдың сөз өрнегі»-Алматы:Санат, 1995-207б
10. Кеңесбаев І. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» І,ІІ,ІІІ том
Алматы, 1959 жыл.
11. КеңесбаевІ.«Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.» - Алматы,
1977 жыл, 712 бет.
12. Алмауытова Әсия Базарбайқызы Автореферат «Қазақ тілінің киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты»
13 Қоңыратбаева Ж. «XX ғ басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер» Алматы:Арыс,2005.-166 б
14 «Синонимдер сөздігі», Алматы, «Арыс» 2007, 617 бет.
15 Белбаева М. «Омонимдер сөздігі» Алматы, 1997 жыл
16. Қабдолов З. «Сөз өнері» Алматы
17. Сыздықова Р «Сөздер сөйлейді» Алматы:Санат,1994-272 б
18.Салқынбай А. «Қазіргі қазақ тілі» -Алматы: Қазақ Университеті,2008-340 б
19.Авакова Р «Фразеология теориясы» -Алматы:Қазақ университеті,2009 -292 б .
20. Шалабай Б «Көркем проза тілі» Алматы:Білім, 1994 – 128 б
21. Мүсірепов. Ғ. «Ұлпан» Алматы «Жазушы» 1980 жыл, 216 бет.
2. Ә.Қайдар «Халық даналығы» Алматы, «Тоғанай Т» 2004 жыл
3 Қанапина.С.Ғ. «Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі»- Қостанай ТОО «Центрум», 2010. - 180 бет
4. С.М.Исаев «Қазақ тілі» 2007жыл Алматы, «Өнер» баспасы.
5. Бекмұхаметов.Е.М «Қазақ тіліндегі араб – парсы сөздігі» - 200 бет
6 Айтбай Айғабылұлы «Қазақ тілінің лексикологиясы» Оқу құралы, 2004жыл Алматы, «Зият Пресс» баспасы
7. «Диалектологиялық сөздік» Алматы, «Арыс» 2007 жыл, 800 бет.
8.Қоңыров.Т. «Тұрақты теңеулер сөздігі». Алматы, «Арыс»
баспасы, 2007жыл, 480 бет.
9. Сыздық Р «Абайдың сөз өрнегі»-Алматы:Санат, 1995-207б
10. Кеңесбаев І. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» І,ІІ,ІІІ том
Алматы, 1959 жыл.
11. КеңесбаевІ.«Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.» - Алматы,
1977 жыл, 712 бет.
12. Алмауытова Әсия Базарбайқызы Автореферат «Қазақ тілінің киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты»
13 Қоңыратбаева Ж. «XX ғ басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер» Алматы:Арыс,2005.-166 б
14 «Синонимдер сөздігі», Алматы, «Арыс» 2007, 617 бет.
15 Белбаева М. «Омонимдер сөздігі» Алматы, 1997 жыл
16. Қабдолов З. «Сөз өнері» Алматы
17. Сыздықова Р «Сөздер сөйлейді» Алматы:Санат,1994-272 б
18.Салқынбай А. «Қазіргі қазақ тілі» -Алматы: Қазақ Университеті,2008-340 б
19.Авакова Р «Фразеология теориясы» -Алматы:Қазақ университеті,2009 -292 б .
20. Шалабай Б «Көркем проза тілі» Алматы:Білім, 1994 – 128 б
21. Мүсірепов. Ғ. «Ұлпан» Алматы «Жазушы» 1980 жыл, 216 бет.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ғ.Мүсіреповтың Ұлпан романының тілінің стилдік ерекшелігі
Ғылыми жетекші:
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4
I. Шығарма тіліндегі фразеологизмдер.
1.1. Ауызекі сөйлеу тіліндегі
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Дөрекі-қарапайым
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-6
1.3. Соматикалық фразеологизмдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.4 Кітаби
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..7
ІІ. Шығарма тіліндегі мақал - мәтелдер қолданысы
2.1. Шығармадағы мақал -
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-1 0
2.2. Авторлық
афоризмдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .11-13
ІІІ. Шығарма тіліндегі қаламгердің тілдік қолданысы
3.1. Қарапайым – тұрмыстық және қос
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..14-16
3.2.Антоним,Омоним,Синонимдер ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .17-25
3.3. Кірме
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .25-27
3.4. Көнерген
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...27-33
3.5.Диалектизмдер ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .33-35
ІV. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдер
4.1.
Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 35- 37
4.2.
Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...37-3 8
4.3.
Кейіптеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..38-39
4.4
Метонимия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...39
4.5. Портрет
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..39-42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...44
Кіріспе
Лексикология – (гр.leksikos – сөз туралы, logos – ілім) сөздерінен
құралған тіл білімінің сөздік құрамын, тілдің лексикасын зерттейтін сала.
Сөздік құрамға байланысты лексикологияны қарастыратын тілдің негізгі
бірлігі ретінде көрінетін сөз мәселесі. Қазақ тілінің лексикологиясы қазақ
тілінің сөздік құрамын тексеретін ғылым. Лексикологияны жете түсіну үшін
оның нысаны болып табылатын сөздік құрам тұтас бір бүтін жүйе ретінде
қаралуға тиіс. Лексикология тілдегі сөз қорының мынадай жақтарын зерттейді:
сөзге қатысты мәселелер; лексикалық бірліктердің түрлері; сөз қорының
құрылысы; лексикалық бірліктің қызметі; сөз қорының дамуы мен толықтырылуы;
Лексикология сөздердің ірі топтарын да өрісті зерттейді деп ғалым
Болғанбаев көрсетіп кеткен болатын. [1, 3бет]
Жұмыстың мақсаты - Ғабит Мүсіреповтің Ұлпан романы тіліндегі
фразеологизмдердің стильдік қолданысын, авторлық афоризмдер мен мақал-
мәтелдерді, синоним, омоним, антонимдердің қолданылу ерекшелігін,
қарапайым сөздер мен диалектизмдердің қолданылу аясын, қос сөздердің
стильдік ерекшелігін тереңдеп анықтау. Анықтау барысында мәліметтерді
жинақтау, саралау, ғылыми негіздеу. Көркемдік тәсілдердің қолдану
ерекшелігін, ақын шеберлігінің сырын ашу.
Жұмыстың нысаны – Ғабит Мүсіреповтің Ұлпан романы
Жұмыстың міндеттері - аталған мақсаттарды жүзеге асыру барысында мысалдар
теріп, қолданылу ерекшеліктерін көрсету.
Курстық жұмыста қолданылатын әдістер:
- Баяндау;
- Теориялық тұжырымдарға сүйену;
Жұмыстың құрылымы – кіріспеден, IV тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Шығарма тіліндегі фразеологизмдер
Ой айқындылығы - әр сөздің орын-орынымен жұмсалу, құлаққа жағымды
естілуі мен көңілге әсерлігі. Ана тілінің байлығы мен әуезділігін анықтауда
фразеологизмдердің алатын орны ерекше.
Тіліміздегі фразеологизмдер халықтың өзімен бірге туып, бірге жасасып
келе жатқан көне дүниелер. Осындай ұзақ уақыт кемелінде фразеологизмдердің
ішкі мазмұны да сыртқы құрылысыда сан түрлі өзгерістерге ұшырап отырады.
Қалай десек те, өзге тілдік единицалар сияқты фразеологизмдерді де белгілі
қызметіне қарай қолдану орны бар. Мынау фразеологизмнің варианты деп
ауызекі тілде емін еркін сөйлеп, әдеби тілде көсіліп жаза беруге болмайды.
Фразеологизмдер тілдегі тиянақты тіркестерді тексеріп зерттейтін тіл
білімінің бір саласы. Тілдегі барлық фразеологизм тіл байлығының тұтас
жиынтығы. Фразеологизмге жатқызу үшін басты үш белгі болуы шарт:
1. даяр қалпында жұмсалуы;
2. мағына тұтастығы;
3. тіркес тиянақтылығы;
Бұл шығармадағы фразеологизмдерді фразеолог ғалым І.Кеңесбаевтың
фразеологиялық сөздігінен шығармадағы тұрақты тіркестердің мағыналары
ашылды.
Ғалым Гүлдархан Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік
қабаттарға бөлді:
4. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
5. Кітаби фразеологизмдер;
6. Бейтарап фразеологизмдер;
Қарапайым және қарапайым дөрекі фразеологизмдер; [1,184бет]
Ғабит Мүсіреповтің Ұлпан шығармасындағы қолданыс тапқан фразеологизмдер
бір жағынан тіл көркемдігінің құралы болса, екіншіден, ой көркемдігінің
сипаты. Қаламгер тілінің лексикалық байлығының бір қырын әр түрлі
фразеологизмдер танытады.
1.1. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер дегеніміз – күнделікті тұрмыс
тіршілігіміздегі, сөйлеу тілінің диалог формасында көркем әдебиетте еркін
қолданылатын тұрақты тіркестер. Мысалы, іші өртену, қаны қайнау, көзден
бұлбұл ұшу, жыны келу, айызын қандыру. [1,212 бет]
Шығармадағы ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
1. Қара нанға құл болып,
Ханына тіл тигізген (326 бет)
Тіл тигізген – балағаттады (ф.с. 294)
2. – Екі оттың арасында қалмадым ба! Ел не қылымын десе де өзі білсін.
(332бет)
Екі оттың арасында қалу – айнала қиындыққа ұшырады ( ф.с. 90)
3. Батыр адам белінен қадалған оқты өз қолымен жұлып алып лақтырып
жіберді де, ет қызумен шаба берді. (334бет)
Ет қызумен – алғашқы қарқын (ф.с. 37)
4.Сонда он жастағы бала Тілеміс міз бақпай сілейіп тұрып қалған.
(337 бет)
Міз бақпай – бүлк еткен жоқ, бәдірейді де қалды, шыдап бақты (ф.с.221)
5. Арғын Назы би Орынбор, Сібір губерналарының шекарасын салысқан,
Кенесеры қозғалысына қаны қас адам. (332 бет)
Қаны қас – қарсы, өштес, жау (ф.с. 176)
6. Ол жылдары қамшысынан қан сорғалаған дер кезі болса керек, қазір
арпалысқа таяп қалды. (339 бет)
Қамшысынан қан сорғалаған – қаныпезер, жауыз, зорлығы, билігі жүріп
тұрған ( ф.с.173)
7. Қарындары ашқан. Аздап қамшы жеген. (352бет)
Қамшы жеген – ұрылды, таяқ астына алынды, таяқ жеді, соққы көрді
(ф.с.173)
8. Мүсіреп енді абайласа Садақ осы араға жеткенше елу қадамдай жер
бауырлапты. (357бет)
Жер бауырлапты – жата қалып жылады, қатты қайғырды, уайымдады
(ф.с.111)
1.2. Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Әдеби тіл нормасына сай келмейтін мағынасы дөрекі фразеологизмдерді
қарапайып фразеологизмдер дейміз.
Алайда, бұл тұрақты тіркестер әдеби тіл нормасын бұзғанмен, тілімізде
әсіресе көркем әдебиетте кейіпкер тілінде кездеседі. Осы фразеологизмдер
арқылы кез – келген жазушы кейіпкердің бейнесін ашу үшін, соның ой -
өрісін, мінез – құлқын, әлеуметтік жағдайын өскен ортасын көрсету
мақсатында қолданылады. [1,184 бет]
Шығармадағы қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
1. Кәрі Каспий қара көк көзін ашты,
Терекке жылы жүзбен амандасты (375бет)
Жылы жүз – жайдарлы, мінезі жайлы (ф.с.123)
2. Екеуі алдарына кетіп бара жатқан Айтолқынды мазақтай бастады.
Абысынымыздың өркөкіректігі – ай! – деді Ұлпан.
Өр көкірек – асқақ ,бір бет, тәкаппар, намысы зор (ф.с.241)
3. – Көңілі жарым... жалғысырап жүрген адам ғой... жарайды дедім.
Көңіл жарым – қайғылы, жарым көңіл, мұңды жан (ф.с.154)
4. – Жер жастаңғыр балалары қандай сотқар еді!
- Ұлпан келіннің амандығын тілейік! Сазайын талай тартқызар
әлі! ...(434бет)
Жер жастаңғыр – қарғыс мағынасында (ф.с.112)
5. Дүние есігін ашып - өзі ашып келгендей, ұлы да мардымсып, пысылдап
ұйықтап жатыр. (454бет)
Дүние есігін ашып - өмірге келді, тіршілік әлеміне енді (ф.с. 85)
6. – Есеней – ау, - деді Ұлпан тұра беріп, - Есеней – ау, неше күннен
бері мен осы үйдің отымен кіріп, күлімен шығып, қара жұмысында жүрмін
ғой!
Отымен кіріп – бар үй бейнетін, түз бейнетін арқалады, барлық ауыр
салмақты өзі көтерді (ф.с.93)
1.3. Соматикалық атаулар негізінде жасалған фразеологизмдер
Соматизмдер дегеніміз – адамның дене мүшелерінің атауы. Мысалы; Жүрек –
жүрегі аузына тығылуы, жүрегін қолына ұстау, жүрегі тас төбесіне шығу,
жүрегі ұшу, жүрегі шайлығу, жүрегін қан жуу, жүрек жарты қуаныш.
Соматикалық атаулар кездесетін шығармадағы фразеологизмдер
1. Бір қос жылқының осы арада қыстап шығарына Есенейдің көзі жетті.
(346бет)
Көзі жетті – кәміл сенді, ақиқатына қанды (ф.с.145)
2. Көз қырыңды сала жүр, - деді Несібелі. (370бет)
Көз қырыңды сала жүр – көзінің ұшымен қарады, қарап қойды
(ф.с.143)
3. – Есеней, - деді Ұлпан. Бұрын сіз деп сөйлеуші еді, мұнысы бір
табан жақындағанын аңғартқандай шықты. (373бет)
Бір табан жақын – аз да болса жуығырақ (ф.с.76)
4. – Артеке, Ұлпанжан сіздің мал – жанға қарар қолыңыз қысқалығын
айтқаны бар еді. (374бет)
Қолы қысқа – кедей, жарлы, қалтасы жұқа (ф.с.191)
5. Шапқыншы көбейген сайын атақты ұзын құлағымыз да ұзара берді.
(478бет)
Ұзын құлақ - әркімнің айтқан лақап сөздері (ф.с.259)
6. Ұлпан табақты бас салды. Еркекше аузын толтыра жей бастады.
(411бет)
Бас салды – олай – былайға қаратпады, бұлтартпады, шап беріп ұстай
алды (ф.с.57)
7. Ие сол екен... күлімдеп, іші – бауырыңа кіріп бара жатқан көз
қарасы қандай әдемі еді! (386бет)
Іші – бауырыңа кірді – жылы сөзі, жақсы мінезімен баурап алды,
өзіне жақын тартты, жылы сөйлеп өзіне қаратты (ф.с.325)
8. Сол күйіктен осы күнге дейін қысы – жазы киіз үйде отырып келген
Еменалы қыстау салуға бел байлады. (426бет)
Бел байлады – бір нәрсені істеуге шындап кірісті, тәуекел етті
(ф.с.63)
9. Кешірек Байдалы, Күзембай, Мүсіреп, ер мінезді, еркек пішінді жас
пері атанып келе жатқан Құнияз төртеуі келіп Ұлпанға болған оқиғаның жайын
айтып еді, Ұлпан тіс жармай тыңдап алды. (494бет)
Тіс жармау – үн – түнсіз қалды, үндемеді, ләм – мим демеді
(ф.с.296)
10. Бай адамның айналасы осынша кедей, көзінен сорасы аққан осынша
сорлы бола ма екен?
Көзінен сорасы ағу – көзінен былшығы ағып, жасы төгіліп,
бейберекеті кетті (ф.с.145)
1.4. Кітаби фразеологизмдер
Ғалым Ә.Болғанбаев Кітаби фразеологизмдер – стилистикалық баяу
тудыратын, әртүрлі эмоционалды – экспрессивті реңк тән деп көрсетіп кетті.
Кітаби фразеологизмдер – сөйлеу тіліне салыстырмалы салтанаттылық
реңк беріп көбіне әдеби тілде көрсетіледі. Мысалы; тағдыр дауылы, жаралы
жүрек, от шашу.(1, 213 бет(
Шығармадағы кітаби фразеологизмдер
1. Бағың ашылар, қарағым. Теңіңе кездесерсің әлі жылама... (325бет)
Бағың ашылар – маңдайы ашылды, ырысы тасыды (ф.с.51)
2. Ұлпанның өз аулы да шыр бітпеген кедей – болатын. (389бет)
Шыр бітпеген кедей – жүдеді, арықтады (ф.с.317)
3. Еменалының түн ішінде келіп Мүсірептің үйіне бүлк салғаны осының
салдары еді. (462бет)
Бүлік салған – жанжал шығарып, лаң салды, шырық бұзды, жанжал туды,
ұрыс – керіске айналды (ф.с.74)
4. – Мен бұл әйелді алты дуанға атағы жайылған ханыша бар еді ғой,
сондай өркөкірек, ойына келгеннің бәрі де бойыма жараса береді деп
ойлайтын ала құйын тұрғысында көретін шығармын деп қауіптеніп келіп
едім. (465бет)
Ала құйын – 1. Ұйытқып соққан боран
2. Жеңілтек мінезді, ұшып қонған адам туралы айтылады (ф.с.21)
Қорыта келгенде айтарымыз,ғалым Жанар
Қоңыратбаева еңбегінде фразеологизмдердің көркем әдеби тілде
қолданудың стилистика тұрғысынан үлкен мәні бар.
Фразеологизм варианттарының әдеби тілдегі семантикалық жақтарының
түрлі сатыдағы өзгерістерімен орны және қызметі әр ақын, жазушының өзіндік
қол таңбасымен шеберлігі арқылы анықталады. Шеберліктің түп – төркіні
әлеуметтік ортадағы болып жатқан өзгерістерге, жаңалықтарға аса сезімтал
көңілмен қарап, баға беруде – тіл нормасына қатысты сөзжасам процесі арқылы
үлес қосатын суреткерлер еңбегі ұшан теңіз.
ІІ. Шығарма тіліндегі мақал – мәтелдер қолданысы
Қазақ тілінің байлығын, көркемдігін ашып көрсететін тілдегі сөздер
тобының бірі мақал – мәтелдер. Мақал – мәтелдер әрбір халықтың көне де
байырғы рухани қазынасы. Ол өз бастауын адам баласының тым ертедегі сапалы
қоғам тұрағын балаң кезінен ашып, ғасырлар бойы, толассыз торығып келе
жатқан жанды құбылыс, халық даналығының қорланып жиналған қоры.
Шығармадағы мақал – мәтелдер өмірдің түрлі құбылысынан өр шертіп,
шығарма тілін көркемдеп, айшықтап түседі.
Ғалым Ә.Қайдар Мақал – мәтелдер – халықтың атамзаманғы өткен өмір
тіршілігі мен бүгінгі болмысын болашағымен жалғастыратын алтын арқау,
олар – рухани, мәдени салт – дәстүрді жалғастырудың, адамдар санасында,
қоғам жадында, тілінде, діліне сақталуының бірден – бір кепілі деп атап
кеткен. Бұл қазына – байлықтан айрылған этникалық қауым - өзінің өткен
өмірінен айрылды деген сөз, ондай қауымның болашағы да жоқ. (2, 7 бет(
2.1. Шығармадағы мақал – мәтелдер
1. Солай болып шықса айып өзімде. Жүйелі сөз жүйесін табар, Жүйесіз
сөз иесін табар деген бар ғой. (321бет)
Жүйелі сөз жүйесін табар, Жүйесіз сөз иесін табады логикалық
негізге сүйеніп айтылған сөз әрқашанда ойға оралымды, ақылға қонымды болса,
бейберекет жүрдім – бардым айтылған сөз нысанаға доп тимей, айдалаға
кетеді, не сөз айтқан адамның өзін жазалайды, әшкерелейді (4, 333 бет(
2. Сұңғыла қыз бұларға бір ұяларлық ұпай салып кетті емес пе! Ие,
малым - жаным садағасы, жаным – арым садағасы дейтін елдің нақылын еске
алсаң, лайықты жұмыс болмапты. (323бет)
Малым - жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы ауыс. Қазақ
қауымына тән ұлттық мораль: адам өз бойындағы ең асыл, абзал қасиеттері мен
құндылықтарына ар – намысын жатқызу. Сондықтан да, ол (қазақ) жаны үшін
жинап терген мал – мүлкін аямайтынын білдірсе, ар – намысы үшін сол жанын
да құрбан етуге дайын екендігін аңғартып тұр. өйткені, ер азамат үшін бұл
дүниеде ар – намысын берік сақтаудан артық баға жоқ деген тұжырымға барып
саяды. (2, 371 бет(
3. Мені мазақтап қой күнде бір күліп аласыңдар? Күлсең кәріге күл
деген осы да. (357бет)
Күлсең кәріге күл ауыс. Қартаймайтын адам жоқ. Ал, қартайған адамның
бойынан сан алуан кемістік, кемшілік табуға болады. Ол кемшіліктер ертең –
ақ мансұқ етіп күлген жастың өз басына да келеді. Мақал міндетті түрде
басыңа келетін, қашып құтыла алмайтын нәрсеге күлгенің айып емес дегенді
аңғартады. (2, 371 бет(
4. – Келіннің аяғынан, қойшының таяғынан деп тағы бірдемесін ескертіп
қалды. (387бет)
Келіннің – аяғынан қойшының – таяғынан; ауыс. қазақ салтында: жаңа
түскен келін үлкен шаңырақтың босағасын оң аяғымен аттап кірген кезден
бастап, үлкен – кішіні сыйлап, өнегелілік, көргенділік танытып, сол үйдің
береке – бірлігінің ұйытқысы болуға тиіс. Ырымшыл халық жақсылықты да,
жамандықты да, келіннің сол аттаған аяғынан деп түсінген. Ал, қойдың
күйлі, ит – құстан, қысқы суық пен бораннан қырылып қалмай, аман болуы –
қойшының өзі ісіне деген зор ықыласы мен ұстаған ақ таяғының қасиетінен
(2, 352 бет(
5. Біреудің қаңсысы біреуге таңсық деген – ау,- деді Шынар. (413бет)
Біреудің қаңсысы – біреуге таңсық ауыс. біреуге керексіз, қанетсіз,
жарамсыз болып, қоқтыққа айналып тасталған (қаңсыққа айналған) зат, екінші
біреуге өте зәру, қымбатты (таңсық) зат болып көрінуі мүмкін; бұл әр
нәрсенің өмірдегі шынайы бағасы, қымбат – арзандығы оның кімге және
қаншалық қажеттігіне, барлығы мен жоқтығына байланысты демекші. (2,325
бет(
6. Әсіресе, жесір қалған әйел аға өлсе – іні мұрасы, іні өлсе – аға
мұрасы. Мұны әлі орыс заңы да өзгерте алған жоқ. (425бет)
Аға өлсе – іні мұра, іні өлсе – аға мұра мақалда қазақ даласында
кейінге кезге дейін сақталып келген әмеңгерлік салты бойынша; туыстас
(ағалы – інілі т.б. жақын) адамның өлгенде артында қалған әйелі мен бала –
шағасының елден кетіп, қаңғырмауы үшін бәленшенің жесірі мен жетімі
дегізіп, көрінгенге көз түрткі қылмау үшін, тіпті ата – баба, ру - тайпа
намысын сақтаудың бір түрі ретінде ағадан қалған жеңгені қайнысы, ініден
қалған келінді – қайнағасы әмеңгерлікке алу дәстүрі сөз болып тұр, егер
жесір өз келісімін бермесе, күйеуінің мал – мүлкіне мұрагер, бала –
шағасына қамқоршы болып, сол елде тұра беруге болатындығы да белгілі.
Ерден кетсе де, елден кетпек жоқ деген мақал содан қалған. ( Шәлкенов.
Қазақ жанұясы Зерде, 1993, 23-25) [2,166 бет]
7. Бұл елдердің риясыз көрсеткен қошамет – құрметтері – жақыныңды
жаттай сыйла, жат көңілінен түңілсін! - дейтін шеңберге ғана сыйғандай
еді. (478бет)
Жақыныңды жаттай сыйла, жат көңілінен түңілсін ( ауыс. жақыныңды да,
жатты да сыйлап өткен қазаққа дәл осылай өсиет айтудың мәнісі – жақын деп
сыйлаумен жат, бөтен – бөгде деп сыйлаудың арасындағы парықта:
жақынының өзін өліп - өшіп, асты – үстіне түсіп сыйлап отырған адамды
көрген жат кісінің оған деген құрметі артып, таңғалуы заңды. Мақалдың
түйіні - өзіңді, өзіңе жақын адамдарды сыйлай біл, соны көріп басқалар да
сені сыйлайды; ол өз ағаңды ағалай білмесең, ел ағасын жағалай алмайсың
[2, 307 бет]
8. Сибан сен ойланып сөйле! Байсыз қатын – баусыз оймақ. (500бет)
Байсыз қатын – баусыз оймақ байсыз қатынның баусыз оймаққа
ұқсатылуы, теңелуі: ол, қолға тұрмайтын оймақ сияқты, үйге тұрмайтын,
көңілі ауған жаққа кете беретін, жеңіл мінез, жүргіштік әдетіне байланысты
айтылып тұр. [2,230 бет(
9. Қара пәле орнаған Қожықтың жазғы жайлау, қысқы қыстауларын
бүлінгеннен бүлдіргі алма деген әз Тәукенің жосық – жорығысы бойынша
қысқы – жазғы үйлерін бар мүлкімен түгел өртетіп жіберді. (496бет)
Бүлінгеннен бүлдіргі алма себебі: онсызда өзінен - өзі бүлініп, өз
ішінен бұзылып жатқан, ауызбірлігі, татулығы, ынтымағы жоқ елден болар –
болмас зат алудың өзін халық бүлігі жұғады, пәле – жаласына қаласың деп
ырымдайды; ондай елден (топтан, адамнан) алыс жүрген абзал деп кеңес
береді. [2, 259 бет]
10. Байдың малы қымбат, кедейдің жаны қымбат. Тойып алыңдар...
(398бет)
Байдың малы қымбат, кедейдің жаны қымбат ауыс. байып, байлықтың
дәмін татып, қызығын бай үшін малының амандығы, сол малды бағып, боранға
шалдыққан, не ұры – қарының тонауына түсіп, барымтаға ұшырап, қауіп –
қатерге душар болған малшы, қойшы – қолаң жанының амандығын артық санама,
ал олардың өздері болса, байдың малы емес, өз жанының аман қалғанын көбірек
күйттеген. Мақалдың мәні - әркім өз мүддесін күйттеуге бейім. [2, 223
бет]
11. – Бүлдіршін көзін сүзбесе, буыршын бұйдасын үзбейді! - деуші ме
еді, - Болды, болды. (408бет)
Бүлдіршін көзін сүзбесе, буыршын бұйдасын үзбейді 1. Әлі
боталамаған 2-3жасар ұрғашы түйе – бүлдіршін өзі қатар еркек түйе буыршынды
көргенде табиғи (жыныстық) сезімін білдірмесе, жас бура оған талпынып,
бұйдасын үзіп, мазасызданбаған болар еді; 2.ауыс. адамға қатысты егер жас
қыз – келіншектер өздері қатар жігіт – желеңге көз сүзе қарап,
дәмелендіріп, жақындасуға қарсы емес екендігін білдіріп, белгі беріп,
ұшсындырып тұрса жігіттің жігіттік жасап, оған талпынуын айыптауға
болмайды.
Өйткені бұл табиғи құбылыс; осыған орай ұлттың салт - әдеті бұзылған
жағдайда, еркек жағын ғана айыптап қоймай, қыздың да ол іске қатысы бар
екенін білу керек деген сөз. [2, 259 бет]
12. Өлі арыстаннан тірі тышқан қорықпайды дегендей Қожық енді сенен
ығыспайды. (491бет)
Өлі арыстаннан тірі тышқан қорықпайды 1.тірісінде ақ патшасы
атанған арыстаннан тірі тышқанның артық болатыны - өмір заңдылығына
байланысты: өлген арыстанда бұрынғы әрекеттің (күш, айбар, тағылық т.б.)
бірі де жоқ, ал тірі тышқанның өзіндік тіршілігі бар... 2.ауыс. кезінде
дәурендеген, заманында билік, өктемдік жасап дүрілдеген, біреуге қорған
болған, біреуге тісін батырған лауазым иесі марқұм болып тынғанда,
тірісінде көзге ілмейтін біреулердің тірі жүргендігі арқылы танылып бас
көтеріп, марқұмнан өзін артық санайтыны бар. [2, 454 бет]
Қорытындылай келе, ғалым Ә.Қайдар мақал – мәтелдер дана бабаларымыздан
қалған аталар сөзі деп атап кетті. Демек, бұл – ұлт даналығын араға талай
ғасырлар салып, бүгінгі ұрпаққа нақыш – бояуын солғындатпай, мән –
мағынасын бәсеңдетпей, көркемдігі мен бейнелілігін жоғалтпай, тұтас
жеткізіп, отырған ана тіліміздің құдіретті күші. Бұл – даналықтың бір
бұлағы деген сөз.
Қалай болғанда да, халық даналығының қай түрі болмасын, сөз құдіреті
арқылы паш етіліп, халық арасына тарап, ел жадына сақталып бізге жетіп
отыр.
Халық даналығының негізгі ұйытқысы мақал – мәтелдер болып табылады.
2.2. Шығарма тіліндегі авторлық афоризмдер
Афоризмдерді мақал – мәтелдерден айыру қиын. Өйткені көптеген
афоризмдер мақал – мәтелдердің қатарына қосылып, халық аузында айтылып
кетеді. Шынында, афоризм дегеніміз де халық мақалы.
Филология ғылымдарының кандидаты, доцент С. Қанапина еңбегінде
афоризм – мақал мен мәтелдерге қарағанда, белгілі бір автордың атынан
айтылады. Сонымен қатар, афоризм көбіне, жазба әдебиет тұсында пайда
болатын категория.
Қанатты сөздердің қайнар көзі – халық тілі – мақалдар мен мәтелдер,
тұрақты сөз тіркестері, әдеби тіл – жазушылардың, оқымыстылардың тарихта
өткен атақты қайраткерлердің өткір нақылдары, сөз байламдары [3,33]
Афоризм әрқашан оқиғаны, затты яғни өмірде болатын істің мазмұнын
терең, өткір етіп береді. Сонымен қатар, афоризм қашанда оқиғаны тура
мағынада бейнелеп отырады.
Афоризм өзінің пайда болу жағынан, көбіне, жазба әдебиетке тәуелді
болады. Сонда кейбір афоризмдер қазақтың көркем әдебиетінің көрнекті ақын –
жазушылары атынан шығып солардың қолтумасы болып саналатын болса, енді
біреулері дүниежүзілік көркем әдебиет классиктерінің шығармалары арқылы
қазақ тіліне қосылып отырады. [3, 76 бет]
1. Жетісіп отырған ел емеспіз... Сорлының зары арлыға кездеспей деп жіберіп
еді... айтар арызымызға құлақ ассаңыздар екен... (321-бет)
2. Ханның қазанына түсіп кеткеннің сенің аузына көбігі де түспейді, сүйегі
де тимейді. Осыны ойлаған елдер тыныштығын шайқап Кенесары дүрбелеңіне
ермей қасарысып қалды. (324-бет)
3. – Біреудің даңқы атымен шығады, біреудің даңқы итімен! Атығай – Қарауыл
Сауытбектің аты сары ала итімен шықса, мен сары ала жорғасымен аты шыққан
қойлы Атығайдың бір жаман шалымын. (327-бет)
4. Олар енді ол бетінен қайтарыла алмасқа кеткен – бәрібір қайырылғаныңмен
патша да, жарылқамайды, елде жарылқамайды (330-бет)
5. Бұрын алыстан өштесіп, садақ оқтарын алыстан кезесіп жүретін күндес
мергендер өмір бойы бір көлден су ішпестей, бір дүниеде бірге жасаспайтын
болып айырылды. (331-бет)
6. Ол Кенесарыға қарсы болған елдердің туын өз қолына алғанда да ой түбінде
бір түйгені болатын. (335-бет)
7. Барлық күні-түні ойын – күлкі, мастықта, күндіз басы жастықта! -
дейтіні де бар. (336-бет)
8. Қызды көрсем қызыл өңешім қышып кетеді, қылғып жіберем де жүре берем!
дейтін осы қасқыр емес пе? (365-бет)
9. Бойыңа тараған деген ойыңа тараған емес, жібек толқындай ең нәзік жүйке
тамырларыңмен тарап, бүкіл бойыңды шымырлатады деген мағынаны берсе керек.
(369-бет)
10. Құдалықпен аяқталатын даулар да, даумен аяқталатын құдалықтар да көбіне
осы қымыз масы жайлауда туады. Достар айырылысып, қастар табысып жатады.
(427-бет)
11. Құлда емес, емес те емес, тәуелді де емес, тәуелсіз де емес, әйтеуір
бір бағынышты хәлде жасап келген аз ғана Сибан бұл жолы арқасы кеңіп,
еңсесі көтеріліп тарасты. (434-бет)
12. Би ағамыз айтқан соң амалымыз қайсы... Нар көтермес жүк болмайды дейтін
бе еді, көтересің де... (436-бет)
13. – Қазақ ұлым қамал бұзса – қалмақ ұлым садаға! Қалмақ ұлым қамал бұзса
– қазақ ұлым садаға! – деп арғы атамыз Қошқарбай батыр бірі қазақ, бірі
қалмақ, екі жігітті Шүршіттің қорғанына жібергені шын ғой. (438-бет)
14. Енесей сәлем беруге келген жас офицер Қази Уалиханов, жас та болса ерте
піскен жас офицер шай ішіп отырып Ұлпаннан көзін ала алмап еді. (443-бет)
15. Баласыз әйел – панасыз әйел. Қазақ дәстүрінше, шариғат бойынша баласыз
әйел өз үйінде өзі не деп саналмайды. (452-бет)
16. Жақсы еркек жаман әйелді адам қыла алмайды, жақсы әйел жаман еркекті
адам қылады дейтін бе еді? Сол дұрыс екен Шынаржан. (455-бет)
17. Өз үйінде күнсінгенің жұрт көзіне күлкі көрінсе кімге өкпелісің?..
Әттең, жауыз емес долысың. (463-бет)
18. Белгілі нақылдың Берген санап береді, алған еселеп қайтарады дейтін
жалғасы да бар еді, Ақжелең оны айтпай тоқтады. (475-бет)
19. – Екінші, Сибан ағайын, өрттің өзінен бұрын түтіні көзге түседі. Біз
сол түтінді көріп, қиналысып келіп отырмыз. (500-бет)
20. Ойға олақ, тілге оралмақ, мал баққан сөз бақпаған шаруамыз. (508-бет)
21. Әйел сыры сыбырласып айтуды тілейді. Сонда ғана жанға – жан, жүрекке –
жүрек тілдесетін сияқты. (509-бет)
22. Жона бергеннің жұқарар кезі, соза бергеннің үзілер кезі бар. Үлпан сол
кезеңіне бір – ақ күнде ұшырасып қалды. (523-бет)
23. Ел көшсе жайлау жетімсіреп қалады, құс кетсе көл жетімсірейді. Жайлау
қазір бос қалған, құстарда жылы жаққа ұшып кетуге әзірленіп жүр. (525-бет)
24. Қысқа қарай жылқы малын ықтасыны бар қора шұбарға жақын ұстамасаң –
байлық – бір жұттық, батыр – бір оқтық - кейде тақыр – таза жаяу да
қаласың. (318-бет)
25. Жата – жастана естірсің, құдыққа құлан құласа, құрбақа құлағына ойнар
дегендей бір жайымыз бар. (345-бет)
26. – Бекер-ақ болған екен. Көңіл сыйысса көлдің суы жететін еді ғой. (345-
бет)
27. Қазақ айласының құйрығы бір-ақ тұтам. (353-бет)
28. Ағаш мәуе бітсе бәсең – бәсең дегендей, Ұлпанның да жібектей созымды
болып барады, Енесей болдым деген ойыны да, кіріп шықпайды. (380-бет)
29. – Еркектің көркі ақылында, әйелдің ақылы көркінде демейтің бе едің?
(382-бет)
30. – Осымен екеуінің өкпелескендері де бітті. Әйел ашуланса жеңіледі,
еркелесе жеңеді емес пе, Енесей жеңілді де қалды. (424-бет)
31. Шала істеген іс жаман, шала піскен ас жаман, қызыңды ондайға үйретпе,
құдағи!-деді. (429-бет)
32. – Жоқ, Шынар қалқам, арық атқа жібек жабу жараспас болар. (458-бет)
33. Дау қуған ел жауығар, дау қумаған сауығар демеп пе еді! Мен соның
адамымын. (502-бет)
34. Ұлпанның өзін айналдырыңдар!- деп бара жатыр. Көп үйірген бір жығар
деген бар емес пе? (502-бет)
35. орыстар қыс жазығын жаз жимай, жарлы қайдан байысын!-дегені қайда? (432-
бет)
36. Балықтың үлкені қиянда деген сөз бар еді, еркектің еркегі Сибанда екен
ғой! (479-бет)
37. Бірі болмаса, бірі бар. Қатын ерден кетсе де елден кетпейді (471-бет)
ІІІ. Шығарма тіліндегі қаламгердің тілдік қолданысы
3.1. Қарапайым және тұрмыстық сөздер
Қарапайым фразеологизмдер әдеби тілдің нормасына сай келмейтін
мағынасы дөрекі, тұрақты тіркестер, бірақ бұл тұрақты тіркестер әдеби
тілдің нормасын бұзғанмен, көркем әдебиетте кейіпкердің образын ашу үшін,
сол кейіпкер тілінде ұшырасады деп ғалым Ә.Болғанбаев еңбегінде көрсетіп
кеткен.
Жазушы кейіпкердің ой - өрісін өскен ортасын әлеуметтік жағдайын,
мінез – құлқын көрсетеді. [1, 163]
Көңілге қатты тимейтін қарапайым сөздер
1. Мырзагелді жай кеткен жоқ, боқтап кетті. (354бет)
2. Жын ұрған бауырың қол астындағы елді күнде шауып дамыл беріп отыр ма! –
деді Есеней. (326бет)
Жын ұрған – ақылдан адасты; жынданды (т.с.332)
3.- Әй, сен, мен атайын деп жатқанда неге сөйлеп қалдың, оттап! – деді
Жанай Артықбайға түйіліп. (331бет)
Оттап – аузына келгенді сөйлеу (т.с.644)
4. Ендігім қай алжығандық? Жоқ, мен Есенейден басқа ешкім де бола алмаймын!
(360бет)
Алжыған – ет. 1. жасы жетіп әбден қартайғандықтан ақылдан, дұрыс
ойлау қабілетінен айырылу. (т.с.41)
5. Қара шұбар бетінің дал – далы шығыпты. Бет – аузын қан жуып кеткен.
(334бет)
Дал – дал – ет. Қатты ойланып қиналу, не істерін білмей сенделу.
6. Мен сенімен бірге жасасып келем, сауыс – сауыс сары дамбал кәрі сайқал!
(3692бет)
Сайқал – сын. 1. Жеңіл жүріске салынған, жәлеп, жүргіш. 2. ауыс.
Алдамшы, әзәзіл, жалған, сиқыр. (т.с.698)
7. Аңға шықса далақтап шауып, айқайлап, шулап аңды күндік жерден үркітіп
жібереді. (371бет)
Далақтап – ет. Берекесі кету, ашылып – шашылу, елбелектеу. (т.с.186)
8. – Түрікпенбісің, әй! Қаңғыбас, қайда жүрсің осынша сағындырып! – деп
Есеней қуанып қалды. (380бет)
Қаңғыбас – кезу, қыдырымпаз (т.с.474)
9. Мынау екі бейшара сол шұбырындының соңы болу керек. (395бет)
Бейшара – зат. Сорлы, бақисыз, байғұс, мүсәпір (т.с.123)
10. – Ойбай, қатын, той қыл, қазан ас! (357бет)
Қатын – 1. зайып, жар, жұбай. 2. Жалпы әйел атауы (т.с.495)
11. - Әй, сен нағыз жындының өзісің... Ұлпанды қарындасым дейсің де, оның
шешесін құдағи дейсің! (390бет)
Жынды – сын. Ақылдан адасқан есуас, жарым ес, делқұлы (т.с.332)
Адамның көңіліне тиіп, бір нәрсесін кеміту мағынасында
1. Байғұс марал қалжыраған соң көлге күмп беріп түсіп кетіпті. (358бет)
Байғұс – зат. Бишара, бақытсыз, мүсәпір, кәпір (т.с.98)
2. Салақ боларсың білем деп, арқасына бір – екі қағып қалып: енді бара бер
дейді. (380бет)
Салақ – сын. Шаруаға ыңғайы жоқ, қырсыз, ұқыпсыз ( т.с.101)
3. Жалғыз өскен емендей сорайып жалғыз қалды ғой сорлы! – деді Әсіреп.
(399бет)
Сорлы – сын. Кесел – қырсыққа тап болған бақытсыз, мүсәпір (т.с. 738)
4. Ана бір қалың қамыстарды, томарлы көлдерді сүзе ұшып жүретін албасты
қаралар бар ғой, солардың өзі арамы доңыздар. (424бет)
Албасты – зат. 1. Миф. Жын – перінің бірі. 2.ауыс. Жексұрын,
кейіпсіз, сиқысыз, оңбаған адам. (т.с.39)
5. Қазақтың кең даласында қала жылқысының да айуандық сезімі қайта оянып,
бойы сергіп кетіпті. (427бет)
Айуандық – зат. Зұлымдық, озбырлық, мейірімсіздік (т.с.27)
6. – Сандалма, әй, Сен де мені Ақнар дейтін боласың! (437бет)
Сандалма – зат. Босқа салпақтау, сенделу, тентіреу (т.с.707)
7. Ұлпан атып тұрып сойылды ұстай алып:
Жоғал, көргенсіз сотқар! – деді Ұлпан. (461бет)
Көргенсіз – тәрбие көрмеген, әдепсіз ( т.с.416)
8. Әттең, жауыз емес долысың. Ақымақ сотқарсың. Жауыз болсаң ендігі жазалап
қойған болар едім. (463бет)
Ақымақ – сана - сезімі кем, ақылсыз (т.с.35)
9. Иттің күшіктері бәрі сотқар. Тек келсін, шетінен сойып салып, аттарыңды
қайтарып берем! (513бет)
Ит – ауыс. Қолынан іс келмейтін надан топас адам (т.с.272)
10. Еменалының балалары есерсоқ, бейпіл ауыздай ғой, барлық бәле солардан –
ақ басталған шығар. (279бет)
Бейпіл – 1.Былапыт, тұрпайы сөйлейтін кісі (т.с.123)
11. Қасында бір – екі әумесер жігіттері бар, көшін жанамалап салт келе
жатқан Шондығұл. ( 426бет)
Әумесер – сын. Есерсоқ, есалаң, әулекі (т.с. 94)
Мағынасы дөрекі яғни, көңілге қатты тиетін сөздер
1. Ит – ай, не деген маңдайы жарылып туған ит еді! (343бет)
2. – Керей – уақпен кездессең, Сүйір батырдың тепкісін көресің! – дегенді
естіп пе едіңдер, қарақшы иттер? (352бет)
3. Бес байталдың құны бір сайқалда несі бар еді? Әй, ол жай сөз ғой
(354бет)
4. - Әкеңнің аузын ит ұрғыр – ай, не дедің, не дедің? – деп садағын оқтап
оңтайлана бастады. (335бет)
5. Көзіңді ұрайын, шошқа көз, Артықбайдың үйіне Есенейдің келіп жатқанын
неғып білмедің? (354бет)
6. Бұл кезде қаншық қасқырлар жалғыз жүрмеді, бөлтірігін ауыздандырып бірге
жүреді. (356бет)
7. Мен сенімен бірге жасасып келем, сауыс – сауыс сары дамбал кәрі сайқал!
(362бет)
8. Он ауыл Сибанның қайсысында болса да көтімалды болып жатып алған дау
иелері аз емес. (365бет)
9. Молданың қайта – қайта айта берген бәтбақыт дегені қазақша бетпақ
екенін білсе, Біжікен ендігі медресені де тастап кететін еді. (487бет)
Бетпақ – сын. Оңбаған, бетсіз, арсыз (т.с.129)
10. Ер мінезді, еркек пішінді жас пері атанып келе жатқан Құнияз төртеуі
келіп Ұлпанға болған мән – жайды айтты. (491бет)
11. Тірі Есенейде кеткен кегін енді өлі Есенейден алмақшы болғаны ғой,
қанішер иттің! (491бет)
Қанішер – қаніпезер, жауыз, қанқұйлы (т.с.475)
12. - Қап, құйрығын түріп жіберіп дүрелеп алу керек еді өзін! – деді аңшы
Мүсіреп, қайта қызына бастап. Құйрығын түріп! - дегенді тауып айттым деп
ойлап. (322бет)
13. Біреуі анаңды деп боқтаған адам ол да қоғам ішіндегі қуғынға тең.
Енеңді! деп біреу әйелінің шешесін боқтаса, оны қазақ елең де қылмайды.
(471бет)
14. Қожық, адам қанына талай шомылған хайуан. (493бет)
Хайуан – 1. Төрт аяқты мақлұқ, жануар. 2. ауыс. арадан безіп,
азғындаған қаскүнем, жауыз. (т.с.884)
Тұрмыстық сөздер негізінен ұлттық менталиттетті білдіретіндіктен, бұл
тұрақты тіркестерді қазақ халқының тұрмыс тіршілігінің айқын көрінісі деп
айтуға болады.
Күнделікті тұрмыста қолданылатын сөздер
1. Барлық түні ойын – күлкі, мастыққа, күндіз басы жастық та! -
дейтіндері бар. (336бет)
2. – Жоқ есікті аштырып тастап жүз қадам жердегі жуан теректі нысана қылып
садақ тартады екен төсек үстінде отырып. (340бет)
3. Күмістенген сары ала тегене алдында, оюлы ожау қолында қымызды қалай
сапырып отырғанын көрер ме едім бір... (344бет)
4. – Қара биесі жоқ үй – қымызды жоқ үй, сары биесіне – самауырға ұмтылады.
(346бет)
5. Ұлпан сары жез самауырды көтеріп дала шығып кетті. (346бет)
6. Жігіттер төрде отырған дәу қара шұбардың Есеней би екенін енді біліп,
майлы қасықпен төбеге ұрған мысықтай жым болды. (349бет)
7. – Ойбай қатын, той қыл, қазан ас! Біздің үйге он бес жылдан бері кірген
қасқыр осы. (357бет)
8. Ұлпан Есенейдің соңғы сөздеріне ырзашылық білдіруге ыңғайланып еді,
құман, леген көтерген, астау толы ет көтерген жігіттер үйге кіре берді.
(374бет)
9. Масқалдау, сары шашты, көк көзді әйел, басында шот – таяғы бар темір
көсеуді пешіне сұғып қалады да, бір тамақты суырып алады.
10. Төрде қатарлап жиналған жүк... оюлы ақ киізбен қапталған Сандықтар.
Мойны сырылған жез құман, жез леген... қалың көк жібек шымылдық...
(378бет)
11. Татар дастарқаны не деген молшылық еді, стакан, шәшке қоятын жерлері
ғана бос қалған. (381бет)
12. Ұлпанға таныс Тобыл базарынан өзі алған алтындатқан шай қасықтар,
шыныаяқтар, өрік – мүйіз, қант салатын сауыттар. (392бет)
13. Мүсіреп, атыңа міне салды да, шауып барып бір шелек су әкеле қойшы енді
әрі жұмсасайшы деді. (428бет)
14. Күміс жақтаулы үш жарма айнаның алдына келіп отырып, шешіне бастады.
(445бет)
15. Он жылға жақын егін салып, шөп шауып жартылау отаршыл болып алған Сибан
еліне үш шөп машинасы үш тырнауышпен бес соқа, он тырма сыйлық ала келіп
отырған жайларымыз да бар, - деді Тұрлыбек.
Киіз атауларына байланысты тұрмыстық сөздер
1. Кенжетай кереге басында көлденең асылған найзалардың бірін ала сала
аттарына қарай жүгіре жөнелді. (348бет)
2. Түйе артқан жүктің үстінен айқара жаба салған екі қолы текемет пен
шағын – шағын екі түкті кілемді жұлып тастап, әйелдер кілті аузында
тұрған екі сандыққа жабылды. (409бет)
Қос сөздер
Ғалым Исаев қос сөздерге мынадай анықтама берген. Екі түбірдің
қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөздер қос сөздер деп
аталады. Қос сөздер қайталама және қосарлама қос сөздер деп екіге бөлінеді.
Қайталама қос сөздер бір түбірдің қайталана айтылуынан жасалған қос сөздің
түрі. Екі түбірдің қосарланып келіп жасалуы қосарлама қос сөздер тобын
құрайды. Қосарлама қос сөздердің құрамындағы сөздердің мағыналары көбіне
бір – біріне синонимдес немесе антонимдес болып келеді.
Қос сөздердің құрамындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты болады.
Қос сөздер қайталама, қосарлану арқылы, жинақтау, болжалдау, мөлшерлеу
сияқты ұғымдарды береді.
[4, 39 бет]
Қосарлама қос сөздер
1. Күй әркімнің де әр мағынадағы арман - өкінішін еске салады екен.
(369бет)
2. Бай адам күні – түні, қысы – жазы малын ойлайды да, өзі де малға
ұқсап кетеді. (383бет)
3. Өз обалың өзіңе? Әуелі көрмей – білмей соқтығып па едің? (392бет)
4. Ай, сенің әкең мынау кеше емес, осы елге келіп – кетіп сақина –
жүзік соғып жүретін зергер шеркес – ау!... (338бет)
5. Бүгін шалдың ағайын – туысқандары бәрі сонда. (354бет)
6. Кенесарыны хан сайлауға бұл елдер көнбей қойды: шабылып жатыр, қыз –
келіншектері қорланып жатыр, көнбей жатыр. (324бет)
7. Үш жүздің болыс – билері бас қосып Кенесарыны хан сайласа, мүмкін,
қазақтың елдігін таныған патша үкіметі қысымын бәсеңдетер ме еді.
(328бет)
8. Аңғал аңшы күйіп – пісіп шошалақтады да қалды. (322бет)
Қайталама қос сөздер
1. Есенейдің таяқтай – таяқтай қара – шұбар саусақтарын ұзақ қысып
отырып, сүйіп алып босатты. (344бет)
2. Түн бойы едәуір қалыңдап қалған көбік қарды етектерімен сызып бұлтаң –
бұлтаң етіп жүріп келеді (352бет)
3. Қартая бастаған адамның балаша қуанғанына жас жеңгелері бір – бір
жымың, бір – бір қылмың етіпті де шығып кетті. (372бет)
4. Ұяла – ұяла, бетін шалысымен бүркемелеп сәлем етті. (389бет)
5. Қазақ мұндай жерді көргенде аунап – аунап алғысы келеді. (410бет)
6. Келіншектерге келіп тұз сұрайды, буh – буh - мойнын созып, қыңқылдап
сұрайды. (414бет)
7. Қыбыр – қыбыр, жыбыр – жыбыр сырласады да қайта ұшады. (423бет)
8. Мұзбел торы да мақұлдап, басын шұлғып – шұлғып қалды. (425бет)
9. Бір көзі жұмулы, түймедей – түймедей жас сорғалап тұр. (433бет)
Күшейтпелі қайталама қос сөздер
1. Бала кезінде еріндері қып – қызыл, саусақтары салалы, көзі отты болушы
еді. (343бет)
2. Үй жып – жылы, басқа біреудің үйі сияқты екен. (404бет)
3. Жарықтықтың көзі – ай, қап – қара... деді аңшы Мүсіреп. (359бет)
4. Сырлы иден, күн түсіп тұрған терезелер, тап – таза екі бөлме.
(377бет)
3.2. Антонимдер
Ғалым Ә.Болғанбаев антонимдерге мынадай анықтама берген. Антонимдер
дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын – сапасын, артық – кем қасиетін,
мөлшер – көлемін салыстырып, бір – біріне қарама – қарсы қоюдан шығады.
Антонимдер өзара алшақ қарама – қарсы ұғымды білдіретіндіктен,
бұлардың әр сөз табына қатысты нақ бірдей емес, ала – құла деген сөз. Бір
сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не
болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне –
көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктерден, зат есімдер, үстеулерден
азды – көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым
тапшы. [1, 117 бет]
Сын есімге тән антонимдер мынадай: а) түбір күйінде кездесетіндер:
1. Қазақ соғыстарында жаралану көп те, өлім аз болады. (325бет)
2. Биыл бай болсаң, ендігі жылы тақыр кедей болып қалуың да оп – оңай.
(376бет)
3. Кәрі дене қызынды да суынды., Жас дене суынды да қызынды.
(376бет)
4. Тірі Есенейде кеткен кегін енді өлі Есенейден алмақшы болғаны ғой,
қанішер иттің! (491бет)
5. Есенейдің Қожықта кеткен ұзыннан өші, қысқадан кегі жоқ еді ғой!
(492бет)
6. – Ұлпан жайындағы әңгіменің ұзын – ырғасы осы, дұрыс. Кейбір
жерлерінде артық – кемі де жоқ емес... (511бет)
7. Тек сен жібек болып туыпсың да, мен кендір болып туыппын. (414бет)
8. Отырғандардың шала естіп, шала түсінгендері болушы еді, енді түгел
түсінді. (526бет)
б) Туынды түбір күйінде кездесетіндер:
1. Бастан кешкен қайғысыз – қайғылы күндер де тізбектеліп өтіп жатыр.
(325бет)
2. Жүйелі сөз жүйесін табар, жүйесіз сөз иесін табар деген бар ғой.
(321бет)
3. Кінәратсыз сын, әділ сын өзіңді - өзіңе күлдіретін ақын сыны,
күлдіре отырып жылататын, жылата отырып күлдіретін сын. (461бет)
Зат есімге тән антонимдер
1. Балалар аттарынан түсе қалып, шашылған бауырсақ пен құртты таласып –
тармасып ауыздарына тығып жіберді. Бұл басы да, аяғы да жоқ бәйге
(505бет)
2. Обалы менің мойнымда еді, сауабы сол жеңгелердікі. (458бет)
3. Балалар бай, кедей деп алаламай көш бойында кетіп бара жатқан барлық
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғ.Мүсіреповтың Ұлпан романының тілінің стилдік ерекшелігі
Ғылыми жетекші:
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4
I. Шығарма тіліндегі фразеологизмдер.
1.1. Ауызекі сөйлеу тіліндегі
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Дөрекі-қарапайым
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-6
1.3. Соматикалық фразеологизмдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.4 Кітаби
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..7
ІІ. Шығарма тіліндегі мақал - мәтелдер қолданысы
2.1. Шығармадағы мақал -
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-1 0
2.2. Авторлық
афоризмдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .11-13
ІІІ. Шығарма тіліндегі қаламгердің тілдік қолданысы
3.1. Қарапайым – тұрмыстық және қос
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..14-16
3.2.Антоним,Омоним,Синонимдер ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .17-25
3.3. Кірме
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .25-27
3.4. Көнерген
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...27-33
3.5.Диалектизмдер ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .33-35
ІV. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдер
4.1.
Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 35- 37
4.2.
Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...37-3 8
4.3.
Кейіптеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..38-39
4.4
Метонимия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...39
4.5. Портрет
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..39-42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...44
Кіріспе
Лексикология – (гр.leksikos – сөз туралы, logos – ілім) сөздерінен
құралған тіл білімінің сөздік құрамын, тілдің лексикасын зерттейтін сала.
Сөздік құрамға байланысты лексикологияны қарастыратын тілдің негізгі
бірлігі ретінде көрінетін сөз мәселесі. Қазақ тілінің лексикологиясы қазақ
тілінің сөздік құрамын тексеретін ғылым. Лексикологияны жете түсіну үшін
оның нысаны болып табылатын сөздік құрам тұтас бір бүтін жүйе ретінде
қаралуға тиіс. Лексикология тілдегі сөз қорының мынадай жақтарын зерттейді:
сөзге қатысты мәселелер; лексикалық бірліктердің түрлері; сөз қорының
құрылысы; лексикалық бірліктің қызметі; сөз қорының дамуы мен толықтырылуы;
Лексикология сөздердің ірі топтарын да өрісті зерттейді деп ғалым
Болғанбаев көрсетіп кеткен болатын. [1, 3бет]
Жұмыстың мақсаты - Ғабит Мүсіреповтің Ұлпан романы тіліндегі
фразеологизмдердің стильдік қолданысын, авторлық афоризмдер мен мақал-
мәтелдерді, синоним, омоним, антонимдердің қолданылу ерекшелігін,
қарапайым сөздер мен диалектизмдердің қолданылу аясын, қос сөздердің
стильдік ерекшелігін тереңдеп анықтау. Анықтау барысында мәліметтерді
жинақтау, саралау, ғылыми негіздеу. Көркемдік тәсілдердің қолдану
ерекшелігін, ақын шеберлігінің сырын ашу.
Жұмыстың нысаны – Ғабит Мүсіреповтің Ұлпан романы
Жұмыстың міндеттері - аталған мақсаттарды жүзеге асыру барысында мысалдар
теріп, қолданылу ерекшеліктерін көрсету.
Курстық жұмыста қолданылатын әдістер:
- Баяндау;
- Теориялық тұжырымдарға сүйену;
Жұмыстың құрылымы – кіріспеден, IV тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Шығарма тіліндегі фразеологизмдер
Ой айқындылығы - әр сөздің орын-орынымен жұмсалу, құлаққа жағымды
естілуі мен көңілге әсерлігі. Ана тілінің байлығы мен әуезділігін анықтауда
фразеологизмдердің алатын орны ерекше.
Тіліміздегі фразеологизмдер халықтың өзімен бірге туып, бірге жасасып
келе жатқан көне дүниелер. Осындай ұзақ уақыт кемелінде фразеологизмдердің
ішкі мазмұны да сыртқы құрылысыда сан түрлі өзгерістерге ұшырап отырады.
Қалай десек те, өзге тілдік единицалар сияқты фразеологизмдерді де белгілі
қызметіне қарай қолдану орны бар. Мынау фразеологизмнің варианты деп
ауызекі тілде емін еркін сөйлеп, әдеби тілде көсіліп жаза беруге болмайды.
Фразеологизмдер тілдегі тиянақты тіркестерді тексеріп зерттейтін тіл
білімінің бір саласы. Тілдегі барлық фразеологизм тіл байлығының тұтас
жиынтығы. Фразеологизмге жатқызу үшін басты үш белгі болуы шарт:
1. даяр қалпында жұмсалуы;
2. мағына тұтастығы;
3. тіркес тиянақтылығы;
Бұл шығармадағы фразеологизмдерді фразеолог ғалым І.Кеңесбаевтың
фразеологиялық сөздігінен шығармадағы тұрақты тіркестердің мағыналары
ашылды.
Ғалым Гүлдархан Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік
қабаттарға бөлді:
4. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
5. Кітаби фразеологизмдер;
6. Бейтарап фразеологизмдер;
Қарапайым және қарапайым дөрекі фразеологизмдер; [1,184бет]
Ғабит Мүсіреповтің Ұлпан шығармасындағы қолданыс тапқан фразеологизмдер
бір жағынан тіл көркемдігінің құралы болса, екіншіден, ой көркемдігінің
сипаты. Қаламгер тілінің лексикалық байлығының бір қырын әр түрлі
фразеологизмдер танытады.
1.1. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер дегеніміз – күнделікті тұрмыс
тіршілігіміздегі, сөйлеу тілінің диалог формасында көркем әдебиетте еркін
қолданылатын тұрақты тіркестер. Мысалы, іші өртену, қаны қайнау, көзден
бұлбұл ұшу, жыны келу, айызын қандыру. [1,212 бет]
Шығармадағы ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
1. Қара нанға құл болып,
Ханына тіл тигізген (326 бет)
Тіл тигізген – балағаттады (ф.с. 294)
2. – Екі оттың арасында қалмадым ба! Ел не қылымын десе де өзі білсін.
(332бет)
Екі оттың арасында қалу – айнала қиындыққа ұшырады ( ф.с. 90)
3. Батыр адам белінен қадалған оқты өз қолымен жұлып алып лақтырып
жіберді де, ет қызумен шаба берді. (334бет)
Ет қызумен – алғашқы қарқын (ф.с. 37)
4.Сонда он жастағы бала Тілеміс міз бақпай сілейіп тұрып қалған.
(337 бет)
Міз бақпай – бүлк еткен жоқ, бәдірейді де қалды, шыдап бақты (ф.с.221)
5. Арғын Назы би Орынбор, Сібір губерналарының шекарасын салысқан,
Кенесеры қозғалысына қаны қас адам. (332 бет)
Қаны қас – қарсы, өштес, жау (ф.с. 176)
6. Ол жылдары қамшысынан қан сорғалаған дер кезі болса керек, қазір
арпалысқа таяп қалды. (339 бет)
Қамшысынан қан сорғалаған – қаныпезер, жауыз, зорлығы, билігі жүріп
тұрған ( ф.с.173)
7. Қарындары ашқан. Аздап қамшы жеген. (352бет)
Қамшы жеген – ұрылды, таяқ астына алынды, таяқ жеді, соққы көрді
(ф.с.173)
8. Мүсіреп енді абайласа Садақ осы араға жеткенше елу қадамдай жер
бауырлапты. (357бет)
Жер бауырлапты – жата қалып жылады, қатты қайғырды, уайымдады
(ф.с.111)
1.2. Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Әдеби тіл нормасына сай келмейтін мағынасы дөрекі фразеологизмдерді
қарапайып фразеологизмдер дейміз.
Алайда, бұл тұрақты тіркестер әдеби тіл нормасын бұзғанмен, тілімізде
әсіресе көркем әдебиетте кейіпкер тілінде кездеседі. Осы фразеологизмдер
арқылы кез – келген жазушы кейіпкердің бейнесін ашу үшін, соның ой -
өрісін, мінез – құлқын, әлеуметтік жағдайын өскен ортасын көрсету
мақсатында қолданылады. [1,184 бет]
Шығармадағы қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
1. Кәрі Каспий қара көк көзін ашты,
Терекке жылы жүзбен амандасты (375бет)
Жылы жүз – жайдарлы, мінезі жайлы (ф.с.123)
2. Екеуі алдарына кетіп бара жатқан Айтолқынды мазақтай бастады.
Абысынымыздың өркөкіректігі – ай! – деді Ұлпан.
Өр көкірек – асқақ ,бір бет, тәкаппар, намысы зор (ф.с.241)
3. – Көңілі жарым... жалғысырап жүрген адам ғой... жарайды дедім.
Көңіл жарым – қайғылы, жарым көңіл, мұңды жан (ф.с.154)
4. – Жер жастаңғыр балалары қандай сотқар еді!
- Ұлпан келіннің амандығын тілейік! Сазайын талай тартқызар
әлі! ...(434бет)
Жер жастаңғыр – қарғыс мағынасында (ф.с.112)
5. Дүние есігін ашып - өзі ашып келгендей, ұлы да мардымсып, пысылдап
ұйықтап жатыр. (454бет)
Дүние есігін ашып - өмірге келді, тіршілік әлеміне енді (ф.с. 85)
6. – Есеней – ау, - деді Ұлпан тұра беріп, - Есеней – ау, неше күннен
бері мен осы үйдің отымен кіріп, күлімен шығып, қара жұмысында жүрмін
ғой!
Отымен кіріп – бар үй бейнетін, түз бейнетін арқалады, барлық ауыр
салмақты өзі көтерді (ф.с.93)
1.3. Соматикалық атаулар негізінде жасалған фразеологизмдер
Соматизмдер дегеніміз – адамның дене мүшелерінің атауы. Мысалы; Жүрек –
жүрегі аузына тығылуы, жүрегін қолына ұстау, жүрегі тас төбесіне шығу,
жүрегі ұшу, жүрегі шайлығу, жүрегін қан жуу, жүрек жарты қуаныш.
Соматикалық атаулар кездесетін шығармадағы фразеологизмдер
1. Бір қос жылқының осы арада қыстап шығарына Есенейдің көзі жетті.
(346бет)
Көзі жетті – кәміл сенді, ақиқатына қанды (ф.с.145)
2. Көз қырыңды сала жүр, - деді Несібелі. (370бет)
Көз қырыңды сала жүр – көзінің ұшымен қарады, қарап қойды
(ф.с.143)
3. – Есеней, - деді Ұлпан. Бұрын сіз деп сөйлеуші еді, мұнысы бір
табан жақындағанын аңғартқандай шықты. (373бет)
Бір табан жақын – аз да болса жуығырақ (ф.с.76)
4. – Артеке, Ұлпанжан сіздің мал – жанға қарар қолыңыз қысқалығын
айтқаны бар еді. (374бет)
Қолы қысқа – кедей, жарлы, қалтасы жұқа (ф.с.191)
5. Шапқыншы көбейген сайын атақты ұзын құлағымыз да ұзара берді.
(478бет)
Ұзын құлақ - әркімнің айтқан лақап сөздері (ф.с.259)
6. Ұлпан табақты бас салды. Еркекше аузын толтыра жей бастады.
(411бет)
Бас салды – олай – былайға қаратпады, бұлтартпады, шап беріп ұстай
алды (ф.с.57)
7. Ие сол екен... күлімдеп, іші – бауырыңа кіріп бара жатқан көз
қарасы қандай әдемі еді! (386бет)
Іші – бауырыңа кірді – жылы сөзі, жақсы мінезімен баурап алды,
өзіне жақын тартты, жылы сөйлеп өзіне қаратты (ф.с.325)
8. Сол күйіктен осы күнге дейін қысы – жазы киіз үйде отырып келген
Еменалы қыстау салуға бел байлады. (426бет)
Бел байлады – бір нәрсені істеуге шындап кірісті, тәуекел етті
(ф.с.63)
9. Кешірек Байдалы, Күзембай, Мүсіреп, ер мінезді, еркек пішінді жас
пері атанып келе жатқан Құнияз төртеуі келіп Ұлпанға болған оқиғаның жайын
айтып еді, Ұлпан тіс жармай тыңдап алды. (494бет)
Тіс жармау – үн – түнсіз қалды, үндемеді, ләм – мим демеді
(ф.с.296)
10. Бай адамның айналасы осынша кедей, көзінен сорасы аққан осынша
сорлы бола ма екен?
Көзінен сорасы ағу – көзінен былшығы ағып, жасы төгіліп,
бейберекеті кетті (ф.с.145)
1.4. Кітаби фразеологизмдер
Ғалым Ә.Болғанбаев Кітаби фразеологизмдер – стилистикалық баяу
тудыратын, әртүрлі эмоционалды – экспрессивті реңк тән деп көрсетіп кетті.
Кітаби фразеологизмдер – сөйлеу тіліне салыстырмалы салтанаттылық
реңк беріп көбіне әдеби тілде көрсетіледі. Мысалы; тағдыр дауылы, жаралы
жүрек, от шашу.(1, 213 бет(
Шығармадағы кітаби фразеологизмдер
1. Бағың ашылар, қарағым. Теңіңе кездесерсің әлі жылама... (325бет)
Бағың ашылар – маңдайы ашылды, ырысы тасыды (ф.с.51)
2. Ұлпанның өз аулы да шыр бітпеген кедей – болатын. (389бет)
Шыр бітпеген кедей – жүдеді, арықтады (ф.с.317)
3. Еменалының түн ішінде келіп Мүсірептің үйіне бүлк салғаны осының
салдары еді. (462бет)
Бүлік салған – жанжал шығарып, лаң салды, шырық бұзды, жанжал туды,
ұрыс – керіске айналды (ф.с.74)
4. – Мен бұл әйелді алты дуанға атағы жайылған ханыша бар еді ғой,
сондай өркөкірек, ойына келгеннің бәрі де бойыма жараса береді деп
ойлайтын ала құйын тұрғысында көретін шығармын деп қауіптеніп келіп
едім. (465бет)
Ала құйын – 1. Ұйытқып соққан боран
2. Жеңілтек мінезді, ұшып қонған адам туралы айтылады (ф.с.21)
Қорыта келгенде айтарымыз,ғалым Жанар
Қоңыратбаева еңбегінде фразеологизмдердің көркем әдеби тілде
қолданудың стилистика тұрғысынан үлкен мәні бар.
Фразеологизм варианттарының әдеби тілдегі семантикалық жақтарының
түрлі сатыдағы өзгерістерімен орны және қызметі әр ақын, жазушының өзіндік
қол таңбасымен шеберлігі арқылы анықталады. Шеберліктің түп – төркіні
әлеуметтік ортадағы болып жатқан өзгерістерге, жаңалықтарға аса сезімтал
көңілмен қарап, баға беруде – тіл нормасына қатысты сөзжасам процесі арқылы
үлес қосатын суреткерлер еңбегі ұшан теңіз.
ІІ. Шығарма тіліндегі мақал – мәтелдер қолданысы
Қазақ тілінің байлығын, көркемдігін ашып көрсететін тілдегі сөздер
тобының бірі мақал – мәтелдер. Мақал – мәтелдер әрбір халықтың көне де
байырғы рухани қазынасы. Ол өз бастауын адам баласының тым ертедегі сапалы
қоғам тұрағын балаң кезінен ашып, ғасырлар бойы, толассыз торығып келе
жатқан жанды құбылыс, халық даналығының қорланып жиналған қоры.
Шығармадағы мақал – мәтелдер өмірдің түрлі құбылысынан өр шертіп,
шығарма тілін көркемдеп, айшықтап түседі.
Ғалым Ә.Қайдар Мақал – мәтелдер – халықтың атамзаманғы өткен өмір
тіршілігі мен бүгінгі болмысын болашағымен жалғастыратын алтын арқау,
олар – рухани, мәдени салт – дәстүрді жалғастырудың, адамдар санасында,
қоғам жадында, тілінде, діліне сақталуының бірден – бір кепілі деп атап
кеткен. Бұл қазына – байлықтан айрылған этникалық қауым - өзінің өткен
өмірінен айрылды деген сөз, ондай қауымның болашағы да жоқ. (2, 7 бет(
2.1. Шығармадағы мақал – мәтелдер
1. Солай болып шықса айып өзімде. Жүйелі сөз жүйесін табар, Жүйесіз
сөз иесін табар деген бар ғой. (321бет)
Жүйелі сөз жүйесін табар, Жүйесіз сөз иесін табады логикалық
негізге сүйеніп айтылған сөз әрқашанда ойға оралымды, ақылға қонымды болса,
бейберекет жүрдім – бардым айтылған сөз нысанаға доп тимей, айдалаға
кетеді, не сөз айтқан адамның өзін жазалайды, әшкерелейді (4, 333 бет(
2. Сұңғыла қыз бұларға бір ұяларлық ұпай салып кетті емес пе! Ие,
малым - жаным садағасы, жаным – арым садағасы дейтін елдің нақылын еске
алсаң, лайықты жұмыс болмапты. (323бет)
Малым - жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы ауыс. Қазақ
қауымына тән ұлттық мораль: адам өз бойындағы ең асыл, абзал қасиеттері мен
құндылықтарына ар – намысын жатқызу. Сондықтан да, ол (қазақ) жаны үшін
жинап терген мал – мүлкін аямайтынын білдірсе, ар – намысы үшін сол жанын
да құрбан етуге дайын екендігін аңғартып тұр. өйткені, ер азамат үшін бұл
дүниеде ар – намысын берік сақтаудан артық баға жоқ деген тұжырымға барып
саяды. (2, 371 бет(
3. Мені мазақтап қой күнде бір күліп аласыңдар? Күлсең кәріге күл
деген осы да. (357бет)
Күлсең кәріге күл ауыс. Қартаймайтын адам жоқ. Ал, қартайған адамның
бойынан сан алуан кемістік, кемшілік табуға болады. Ол кемшіліктер ертең –
ақ мансұқ етіп күлген жастың өз басына да келеді. Мақал міндетті түрде
басыңа келетін, қашып құтыла алмайтын нәрсеге күлгенің айып емес дегенді
аңғартады. (2, 371 бет(
4. – Келіннің аяғынан, қойшының таяғынан деп тағы бірдемесін ескертіп
қалды. (387бет)
Келіннің – аяғынан қойшының – таяғынан; ауыс. қазақ салтында: жаңа
түскен келін үлкен шаңырақтың босағасын оң аяғымен аттап кірген кезден
бастап, үлкен – кішіні сыйлап, өнегелілік, көргенділік танытып, сол үйдің
береке – бірлігінің ұйытқысы болуға тиіс. Ырымшыл халық жақсылықты да,
жамандықты да, келіннің сол аттаған аяғынан деп түсінген. Ал, қойдың
күйлі, ит – құстан, қысқы суық пен бораннан қырылып қалмай, аман болуы –
қойшының өзі ісіне деген зор ықыласы мен ұстаған ақ таяғының қасиетінен
(2, 352 бет(
5. Біреудің қаңсысы біреуге таңсық деген – ау,- деді Шынар. (413бет)
Біреудің қаңсысы – біреуге таңсық ауыс. біреуге керексіз, қанетсіз,
жарамсыз болып, қоқтыққа айналып тасталған (қаңсыққа айналған) зат, екінші
біреуге өте зәру, қымбатты (таңсық) зат болып көрінуі мүмкін; бұл әр
нәрсенің өмірдегі шынайы бағасы, қымбат – арзандығы оның кімге және
қаншалық қажеттігіне, барлығы мен жоқтығына байланысты демекші. (2,325
бет(
6. Әсіресе, жесір қалған әйел аға өлсе – іні мұрасы, іні өлсе – аға
мұрасы. Мұны әлі орыс заңы да өзгерте алған жоқ. (425бет)
Аға өлсе – іні мұра, іні өлсе – аға мұра мақалда қазақ даласында
кейінге кезге дейін сақталып келген әмеңгерлік салты бойынша; туыстас
(ағалы – інілі т.б. жақын) адамның өлгенде артында қалған әйелі мен бала –
шағасының елден кетіп, қаңғырмауы үшін бәленшенің жесірі мен жетімі
дегізіп, көрінгенге көз түрткі қылмау үшін, тіпті ата – баба, ру - тайпа
намысын сақтаудың бір түрі ретінде ағадан қалған жеңгені қайнысы, ініден
қалған келінді – қайнағасы әмеңгерлікке алу дәстүрі сөз болып тұр, егер
жесір өз келісімін бермесе, күйеуінің мал – мүлкіне мұрагер, бала –
шағасына қамқоршы болып, сол елде тұра беруге болатындығы да белгілі.
Ерден кетсе де, елден кетпек жоқ деген мақал содан қалған. ( Шәлкенов.
Қазақ жанұясы Зерде, 1993, 23-25) [2,166 бет]
7. Бұл елдердің риясыз көрсеткен қошамет – құрметтері – жақыныңды
жаттай сыйла, жат көңілінен түңілсін! - дейтін шеңберге ғана сыйғандай
еді. (478бет)
Жақыныңды жаттай сыйла, жат көңілінен түңілсін ( ауыс. жақыныңды да,
жатты да сыйлап өткен қазаққа дәл осылай өсиет айтудың мәнісі – жақын деп
сыйлаумен жат, бөтен – бөгде деп сыйлаудың арасындағы парықта:
жақынының өзін өліп - өшіп, асты – үстіне түсіп сыйлап отырған адамды
көрген жат кісінің оған деген құрметі артып, таңғалуы заңды. Мақалдың
түйіні - өзіңді, өзіңе жақын адамдарды сыйлай біл, соны көріп басқалар да
сені сыйлайды; ол өз ағаңды ағалай білмесең, ел ағасын жағалай алмайсың
[2, 307 бет]
8. Сибан сен ойланып сөйле! Байсыз қатын – баусыз оймақ. (500бет)
Байсыз қатын – баусыз оймақ байсыз қатынның баусыз оймаққа
ұқсатылуы, теңелуі: ол, қолға тұрмайтын оймақ сияқты, үйге тұрмайтын,
көңілі ауған жаққа кете беретін, жеңіл мінез, жүргіштік әдетіне байланысты
айтылып тұр. [2,230 бет(
9. Қара пәле орнаған Қожықтың жазғы жайлау, қысқы қыстауларын
бүлінгеннен бүлдіргі алма деген әз Тәукенің жосық – жорығысы бойынша
қысқы – жазғы үйлерін бар мүлкімен түгел өртетіп жіберді. (496бет)
Бүлінгеннен бүлдіргі алма себебі: онсызда өзінен - өзі бүлініп, өз
ішінен бұзылып жатқан, ауызбірлігі, татулығы, ынтымағы жоқ елден болар –
болмас зат алудың өзін халық бүлігі жұғады, пәле – жаласына қаласың деп
ырымдайды; ондай елден (топтан, адамнан) алыс жүрген абзал деп кеңес
береді. [2, 259 бет]
10. Байдың малы қымбат, кедейдің жаны қымбат. Тойып алыңдар...
(398бет)
Байдың малы қымбат, кедейдің жаны қымбат ауыс. байып, байлықтың
дәмін татып, қызығын бай үшін малының амандығы, сол малды бағып, боранға
шалдыққан, не ұры – қарының тонауына түсіп, барымтаға ұшырап, қауіп –
қатерге душар болған малшы, қойшы – қолаң жанының амандығын артық санама,
ал олардың өздері болса, байдың малы емес, өз жанының аман қалғанын көбірек
күйттеген. Мақалдың мәні - әркім өз мүддесін күйттеуге бейім. [2, 223
бет]
11. – Бүлдіршін көзін сүзбесе, буыршын бұйдасын үзбейді! - деуші ме
еді, - Болды, болды. (408бет)
Бүлдіршін көзін сүзбесе, буыршын бұйдасын үзбейді 1. Әлі
боталамаған 2-3жасар ұрғашы түйе – бүлдіршін өзі қатар еркек түйе буыршынды
көргенде табиғи (жыныстық) сезімін білдірмесе, жас бура оған талпынып,
бұйдасын үзіп, мазасызданбаған болар еді; 2.ауыс. адамға қатысты егер жас
қыз – келіншектер өздері қатар жігіт – желеңге көз сүзе қарап,
дәмелендіріп, жақындасуға қарсы емес екендігін білдіріп, белгі беріп,
ұшсындырып тұрса жігіттің жігіттік жасап, оған талпынуын айыптауға
болмайды.
Өйткені бұл табиғи құбылыс; осыған орай ұлттың салт - әдеті бұзылған
жағдайда, еркек жағын ғана айыптап қоймай, қыздың да ол іске қатысы бар
екенін білу керек деген сөз. [2, 259 бет]
12. Өлі арыстаннан тірі тышқан қорықпайды дегендей Қожық енді сенен
ығыспайды. (491бет)
Өлі арыстаннан тірі тышқан қорықпайды 1.тірісінде ақ патшасы
атанған арыстаннан тірі тышқанның артық болатыны - өмір заңдылығына
байланысты: өлген арыстанда бұрынғы әрекеттің (күш, айбар, тағылық т.б.)
бірі де жоқ, ал тірі тышқанның өзіндік тіршілігі бар... 2.ауыс. кезінде
дәурендеген, заманында билік, өктемдік жасап дүрілдеген, біреуге қорған
болған, біреуге тісін батырған лауазым иесі марқұм болып тынғанда,
тірісінде көзге ілмейтін біреулердің тірі жүргендігі арқылы танылып бас
көтеріп, марқұмнан өзін артық санайтыны бар. [2, 454 бет]
Қорытындылай келе, ғалым Ә.Қайдар мақал – мәтелдер дана бабаларымыздан
қалған аталар сөзі деп атап кетті. Демек, бұл – ұлт даналығын араға талай
ғасырлар салып, бүгінгі ұрпаққа нақыш – бояуын солғындатпай, мән –
мағынасын бәсеңдетпей, көркемдігі мен бейнелілігін жоғалтпай, тұтас
жеткізіп, отырған ана тіліміздің құдіретті күші. Бұл – даналықтың бір
бұлағы деген сөз.
Қалай болғанда да, халық даналығының қай түрі болмасын, сөз құдіреті
арқылы паш етіліп, халық арасына тарап, ел жадына сақталып бізге жетіп
отыр.
Халық даналығының негізгі ұйытқысы мақал – мәтелдер болып табылады.
2.2. Шығарма тіліндегі авторлық афоризмдер
Афоризмдерді мақал – мәтелдерден айыру қиын. Өйткені көптеген
афоризмдер мақал – мәтелдердің қатарына қосылып, халық аузында айтылып
кетеді. Шынында, афоризм дегеніміз де халық мақалы.
Филология ғылымдарының кандидаты, доцент С. Қанапина еңбегінде
афоризм – мақал мен мәтелдерге қарағанда, белгілі бір автордың атынан
айтылады. Сонымен қатар, афоризм көбіне, жазба әдебиет тұсында пайда
болатын категория.
Қанатты сөздердің қайнар көзі – халық тілі – мақалдар мен мәтелдер,
тұрақты сөз тіркестері, әдеби тіл – жазушылардың, оқымыстылардың тарихта
өткен атақты қайраткерлердің өткір нақылдары, сөз байламдары [3,33]
Афоризм әрқашан оқиғаны, затты яғни өмірде болатын істің мазмұнын
терең, өткір етіп береді. Сонымен қатар, афоризм қашанда оқиғаны тура
мағынада бейнелеп отырады.
Афоризм өзінің пайда болу жағынан, көбіне, жазба әдебиетке тәуелді
болады. Сонда кейбір афоризмдер қазақтың көркем әдебиетінің көрнекті ақын –
жазушылары атынан шығып солардың қолтумасы болып саналатын болса, енді
біреулері дүниежүзілік көркем әдебиет классиктерінің шығармалары арқылы
қазақ тіліне қосылып отырады. [3, 76 бет]
1. Жетісіп отырған ел емеспіз... Сорлының зары арлыға кездеспей деп жіберіп
еді... айтар арызымызға құлақ ассаңыздар екен... (321-бет)
2. Ханның қазанына түсіп кеткеннің сенің аузына көбігі де түспейді, сүйегі
де тимейді. Осыны ойлаған елдер тыныштығын шайқап Кенесары дүрбелеңіне
ермей қасарысып қалды. (324-бет)
3. – Біреудің даңқы атымен шығады, біреудің даңқы итімен! Атығай – Қарауыл
Сауытбектің аты сары ала итімен шықса, мен сары ала жорғасымен аты шыққан
қойлы Атығайдың бір жаман шалымын. (327-бет)
4. Олар енді ол бетінен қайтарыла алмасқа кеткен – бәрібір қайырылғаныңмен
патша да, жарылқамайды, елде жарылқамайды (330-бет)
5. Бұрын алыстан өштесіп, садақ оқтарын алыстан кезесіп жүретін күндес
мергендер өмір бойы бір көлден су ішпестей, бір дүниеде бірге жасаспайтын
болып айырылды. (331-бет)
6. Ол Кенесарыға қарсы болған елдердің туын өз қолына алғанда да ой түбінде
бір түйгені болатын. (335-бет)
7. Барлық күні-түні ойын – күлкі, мастықта, күндіз басы жастықта! -
дейтіні де бар. (336-бет)
8. Қызды көрсем қызыл өңешім қышып кетеді, қылғып жіберем де жүре берем!
дейтін осы қасқыр емес пе? (365-бет)
9. Бойыңа тараған деген ойыңа тараған емес, жібек толқындай ең нәзік жүйке
тамырларыңмен тарап, бүкіл бойыңды шымырлатады деген мағынаны берсе керек.
(369-бет)
10. Құдалықпен аяқталатын даулар да, даумен аяқталатын құдалықтар да көбіне
осы қымыз масы жайлауда туады. Достар айырылысып, қастар табысып жатады.
(427-бет)
11. Құлда емес, емес те емес, тәуелді де емес, тәуелсіз де емес, әйтеуір
бір бағынышты хәлде жасап келген аз ғана Сибан бұл жолы арқасы кеңіп,
еңсесі көтеріліп тарасты. (434-бет)
12. Би ағамыз айтқан соң амалымыз қайсы... Нар көтермес жүк болмайды дейтін
бе еді, көтересің де... (436-бет)
13. – Қазақ ұлым қамал бұзса – қалмақ ұлым садаға! Қалмақ ұлым қамал бұзса
– қазақ ұлым садаға! – деп арғы атамыз Қошқарбай батыр бірі қазақ, бірі
қалмақ, екі жігітті Шүршіттің қорғанына жібергені шын ғой. (438-бет)
14. Енесей сәлем беруге келген жас офицер Қази Уалиханов, жас та болса ерте
піскен жас офицер шай ішіп отырып Ұлпаннан көзін ала алмап еді. (443-бет)
15. Баласыз әйел – панасыз әйел. Қазақ дәстүрінше, шариғат бойынша баласыз
әйел өз үйінде өзі не деп саналмайды. (452-бет)
16. Жақсы еркек жаман әйелді адам қыла алмайды, жақсы әйел жаман еркекті
адам қылады дейтін бе еді? Сол дұрыс екен Шынаржан. (455-бет)
17. Өз үйінде күнсінгенің жұрт көзіне күлкі көрінсе кімге өкпелісің?..
Әттең, жауыз емес долысың. (463-бет)
18. Белгілі нақылдың Берген санап береді, алған еселеп қайтарады дейтін
жалғасы да бар еді, Ақжелең оны айтпай тоқтады. (475-бет)
19. – Екінші, Сибан ағайын, өрттің өзінен бұрын түтіні көзге түседі. Біз
сол түтінді көріп, қиналысып келіп отырмыз. (500-бет)
20. Ойға олақ, тілге оралмақ, мал баққан сөз бақпаған шаруамыз. (508-бет)
21. Әйел сыры сыбырласып айтуды тілейді. Сонда ғана жанға – жан, жүрекке –
жүрек тілдесетін сияқты. (509-бет)
22. Жона бергеннің жұқарар кезі, соза бергеннің үзілер кезі бар. Үлпан сол
кезеңіне бір – ақ күнде ұшырасып қалды. (523-бет)
23. Ел көшсе жайлау жетімсіреп қалады, құс кетсе көл жетімсірейді. Жайлау
қазір бос қалған, құстарда жылы жаққа ұшып кетуге әзірленіп жүр. (525-бет)
24. Қысқа қарай жылқы малын ықтасыны бар қора шұбарға жақын ұстамасаң –
байлық – бір жұттық, батыр – бір оқтық - кейде тақыр – таза жаяу да
қаласың. (318-бет)
25. Жата – жастана естірсің, құдыққа құлан құласа, құрбақа құлағына ойнар
дегендей бір жайымыз бар. (345-бет)
26. – Бекер-ақ болған екен. Көңіл сыйысса көлдің суы жететін еді ғой. (345-
бет)
27. Қазақ айласының құйрығы бір-ақ тұтам. (353-бет)
28. Ағаш мәуе бітсе бәсең – бәсең дегендей, Ұлпанның да жібектей созымды
болып барады, Енесей болдым деген ойыны да, кіріп шықпайды. (380-бет)
29. – Еркектің көркі ақылында, әйелдің ақылы көркінде демейтің бе едің?
(382-бет)
30. – Осымен екеуінің өкпелескендері де бітті. Әйел ашуланса жеңіледі,
еркелесе жеңеді емес пе, Енесей жеңілді де қалды. (424-бет)
31. Шала істеген іс жаман, шала піскен ас жаман, қызыңды ондайға үйретпе,
құдағи!-деді. (429-бет)
32. – Жоқ, Шынар қалқам, арық атқа жібек жабу жараспас болар. (458-бет)
33. Дау қуған ел жауығар, дау қумаған сауығар демеп пе еді! Мен соның
адамымын. (502-бет)
34. Ұлпанның өзін айналдырыңдар!- деп бара жатыр. Көп үйірген бір жығар
деген бар емес пе? (502-бет)
35. орыстар қыс жазығын жаз жимай, жарлы қайдан байысын!-дегені қайда? (432-
бет)
36. Балықтың үлкені қиянда деген сөз бар еді, еркектің еркегі Сибанда екен
ғой! (479-бет)
37. Бірі болмаса, бірі бар. Қатын ерден кетсе де елден кетпейді (471-бет)
ІІІ. Шығарма тіліндегі қаламгердің тілдік қолданысы
3.1. Қарапайым және тұрмыстық сөздер
Қарапайым фразеологизмдер әдеби тілдің нормасына сай келмейтін
мағынасы дөрекі, тұрақты тіркестер, бірақ бұл тұрақты тіркестер әдеби
тілдің нормасын бұзғанмен, көркем әдебиетте кейіпкердің образын ашу үшін,
сол кейіпкер тілінде ұшырасады деп ғалым Ә.Болғанбаев еңбегінде көрсетіп
кеткен.
Жазушы кейіпкердің ой - өрісін өскен ортасын әлеуметтік жағдайын,
мінез – құлқын көрсетеді. [1, 163]
Көңілге қатты тимейтін қарапайым сөздер
1. Мырзагелді жай кеткен жоқ, боқтап кетті. (354бет)
2. Жын ұрған бауырың қол астындағы елді күнде шауып дамыл беріп отыр ма! –
деді Есеней. (326бет)
Жын ұрған – ақылдан адасты; жынданды (т.с.332)
3.- Әй, сен, мен атайын деп жатқанда неге сөйлеп қалдың, оттап! – деді
Жанай Артықбайға түйіліп. (331бет)
Оттап – аузына келгенді сөйлеу (т.с.644)
4. Ендігім қай алжығандық? Жоқ, мен Есенейден басқа ешкім де бола алмаймын!
(360бет)
Алжыған – ет. 1. жасы жетіп әбден қартайғандықтан ақылдан, дұрыс
ойлау қабілетінен айырылу. (т.с.41)
5. Қара шұбар бетінің дал – далы шығыпты. Бет – аузын қан жуып кеткен.
(334бет)
Дал – дал – ет. Қатты ойланып қиналу, не істерін білмей сенделу.
6. Мен сенімен бірге жасасып келем, сауыс – сауыс сары дамбал кәрі сайқал!
(3692бет)
Сайқал – сын. 1. Жеңіл жүріске салынған, жәлеп, жүргіш. 2. ауыс.
Алдамшы, әзәзіл, жалған, сиқыр. (т.с.698)
7. Аңға шықса далақтап шауып, айқайлап, шулап аңды күндік жерден үркітіп
жібереді. (371бет)
Далақтап – ет. Берекесі кету, ашылып – шашылу, елбелектеу. (т.с.186)
8. – Түрікпенбісің, әй! Қаңғыбас, қайда жүрсің осынша сағындырып! – деп
Есеней қуанып қалды. (380бет)
Қаңғыбас – кезу, қыдырымпаз (т.с.474)
9. Мынау екі бейшара сол шұбырындының соңы болу керек. (395бет)
Бейшара – зат. Сорлы, бақисыз, байғұс, мүсәпір (т.с.123)
10. – Ойбай, қатын, той қыл, қазан ас! (357бет)
Қатын – 1. зайып, жар, жұбай. 2. Жалпы әйел атауы (т.с.495)
11. - Әй, сен нағыз жындының өзісің... Ұлпанды қарындасым дейсің де, оның
шешесін құдағи дейсің! (390бет)
Жынды – сын. Ақылдан адасқан есуас, жарым ес, делқұлы (т.с.332)
Адамның көңіліне тиіп, бір нәрсесін кеміту мағынасында
1. Байғұс марал қалжыраған соң көлге күмп беріп түсіп кетіпті. (358бет)
Байғұс – зат. Бишара, бақытсыз, мүсәпір, кәпір (т.с.98)
2. Салақ боларсың білем деп, арқасына бір – екі қағып қалып: енді бара бер
дейді. (380бет)
Салақ – сын. Шаруаға ыңғайы жоқ, қырсыз, ұқыпсыз ( т.с.101)
3. Жалғыз өскен емендей сорайып жалғыз қалды ғой сорлы! – деді Әсіреп.
(399бет)
Сорлы – сын. Кесел – қырсыққа тап болған бақытсыз, мүсәпір (т.с. 738)
4. Ана бір қалың қамыстарды, томарлы көлдерді сүзе ұшып жүретін албасты
қаралар бар ғой, солардың өзі арамы доңыздар. (424бет)
Албасты – зат. 1. Миф. Жын – перінің бірі. 2.ауыс. Жексұрын,
кейіпсіз, сиқысыз, оңбаған адам. (т.с.39)
5. Қазақтың кең даласында қала жылқысының да айуандық сезімі қайта оянып,
бойы сергіп кетіпті. (427бет)
Айуандық – зат. Зұлымдық, озбырлық, мейірімсіздік (т.с.27)
6. – Сандалма, әй, Сен де мені Ақнар дейтін боласың! (437бет)
Сандалма – зат. Босқа салпақтау, сенделу, тентіреу (т.с.707)
7. Ұлпан атып тұрып сойылды ұстай алып:
Жоғал, көргенсіз сотқар! – деді Ұлпан. (461бет)
Көргенсіз – тәрбие көрмеген, әдепсіз ( т.с.416)
8. Әттең, жауыз емес долысың. Ақымақ сотқарсың. Жауыз болсаң ендігі жазалап
қойған болар едім. (463бет)
Ақымақ – сана - сезімі кем, ақылсыз (т.с.35)
9. Иттің күшіктері бәрі сотқар. Тек келсін, шетінен сойып салып, аттарыңды
қайтарып берем! (513бет)
Ит – ауыс. Қолынан іс келмейтін надан топас адам (т.с.272)
10. Еменалының балалары есерсоқ, бейпіл ауыздай ғой, барлық бәле солардан –
ақ басталған шығар. (279бет)
Бейпіл – 1.Былапыт, тұрпайы сөйлейтін кісі (т.с.123)
11. Қасында бір – екі әумесер жігіттері бар, көшін жанамалап салт келе
жатқан Шондығұл. ( 426бет)
Әумесер – сын. Есерсоқ, есалаң, әулекі (т.с. 94)
Мағынасы дөрекі яғни, көңілге қатты тиетін сөздер
1. Ит – ай, не деген маңдайы жарылып туған ит еді! (343бет)
2. – Керей – уақпен кездессең, Сүйір батырдың тепкісін көресің! – дегенді
естіп пе едіңдер, қарақшы иттер? (352бет)
3. Бес байталдың құны бір сайқалда несі бар еді? Әй, ол жай сөз ғой
(354бет)
4. - Әкеңнің аузын ит ұрғыр – ай, не дедің, не дедің? – деп садағын оқтап
оңтайлана бастады. (335бет)
5. Көзіңді ұрайын, шошқа көз, Артықбайдың үйіне Есенейдің келіп жатқанын
неғып білмедің? (354бет)
6. Бұл кезде қаншық қасқырлар жалғыз жүрмеді, бөлтірігін ауыздандырып бірге
жүреді. (356бет)
7. Мен сенімен бірге жасасып келем, сауыс – сауыс сары дамбал кәрі сайқал!
(362бет)
8. Он ауыл Сибанның қайсысында болса да көтімалды болып жатып алған дау
иелері аз емес. (365бет)
9. Молданың қайта – қайта айта берген бәтбақыт дегені қазақша бетпақ
екенін білсе, Біжікен ендігі медресені де тастап кететін еді. (487бет)
Бетпақ – сын. Оңбаған, бетсіз, арсыз (т.с.129)
10. Ер мінезді, еркек пішінді жас пері атанып келе жатқан Құнияз төртеуі
келіп Ұлпанға болған мән – жайды айтты. (491бет)
11. Тірі Есенейде кеткен кегін енді өлі Есенейден алмақшы болғаны ғой,
қанішер иттің! (491бет)
Қанішер – қаніпезер, жауыз, қанқұйлы (т.с.475)
12. - Қап, құйрығын түріп жіберіп дүрелеп алу керек еді өзін! – деді аңшы
Мүсіреп, қайта қызына бастап. Құйрығын түріп! - дегенді тауып айттым деп
ойлап. (322бет)
13. Біреуі анаңды деп боқтаған адам ол да қоғам ішіндегі қуғынға тең.
Енеңді! деп біреу әйелінің шешесін боқтаса, оны қазақ елең де қылмайды.
(471бет)
14. Қожық, адам қанына талай шомылған хайуан. (493бет)
Хайуан – 1. Төрт аяқты мақлұқ, жануар. 2. ауыс. арадан безіп,
азғындаған қаскүнем, жауыз. (т.с.884)
Тұрмыстық сөздер негізінен ұлттық менталиттетті білдіретіндіктен, бұл
тұрақты тіркестерді қазақ халқының тұрмыс тіршілігінің айқын көрінісі деп
айтуға болады.
Күнделікті тұрмыста қолданылатын сөздер
1. Барлық түні ойын – күлкі, мастыққа, күндіз басы жастық та! -
дейтіндері бар. (336бет)
2. – Жоқ есікті аштырып тастап жүз қадам жердегі жуан теректі нысана қылып
садақ тартады екен төсек үстінде отырып. (340бет)
3. Күмістенген сары ала тегене алдында, оюлы ожау қолында қымызды қалай
сапырып отырғанын көрер ме едім бір... (344бет)
4. – Қара биесі жоқ үй – қымызды жоқ үй, сары биесіне – самауырға ұмтылады.
(346бет)
5. Ұлпан сары жез самауырды көтеріп дала шығып кетті. (346бет)
6. Жігіттер төрде отырған дәу қара шұбардың Есеней би екенін енді біліп,
майлы қасықпен төбеге ұрған мысықтай жым болды. (349бет)
7. – Ойбай қатын, той қыл, қазан ас! Біздің үйге он бес жылдан бері кірген
қасқыр осы. (357бет)
8. Ұлпан Есенейдің соңғы сөздеріне ырзашылық білдіруге ыңғайланып еді,
құман, леген көтерген, астау толы ет көтерген жігіттер үйге кіре берді.
(374бет)
9. Масқалдау, сары шашты, көк көзді әйел, басында шот – таяғы бар темір
көсеуді пешіне сұғып қалады да, бір тамақты суырып алады.
10. Төрде қатарлап жиналған жүк... оюлы ақ киізбен қапталған Сандықтар.
Мойны сырылған жез құман, жез леген... қалың көк жібек шымылдық...
(378бет)
11. Татар дастарқаны не деген молшылық еді, стакан, шәшке қоятын жерлері
ғана бос қалған. (381бет)
12. Ұлпанға таныс Тобыл базарынан өзі алған алтындатқан шай қасықтар,
шыныаяқтар, өрік – мүйіз, қант салатын сауыттар. (392бет)
13. Мүсіреп, атыңа міне салды да, шауып барып бір шелек су әкеле қойшы енді
әрі жұмсасайшы деді. (428бет)
14. Күміс жақтаулы үш жарма айнаның алдына келіп отырып, шешіне бастады.
(445бет)
15. Он жылға жақын егін салып, шөп шауып жартылау отаршыл болып алған Сибан
еліне үш шөп машинасы үш тырнауышпен бес соқа, он тырма сыйлық ала келіп
отырған жайларымыз да бар, - деді Тұрлыбек.
Киіз атауларына байланысты тұрмыстық сөздер
1. Кенжетай кереге басында көлденең асылған найзалардың бірін ала сала
аттарына қарай жүгіре жөнелді. (348бет)
2. Түйе артқан жүктің үстінен айқара жаба салған екі қолы текемет пен
шағын – шағын екі түкті кілемді жұлып тастап, әйелдер кілті аузында
тұрған екі сандыққа жабылды. (409бет)
Қос сөздер
Ғалым Исаев қос сөздерге мынадай анықтама берген. Екі түбірдің
қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөздер қос сөздер деп
аталады. Қос сөздер қайталама және қосарлама қос сөздер деп екіге бөлінеді.
Қайталама қос сөздер бір түбірдің қайталана айтылуынан жасалған қос сөздің
түрі. Екі түбірдің қосарланып келіп жасалуы қосарлама қос сөздер тобын
құрайды. Қосарлама қос сөздердің құрамындағы сөздердің мағыналары көбіне
бір – біріне синонимдес немесе антонимдес болып келеді.
Қос сөздердің құрамындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты болады.
Қос сөздер қайталама, қосарлану арқылы, жинақтау, болжалдау, мөлшерлеу
сияқты ұғымдарды береді.
[4, 39 бет]
Қосарлама қос сөздер
1. Күй әркімнің де әр мағынадағы арман - өкінішін еске салады екен.
(369бет)
2. Бай адам күні – түні, қысы – жазы малын ойлайды да, өзі де малға
ұқсап кетеді. (383бет)
3. Өз обалың өзіңе? Әуелі көрмей – білмей соқтығып па едің? (392бет)
4. Ай, сенің әкең мынау кеше емес, осы елге келіп – кетіп сақина –
жүзік соғып жүретін зергер шеркес – ау!... (338бет)
5. Бүгін шалдың ағайын – туысқандары бәрі сонда. (354бет)
6. Кенесарыны хан сайлауға бұл елдер көнбей қойды: шабылып жатыр, қыз –
келіншектері қорланып жатыр, көнбей жатыр. (324бет)
7. Үш жүздің болыс – билері бас қосып Кенесарыны хан сайласа, мүмкін,
қазақтың елдігін таныған патша үкіметі қысымын бәсеңдетер ме еді.
(328бет)
8. Аңғал аңшы күйіп – пісіп шошалақтады да қалды. (322бет)
Қайталама қос сөздер
1. Есенейдің таяқтай – таяқтай қара – шұбар саусақтарын ұзақ қысып
отырып, сүйіп алып босатты. (344бет)
2. Түн бойы едәуір қалыңдап қалған көбік қарды етектерімен сызып бұлтаң –
бұлтаң етіп жүріп келеді (352бет)
3. Қартая бастаған адамның балаша қуанғанына жас жеңгелері бір – бір
жымың, бір – бір қылмың етіпті де шығып кетті. (372бет)
4. Ұяла – ұяла, бетін шалысымен бүркемелеп сәлем етті. (389бет)
5. Қазақ мұндай жерді көргенде аунап – аунап алғысы келеді. (410бет)
6. Келіншектерге келіп тұз сұрайды, буh – буh - мойнын созып, қыңқылдап
сұрайды. (414бет)
7. Қыбыр – қыбыр, жыбыр – жыбыр сырласады да қайта ұшады. (423бет)
8. Мұзбел торы да мақұлдап, басын шұлғып – шұлғып қалды. (425бет)
9. Бір көзі жұмулы, түймедей – түймедей жас сорғалап тұр. (433бет)
Күшейтпелі қайталама қос сөздер
1. Бала кезінде еріндері қып – қызыл, саусақтары салалы, көзі отты болушы
еді. (343бет)
2. Үй жып – жылы, басқа біреудің үйі сияқты екен. (404бет)
3. Жарықтықтың көзі – ай, қап – қара... деді аңшы Мүсіреп. (359бет)
4. Сырлы иден, күн түсіп тұрған терезелер, тап – таза екі бөлме.
(377бет)
3.2. Антонимдер
Ғалым Ә.Болғанбаев антонимдерге мынадай анықтама берген. Антонимдер
дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын – сапасын, артық – кем қасиетін,
мөлшер – көлемін салыстырып, бір – біріне қарама – қарсы қоюдан шығады.
Антонимдер өзара алшақ қарама – қарсы ұғымды білдіретіндіктен,
бұлардың әр сөз табына қатысты нақ бірдей емес, ала – құла деген сөз. Бір
сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не
болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне –
көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктерден, зат есімдер, үстеулерден
азды – көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым
тапшы. [1, 117 бет]
Сын есімге тән антонимдер мынадай: а) түбір күйінде кездесетіндер:
1. Қазақ соғыстарында жаралану көп те, өлім аз болады. (325бет)
2. Биыл бай болсаң, ендігі жылы тақыр кедей болып қалуың да оп – оңай.
(376бет)
3. Кәрі дене қызынды да суынды., Жас дене суынды да қызынды.
(376бет)
4. Тірі Есенейде кеткен кегін енді өлі Есенейден алмақшы болғаны ғой,
қанішер иттің! (491бет)
5. Есенейдің Қожықта кеткен ұзыннан өші, қысқадан кегі жоқ еді ғой!
(492бет)
6. – Ұлпан жайындағы әңгіменің ұзын – ырғасы осы, дұрыс. Кейбір
жерлерінде артық – кемі де жоқ емес... (511бет)
7. Тек сен жібек болып туыпсың да, мен кендір болып туыппын. (414бет)
8. Отырғандардың шала естіп, шала түсінгендері болушы еді, енді түгел
түсінді. (526бет)
б) Туынды түбір күйінде кездесетіндер:
1. Бастан кешкен қайғысыз – қайғылы күндер де тізбектеліп өтіп жатыр.
(325бет)
2. Жүйелі сөз жүйесін табар, жүйесіз сөз иесін табар деген бар ғой.
(321бет)
3. Кінәратсыз сын, әділ сын өзіңді - өзіңе күлдіретін ақын сыны,
күлдіре отырып жылататын, жылата отырып күлдіретін сын. (461бет)
Зат есімге тән антонимдер
1. Балалар аттарынан түсе қалып, шашылған бауырсақ пен құртты таласып –
тармасып ауыздарына тығып жіберді. Бұл басы да, аяғы да жоқ бәйге
(505бет)
2. Обалы менің мойнымда еді, сауабы сол жеңгелердікі. (458бет)
3. Балалар бай, кедей деп алаламай көш бойында кетіп бара жатқан барлық
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz