Оралхан Бөкейдің “Қар қызы” повесінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
I.Шығарма тілінің лексика.фразеологиялық ерекшелігі.
1.1 Шығарма тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ...5.16
1.2 Шығармадағы мақал.мәтелдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16.23
1.3 Шығармадағы қос сөздер, кірме сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.34
1.4 Антоним, синонимдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35.42
II. Шығармадағы көркемдегіш.бейнелегіш тәсілдердің қолданысы.
2.1 Шығармадағы портрет, суреттеудің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.45
2.2 Шығармадағы эпитет, синекдоха, теңеу, кейіптеудің қолданылу тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55.56
I.Шығарма тілінің лексика.фразеологиялық ерекшелігі.
1.1 Шығарма тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ...5.16
1.2 Шығармадағы мақал.мәтелдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16.23
1.3 Шығармадағы қос сөздер, кірме сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.34
1.4 Антоним, синонимдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35.42
II. Шығармадағы көркемдегіш.бейнелегіш тәсілдердің қолданысы.
2.1 Шығармадағы портрет, суреттеудің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.45
2.2 Шығармадағы эпитет, синекдоха, теңеу, кейіптеудің қолданылу тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55.56
Халықтың әлем туралы ой-тұжырым, дүниетанымынан туындайтын, өзіндік төл мәдениетімен ұштасып, этнос болмысының тікелей көрінісі болатын қымбат дүниесі – оның тіл әлемі, тіл байлығы. Тілдің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы маңызды бір мүмкіндігі – оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды, халықтық қалыпты, рухани тамырды тереңірек зерттеп, жете тану. Тіл мен танымды жіктеп қарамай, оны құбылыс ретінде сабақтастыра қарау академик Ә.Т.Қайдаров ұсынған “тіл мен ұлт біртұтас” немесе “адамды тіл әлемі арқылы тану” деген қағидаларға сүйенетін қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттың қалыптасуына әкелді. Этнолингвистиканың ғылыми-теориялық негізі Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Р.Сыздықова, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Р.Шойбеков, А.Жылқыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде қаланды. Соңғы уақытта қазақ тіл білімі лингвомәдениеттану, когнитивтік тіл білімі сияқты тілдік салалармен толығып, өз жемісін бере бастады [1, 3 бет]. Бүгінгі таңда халқымыздың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы болып табылатын тілімізді зерттеудің ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Тіл табиғатын терең бойлап, жан-жақты қарастыру, тілдік бірліктердің сипатын айқындау лингвистика, этнолингвистика, т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанына айналды. Әдеби тіл- жалпыхалықтық тілдің құнды, дамыған, барлық халыққа түсінікті, стильдік жағынан сараланған түрі. Әдеби тіліміздің үнемі дамып отыруы қаламгерлеріміздің еңбектерінің әсеріне де тікелей байланысты. Көркем шығарманың тілі, жазушының өзіндік жеке сөз қолдану стилі, сөз қолдану зергерлігі мен шеберлігі- қазақ әдеби тілінің дамуына серпін беретін ерекше сала [2, 3 бет].
Тіл ─ адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі. Ол ─ адамзат арасындағы қарым-қатынас пен болмысты танудың басты құралы ғана емес, қоғамдағы саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани, тарихи өзгерістердің куәсі және сол ақпараттарды бойында сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал [3, 3 бет].
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Оралхан Бөкейдің «Қар қызы» повесінің лексика – фразеологиялық ерекшелігін және шығармада қолданған көркемдегіш – бейнелеуіш тәсілдерді анықтап, мысалдар теру. Бұл ерекшеліктерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылады:
- Фразеологизмдердің стильдік қызметін анықтап, толықтыру;
- Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдер мен авторлық афоризмдердің топталуы, мағыналық-стильдік қызметін шығару;
- Кірме сөздер, диалект мағыналық реңкіне тоқталу;
- Антоним, синоним, омоним сөздер мен эпитет, теңеу, кейіптеу, т.б. көркемдік тәсілдердің стильдік қызметтеріне тоқталу.
-
Зерттеу жұмыстың міндеті: О.Бөкей шығармасын оқу барысында ізденіс жасап, суреткердің сөз қаруларын қолданудағы мақсатын айқындау.
Тіл ─ адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі. Ол ─ адамзат арасындағы қарым-қатынас пен болмысты танудың басты құралы ғана емес, қоғамдағы саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани, тарихи өзгерістердің куәсі және сол ақпараттарды бойында сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал [3, 3 бет].
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Оралхан Бөкейдің «Қар қызы» повесінің лексика – фразеологиялық ерекшелігін және шығармада қолданған көркемдегіш – бейнелеуіш тәсілдерді анықтап, мысалдар теру. Бұл ерекшеліктерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылады:
- Фразеологизмдердің стильдік қызметін анықтап, толықтыру;
- Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдер мен авторлық афоризмдердің топталуы, мағыналық-стильдік қызметін шығару;
- Кірме сөздер, диалект мағыналық реңкіне тоқталу;
- Антоним, синоним, омоним сөздер мен эпитет, теңеу, кейіптеу, т.б. көркемдік тәсілдердің стильдік қызметтеріне тоқталу.
-
Зерттеу жұмыстың міндеті: О.Бөкей шығармасын оқу барысында ізденіс жасап, суреткердің сөз қаруларын қолданудағы мақсатын айқындау.
1. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. –712 бет.
2. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің синонимдік қатарлары // Тіл тарихы және сөз табиғаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 89-96 бб.
3. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы”. – Алматы: Сөздік - Словарь” баспасы, 2006. – 264 бет.
4. Р.Ә.Авакова Фразеология теориясы”. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 292 бет.
5.
6. Қайдар Ә. «Халық даналығы», Алматы: «Тоғанай Т» баспасы, 2004 ж. – 560 бет.
7. Салқынбай А. «Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы». - Алматы «Қазақ университеті», 2008ж.-340 бет.
8. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. «Қазақ диалектологиясы» Алматы:Ғылым, 2002ж. - 204 бет.
9. Нақысбеков О. «Ж.Аймауытовтың диалектология туралы кейбір ойлары» Алматы 1989ж. - 270 бет.
10. Нақысбеков О., Сарыбаев Ш. «Қазақ тілінің аймақтық лексикасы» Алматы: Ғылым, 1989ж. - 462 бет.
11. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. «Қазақ диалектологиясы» Алматы «Мектеп» 1979ж. - 475 бет.
12. Есимболова М.Қ «Жетісу сөйленісінің лексикалық ерекшеліктері» Алматы 2001ж. – 30 бет.
13.Уәли Нұргелді «Қазақ сөз мәдениетінің негіздері», Филология 2ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты, Алматы, 2007ж. 9-12 бет
14. «Диалектологиялық сөздік», Алматы «Арыс» баспасы 2007ж. – 797 бет.
15. . Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.- Алматы: Дайк- Пресс, 2008. -968 бет.
16. Бизақов С. Синонимдер сөздігі, Алматы: «Арыс» баспасы, 2007ж. – 640 бет.
17. 20. Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2007.- 480 бет.
18. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО ‟Центрум”, 2010. – 180 бет.
19. Қабдолов З. «Сөз өнері»Алматы: «Қазақ университеті», 1992 ж. – 352 бет.
20. Қанапина С.Ғ. Көркем мәтін тіліндегі сөз – символ қолданысы. Оқу құралы. – Қостанай: ТОО ‟Центрум”, 2010. – 124 бет.
21. Есіркепова К.Қ. 1960 – 1980 жылдардағы әйел – ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО ‟Центрум” , 2010. – 153 бет
22.Гүлдархан Смағұлова «Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмалары »Алматы «Атамұра»,2008 ж
23. Бөкей О. «Қар қызы» Алматы « Раритет» баспасы 2008 . -278 бет.
2. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің синонимдік қатарлары // Тіл тарихы және сөз табиғаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 89-96 бб.
3. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы”. – Алматы: Сөздік - Словарь” баспасы, 2006. – 264 бет.
4. Р.Ә.Авакова Фразеология теориясы”. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 292 бет.
5.
6. Қайдар Ә. «Халық даналығы», Алматы: «Тоғанай Т» баспасы, 2004 ж. – 560 бет.
7. Салқынбай А. «Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы». - Алматы «Қазақ университеті», 2008ж.-340 бет.
8. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. «Қазақ диалектологиясы» Алматы:Ғылым, 2002ж. - 204 бет.
9. Нақысбеков О. «Ж.Аймауытовтың диалектология туралы кейбір ойлары» Алматы 1989ж. - 270 бет.
10. Нақысбеков О., Сарыбаев Ш. «Қазақ тілінің аймақтық лексикасы» Алматы: Ғылым, 1989ж. - 462 бет.
11. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. «Қазақ диалектологиясы» Алматы «Мектеп» 1979ж. - 475 бет.
12. Есимболова М.Қ «Жетісу сөйленісінің лексикалық ерекшеліктері» Алматы 2001ж. – 30 бет.
13.Уәли Нұргелді «Қазақ сөз мәдениетінің негіздері», Филология 2ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты, Алматы, 2007ж. 9-12 бет
14. «Диалектологиялық сөздік», Алматы «Арыс» баспасы 2007ж. – 797 бет.
15. . Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.- Алматы: Дайк- Пресс, 2008. -968 бет.
16. Бизақов С. Синонимдер сөздігі, Алматы: «Арыс» баспасы, 2007ж. – 640 бет.
17. 20. Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2007.- 480 бет.
18. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО ‟Центрум”, 2010. – 180 бет.
19. Қабдолов З. «Сөз өнері»Алматы: «Қазақ университеті», 1992 ж. – 352 бет.
20. Қанапина С.Ғ. Көркем мәтін тіліндегі сөз – символ қолданысы. Оқу құралы. – Қостанай: ТОО ‟Центрум”, 2010. – 124 бет.
21. Есіркепова К.Қ. 1960 – 1980 жылдардағы әйел – ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО ‟Центрум” , 2010. – 153 бет
22.Гүлдархан Смағұлова «Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмалары »Алматы «Атамұра»,2008 ж
23. Бөкей О. «Қар қызы» Алматы « Раритет» баспасы 2008 . -278 бет.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Оралхан Бөкейдің “Қар қызы” повесінің лексика-фразеологиялық
ерекшеліктері
Ғылыми жетекші:
Қостанай 2015 жыл
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
I.Шығарма тілінің лексика-фразеологиялық ерекшелігі.
1.1 Шығарма тіліндегі фразеологизмдердің стильдік
қызметі ... ... ... ... ... ...5-16
1.2 Шығармадағы мақал-мәтелдердің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16-23
1.3 Шығармадағы қос сөздер, кірме
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-34
1.4 Антоним, синонимдердің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...35-4 2
II. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қолданысы.
2.1 Шығармадағы портрет, суреттеудің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...43-45
2.2 Шығармадағы эпитет, синекдоха, теңеу, кейіптеудің қолданылу
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 55-56
Кіріспе
Халықтың әлем туралы ой-тұжырым, дүниетанымынан туындайтын, өзіндік
төл мәдениетімен ұштасып, этнос болмысының тікелей көрінісі болатын қымбат
дүниесі – оның тіл әлемі, тіл байлығы. Тілдің мемлекеттік мәртебесін
нығайтудың қазіргі таңдағы маңызды бір мүмкіндігі – оның осы танымдық
қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды,
халықтық қалыпты, рухани тамырды тереңірек зерттеп, жете тану. Тіл мен
танымды жіктеп қарамай, оны құбылыс ретінде сабақтастыра қарау академик
Ә.Т.Қайдаров ұсынған “тіл мен ұлт біртұтас” немесе “адамды тіл әлемі арқылы
тану” деген қағидаларға сүйенетін қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттың
қалыптасуына әкелді. Этнолингвистиканың ғылыми-теориялық негізі Ә.Қайдаров,
Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Р.Сыздықова, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева,
Г.Смағұлова, Р.Шойбеков, А.Жылқыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде
қаланды. Соңғы уақытта қазақ тіл білімі лингвомәдениеттану, когнитивтік тіл
білімі сияқты тілдік салалармен толығып, өз жемісін бере бастады [1, 3
бет]. Бүгінгі таңда халқымыздың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы болып
табылатын тілімізді зерттеудің ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Тіл
табиғатын терең бойлап, жан-жақты қарастыру, тілдік бірліктердің сипатын
айқындау лингвистика, этнолингвистика, т.б. ғылым салаларының зерттеу
нысанына айналды. Әдеби тіл- жалпыхалықтық тілдің құнды, дамыған, барлық
халыққа түсінікті, стильдік жағынан сараланған түрі. Әдеби тіліміздің үнемі
дамып отыруы қаламгерлеріміздің еңбектерінің әсеріне де тікелей байланысты.
Көркем шығарманың тілі, жазушының өзіндік жеке сөз қолдану стилі, сөз
қолдану зергерлігі мен шеберлігі- қазақ әдеби тілінің дамуына серпін
беретін ерекше сала [2, 3 бет].
Тіл ─ адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі. Ол ─ адамзат
арасындағы қарым-қатынас пен болмысты танудың басты құралы ғана емес,
қоғамдағы саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани, тарихи өзгерістердің куәсі және
сол ақпараттарды бойында сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал
[3, 3 бет].
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы
салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-
синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев,
Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық,
Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев,
Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы
белгілі.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Оралхан Бөкейдің Қар қызы повесінің лексика –
фразеологиялық ерекшелігін және шығармада қолданған көркемдегіш –
бейнелеуіш тәсілдерді анықтап, мысалдар теру. Бұл ерекшеліктерді анықтау
үшін мынадай міндеттер қойылады:
- Фразеологизмдердің стильдік қызметін анықтап, толықтыру;
- Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдер мен авторлық афоризмдердің топталуы,
мағыналық-стильдік қызметін шығару;
- Кірме сөздер, диалект мағыналық реңкіне тоқталу;
- Антоним, синоним, омоним сөздер мен эпитет, теңеу, кейіптеу, т.б.
көркемдік тәсілдердің стильдік қызметтеріне тоқталу.
-
Зерттеу жұмыстың міндеті: О.Бөкей шығармасын оқу барысында ізденіс
жасап, суреткердің сөз қаруларын қолданудағы мақсатын айқындау.
Зерттеу жұмыстың нысаны: О.Бөкейдің Қар қызы повесінің лексика-
фразеологиялық ерекшеліктерін зерттеу – зерттеу жұмыстың нысаны болып
табылады.
Зерттеу жұмыста қолданылған әдістер. Көркем шығарманың лексика-
фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау барысында мынадай әдістер
қолданылды. Шығарманың лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін талдау
арқылы сөйлемге сипаттама беру, сипаттама берілген тілдік элементтерге
анықтама беру. Көбіне сөздікпен жұмыс жасау әдісі қолданылды.
Зерттеу жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан тұрады: біріншісі
– шығарма тілінің лексика-фразеологиялық, екіншісі – шығармадағы
көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдердің қолданысы, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Шығарма тілінің лексика-фразеологиялық ерекшелегі.
1. Шығарма тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысы
Тіл білімінде фразеология мәселесі көп зерттеліп келеді десек те, әрбір
әдеби тіл кезең ерекшелігін ашатын оның бай фразеологиялық қоры мен құрамы
туралы арнайы зерттеулер жүргізілген емес. Әдеби тіл дамуының ұлттық кезең
сипатын танытатын алғашқы көркем қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер
ғылыми тұрғыдан зерттеу нысаны болған емес. Бұл – бір. Екіншіден, ХХ ғасыр
басындағы қазақ прозасы тілі әр түрлі себептермен толыққанды зерттелмей
келеді. Бұның үстіне осы кезең қазақ жазушылары шығармаларының аттары
аталмай келгендері де болды. Шындығында, әдеби тілдің ілгері дамуына азды –
көпті үлес қосқан ірілі – ұсақты кез келген қаламгердің аты аталып,
шығармалары тілі жағынан да ғылыми айналымға енуі тиіс деген филологиядағы
пікірлерді ескеріп, алға тартар болсақ, зерттеу нысанының өзектілігі де
осыдан анық көрінетіні сөзсіз.
Тілдегі фразеологизмдер – тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік
қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтарбойына пайда болып, дамып,
қалыптасқан әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын
тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы өз өрісіне қарай тілдің
фразеологиялық қорынан қажетін алады да, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына
үлесін қосып отырады.
Фразеология термині белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас тілдегі
деген мағынамен қатар, тіл білімінің фразеологизмдерді зерттейтін саласы
деген ұғымда да қолданылады. І. Кеңесбаевтың авторлығымен шыққан Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігі қазақ фразеологиясына ғана емес, қазақ тіл
біліміне де қосылған елеулі үлес. І. Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ
тілінің фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фразеология туралы: Тіл-
тілдің өзіне тән ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан (ярустарынан)
байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық
көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа
осы сөздікте қамтылған алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза
салуға болмайды. Басқаша айтқанда сөз байлығын тексеретін тіл білімі
саласын л е к с и к о л о г и я деп атайтын болсақ, фразеологизм байлығын
тексеретін тіл білімі саласын ф р а з е о л о г и я деп атау әбден орынды,
– деп жазады [1, 589 б].
Г. Смағұлова: Тұрақты тіркестер қазақ лексикасының ең өнімді бай қабатын
құрайды. Осындай ұлан-ғайыр тілдік қордың ішінде кездесетін фразеологиялық
факторлар табиғи тіл дамуының ажырамас көрсеткіші болуы керек. ...Жалпы
фразеологизмдердің пайда болуы, жасалуы туралы сөз қозғалғанда осындай
образдылықтың адамның жан-дүниесіне әсері, одан шығатын эмоциялық қорытынды
үнемі тұрақты сөз тіркестерінің ерекшеліктерін айқындайтын талаптар екенін
ескерсек, онда синоним фразеологизмдердің қатарларының өсуі мен кемуінің
себептерін те іздеген жөн, – деп жазады [2, 93 б].
Фразеологизмдер көркем әдебиет тілінің қажеттілігін өтеуде халықтың
эстетикалық талғамын танытатын ең күшті тілдік құралдардың бірі болып
есептеледі. Тілдің әдебилігінің сипаттарының бірін, әдеби тілдің даму
кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерінің бірін фразеологизмдер танытады. Ж.
Қоңыратбаеваның зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы
тіліндегі фразеологизмдердің жалпы сипаты, тақырыптық-семантикалық,
кезеңдік-құрылымдық, стилистикалық қолданыс ерекшеліктері қарастырылады.
Автор ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдерді жалпы
мағынасына қарай және ұйытқы болатын сөздерге қарай тақырыптық топтарға
жіктейді. Фразеологизмдерді жалпы мағынасына қарай: 1) Адамды сипаттайтын
фразеологизмдер; 2) Алғыс және қарғыс мәнді фразеологизмдер; 3) Қоғамдық-
әлеуметтік факторға байланысты туындаған фразеологизмдер; 4) Діни наным-
сенімге, салт-дәстүрге байланысты туындаған фразеологизмдер; 5) Өлшемдік
ұғымдарды білдіретін фразеологизмдер; 6) Табиғат құбылыстарына байланысты
фразеологизмдер деп бөле отырып, кейбір фразелогизмдер мағынасы жағынан
бірнеше топқа қатысты болатындықтан, оларды мұндай тақырыптық топтарға
бөлудің шартты екендігін ескертеді. Дегенмен де белгілі бір топтағы
сөздердің мағыналық жағынан іргелес екенін де жоққа шығаруға болмайды.
Автор фразеологизмдердің бейнелі, синонимді табиғатын көркем шығарма
тілінің стильдік, стилистикалық сипатымен байланысты қарастырады. Еңбекте
адам эмоциясына қатысты фразеологизмдер бөлек аталып, арнайы
қарастырылмағанымен, адам сезімдерін, ішкі психологиялық халін, әсерлері
мен ойларын нақтыландыру амалы ретінде қолданылған әзірейіл шеңгелі
тигендей, ұжмақтың отына жылынғандай, у жеген қасқырдай фразеологизмдеріне
талдау жасалады.
Көркем проза тілінде кейбір сөйлемдердің өлең жолдарындағыдай ұйқасып
келетін ерекшелігі туралы Қазақ прозасының тілі еңбегінде Е. Жанпейісов,
Қазақтың халық прозасы атты еңбегінде С. Қасқабасов арнайы тоқталады. С.
Қасқабасовтың пікірінше ешбір жанр саф алтындай таза күйінде болмайды.
Өйткені ол жападан-жалғыз өмір сүрмейді, ұзақ көркемделу процесінде жанрлар
бір-бірімен тығыз байланысқа түседі, олар бір-біріне ықпал жасап кірігеді
[3, 22 б].
Ғалым Г.Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік қабаттарға
бөлді:
1.Кітаби фразеологизмдер;
2.Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер;
3. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
4. Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
5. Дөрекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер [4, 184 бет].
Ғалым Р.Авакова фразеологизмдерді ішкі формаларының туындау
көздеріне байланысты шартты түрде төмендегідей топтастырады:
• Адамның анатомиялық атаулары (соматизмдер) мен қимыл қозғалыстарына
байланысты туған фразеологизмдер;
• Жануарлар (зооморфтық фразеологизмдер) әлемі;
• Өсімдіктер (флора) әлемі;
• Табиғат құбылыстары;
• Өлшем бірлік (метеорология);
• Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер;
• Түр – түстік және сындық;
• Алғыс және қарғыс мәнді;
• Мифтік және діни;
• Тарихи кезеңдермен және тұлғалармен байланысты туған фразеологизмдер және
т.б. [5, 68 бет].
Жазушы О.Бөкейдің “Қар қызы” шығармасындағы фразеологизмдердің қолданыс
ерекшелігі
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер күнделікті тұрмыс-тіршілігім
ркінқолданылатын тұрақты тіркестер.
1. Көрдім... мойныңа қоржын асып, мәгәзіннің алдында қайыр тілеп отыр
екенсің, көшеден шөлмек жинап, арақ іздеп жүр екенсің (12 бет).
Қайыр сұрады [тіледі] - садаға жинады; сұрамсақтыққа салынды [ҚТФС, 398
бет].
2. Өзім де өлейін десем қолым тимей, етегіме сүрініп жүрмін (12 бет).
Етегіне сүрініп жатты - шаруа басып, қолы босамады [ҚТФС, 221 бет].
3. Жан-жақтан қамалап келіп, миын шанышқылаған алуан түрлі ойлар таң
атқанша маза бермеген (16 бет).
Маза бермеді - тыныштық көрсетпеді, көңілді алаң қылды; ығыр етті [ҚТФС,
503 бет].
4. Ит жығыспен жеңісе алмай, діңкесі құруға тақағанда, сөз жоқ, сол екі
ұғым өкпеге қиса да өлімге қимас туыстықпен аймаласып, бірінің көріне
бірі топырақ салар еді (16 бет).
Діңкеге тиді [діңкені құртты] - титығына жетті, тұралады, болдырды [ҚТФС,
199 бет].
5. Қанша қыршаңқыланғаныменжануарлар батпаққа батып,мөңки алмай дымы
құрып, үстіндегі қара домалақ қазақтың ырқына көнуші еді (20 бет).
Ырқына көнді – айтқанымен, ыңғайымен жүріп-тұратын болды [ҚТФС, 779 бет].
6. Мал десе ішкен асын жерге қоятын-ақ жігіт, амал не, жолы болмай жүр
(20 бет).
Ішкен асын жерге қояды - бұл жерде бәйек болды, көңілі алаңдады деген
мағынада [ҚТФС, 788 бет].
7. Шалдың жүзі ала құйынданып кеткенін көрген Орынбай: - Қымыз ішіңіз, -
деп құрақ ұшты (21 бет).
Құрақ ұшты - тік тұрып қызмет етті асты-үстіне түсіп бәйек болды [ҚТФС, 478
бет].
8. Ебін тапса қоздайды, аға (22 бет).
Ебін тапты - амалын келтірді, істің жөнін,қисынын келтірді [ҚТФС, 199 бет].
9. Ақанның ұлын жұмыстан шығарып, Алматыда соңынан ит салып, қуып
жіберіпті деп, етегін ашып күлсе қайтеміз (23 бет).
Етегін ашып күлді - масқара етіп, мазақтап күлді; кектеніп кекесінмен күлді
[ҚТФС, 220 бет].
10. Үш жылдай тұрған соң, екі құрсақ көтердім (32 бет).
Құрсақ көтерді - бойына бала бітті, екі қабат болды [ҚТФС, 480 бет].
11. Бар ауыртпалық маған түсті,колхоз басқармасы қайда жұмсаса – сонда,
екі етекті түріп алып шапқылаймын да жүремін (34 бет).
Екі етегін түрінді 1. Бел шешіп кірісті, білегін сыланды. 2.Жолға түсті [
ҚТФС, 202 бет].
12. Жалғыз қарағайдың бүгінде ақтаңлақ болып, сортаңы шығып жатқан
даласын қаражондап, таспадай тіліп тастаған әйелдер, қарға адым
жердегі үйіне бара алмай, қос басында түнейтін (34 бет).
Қарға адым халықтық өлшем. Өте жақын деген мағынада [ҚТФС, 427 бет].
13. Мен, Алмамын ғой, Түу зәрем ұшып... Нартай екен деп... (36 бет).
Зәресі ұшты - қатты қорықты, жүрегі ұшты, үрейі қашты, көзі тас төбесіне
шықты [ҚТФС, 294бет].
14. Ондай жұлдызы оңынан туғандардың бақытына қызыға да, қызғана қарап,
шығарып саламыз, - деп , Ақан ақсақал әңгімесін одан ары жалғастырды
(38 бет).
Жұлдызы оңынан [соңынан] туды - бағы ашылды; жолы болды [ҚТФС, 272 бет].
15. Күн батып, әбден қас қарайғанда ғана екінші кезектегілер келеді (41
бет).
Қас қарайды - кешқұрым қараңғы түсу мезеті туралы айтылады [ҚТФС, 433 бет].
16. Хаттың ішінен жүз сом ақша шыққанда төбеміз көкке жеткендей қуандық
(42 бет).
Төбесі көкке жетті - қатты қуанды, шаттанды, қуанышын тасытты [ҚТФС, 687
бет].
17. Мен келіскенмен, ата-енем ат-тонын ала қашады (49 бет).
Ат-тонын ала қашты - азар да безер болды, басын алып қашты [ҚТФС, 77 бет].
18. Міне, осынау көкейді тескен сауалды бес жыл бойы арқалап жүрдік (28
бет).
Көкейін тесті - жан-тәнімен арман етті, тым құмартты [ҚТФС, 341 бет].
Кітаби фразеологизмдер
Кітаби фразеологизмдерге жоғарғы стилистикалық бояу тудыратын әр түрлі
эмоционалды-экспрессивті реңк тән. Кітаби фразеологизмдер – негізінен жазба
тілде:
1) нормаланған әдеби тілде
2) публицистикада
3) ғылыми шығармаларда
4) көркем әдебиет тілінде қолданылады.
1. Өз-өзінен ерігіп тұрған Құмырай дау-дамайын жалғастырар адам
таппағанына өкінді ме, шаптыққан дауыспен әйеліне зікір салды (11 бет).
Зікір айтты [салды] діни. 1. Бақсы мен дәруіштердің иллауһа-иллауһа
деп,Аллаға, тәңірге жалынып, жалбарынып айтар сарыны. 2. Ауыс мағынада үкі
мен көгершінге де айтады [ҚТФС, 298 бет].
2. Жатса да, тұрса да салақтап кеудесінде жүретін жалғыз медалі сол
орнында – кір басып, әбден тозығы жеткен, жаға-жеңі қырқылған
гимнастеркасында ырғаң-ырғаң етеді (11 бет).
Тозығы жетті [асты] - әбден ескірді, көнерді [ҚТФС, 680 бет].
3. Құмырай тұтыға тіл қатып еді, әйелі бастырмалатып, бет қаратпай қойды
(12 бет).
Тіл қатты - Бірдеңе деді, сөйледі [ҚТФС, 717 бет].
4. Алғашында оның суыт жүрісінен секем ала тіксініп қалған (15 бет).
Суыт жүрді - асығыс, тоқтаусыз беймезгіл жүрді [ҚТФС, 634 бет].
5. Жалғыз ұлынан айырылған аналар, ерінен айырылған жесірлер мен әкесінен
айырылған жетімдер қаншама дейсіз жер бетінде, бірақ солардың қай-қайсысы
да Құмырай құсап ел үстіне әңгір таяқ ойната берсе не болар еді,- деп
ойлайтын Ақан (19 бет).
Әңгір таяқ ойнатты - билеп-төстеді, үстемдік етті, әлекке түсірді
[ҚТФС,106 бет].
6. Иненің жасуындай қорлыққа шыдамайтын, басынан сөз асырмайтын өткір де өр
көкіректеу (32 бет).
Иненің жасуындай - бір мысқал, азғантай,зәредей [ҚТФС, 303 бет].
7. Қаймақ тобан аяқ болып, түзге әрең шығар ғана халі бар, жарты ай жатты
(39 бет).
Тобан аяқтанды - жай қимылдады деген мағынада айтылып тұр [ҚТФС, 679бет].
Шығарма тіліндегі соматикалық атауларға байланысты фразеологизмдер
1. Айғай-шуға елеңдеген көрші-қолаң әрқайсысы өз үйінің есік-тесіктерінен
сығалап, қызықтай құлақ түріп тұр еді (13 бет).
Құлағын түрді [салды, тосты тікті, қойды] - көңіл қойып тыңдады, зейін
қойды,елеңдеді,құлағына құйып алды [ҚТФС, 471 бет].
2. Қызық: көрмегенді көріп, көн тулақты киіп жүріп, алға, анадай тұстан
бұлаңдап қол бұлғаған бақытқа өкпең өшіп, өзегің талғанша ұмтыласың;
енді жеттім-ау, қызығын көрейін деген шағында не жан тапсырасың, не
болмаса қартайып, алжып қаласың (24 бет).
Өкпесі өшті - демікті, тынысы тарылды [ҚТФС, 569 бет].
3. Ала барқын тартқан бөлменің іші беймезгіл айтылар әңгіме, әдібін ашып
сырласар шыншыл сұқбатқа әдейі арнап жасалғандай: жым-жырт, ұядай
жылы, көз құртын жыбырлатар сұлулықтан ада, жұпыны да жарасымды ( Қар
қызы, 28 бет).
Көздің құрты - кісі ынтығы [ҚТФС, 328 бет].
4. Үйінен келген посылкада ет, қоспа бар екен деп ұзын құлақтан
естігенбіз (40 бет).
Ұзын құлақ, ұзын құлақтан есіткен әңгіме [сөз, хабар] - әркімнің айтқан
лақап сөздері [ҚТФС, 729 бет].
5. – Атаңның аузын ұрайын, аман-есен елге оралайық, көзіне көк шыбын
үймелетпесем атымды басқа қой (40 бет).
Көзіне көк шыбын үймелетті - қорлады, азапқа түсірді [ҚТФС, 336 бет].
6. Қимыл-әрекетімізге, мұрнымызға су жетпей істеген жұмысымызға қарап,
қандай қайсар жандар деп ойлауға болар еді (42 бет).
Мұрнынан су кетіп жүр - жұмыстан бір сәт босамады, қолы тимеді [ҚТФС, 521
бет].
7. Екі иығына екі кісі мінгендей, еңгезердей жігіт беліне белбеу байлап,
мықынын таяна ортада тұрды (43 бет).
Екі иығына екі кісі мінгендей - еңгезердей, өте тұлғалы [ҚТФС, 202 бет].
8. Екеулеп жүріп наубайханаға ауыстырды, мен дегенде төбе шашы тік
тұратын бастықты көндіріпті (52 бет).
Төбе шашы тік тұрды - шошытты, қорқытты, үрейлендірді; шошыды, тұла бойы
түршікті, зәресі ұшты [ҚТФС, 687 бет].
9. Содан түні бойы көз іле алмады (16 бет).
Көз ілмеді - ұйқы көрмеді, ұйқтамады [ҚТФС, 340 бет].
Зооморфтық фраземалар
Адамзат өміріне жануарлар әлемі өте етене таныс, жақындығы өркениеттің
тарихи дамуы үрдісімен байланысты. Зооморфтық фразеологизмдер дегеніміз –
жан – жануарлар атаулары негізінде жасалған фразеологизмдер [9, 80 бет].
1. Енді міне... көрінгеннен сөз естіп... әсіресе қой аузынан шөп алмас,
момын әйелінің тілі тотяйын болып тигені жанға батады да (14 бет).
Қой аузынан шөп алмайды - момын; жуас адам [ҚТФС, 442 бет].
2. – Шал, елмен көрген ұлы тойға біз де тышқан мұрнын қанаталық (14 бет).
Тышқан мұрнын қанатпады - мал соймады [ҚТФС, 710 бет].
3. Жағыңа жылан жұмыртқаласын (15 бет).
Жағыңа жылан жұмыртқаласын! Қарғыс. Жайсыз хабар, жаман сөз айтқан кісіге
айтылады [ҚТФС, 225 бет].
4. Отыз жыл бойы тілің кесілгендей, үндемеп едің, отыз жылдан бері маған
әзірлеген сыбағаң осы ма... ішіңде ит өліп жатыр екен-ау (12 бет).
Ішіңде ит [мысық] өліп жатыр - еш сырын шашпады, оның пікірі ішінде, ойында
не барын ешкім білмеді [ҚТФС, 794 бет].
5. Келген соң, бойыңда шыбын жаның шырқырап тұрғанда тәуекел жасап кетіп
көр (17 бет).
Шыбын жан көне. Өмір, тірлік мағынасында [ҚТФС, 769 бет].
6. Әсіресе, Құмырайдың ит жыны келетін (18 бет).
Ит жын келді - ашуланды, тоңмойындық көрсетті [ҚТФС, 306 бет].
7. Аяғынан айырылмағанның барлығы – ақымақ,, қоян жүрек қорқақ па екен,
тәңірім-ау (19 бет).
Қоян жүрек - қорқақ, ынжық [ҚТФС, 459 бет].
8. Нағыз қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман,бейбіт те берекелі,
баяны ұзақ өмір дегеніміз осы емес пе (28 бет).
Қой үстіне бозторғай жұмыртқалады - тыныштық, бейбіт заман орнады [ҚТФС,
444 бет].
9. Бас салып құшақтап, басымды бауырыма тығып ботадай боздап жылап
жібердім (32 бет).
Ботадай боздады [боздап жылады] - еңіреді, ағыл-тегіл көзінің жасын бұлады
[ҚТФС, 160 бет].
10. Таң құланиектене берген елең-алаңнан құстай ұшып Жалғызқарағайға
қайтып оралдым (38 бет).
Құстай ұшты - жүрісіне көз ілеспеді, зымырады [ҚТФС, 482 бет].
Жазушы О.Бөкейдің шығармасындағы фразеологизмдердің тізімі:
1. Есік алдындағы тақтай табалдырықта тұрып, аузын арандай аша есінеді
(11 бет)
Аузын арандай ашты 1. Жалмап жұтып қоярдай төнді, ашқарақтанды; 2. Аузын
кең ашты [ҚТФС, 85 бет].
2. Келімді-кетімділерден жүз грамм дәметкіш көңіл, пайғамбар жасына
келген қарт солдаттың беделін түсіріп-ақ жүр (11 бет).
Пайғамбар жасына келген кісі, пайғамбар жасында діни – шашына ақ кіріп
қартая бастаған кісі [ҚТФС, 584бет]
3. Көбінің сырты бүтін болғанмен, іші түтін (12 бет).
Сырты бүтін, іші түтін - көңілі жарым, іш құса [ҚТФС, 647 бет].
4. Отыз жыл бойы тілің кесілгендей, үндемеп едің, отыз жылдан бері маған
әзірлеген сыбағаң осы ма... ішіңде ит өліп жатыр екен-ау (12 бет).
Ішіңде ит [мысық] өліп жатыр - еш сырын шашпады, оның пікірі ішінде, ойында
не барын ешкім білмеді [ҚТФС, 794 бет].
5. Жағыңа жылан жұмыртқаласын (15 бет).
Жағыңа жылан жұмыртқаласын! Қарғыс. Жайсыз хабар, жаман сөз айтқан кісіге
айтылады [ҚТФС, 225 бет].
6. Енді міне... көрінгеннен сөз естіп... әсіресе қой аузынан шөп алмас,
момын әйелінің тілі тотяйын болып тигені жанға батады да (14 бет).
Қой аузынан шөп алмайды - момын; жуас адам [ҚТФС, 442 бет].
7. – Шал, елмен көрген ұлы тойға біз де тышқан мұрнын қанаталық (14 бет).
Тышқан мұрнын қанатпады - мал соймады [ҚТФС, 710 бет].
8. Келген соң, бойыңда шыбын жаның шырқырап тұрғанда тәуекел жасап кетіп
көр (17 бет).
Шыбын жан көне. Өмір, тірлік мағынасында [ҚТФС, 769 бет].
9. Әсіресе, Құмырайдың ит жыны келетін (18 бет).
Ит жын келді - ашуланды, тоңмойындық көрсетті [ҚТФС, 306 бет].
10. Аяғынан айырылмағанның барлығы – ақымақ, қоян жүрек қорқақ па екен,
тәңірім-ау (19 бет).
Қоян жүрек - қорқақ, ынжық [ҚТФС, 459 бет].
11. Нағыз қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман,бейбіт те берекелі,
баяны ұзақ өмір дегеніміз осы емес пе (28 бет).
Қой үстіне бозторғай жұмыртқалады - тыныштық, бейбіт заман орнады [ҚТФС,
444 бет].
12. Бас салып құшақтап, басымды бауырыма тығып ботадай боздап жылап
жібердім (32 бет).
Ботадай боздады [боздап жылады] - еңіреді, ағыл-тегіл көзінің жасын бұлады
[ҚТФС, 160 бет].
13. Таң құланиектене берген елең-алаңнан құстай ұшып Жалғызқарағайға
қайтып оралдым (38 бет).
Құстай ұшты - жүрісіне көз ілеспеді, зымырады [ҚТФС, 482 бет].
14. Өзі бес жылдан бері сары жұрт қылып, қыста келе жатқан жерді жаңа
көргендей аңтарыла қарап,делдиіп тұрған жігіт (27 бет).
Сары жұрт қылып тастады - жер-суды тоздырды, шаңын шығарды; шөбі таусылып,
тақырланды, ескірді [ҚТФС, 605 бет].
15. Демек, қазіргі қоқан-лоқы қауіптің басы бұдан отыз жыл бұрын
басталған (28 бет).
Қоқан-лоқы жасады [көрсетті] - жорта үрейін алды, зәресін кетірді, сырттай
шошытты[ҚТФС, 444 бет].
16. Міне, осынау көкейді тескен сауалды бес жыл бойы арқалап жүрдік (28
бет).
Көкейін тесті - жан-тәнімен арман етті, тым құмартты [ҚТФС, 341 бет].
17. Өзім де білмеймін, көре қалсам болды, өне бойымнан жылан жорғалап
өткендей тітіркенемін (43 бет).
Өне бойы 1. Бүкіл бой-тәні, күллі, тұтас денесі. 2. Тұтасымен [ҚТФС, 577
бет].
18. – Қан қылайын! Қолыңда өлейін... (48 бет).
Қан қылды - қырды, жойды, қиратты [ҚТФС, 410 бет].
19. Бірақ судың да сұрауы бар деген... (49 бет).
Судың да сұрауы бар - не болсада жөнімен, ысырапсыз жұмсау керек деген
мағынада айтылады [ҚТФС, 630 бет].
20. Айғай-шуға елеңдеген көрші-қолаң әрқайсысы өз үйінің есік-
тесіктерінен сығалап, қызықтай құлақ түріп тұр еді (13 бет).
Құлағын түрді [салды, тосты тікті, қойды] - көңіл қойып тыңдады, зейін
қойды,елеңдеді,құлағына құйып алды [ҚТФС, 471 бет].
21. Қызық: көрмегенді көріп, көн тулақты киіп жүріп, алға, анадай тұстан
бұлаңдап қол бұлғаған бақытқа өкпең өшіп, өзегің талғанша ұмтыласың;
енді жеттім-ау, қызығын көрейін деген шағында не жан тапсырасың, не
болмаса қартайып, алжып қаласың (24 бет).
Өкпесі өшті - демікті, тынысы тарылды[ҚТФС, 569 бет].
22. Ала барқын тартқан бөлменің іші беймезгіл айтылар әңгіме, әдібін ашып
сырласар шыншыл сұқбатқа әдейі арнап жасалғандай: жым-жырт, ұядай
жылы, көз құртын жыбырлатар сұлулықтан ада, жұпыны да жарасымды (28
бет).
Көздің құрты - кісі ынтығы [ҚТФС, 328 бет].
23. Үйінен келген посылкада ет, қоспа бар екен деп ұзын құлақтан
естігенбіз (40 бет).
Ұзын құлақ, ұзын құлақтан есіткен әңгіме [сөз, хабар] - әркімнің айтқан
лақап сөздері [ҚТФС, 729 бет].
24. – Атаңның аузын ұрайын, аман-есен елге оралайық, көзіне көк шыбын
үймелетпесем атымды басқа қой (40 бет).
Көзіне көк шыбын үймелетті - қорлады, азапқа түсірді [ҚТФС, 336 бет].
25. Қимыл-әрекетімізге, мұрнымызға су жетпей істеген жұмысымызға қарап,
қандай қайсар жандар деп ойлауға болар еді (42 бет).
Мұрнынан су кетіп жүр - жұмыстан бір сәт босамады, қолы тимеді [ҚТФС, 521
бет].
26. Екі иығына екі кісі мінгендей, еңгезердей жігіт беліне белбеу байлап,
мықынын таяна ортада тұрды (43 бет).
Екі иығына екі кісі мінгендей - еңгезердей, өте тұлғалы [ҚТФС, 202 бет].
27. Екеулеп жүріп наубайханаға ауыстырды, мен дегенде төбе шашы тік
тұратын бастықты көндіріпті (52 бет).
Төбе шашы тік тұрды - шошытты, қорқытты, үрейлендірді; шошыды, тұла бойы
түршікті, зәресі ұшты [ҚТФС, 687 бет].
28. Содан түні бойы көз іле алмады (16 бет).
Көз ілмеді - ұйқы көрмеді, ұйқтамады [ҚТФС, 340 бет].
29. Өз-өзінен ерігіп тұрған Құмырай дау-дамайын жалғастырар адам
таппағанына өкінді ме, шаптыққан дауыспен әйеліне зікір салды (11
бет).
Зікір айтты [салды] діни. 1. Бақсы мен дәруіштердің иллауһа-иллауһа
деп,Аллаға, тәңірге жалынып, жалбарынып айтар сарыны. 2. Ауыс мағынада үкі
мен көгершінге де айтады [ҚТФС, 298 бет].
30. Жатса да, тұрса да салақтап кеудесінде жүретін жалғыз медалі сол
орнында – кір басып, әбден тозығы жеткен, жаға-жеңі қырқылған
гимнастеркасында ырғаң-ырғаң етеді (11 бет).
Тозығы жетті [асты] - әбден ескірді, көнерді [ҚТФС, 680 бет].
31. Құмырай тұтыға тіл қатып еді, әйелі бастырмалатып, бет қаратпай қойды
(12 бет).
Тіл қатты - Бірдеңе деді, сөйледі [ҚТФС, 717 бет].
32. Алғашында оның суыт жүрісінен секем ала тіксініп қалған (15 бет).
Суыт жүрді - асығыс, тоқтаусыз беймезгіл жүрді [ҚТФС, 634 бет].
33. Жалғыз ұлынан айырылған аналар, ерінен айырылған жесірлер мен
әкесінен айырылған жетімдер қаншама дейсіз жер бетінде, бірақ солардың
қай-қайсысы да Құмырай құсап ел үстіне әңгір таяқ ойната берсе не
болар еді,- деп ойлайтын Ақан (19 бет).
Әңгір таяқ ойнатты - билеп-төстеді, үстемдік етті, әлекке түсірді
[ҚТФС,106 бет].
34. Иненің жасуындай қорлыққа шыдамайтын, басынан сөз асырмайтын өткір де
өр көкіректеу (32 бет).
Иненің жасуындай - бір мысқал, азғантай,зәредей [ҚТФС, 303 бет].
35. Қаймақ тобан аяқ болып, түзге әрең шығар ғана халі бар, жарты ай
жатты (39 бет).
Тобан аяқтанды - жай қимылдады деген мағынада айтылып тұр [ҚТФС, 679бет].
36. Көрдім... мойныңа қоржын асып, мәгәзіннің алдында қайыр тілеп отыр
екенсің, көшеден шөлмек жинап, арақ іздеп жүр екенсің (12 бет).
Қайыр сұрады [тіледі] - садаға жинады; сұрамсақтыққа салынды [ҚТФС, 398
бет].
37. Өзім де өлейін десем қолым тимей, етегіме сүрініп жүрмін (12 бет).
Етегіне сүрініп жатты - шаруа басып, қолы босамады [ҚТФС, 221 бет].
38. Жан-жақтан қамалап келіп, миын шанышқылаған алуан түрлі ойлар таң
атқанша маза бермеген (16 бет).
Маза бермеді - тыныштық көрсетпеді, көңілді алаң қылды; ығыр етті [ҚТФС,
503 бет].
39. Ит жығыспен жеңісе алмай, діңкесі құруға тақағанда, сөз жоқ, сол екі
ұғым өкпеге қиса да өлімге қимас туыстықпен аймаласып, бірінің көріне
бірі топырақ салар еді ( Қар қызы, 16 бет).
Діңкеге тиді [діңкені құртты] - титығына жетті, тұралады, болдырды [ҚТФС,
199 бет].
40. Қанша қыршаңқыланғаныменжануарлар батпаққа батып,мөңки алмай дымы
құрып, үстіндегі қара домалақ қазақтың ырқына көнуші еді (20 бет).
Ырқына көнді – айтқанымен, ыңғайымен жүріп-тұратын болды [ҚТФС, 779 бет].
41. Мал десе ішкен асын жерге қоятын-ақ жігіт, амал не, жолы болмай жүр
(20 бет).
Ішкен асын жерге қояды - бұл жерде бәйек болды, көңілі алаңдады деген
мағынада [ҚТФС, 788 бет].
42. Шалдың жүзі ала құйынданып кеткенін көрген Орынбай: - Қымыз ішіңіз, -
деп құрақ ұшты (21 бет).
Құрақ ұшты - тік тұрып қызмет етті асты-үстіне түсіп бәйек болды [ҚТФС, 478
бет].
43. Ебін тапса қоздайды, аға (22 бет).
Ебін тапты - амалын келтірді, істің жөнін,қисынын келтірді [ҚТФС, 199 бет].
44. Ақанның ұлын жұмыстан шығарып, Алматыда соңынан ит салып, қуып
жіберіпті деп, етегін ашып күлсе қайтеміз (23 бет).
Етегін ашып күлді - масқара етіп, мазақтап күлді; кектеніп кекесінмен күлді
[ҚТФС, 220 бет].
45. Үш жылдай тұрған соң, екі құрсақ көтердім (32 бет).
Құрсақ көтерді - бойына бала бітті, екі қабат болды [ҚТФС, 480 бет].
46. Бар ауыртпалық маған түсті,колхоз басқармасы қайда жұмсаса – сонда,
екі етекті түріп алып шапқылаймын да жүремін (34 бет).
Екі етегін түрінді 1. Бел шешіп кірісті, білегін сыланды. 2.Жолға түсті [
ҚТФС, 202 бет].
47. Жалғыз қарағайдың бүгінде ақтаңлақ болып, сортаңы шығып жатқан
даласын қаражондап, таспадай тіліп тастаған әйелдер, қарға адым
жердегі үйіне бара алмай, қос басында түнейтін (34 бет).
Қарға адым халықтық өлшем. Өте жақын деген мағынада [ҚТФС, 427 бет].
48. Мен, Алмамын ғой, Түу зәрем ұшып... Нартай екен деп... (36 бет).
Зәресі ұшты - қатты қорықты, жүрегі ұшты, үрейі қашты, көзі тас төбесіне
шықты [ҚТФС, 294бет].
49. Ондай жұлдызы оңынан туғандардың бақытына қызыға да, қызғана қарап,
шығарып саламыз, - деп , Ақан ақсақал әңгімесін одан ары жалғастырды
(38 бет).
Жұлдызы оңынан [соңынан] туды - бағы ашылды; жолы болды [ҚТФС, 272 бет].
50. Күн батып, әбден қас қарайғанда ғана екінші кезектегілер келеді (41
бет).
Қас қарайды - кешқұрым қараңғы түсу мезеті туралы айтылады [ҚТФС, 433 бет].
51. Хаттың ішінен жүз сом ақша шыққанда төбеміз көкке жеткендей қуандық
(42 бет).
Төбесі көкке жетті - қатты қуанды, шаттанды, қуанышын тасытты [ҚТФС, 687
бет].
52. Мен келіскенмен, ата-енем ат-тонын ала қашады (49 бет).
Ат-тонын ала қашты - азар да безер болды, басын алып қашты [ҚТФС, 77 бет].
53. Міне, осынау көкейді тескен сауалды бес жыл бойы арқалап жүрдік
(28 бет).
Көкейін тесті - жан-тәнімен арман етті, тым құмартты [ҚТФС, 341 бет].
54. Бірақ әрі-беріден соң көзімізге ұйқы тығылып, қалғып-шұлғып жүрер
едік (31 бет).
Көзіне ұйқы тығылды – ұйқы қысып, кірпігі байлана бастады [ҚТФС, 336 бет].
55. Жо-жоқ, әйелдік қызғаныш оты тұтанбаған, тіпті, солай болғанның
өзінде, ризамын ғой Ақаныма, түймедей нәрсені түйедей етіп ел-
жұртқа дабырлаған Құмырай мен қатынына ызам келді (71 бет).
Түймедейді түйедей қылды – кішкентай мінді, болар-болмас айыпты үлкен етіп
өсіріп көрсетті [ҚТФС, 703 бет].
Қорыта айтқанда, қазақ прозасының ауыр жүгін арқалап келе жатқан
керуен басындағы қаламгерлердің бірі Оралхан Бөкейдің Қар қызы романының
тілі фразеологизмдерге бай. Шығарманы талдау барысында 55 фразеологизм сөз
терілді. Жазушы шығармасындағы тұрақты тіркестер мазмұны жағынан да, мәні
жағынан да бай келеді. Сондай – ақ фразеологизмдердің лексика –
семантикалық мәні, морфологиялық құрылымы, стильдік қызметі мәтін ішінде
айқын көрініс табады. Фразеологилық қолданыстағы тіркестер жазушы тілінің
орайымен поэзияның өң бойында стильдік ажар жүктеп, ойды жан – жақты, әрі
ықшамды сипаттауға мүмкіндік берген деуге болады.
1.2 Шығармадағы мақал – мәтелдердің қолданысы.
Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын,
дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруда маңызды және
шешуші рөл атқарады.
Зерттеуші – ғалым С.Ғ.Қанапина ‟Қазақ тіліндегі мақал –
мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары
негізінде)” атты монографиялық еңбегінде паремиология жайлы былай дейді:
‟тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң – мұқтажы мен тұрмыстық
жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал – мәтелдер халықтың рухани
өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал – мәтелсіз тілдегі
ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық
сипаттау мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани – мәдени қазынасы
ретіндегі тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу
ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл
тарихты, төл мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты,
сана мен салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік
тұтынуында. Басқаша айтқанда, әр тіл – өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып
тұрған қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің
құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес,
этнолингвистика, социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика,
когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанына айналып
отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан – жақты қарастыру
нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты.
Сондықтан да тілді қарапайым таңбалық жүйе деп қарастыру ол туралы
түсінікке кереғар әсер етеді және зерттеу мүмкіндіктерін шектейді. Тіл ,
көнеден айтылып келе жатқандай, таңбалар жүйесі ғана емес, ол осы жүйені
көмкерген мәдениет. Сондықтан да қазіргі тіл білімінің антропоцентристік
бағытына сәйкес, ол – әр халықтың ұлы мұрасы, ұлттық тарихи жетістігі.
Тілдегі мақал – мәтелдер – мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық
мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт
өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты
жинайды, сақтайды және жеткізеді. Осыған сай тіл әрбір этнос мәдениетінің
өзгешелігін, екінші жағынан, тіл шеңберінде мәдениеттің ұрпақтан – ұрпаққа
жалғасуын қамтамасыз етеді. Тіл, соның ішінде мақал – мәтелдер, қазіргі,
келер ұрпақты үлкен бір тарихи арнаға, бүтіндікке байланыстырады” [4, 3
бет].
Зерттеуші-ғалым Ш.П.Қарсыбекова өзінің 2004 жылы қорғаған ‟Қазақ
мақал – мәтелдерін этнолингвистикалық тұрғыда топтастырудың
этнолингвистикалық принциптері” атты кандидаттық диссертациясында
мынадай тұжырым жасайды: ‟этномәдени танымды айшықтайтын қазақ тіліндегі
мақал – мәтелдер тек сан жағынан ғана емес, сапа, мазмұнына қарай да алуан
түрлі. Оның басты себебі: ұлттық менталитетіміздің тілдегі ерекше бір
жарқын, мәнді де маңызды өрнегі болып саналатын мақал–мәтелдер – қазақ
этносына тән дүниетаным мен сананың айқын айғағы, халық даналығы мен
философиялық толғанысының, эстетикалық танымы мен тағлым – тәлімінің,
өркениеті мен мәдениетінің – барша болмысының қайнар бұлағы. Мақал-мәтелдер
сан ғасырлар бойы екшеленіп, қырланған, мазмұны түрліше, сан алуан
тақырыпты қамтуымен қатар, адам өмірінде, тұрмыс – тіршілікте, әр қилы
қоғамдық жағдайларда кездесетін құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға
берілген даналық баға. Халық арасына өте көп тараған және жалпы тіліміздің
қаймағы ретінде ұзақ өмір сүретін құрамдық бөлшегі де – мақал-мәтелдер.
Мақал-мәтелдер – шешендік өнермен туыстас жатқан сөз өрнегі. Мақал-мәтелдер
– жалпы тұрақты тіркес саласының ең көлемді, қолдану аясы кең, мазмұны
тиянақты тарауы болып есептеледі. Кезінде мақал-мәтелдерді айтушылар
болған. Олар – ұлы ойшылдар, ақын – жыраулар, шешендер, дана билер,
қазылар, қысқасы ақыл – парасат иесі, өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлері.
Бұлар халықтың мүддесін ойлаған, жұртшылыққа үлгі – өсиетін айтып, ақыл –
кеңесін беріп, мұңды – шерлі жүректерді жұбатып, асып – тасығанның
төгілетінін, қоғамнан тосқауыл көретінін ескертіп, жастың өсетініне,
жарлының байитынына, қиянаттың қияметке қалмайтынына сендірген” [31, 3
бет].
Зерттеуші ғалым Ж.И.Исаева өзінің 2007 жылы қорғаған ‟Дүниенің
паремиологиялық бейнесі (лингвомәдениеттанымдық аспект)” атты кандидаттық
диссертациясында мақал – мәтелдердің зерттелуі жайында толығырақ, жүйелі
түрде мәлімет береді.
Қазақ паремиологиясының қалыптасу тарихын 3 кезеңге бөліп
қарастыруға болады:
1) ХІХ ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың 40 – 60 жылдарына дейінгі
кезең қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинақтау, қағаз бетіне түсіру,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстарының жүргізілуімен сипатталады
(Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Ф.Катанов,
В.В.Катаринский, П.М.Мелиоранский, Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов, М.Ысқақов,
А.Байтұрсынов, Ө.Тұрманжанов, Б.Ақмұқанова, М.Аққозин т.б.).
2) Мақал-мәтелдердің ғылыми айналымға түскен кезеңі. М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,
М.Ғабдуллин, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Б.Адамбаев, М.Әлімбаев, Н.Төреқұлов,
Т.Кәкішов, З.Қабдолов, М.Базарбаев, С.Қасқабасов, С.Нұрышов, Б.Ақмұқанова
т.б. әдебиетші ғалымдар зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдерінің әдеби
табиғаты, Р.Сәрсенбаев, Ә.Қайдар, Б.Шалбаев, Ө.Айтбаев, М.Мұқанов,
З.Ерназарова, Қ.Бейсенов, Ғ.Тұрабаева, А.Нұрмаханов, С.Сәтенова,
Д.Бегалықызы, Б.Сағын, С.Қанапина т.б. тілші – мамандар зерттеулерінде
тілдік ерекшеліктері сөз болды.
ХХ ғасырда қазақ лингвистикасында үстемдік еткен құрылымдық –
жүйелілік парадигма аясындағы зерттеулерде мақал-мәтелдер фразеологияның
шеңберінде лексика – семантикалық, лексика – грамматикалық, құрамдық –
құрылымдық, стилистикалық тұрғыдан зерттеліп, олардың жалпы құрамдық,
мағыналық заңдылықтары мен іштей жіктелу принциптері, узуальды және
окказиональды қолданысы мен стильдік мәнері, шығу төркіні мен тілара ауыс –
түйістігі, көркемдік – поэтикалық табиғаты, ауыспалы – идиомалық
мағыналары, эмоционалды – экспрессивтік реңкі т.б. мәселелер қарастырылды.
3) ХХІ ғасыр тіл білімінде мақал-мәтелдер паремиологияның зерттеу нысанына
айналып, анторпоцентристік бағытта қарастырылуда.
Зерттеушілер мақал-мәтелдер, яғни паремиялар предикативтік типтегі
кешенді сөйлесімдік құрылымдар ретінде фразеологияның шеңберінде емес,
тілтанымдық дербес пән – паремиологияның зерттеу объектісі ретінде
қарастырылуы қажет екенін айтады.
Қазақ паремиологиясының антрополингвистикалық бағыттағы дербес пән
ретінде қалыптасуының теориялық тұжырымдамасын академик Ә.Қайдар негіздеп,
қазақ паремиологиясының фразеологиядан бөлініп шығып, антрополингвистикалық
бағыттағы дербес ғылым саласы болып қалыптасуына қажет алғышарттарды
нақтылап, паремиологиялық зерттеудің ғылыми принциптерін, мақсат –
мүддесін, көтерілер проблемаларын, зерттелер қырларын анықтап берді. Қазақ
мақал-мәтелдері танымдық – прагматикалық, этнолингвистикалық тұрғыдан
Д.Бегалықызы, С.Қанапина, Р.Атаханова, Ш.П.Қарсыбекова зерттеулерінде
қарастырылды [32, 9 – 10 бет].
Қазақтың белгілі паремиолог – ғалымы Ә.Қайдар мақал-мәтел туралы
былай дейді: ‟Қазақ мақал-мәтелдерінің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі
болмысын танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан
мәні өте зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың
бәріне мақал-мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан – ақ
қалыптасқан табиғи реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен құбылыстарды
үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасына қарай шоғырландырып
қарағанда ғана көрінеді”. Сондықтан академик Ә.Қайдар оларды шартты түрде
‟Адам”, ‟Қоғам” және ‟Табиғат” деп атауды ұсынады. Бұлай үш салаға бөліп
қараудың ұстанған принципі – барлық құбылысты түгел қамту дегендік деп
түсінеміз.
Түркі халықтары мақал-мәтелдерді ‟аталар сөзі”, ‟даналық сөздер”,
‟нақыл сөздер”, ‟асыл сөздер” деп атап, ‟Ақылың бар ма – ақылға ер, ақылың
жоқ па – нақылға ер”, ‟Атаңның сақалына қарама, айтқан мақалына қара”,
‟Мақал-мәтел мардан сөз” деуі – халықтың берген әділ бағасы.
Мақал-мәтелдер айтылатын ойдың бағытына қарай – тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйінін білдіріп, тыңдаушысына ой салады [4, 4 – 5 бет].
Афоризмді мақалдан айыру қиын. Өйткені, көптеген афоризмдер мақал
– мәтелдердің қатарына қосылып, халық аузында айтылып кетеді. Шынында,
афоризм дегеніміз де халық мақалы.
Бірақ бір – біріне қаншама ұқсас болса да, олардың өзара кейбір
айырмашылығы барлығы байқалады.
Афоризм мақал мен мәтелдерге қарағанда, белгілі бір автордың
атынан айтылады. Сонымен қатар, афоризм, көбіне, жазба әдебиет тұсында
пайда болатын категория. Ал мақал-мәтелдер, әрқашан, ауыз әдебиеті
негізінде жасалып, ауызша пайда болатындықтан, оның авторы болмай, халық
қазынасы деп аталады.
Ақын Мұзафар Әлімбаев афоризмге мынадай анықтама береді: ‟Қанатты
сөздердің қайнар көзі – халық тілі – мақалдар мен мәтелдер, тұрақты сөз
тіркестері, әдеби тіл – жазушылардың, оқымыстыларлың тарихта өткен атақты
қайраткерлердің өткір нақылдары, сөз байламдары”.
Афоризм мен мақал – мәтелдердің аралық жігін дәл жоғарыдағыдай етіп
бөлу, жазба әдебиеті соң басталған халықтар үшін, оның ішінде қазақ халқы
үшін кейбір ерекше жағдайды қажет етеді. Өйткені, мақал – мәтелдер мен
афоризмді бір – бірінен ажыратуға мұны меже тұтатын болсақ, жазба
әдебиетіміз афоризмдерге аса кедей болар еді. Оған себеп, ауыз әдебиетінде
белгілі ақын, жырау, салдардың атынан айтылатын кейбір афоризмдерді ешбір
категорияға жатқызуға болмас еді. Сондықтан, қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Оралхан Бөкейдің “Қар қызы” повесінің лексика-фразеологиялық
ерекшеліктері
Ғылыми жетекші:
Қостанай 2015 жыл
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
I.Шығарма тілінің лексика-фразеологиялық ерекшелігі.
1.1 Шығарма тіліндегі фразеологизмдердің стильдік
қызметі ... ... ... ... ... ...5-16
1.2 Шығармадағы мақал-мәтелдердің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16-23
1.3 Шығармадағы қос сөздер, кірме
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-34
1.4 Антоним, синонимдердің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...35-4 2
II. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қолданысы.
2.1 Шығармадағы портрет, суреттеудің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...43-45
2.2 Шығармадағы эпитет, синекдоха, теңеу, кейіптеудің қолданылу
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 55-56
Кіріспе
Халықтың әлем туралы ой-тұжырым, дүниетанымынан туындайтын, өзіндік
төл мәдениетімен ұштасып, этнос болмысының тікелей көрінісі болатын қымбат
дүниесі – оның тіл әлемі, тіл байлығы. Тілдің мемлекеттік мәртебесін
нығайтудың қазіргі таңдағы маңызды бір мүмкіндігі – оның осы танымдық
қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды,
халықтық қалыпты, рухани тамырды тереңірек зерттеп, жете тану. Тіл мен
танымды жіктеп қарамай, оны құбылыс ретінде сабақтастыра қарау академик
Ә.Т.Қайдаров ұсынған “тіл мен ұлт біртұтас” немесе “адамды тіл әлемі арқылы
тану” деген қағидаларға сүйенетін қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттың
қалыптасуына әкелді. Этнолингвистиканың ғылыми-теориялық негізі Ә.Қайдаров,
Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Р.Сыздықова, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева,
Г.Смағұлова, Р.Шойбеков, А.Жылқыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде
қаланды. Соңғы уақытта қазақ тіл білімі лингвомәдениеттану, когнитивтік тіл
білімі сияқты тілдік салалармен толығып, өз жемісін бере бастады [1, 3
бет]. Бүгінгі таңда халқымыздың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы болып
табылатын тілімізді зерттеудің ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Тіл
табиғатын терең бойлап, жан-жақты қарастыру, тілдік бірліктердің сипатын
айқындау лингвистика, этнолингвистика, т.б. ғылым салаларының зерттеу
нысанына айналды. Әдеби тіл- жалпыхалықтық тілдің құнды, дамыған, барлық
халыққа түсінікті, стильдік жағынан сараланған түрі. Әдеби тіліміздің үнемі
дамып отыруы қаламгерлеріміздің еңбектерінің әсеріне де тікелей байланысты.
Көркем шығарманың тілі, жазушының өзіндік жеке сөз қолдану стилі, сөз
қолдану зергерлігі мен шеберлігі- қазақ әдеби тілінің дамуына серпін
беретін ерекше сала [2, 3 бет].
Тіл ─ адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі. Ол ─ адамзат
арасындағы қарым-қатынас пен болмысты танудың басты құралы ғана емес,
қоғамдағы саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани, тарихи өзгерістердің куәсі және
сол ақпараттарды бойында сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал
[3, 3 бет].
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы
салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-
синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев,
Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық,
Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев,
Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы
белгілі.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Оралхан Бөкейдің Қар қызы повесінің лексика –
фразеологиялық ерекшелігін және шығармада қолданған көркемдегіш –
бейнелеуіш тәсілдерді анықтап, мысалдар теру. Бұл ерекшеліктерді анықтау
үшін мынадай міндеттер қойылады:
- Фразеологизмдердің стильдік қызметін анықтап, толықтыру;
- Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдер мен авторлық афоризмдердің топталуы,
мағыналық-стильдік қызметін шығару;
- Кірме сөздер, диалект мағыналық реңкіне тоқталу;
- Антоним, синоним, омоним сөздер мен эпитет, теңеу, кейіптеу, т.б.
көркемдік тәсілдердің стильдік қызметтеріне тоқталу.
-
Зерттеу жұмыстың міндеті: О.Бөкей шығармасын оқу барысында ізденіс
жасап, суреткердің сөз қаруларын қолданудағы мақсатын айқындау.
Зерттеу жұмыстың нысаны: О.Бөкейдің Қар қызы повесінің лексика-
фразеологиялық ерекшеліктерін зерттеу – зерттеу жұмыстың нысаны болып
табылады.
Зерттеу жұмыста қолданылған әдістер. Көркем шығарманың лексика-
фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау барысында мынадай әдістер
қолданылды. Шығарманың лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін талдау
арқылы сөйлемге сипаттама беру, сипаттама берілген тілдік элементтерге
анықтама беру. Көбіне сөздікпен жұмыс жасау әдісі қолданылды.
Зерттеу жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан тұрады: біріншісі
– шығарма тілінің лексика-фразеологиялық, екіншісі – шығармадағы
көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдердің қолданысы, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Шығарма тілінің лексика-фразеологиялық ерекшелегі.
1. Шығарма тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысы
Тіл білімінде фразеология мәселесі көп зерттеліп келеді десек те, әрбір
әдеби тіл кезең ерекшелігін ашатын оның бай фразеологиялық қоры мен құрамы
туралы арнайы зерттеулер жүргізілген емес. Әдеби тіл дамуының ұлттық кезең
сипатын танытатын алғашқы көркем қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер
ғылыми тұрғыдан зерттеу нысаны болған емес. Бұл – бір. Екіншіден, ХХ ғасыр
басындағы қазақ прозасы тілі әр түрлі себептермен толыққанды зерттелмей
келеді. Бұның үстіне осы кезең қазақ жазушылары шығармаларының аттары
аталмай келгендері де болды. Шындығында, әдеби тілдің ілгері дамуына азды –
көпті үлес қосқан ірілі – ұсақты кез келген қаламгердің аты аталып,
шығармалары тілі жағынан да ғылыми айналымға енуі тиіс деген филологиядағы
пікірлерді ескеріп, алға тартар болсақ, зерттеу нысанының өзектілігі де
осыдан анық көрінетіні сөзсіз.
Тілдегі фразеологизмдер – тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік
қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтарбойына пайда болып, дамып,
қалыптасқан әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын
тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы өз өрісіне қарай тілдің
фразеологиялық қорынан қажетін алады да, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына
үлесін қосып отырады.
Фразеология термині белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас тілдегі
деген мағынамен қатар, тіл білімінің фразеологизмдерді зерттейтін саласы
деген ұғымда да қолданылады. І. Кеңесбаевтың авторлығымен шыққан Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігі қазақ фразеологиясына ғана емес, қазақ тіл
біліміне де қосылған елеулі үлес. І. Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ
тілінің фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фразеология туралы: Тіл-
тілдің өзіне тән ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан (ярустарынан)
байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық
көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа
осы сөздікте қамтылған алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза
салуға болмайды. Басқаша айтқанда сөз байлығын тексеретін тіл білімі
саласын л е к с и к о л о г и я деп атайтын болсақ, фразеологизм байлығын
тексеретін тіл білімі саласын ф р а з е о л о г и я деп атау әбден орынды,
– деп жазады [1, 589 б].
Г. Смағұлова: Тұрақты тіркестер қазақ лексикасының ең өнімді бай қабатын
құрайды. Осындай ұлан-ғайыр тілдік қордың ішінде кездесетін фразеологиялық
факторлар табиғи тіл дамуының ажырамас көрсеткіші болуы керек. ...Жалпы
фразеологизмдердің пайда болуы, жасалуы туралы сөз қозғалғанда осындай
образдылықтың адамның жан-дүниесіне әсері, одан шығатын эмоциялық қорытынды
үнемі тұрақты сөз тіркестерінің ерекшеліктерін айқындайтын талаптар екенін
ескерсек, онда синоним фразеологизмдердің қатарларының өсуі мен кемуінің
себептерін те іздеген жөн, – деп жазады [2, 93 б].
Фразеологизмдер көркем әдебиет тілінің қажеттілігін өтеуде халықтың
эстетикалық талғамын танытатын ең күшті тілдік құралдардың бірі болып
есептеледі. Тілдің әдебилігінің сипаттарының бірін, әдеби тілдің даму
кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерінің бірін фразеологизмдер танытады. Ж.
Қоңыратбаеваның зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы
тіліндегі фразеологизмдердің жалпы сипаты, тақырыптық-семантикалық,
кезеңдік-құрылымдық, стилистикалық қолданыс ерекшеліктері қарастырылады.
Автор ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдерді жалпы
мағынасына қарай және ұйытқы болатын сөздерге қарай тақырыптық топтарға
жіктейді. Фразеологизмдерді жалпы мағынасына қарай: 1) Адамды сипаттайтын
фразеологизмдер; 2) Алғыс және қарғыс мәнді фразеологизмдер; 3) Қоғамдық-
әлеуметтік факторға байланысты туындаған фразеологизмдер; 4) Діни наным-
сенімге, салт-дәстүрге байланысты туындаған фразеологизмдер; 5) Өлшемдік
ұғымдарды білдіретін фразеологизмдер; 6) Табиғат құбылыстарына байланысты
фразеологизмдер деп бөле отырып, кейбір фразелогизмдер мағынасы жағынан
бірнеше топқа қатысты болатындықтан, оларды мұндай тақырыптық топтарға
бөлудің шартты екендігін ескертеді. Дегенмен де белгілі бір топтағы
сөздердің мағыналық жағынан іргелес екенін де жоққа шығаруға болмайды.
Автор фразеологизмдердің бейнелі, синонимді табиғатын көркем шығарма
тілінің стильдік, стилистикалық сипатымен байланысты қарастырады. Еңбекте
адам эмоциясына қатысты фразеологизмдер бөлек аталып, арнайы
қарастырылмағанымен, адам сезімдерін, ішкі психологиялық халін, әсерлері
мен ойларын нақтыландыру амалы ретінде қолданылған әзірейіл шеңгелі
тигендей, ұжмақтың отына жылынғандай, у жеген қасқырдай фразеологизмдеріне
талдау жасалады.
Көркем проза тілінде кейбір сөйлемдердің өлең жолдарындағыдай ұйқасып
келетін ерекшелігі туралы Қазақ прозасының тілі еңбегінде Е. Жанпейісов,
Қазақтың халық прозасы атты еңбегінде С. Қасқабасов арнайы тоқталады. С.
Қасқабасовтың пікірінше ешбір жанр саф алтындай таза күйінде болмайды.
Өйткені ол жападан-жалғыз өмір сүрмейді, ұзақ көркемделу процесінде жанрлар
бір-бірімен тығыз байланысқа түседі, олар бір-біріне ықпал жасап кірігеді
[3, 22 б].
Ғалым Г.Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік қабаттарға
бөлді:
1.Кітаби фразеологизмдер;
2.Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер;
3. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
4. Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
5. Дөрекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер [4, 184 бет].
Ғалым Р.Авакова фразеологизмдерді ішкі формаларының туындау
көздеріне байланысты шартты түрде төмендегідей топтастырады:
• Адамның анатомиялық атаулары (соматизмдер) мен қимыл қозғалыстарына
байланысты туған фразеологизмдер;
• Жануарлар (зооморфтық фразеологизмдер) әлемі;
• Өсімдіктер (флора) әлемі;
• Табиғат құбылыстары;
• Өлшем бірлік (метеорология);
• Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер;
• Түр – түстік және сындық;
• Алғыс және қарғыс мәнді;
• Мифтік және діни;
• Тарихи кезеңдермен және тұлғалармен байланысты туған фразеологизмдер және
т.б. [5, 68 бет].
Жазушы О.Бөкейдің “Қар қызы” шығармасындағы фразеологизмдердің қолданыс
ерекшелігі
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер күнделікті тұрмыс-тіршілігім
ркінқолданылатын тұрақты тіркестер.
1. Көрдім... мойныңа қоржын асып, мәгәзіннің алдында қайыр тілеп отыр
екенсің, көшеден шөлмек жинап, арақ іздеп жүр екенсің (12 бет).
Қайыр сұрады [тіледі] - садаға жинады; сұрамсақтыққа салынды [ҚТФС, 398
бет].
2. Өзім де өлейін десем қолым тимей, етегіме сүрініп жүрмін (12 бет).
Етегіне сүрініп жатты - шаруа басып, қолы босамады [ҚТФС, 221 бет].
3. Жан-жақтан қамалап келіп, миын шанышқылаған алуан түрлі ойлар таң
атқанша маза бермеген (16 бет).
Маза бермеді - тыныштық көрсетпеді, көңілді алаң қылды; ығыр етті [ҚТФС,
503 бет].
4. Ит жығыспен жеңісе алмай, діңкесі құруға тақағанда, сөз жоқ, сол екі
ұғым өкпеге қиса да өлімге қимас туыстықпен аймаласып, бірінің көріне
бірі топырақ салар еді (16 бет).
Діңкеге тиді [діңкені құртты] - титығына жетті, тұралады, болдырды [ҚТФС,
199 бет].
5. Қанша қыршаңқыланғаныменжануарлар батпаққа батып,мөңки алмай дымы
құрып, үстіндегі қара домалақ қазақтың ырқына көнуші еді (20 бет).
Ырқына көнді – айтқанымен, ыңғайымен жүріп-тұратын болды [ҚТФС, 779 бет].
6. Мал десе ішкен асын жерге қоятын-ақ жігіт, амал не, жолы болмай жүр
(20 бет).
Ішкен асын жерге қояды - бұл жерде бәйек болды, көңілі алаңдады деген
мағынада [ҚТФС, 788 бет].
7. Шалдың жүзі ала құйынданып кеткенін көрген Орынбай: - Қымыз ішіңіз, -
деп құрақ ұшты (21 бет).
Құрақ ұшты - тік тұрып қызмет етті асты-үстіне түсіп бәйек болды [ҚТФС, 478
бет].
8. Ебін тапса қоздайды, аға (22 бет).
Ебін тапты - амалын келтірді, істің жөнін,қисынын келтірді [ҚТФС, 199 бет].
9. Ақанның ұлын жұмыстан шығарып, Алматыда соңынан ит салып, қуып
жіберіпті деп, етегін ашып күлсе қайтеміз (23 бет).
Етегін ашып күлді - масқара етіп, мазақтап күлді; кектеніп кекесінмен күлді
[ҚТФС, 220 бет].
10. Үш жылдай тұрған соң, екі құрсақ көтердім (32 бет).
Құрсақ көтерді - бойына бала бітті, екі қабат болды [ҚТФС, 480 бет].
11. Бар ауыртпалық маған түсті,колхоз басқармасы қайда жұмсаса – сонда,
екі етекті түріп алып шапқылаймын да жүремін (34 бет).
Екі етегін түрінді 1. Бел шешіп кірісті, білегін сыланды. 2.Жолға түсті [
ҚТФС, 202 бет].
12. Жалғыз қарағайдың бүгінде ақтаңлақ болып, сортаңы шығып жатқан
даласын қаражондап, таспадай тіліп тастаған әйелдер, қарға адым
жердегі үйіне бара алмай, қос басында түнейтін (34 бет).
Қарға адым халықтық өлшем. Өте жақын деген мағынада [ҚТФС, 427 бет].
13. Мен, Алмамын ғой, Түу зәрем ұшып... Нартай екен деп... (36 бет).
Зәресі ұшты - қатты қорықты, жүрегі ұшты, үрейі қашты, көзі тас төбесіне
шықты [ҚТФС, 294бет].
14. Ондай жұлдызы оңынан туғандардың бақытына қызыға да, қызғана қарап,
шығарып саламыз, - деп , Ақан ақсақал әңгімесін одан ары жалғастырды
(38 бет).
Жұлдызы оңынан [соңынан] туды - бағы ашылды; жолы болды [ҚТФС, 272 бет].
15. Күн батып, әбден қас қарайғанда ғана екінші кезектегілер келеді (41
бет).
Қас қарайды - кешқұрым қараңғы түсу мезеті туралы айтылады [ҚТФС, 433 бет].
16. Хаттың ішінен жүз сом ақша шыққанда төбеміз көкке жеткендей қуандық
(42 бет).
Төбесі көкке жетті - қатты қуанды, шаттанды, қуанышын тасытты [ҚТФС, 687
бет].
17. Мен келіскенмен, ата-енем ат-тонын ала қашады (49 бет).
Ат-тонын ала қашты - азар да безер болды, басын алып қашты [ҚТФС, 77 бет].
18. Міне, осынау көкейді тескен сауалды бес жыл бойы арқалап жүрдік (28
бет).
Көкейін тесті - жан-тәнімен арман етті, тым құмартты [ҚТФС, 341 бет].
Кітаби фразеологизмдер
Кітаби фразеологизмдерге жоғарғы стилистикалық бояу тудыратын әр түрлі
эмоционалды-экспрессивті реңк тән. Кітаби фразеологизмдер – негізінен жазба
тілде:
1) нормаланған әдеби тілде
2) публицистикада
3) ғылыми шығармаларда
4) көркем әдебиет тілінде қолданылады.
1. Өз-өзінен ерігіп тұрған Құмырай дау-дамайын жалғастырар адам
таппағанына өкінді ме, шаптыққан дауыспен әйеліне зікір салды (11 бет).
Зікір айтты [салды] діни. 1. Бақсы мен дәруіштердің иллауһа-иллауһа
деп,Аллаға, тәңірге жалынып, жалбарынып айтар сарыны. 2. Ауыс мағынада үкі
мен көгершінге де айтады [ҚТФС, 298 бет].
2. Жатса да, тұрса да салақтап кеудесінде жүретін жалғыз медалі сол
орнында – кір басып, әбден тозығы жеткен, жаға-жеңі қырқылған
гимнастеркасында ырғаң-ырғаң етеді (11 бет).
Тозығы жетті [асты] - әбден ескірді, көнерді [ҚТФС, 680 бет].
3. Құмырай тұтыға тіл қатып еді, әйелі бастырмалатып, бет қаратпай қойды
(12 бет).
Тіл қатты - Бірдеңе деді, сөйледі [ҚТФС, 717 бет].
4. Алғашында оның суыт жүрісінен секем ала тіксініп қалған (15 бет).
Суыт жүрді - асығыс, тоқтаусыз беймезгіл жүрді [ҚТФС, 634 бет].
5. Жалғыз ұлынан айырылған аналар, ерінен айырылған жесірлер мен әкесінен
айырылған жетімдер қаншама дейсіз жер бетінде, бірақ солардың қай-қайсысы
да Құмырай құсап ел үстіне әңгір таяқ ойната берсе не болар еді,- деп
ойлайтын Ақан (19 бет).
Әңгір таяқ ойнатты - билеп-төстеді, үстемдік етті, әлекке түсірді
[ҚТФС,106 бет].
6. Иненің жасуындай қорлыққа шыдамайтын, басынан сөз асырмайтын өткір де өр
көкіректеу (32 бет).
Иненің жасуындай - бір мысқал, азғантай,зәредей [ҚТФС, 303 бет].
7. Қаймақ тобан аяқ болып, түзге әрең шығар ғана халі бар, жарты ай жатты
(39 бет).
Тобан аяқтанды - жай қимылдады деген мағынада айтылып тұр [ҚТФС, 679бет].
Шығарма тіліндегі соматикалық атауларға байланысты фразеологизмдер
1. Айғай-шуға елеңдеген көрші-қолаң әрқайсысы өз үйінің есік-тесіктерінен
сығалап, қызықтай құлақ түріп тұр еді (13 бет).
Құлағын түрді [салды, тосты тікті, қойды] - көңіл қойып тыңдады, зейін
қойды,елеңдеді,құлағына құйып алды [ҚТФС, 471 бет].
2. Қызық: көрмегенді көріп, көн тулақты киіп жүріп, алға, анадай тұстан
бұлаңдап қол бұлғаған бақытқа өкпең өшіп, өзегің талғанша ұмтыласың;
енді жеттім-ау, қызығын көрейін деген шағында не жан тапсырасың, не
болмаса қартайып, алжып қаласың (24 бет).
Өкпесі өшті - демікті, тынысы тарылды [ҚТФС, 569 бет].
3. Ала барқын тартқан бөлменің іші беймезгіл айтылар әңгіме, әдібін ашып
сырласар шыншыл сұқбатқа әдейі арнап жасалғандай: жым-жырт, ұядай
жылы, көз құртын жыбырлатар сұлулықтан ада, жұпыны да жарасымды ( Қар
қызы, 28 бет).
Көздің құрты - кісі ынтығы [ҚТФС, 328 бет].
4. Үйінен келген посылкада ет, қоспа бар екен деп ұзын құлақтан
естігенбіз (40 бет).
Ұзын құлақ, ұзын құлақтан есіткен әңгіме [сөз, хабар] - әркімнің айтқан
лақап сөздері [ҚТФС, 729 бет].
5. – Атаңның аузын ұрайын, аман-есен елге оралайық, көзіне көк шыбын
үймелетпесем атымды басқа қой (40 бет).
Көзіне көк шыбын үймелетті - қорлады, азапқа түсірді [ҚТФС, 336 бет].
6. Қимыл-әрекетімізге, мұрнымызға су жетпей істеген жұмысымызға қарап,
қандай қайсар жандар деп ойлауға болар еді (42 бет).
Мұрнынан су кетіп жүр - жұмыстан бір сәт босамады, қолы тимеді [ҚТФС, 521
бет].
7. Екі иығына екі кісі мінгендей, еңгезердей жігіт беліне белбеу байлап,
мықынын таяна ортада тұрды (43 бет).
Екі иығына екі кісі мінгендей - еңгезердей, өте тұлғалы [ҚТФС, 202 бет].
8. Екеулеп жүріп наубайханаға ауыстырды, мен дегенде төбе шашы тік
тұратын бастықты көндіріпті (52 бет).
Төбе шашы тік тұрды - шошытты, қорқытты, үрейлендірді; шошыды, тұла бойы
түршікті, зәресі ұшты [ҚТФС, 687 бет].
9. Содан түні бойы көз іле алмады (16 бет).
Көз ілмеді - ұйқы көрмеді, ұйқтамады [ҚТФС, 340 бет].
Зооморфтық фраземалар
Адамзат өміріне жануарлар әлемі өте етене таныс, жақындығы өркениеттің
тарихи дамуы үрдісімен байланысты. Зооморфтық фразеологизмдер дегеніміз –
жан – жануарлар атаулары негізінде жасалған фразеологизмдер [9, 80 бет].
1. Енді міне... көрінгеннен сөз естіп... әсіресе қой аузынан шөп алмас,
момын әйелінің тілі тотяйын болып тигені жанға батады да (14 бет).
Қой аузынан шөп алмайды - момын; жуас адам [ҚТФС, 442 бет].
2. – Шал, елмен көрген ұлы тойға біз де тышқан мұрнын қанаталық (14 бет).
Тышқан мұрнын қанатпады - мал соймады [ҚТФС, 710 бет].
3. Жағыңа жылан жұмыртқаласын (15 бет).
Жағыңа жылан жұмыртқаласын! Қарғыс. Жайсыз хабар, жаман сөз айтқан кісіге
айтылады [ҚТФС, 225 бет].
4. Отыз жыл бойы тілің кесілгендей, үндемеп едің, отыз жылдан бері маған
әзірлеген сыбағаң осы ма... ішіңде ит өліп жатыр екен-ау (12 бет).
Ішіңде ит [мысық] өліп жатыр - еш сырын шашпады, оның пікірі ішінде, ойында
не барын ешкім білмеді [ҚТФС, 794 бет].
5. Келген соң, бойыңда шыбын жаның шырқырап тұрғанда тәуекел жасап кетіп
көр (17 бет).
Шыбын жан көне. Өмір, тірлік мағынасында [ҚТФС, 769 бет].
6. Әсіресе, Құмырайдың ит жыны келетін (18 бет).
Ит жын келді - ашуланды, тоңмойындық көрсетті [ҚТФС, 306 бет].
7. Аяғынан айырылмағанның барлығы – ақымақ,, қоян жүрек қорқақ па екен,
тәңірім-ау (19 бет).
Қоян жүрек - қорқақ, ынжық [ҚТФС, 459 бет].
8. Нағыз қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман,бейбіт те берекелі,
баяны ұзақ өмір дегеніміз осы емес пе (28 бет).
Қой үстіне бозторғай жұмыртқалады - тыныштық, бейбіт заман орнады [ҚТФС,
444 бет].
9. Бас салып құшақтап, басымды бауырыма тығып ботадай боздап жылап
жібердім (32 бет).
Ботадай боздады [боздап жылады] - еңіреді, ағыл-тегіл көзінің жасын бұлады
[ҚТФС, 160 бет].
10. Таң құланиектене берген елең-алаңнан құстай ұшып Жалғызқарағайға
қайтып оралдым (38 бет).
Құстай ұшты - жүрісіне көз ілеспеді, зымырады [ҚТФС, 482 бет].
Жазушы О.Бөкейдің шығармасындағы фразеологизмдердің тізімі:
1. Есік алдындағы тақтай табалдырықта тұрып, аузын арандай аша есінеді
(11 бет)
Аузын арандай ашты 1. Жалмап жұтып қоярдай төнді, ашқарақтанды; 2. Аузын
кең ашты [ҚТФС, 85 бет].
2. Келімді-кетімділерден жүз грамм дәметкіш көңіл, пайғамбар жасына
келген қарт солдаттың беделін түсіріп-ақ жүр (11 бет).
Пайғамбар жасына келген кісі, пайғамбар жасында діни – шашына ақ кіріп
қартая бастаған кісі [ҚТФС, 584бет]
3. Көбінің сырты бүтін болғанмен, іші түтін (12 бет).
Сырты бүтін, іші түтін - көңілі жарым, іш құса [ҚТФС, 647 бет].
4. Отыз жыл бойы тілің кесілгендей, үндемеп едің, отыз жылдан бері маған
әзірлеген сыбағаң осы ма... ішіңде ит өліп жатыр екен-ау (12 бет).
Ішіңде ит [мысық] өліп жатыр - еш сырын шашпады, оның пікірі ішінде, ойында
не барын ешкім білмеді [ҚТФС, 794 бет].
5. Жағыңа жылан жұмыртқаласын (15 бет).
Жағыңа жылан жұмыртқаласын! Қарғыс. Жайсыз хабар, жаман сөз айтқан кісіге
айтылады [ҚТФС, 225 бет].
6. Енді міне... көрінгеннен сөз естіп... әсіресе қой аузынан шөп алмас,
момын әйелінің тілі тотяйын болып тигені жанға батады да (14 бет).
Қой аузынан шөп алмайды - момын; жуас адам [ҚТФС, 442 бет].
7. – Шал, елмен көрген ұлы тойға біз де тышқан мұрнын қанаталық (14 бет).
Тышқан мұрнын қанатпады - мал соймады [ҚТФС, 710 бет].
8. Келген соң, бойыңда шыбын жаның шырқырап тұрғанда тәуекел жасап кетіп
көр (17 бет).
Шыбын жан көне. Өмір, тірлік мағынасында [ҚТФС, 769 бет].
9. Әсіресе, Құмырайдың ит жыны келетін (18 бет).
Ит жын келді - ашуланды, тоңмойындық көрсетті [ҚТФС, 306 бет].
10. Аяғынан айырылмағанның барлығы – ақымақ, қоян жүрек қорқақ па екен,
тәңірім-ау (19 бет).
Қоян жүрек - қорқақ, ынжық [ҚТФС, 459 бет].
11. Нағыз қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман,бейбіт те берекелі,
баяны ұзақ өмір дегеніміз осы емес пе (28 бет).
Қой үстіне бозторғай жұмыртқалады - тыныштық, бейбіт заман орнады [ҚТФС,
444 бет].
12. Бас салып құшақтап, басымды бауырыма тығып ботадай боздап жылап
жібердім (32 бет).
Ботадай боздады [боздап жылады] - еңіреді, ағыл-тегіл көзінің жасын бұлады
[ҚТФС, 160 бет].
13. Таң құланиектене берген елең-алаңнан құстай ұшып Жалғызқарағайға
қайтып оралдым (38 бет).
Құстай ұшты - жүрісіне көз ілеспеді, зымырады [ҚТФС, 482 бет].
14. Өзі бес жылдан бері сары жұрт қылып, қыста келе жатқан жерді жаңа
көргендей аңтарыла қарап,делдиіп тұрған жігіт (27 бет).
Сары жұрт қылып тастады - жер-суды тоздырды, шаңын шығарды; шөбі таусылып,
тақырланды, ескірді [ҚТФС, 605 бет].
15. Демек, қазіргі қоқан-лоқы қауіптің басы бұдан отыз жыл бұрын
басталған (28 бет).
Қоқан-лоқы жасады [көрсетті] - жорта үрейін алды, зәресін кетірді, сырттай
шошытты[ҚТФС, 444 бет].
16. Міне, осынау көкейді тескен сауалды бес жыл бойы арқалап жүрдік (28
бет).
Көкейін тесті - жан-тәнімен арман етті, тым құмартты [ҚТФС, 341 бет].
17. Өзім де білмеймін, көре қалсам болды, өне бойымнан жылан жорғалап
өткендей тітіркенемін (43 бет).
Өне бойы 1. Бүкіл бой-тәні, күллі, тұтас денесі. 2. Тұтасымен [ҚТФС, 577
бет].
18. – Қан қылайын! Қолыңда өлейін... (48 бет).
Қан қылды - қырды, жойды, қиратты [ҚТФС, 410 бет].
19. Бірақ судың да сұрауы бар деген... (49 бет).
Судың да сұрауы бар - не болсада жөнімен, ысырапсыз жұмсау керек деген
мағынада айтылады [ҚТФС, 630 бет].
20. Айғай-шуға елеңдеген көрші-қолаң әрқайсысы өз үйінің есік-
тесіктерінен сығалап, қызықтай құлақ түріп тұр еді (13 бет).
Құлағын түрді [салды, тосты тікті, қойды] - көңіл қойып тыңдады, зейін
қойды,елеңдеді,құлағына құйып алды [ҚТФС, 471 бет].
21. Қызық: көрмегенді көріп, көн тулақты киіп жүріп, алға, анадай тұстан
бұлаңдап қол бұлғаған бақытқа өкпең өшіп, өзегің талғанша ұмтыласың;
енді жеттім-ау, қызығын көрейін деген шағында не жан тапсырасың, не
болмаса қартайып, алжып қаласың (24 бет).
Өкпесі өшті - демікті, тынысы тарылды[ҚТФС, 569 бет].
22. Ала барқын тартқан бөлменің іші беймезгіл айтылар әңгіме, әдібін ашып
сырласар шыншыл сұқбатқа әдейі арнап жасалғандай: жым-жырт, ұядай
жылы, көз құртын жыбырлатар сұлулықтан ада, жұпыны да жарасымды (28
бет).
Көздің құрты - кісі ынтығы [ҚТФС, 328 бет].
23. Үйінен келген посылкада ет, қоспа бар екен деп ұзын құлақтан
естігенбіз (40 бет).
Ұзын құлақ, ұзын құлақтан есіткен әңгіме [сөз, хабар] - әркімнің айтқан
лақап сөздері [ҚТФС, 729 бет].
24. – Атаңның аузын ұрайын, аман-есен елге оралайық, көзіне көк шыбын
үймелетпесем атымды басқа қой (40 бет).
Көзіне көк шыбын үймелетті - қорлады, азапқа түсірді [ҚТФС, 336 бет].
25. Қимыл-әрекетімізге, мұрнымызға су жетпей істеген жұмысымызға қарап,
қандай қайсар жандар деп ойлауға болар еді (42 бет).
Мұрнынан су кетіп жүр - жұмыстан бір сәт босамады, қолы тимеді [ҚТФС, 521
бет].
26. Екі иығына екі кісі мінгендей, еңгезердей жігіт беліне белбеу байлап,
мықынын таяна ортада тұрды (43 бет).
Екі иығына екі кісі мінгендей - еңгезердей, өте тұлғалы [ҚТФС, 202 бет].
27. Екеулеп жүріп наубайханаға ауыстырды, мен дегенде төбе шашы тік
тұратын бастықты көндіріпті (52 бет).
Төбе шашы тік тұрды - шошытты, қорқытты, үрейлендірді; шошыды, тұла бойы
түршікті, зәресі ұшты [ҚТФС, 687 бет].
28. Содан түні бойы көз іле алмады (16 бет).
Көз ілмеді - ұйқы көрмеді, ұйқтамады [ҚТФС, 340 бет].
29. Өз-өзінен ерігіп тұрған Құмырай дау-дамайын жалғастырар адам
таппағанына өкінді ме, шаптыққан дауыспен әйеліне зікір салды (11
бет).
Зікір айтты [салды] діни. 1. Бақсы мен дәруіштердің иллауһа-иллауһа
деп,Аллаға, тәңірге жалынып, жалбарынып айтар сарыны. 2. Ауыс мағынада үкі
мен көгершінге де айтады [ҚТФС, 298 бет].
30. Жатса да, тұрса да салақтап кеудесінде жүретін жалғыз медалі сол
орнында – кір басып, әбден тозығы жеткен, жаға-жеңі қырқылған
гимнастеркасында ырғаң-ырғаң етеді (11 бет).
Тозығы жетті [асты] - әбден ескірді, көнерді [ҚТФС, 680 бет].
31. Құмырай тұтыға тіл қатып еді, әйелі бастырмалатып, бет қаратпай қойды
(12 бет).
Тіл қатты - Бірдеңе деді, сөйледі [ҚТФС, 717 бет].
32. Алғашында оның суыт жүрісінен секем ала тіксініп қалған (15 бет).
Суыт жүрді - асығыс, тоқтаусыз беймезгіл жүрді [ҚТФС, 634 бет].
33. Жалғыз ұлынан айырылған аналар, ерінен айырылған жесірлер мен
әкесінен айырылған жетімдер қаншама дейсіз жер бетінде, бірақ солардың
қай-қайсысы да Құмырай құсап ел үстіне әңгір таяқ ойната берсе не
болар еді,- деп ойлайтын Ақан (19 бет).
Әңгір таяқ ойнатты - билеп-төстеді, үстемдік етті, әлекке түсірді
[ҚТФС,106 бет].
34. Иненің жасуындай қорлыққа шыдамайтын, басынан сөз асырмайтын өткір де
өр көкіректеу (32 бет).
Иненің жасуындай - бір мысқал, азғантай,зәредей [ҚТФС, 303 бет].
35. Қаймақ тобан аяқ болып, түзге әрең шығар ғана халі бар, жарты ай
жатты (39 бет).
Тобан аяқтанды - жай қимылдады деген мағынада айтылып тұр [ҚТФС, 679бет].
36. Көрдім... мойныңа қоржын асып, мәгәзіннің алдында қайыр тілеп отыр
екенсің, көшеден шөлмек жинап, арақ іздеп жүр екенсің (12 бет).
Қайыр сұрады [тіледі] - садаға жинады; сұрамсақтыққа салынды [ҚТФС, 398
бет].
37. Өзім де өлейін десем қолым тимей, етегіме сүрініп жүрмін (12 бет).
Етегіне сүрініп жатты - шаруа басып, қолы босамады [ҚТФС, 221 бет].
38. Жан-жақтан қамалап келіп, миын шанышқылаған алуан түрлі ойлар таң
атқанша маза бермеген (16 бет).
Маза бермеді - тыныштық көрсетпеді, көңілді алаң қылды; ығыр етті [ҚТФС,
503 бет].
39. Ит жығыспен жеңісе алмай, діңкесі құруға тақағанда, сөз жоқ, сол екі
ұғым өкпеге қиса да өлімге қимас туыстықпен аймаласып, бірінің көріне
бірі топырақ салар еді ( Қар қызы, 16 бет).
Діңкеге тиді [діңкені құртты] - титығына жетті, тұралады, болдырды [ҚТФС,
199 бет].
40. Қанша қыршаңқыланғаныменжануарлар батпаққа батып,мөңки алмай дымы
құрып, үстіндегі қара домалақ қазақтың ырқына көнуші еді (20 бет).
Ырқына көнді – айтқанымен, ыңғайымен жүріп-тұратын болды [ҚТФС, 779 бет].
41. Мал десе ішкен асын жерге қоятын-ақ жігіт, амал не, жолы болмай жүр
(20 бет).
Ішкен асын жерге қояды - бұл жерде бәйек болды, көңілі алаңдады деген
мағынада [ҚТФС, 788 бет].
42. Шалдың жүзі ала құйынданып кеткенін көрген Орынбай: - Қымыз ішіңіз, -
деп құрақ ұшты (21 бет).
Құрақ ұшты - тік тұрып қызмет етті асты-үстіне түсіп бәйек болды [ҚТФС, 478
бет].
43. Ебін тапса қоздайды, аға (22 бет).
Ебін тапты - амалын келтірді, істің жөнін,қисынын келтірді [ҚТФС, 199 бет].
44. Ақанның ұлын жұмыстан шығарып, Алматыда соңынан ит салып, қуып
жіберіпті деп, етегін ашып күлсе қайтеміз (23 бет).
Етегін ашып күлді - масқара етіп, мазақтап күлді; кектеніп кекесінмен күлді
[ҚТФС, 220 бет].
45. Үш жылдай тұрған соң, екі құрсақ көтердім (32 бет).
Құрсақ көтерді - бойына бала бітті, екі қабат болды [ҚТФС, 480 бет].
46. Бар ауыртпалық маған түсті,колхоз басқармасы қайда жұмсаса – сонда,
екі етекті түріп алып шапқылаймын да жүремін (34 бет).
Екі етегін түрінді 1. Бел шешіп кірісті, білегін сыланды. 2.Жолға түсті [
ҚТФС, 202 бет].
47. Жалғыз қарағайдың бүгінде ақтаңлақ болып, сортаңы шығып жатқан
даласын қаражондап, таспадай тіліп тастаған әйелдер, қарға адым
жердегі үйіне бара алмай, қос басында түнейтін (34 бет).
Қарға адым халықтық өлшем. Өте жақын деген мағынада [ҚТФС, 427 бет].
48. Мен, Алмамын ғой, Түу зәрем ұшып... Нартай екен деп... (36 бет).
Зәресі ұшты - қатты қорықты, жүрегі ұшты, үрейі қашты, көзі тас төбесіне
шықты [ҚТФС, 294бет].
49. Ондай жұлдызы оңынан туғандардың бақытына қызыға да, қызғана қарап,
шығарып саламыз, - деп , Ақан ақсақал әңгімесін одан ары жалғастырды
(38 бет).
Жұлдызы оңынан [соңынан] туды - бағы ашылды; жолы болды [ҚТФС, 272 бет].
50. Күн батып, әбден қас қарайғанда ғана екінші кезектегілер келеді (41
бет).
Қас қарайды - кешқұрым қараңғы түсу мезеті туралы айтылады [ҚТФС, 433 бет].
51. Хаттың ішінен жүз сом ақша шыққанда төбеміз көкке жеткендей қуандық
(42 бет).
Төбесі көкке жетті - қатты қуанды, шаттанды, қуанышын тасытты [ҚТФС, 687
бет].
52. Мен келіскенмен, ата-енем ат-тонын ала қашады (49 бет).
Ат-тонын ала қашты - азар да безер болды, басын алып қашты [ҚТФС, 77 бет].
53. Міне, осынау көкейді тескен сауалды бес жыл бойы арқалап жүрдік
(28 бет).
Көкейін тесті - жан-тәнімен арман етті, тым құмартты [ҚТФС, 341 бет].
54. Бірақ әрі-беріден соң көзімізге ұйқы тығылып, қалғып-шұлғып жүрер
едік (31 бет).
Көзіне ұйқы тығылды – ұйқы қысып, кірпігі байлана бастады [ҚТФС, 336 бет].
55. Жо-жоқ, әйелдік қызғаныш оты тұтанбаған, тіпті, солай болғанның
өзінде, ризамын ғой Ақаныма, түймедей нәрсені түйедей етіп ел-
жұртқа дабырлаған Құмырай мен қатынына ызам келді (71 бет).
Түймедейді түйедей қылды – кішкентай мінді, болар-болмас айыпты үлкен етіп
өсіріп көрсетті [ҚТФС, 703 бет].
Қорыта айтқанда, қазақ прозасының ауыр жүгін арқалап келе жатқан
керуен басындағы қаламгерлердің бірі Оралхан Бөкейдің Қар қызы романының
тілі фразеологизмдерге бай. Шығарманы талдау барысында 55 фразеологизм сөз
терілді. Жазушы шығармасындағы тұрақты тіркестер мазмұны жағынан да, мәні
жағынан да бай келеді. Сондай – ақ фразеологизмдердің лексика –
семантикалық мәні, морфологиялық құрылымы, стильдік қызметі мәтін ішінде
айқын көрініс табады. Фразеологилық қолданыстағы тіркестер жазушы тілінің
орайымен поэзияның өң бойында стильдік ажар жүктеп, ойды жан – жақты, әрі
ықшамды сипаттауға мүмкіндік берген деуге болады.
1.2 Шығармадағы мақал – мәтелдердің қолданысы.
Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын,
дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруда маңызды және
шешуші рөл атқарады.
Зерттеуші – ғалым С.Ғ.Қанапина ‟Қазақ тіліндегі мақал –
мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары
негізінде)” атты монографиялық еңбегінде паремиология жайлы былай дейді:
‟тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң – мұқтажы мен тұрмыстық
жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал – мәтелдер халықтың рухани
өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал – мәтелсіз тілдегі
ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық
сипаттау мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани – мәдени қазынасы
ретіндегі тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу
ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл
тарихты, төл мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты,
сана мен салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік
тұтынуында. Басқаша айтқанда, әр тіл – өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып
тұрған қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің
құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес,
этнолингвистика, социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика,
когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанына айналып
отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан – жақты қарастыру
нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты.
Сондықтан да тілді қарапайым таңбалық жүйе деп қарастыру ол туралы
түсінікке кереғар әсер етеді және зерттеу мүмкіндіктерін шектейді. Тіл ,
көнеден айтылып келе жатқандай, таңбалар жүйесі ғана емес, ол осы жүйені
көмкерген мәдениет. Сондықтан да қазіргі тіл білімінің антропоцентристік
бағытына сәйкес, ол – әр халықтың ұлы мұрасы, ұлттық тарихи жетістігі.
Тілдегі мақал – мәтелдер – мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық
мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт
өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты
жинайды, сақтайды және жеткізеді. Осыған сай тіл әрбір этнос мәдениетінің
өзгешелігін, екінші жағынан, тіл шеңберінде мәдениеттің ұрпақтан – ұрпаққа
жалғасуын қамтамасыз етеді. Тіл, соның ішінде мақал – мәтелдер, қазіргі,
келер ұрпақты үлкен бір тарихи арнаға, бүтіндікке байланыстырады” [4, 3
бет].
Зерттеуші-ғалым Ш.П.Қарсыбекова өзінің 2004 жылы қорғаған ‟Қазақ
мақал – мәтелдерін этнолингвистикалық тұрғыда топтастырудың
этнолингвистикалық принциптері” атты кандидаттық диссертациясында
мынадай тұжырым жасайды: ‟этномәдени танымды айшықтайтын қазақ тіліндегі
мақал – мәтелдер тек сан жағынан ғана емес, сапа, мазмұнына қарай да алуан
түрлі. Оның басты себебі: ұлттық менталитетіміздің тілдегі ерекше бір
жарқын, мәнді де маңызды өрнегі болып саналатын мақал–мәтелдер – қазақ
этносына тән дүниетаным мен сананың айқын айғағы, халық даналығы мен
философиялық толғанысының, эстетикалық танымы мен тағлым – тәлімінің,
өркениеті мен мәдениетінің – барша болмысының қайнар бұлағы. Мақал-мәтелдер
сан ғасырлар бойы екшеленіп, қырланған, мазмұны түрліше, сан алуан
тақырыпты қамтуымен қатар, адам өмірінде, тұрмыс – тіршілікте, әр қилы
қоғамдық жағдайларда кездесетін құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға
берілген даналық баға. Халық арасына өте көп тараған және жалпы тіліміздің
қаймағы ретінде ұзақ өмір сүретін құрамдық бөлшегі де – мақал-мәтелдер.
Мақал-мәтелдер – шешендік өнермен туыстас жатқан сөз өрнегі. Мақал-мәтелдер
– жалпы тұрақты тіркес саласының ең көлемді, қолдану аясы кең, мазмұны
тиянақты тарауы болып есептеледі. Кезінде мақал-мәтелдерді айтушылар
болған. Олар – ұлы ойшылдар, ақын – жыраулар, шешендер, дана билер,
қазылар, қысқасы ақыл – парасат иесі, өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлері.
Бұлар халықтың мүддесін ойлаған, жұртшылыққа үлгі – өсиетін айтып, ақыл –
кеңесін беріп, мұңды – шерлі жүректерді жұбатып, асып – тасығанның
төгілетінін, қоғамнан тосқауыл көретінін ескертіп, жастың өсетініне,
жарлының байитынына, қиянаттың қияметке қалмайтынына сендірген” [31, 3
бет].
Зерттеуші ғалым Ж.И.Исаева өзінің 2007 жылы қорғаған ‟Дүниенің
паремиологиялық бейнесі (лингвомәдениеттанымдық аспект)” атты кандидаттық
диссертациясында мақал – мәтелдердің зерттелуі жайында толығырақ, жүйелі
түрде мәлімет береді.
Қазақ паремиологиясының қалыптасу тарихын 3 кезеңге бөліп
қарастыруға болады:
1) ХІХ ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың 40 – 60 жылдарына дейінгі
кезең қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинақтау, қағаз бетіне түсіру,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстарының жүргізілуімен сипатталады
(Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Ф.Катанов,
В.В.Катаринский, П.М.Мелиоранский, Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов, М.Ысқақов,
А.Байтұрсынов, Ө.Тұрманжанов, Б.Ақмұқанова, М.Аққозин т.б.).
2) Мақал-мәтелдердің ғылыми айналымға түскен кезеңі. М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,
М.Ғабдуллин, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Б.Адамбаев, М.Әлімбаев, Н.Төреқұлов,
Т.Кәкішов, З.Қабдолов, М.Базарбаев, С.Қасқабасов, С.Нұрышов, Б.Ақмұқанова
т.б. әдебиетші ғалымдар зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдерінің әдеби
табиғаты, Р.Сәрсенбаев, Ә.Қайдар, Б.Шалбаев, Ө.Айтбаев, М.Мұқанов,
З.Ерназарова, Қ.Бейсенов, Ғ.Тұрабаева, А.Нұрмаханов, С.Сәтенова,
Д.Бегалықызы, Б.Сағын, С.Қанапина т.б. тілші – мамандар зерттеулерінде
тілдік ерекшеліктері сөз болды.
ХХ ғасырда қазақ лингвистикасында үстемдік еткен құрылымдық –
жүйелілік парадигма аясындағы зерттеулерде мақал-мәтелдер фразеологияның
шеңберінде лексика – семантикалық, лексика – грамматикалық, құрамдық –
құрылымдық, стилистикалық тұрғыдан зерттеліп, олардың жалпы құрамдық,
мағыналық заңдылықтары мен іштей жіктелу принциптері, узуальды және
окказиональды қолданысы мен стильдік мәнері, шығу төркіні мен тілара ауыс –
түйістігі, көркемдік – поэтикалық табиғаты, ауыспалы – идиомалық
мағыналары, эмоционалды – экспрессивтік реңкі т.б. мәселелер қарастырылды.
3) ХХІ ғасыр тіл білімінде мақал-мәтелдер паремиологияның зерттеу нысанына
айналып, анторпоцентристік бағытта қарастырылуда.
Зерттеушілер мақал-мәтелдер, яғни паремиялар предикативтік типтегі
кешенді сөйлесімдік құрылымдар ретінде фразеологияның шеңберінде емес,
тілтанымдық дербес пән – паремиологияның зерттеу объектісі ретінде
қарастырылуы қажет екенін айтады.
Қазақ паремиологиясының антрополингвистикалық бағыттағы дербес пән
ретінде қалыптасуының теориялық тұжырымдамасын академик Ә.Қайдар негіздеп,
қазақ паремиологиясының фразеологиядан бөлініп шығып, антрополингвистикалық
бағыттағы дербес ғылым саласы болып қалыптасуына қажет алғышарттарды
нақтылап, паремиологиялық зерттеудің ғылыми принциптерін, мақсат –
мүддесін, көтерілер проблемаларын, зерттелер қырларын анықтап берді. Қазақ
мақал-мәтелдері танымдық – прагматикалық, этнолингвистикалық тұрғыдан
Д.Бегалықызы, С.Қанапина, Р.Атаханова, Ш.П.Қарсыбекова зерттеулерінде
қарастырылды [32, 9 – 10 бет].
Қазақтың белгілі паремиолог – ғалымы Ә.Қайдар мақал-мәтел туралы
былай дейді: ‟Қазақ мақал-мәтелдерінің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі
болмысын танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан
мәні өте зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың
бәріне мақал-мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан – ақ
қалыптасқан табиғи реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен құбылыстарды
үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасына қарай шоғырландырып
қарағанда ғана көрінеді”. Сондықтан академик Ә.Қайдар оларды шартты түрде
‟Адам”, ‟Қоғам” және ‟Табиғат” деп атауды ұсынады. Бұлай үш салаға бөліп
қараудың ұстанған принципі – барлық құбылысты түгел қамту дегендік деп
түсінеміз.
Түркі халықтары мақал-мәтелдерді ‟аталар сөзі”, ‟даналық сөздер”,
‟нақыл сөздер”, ‟асыл сөздер” деп атап, ‟Ақылың бар ма – ақылға ер, ақылың
жоқ па – нақылға ер”, ‟Атаңның сақалына қарама, айтқан мақалына қара”,
‟Мақал-мәтел мардан сөз” деуі – халықтың берген әділ бағасы.
Мақал-мәтелдер айтылатын ойдың бағытына қарай – тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйінін білдіріп, тыңдаушысына ой салады [4, 4 – 5 бет].
Афоризмді мақалдан айыру қиын. Өйткені, көптеген афоризмдер мақал
– мәтелдердің қатарына қосылып, халық аузында айтылып кетеді. Шынында,
афоризм дегеніміз де халық мақалы.
Бірақ бір – біріне қаншама ұқсас болса да, олардың өзара кейбір
айырмашылығы барлығы байқалады.
Афоризм мақал мен мәтелдерге қарағанда, белгілі бір автордың
атынан айтылады. Сонымен қатар, афоризм, көбіне, жазба әдебиет тұсында
пайда болатын категория. Ал мақал-мәтелдер, әрқашан, ауыз әдебиеті
негізінде жасалып, ауызша пайда болатындықтан, оның авторы болмай, халық
қазынасы деп аталады.
Ақын Мұзафар Әлімбаев афоризмге мынадай анықтама береді: ‟Қанатты
сөздердің қайнар көзі – халық тілі – мақалдар мен мәтелдер, тұрақты сөз
тіркестері, әдеби тіл – жазушылардың, оқымыстыларлың тарихта өткен атақты
қайраткерлердің өткір нақылдары, сөз байламдары”.
Афоризм мен мақал – мәтелдердің аралық жігін дәл жоғарыдағыдай етіп
бөлу, жазба әдебиеті соң басталған халықтар үшін, оның ішінде қазақ халқы
үшін кейбір ерекше жағдайды қажет етеді. Өйткені, мақал – мәтелдер мен
афоризмді бір – бірінен ажыратуға мұны меже тұтатын болсақ, жазба
әдебиетіміз афоризмдерге аса кедей болар еді. Оған себеп, ауыз әдебиетінде
белгілі ақын, жырау, салдардың атынан айтылатын кейбір афоризмдерді ешбір
категорияға жатқызуға болмас еді. Сондықтан, қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz