Қазақстанда шөлдену мәселесі

КІРІСПЕ
1. ШӨЛДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Шөлдердің түзілуі мен таралу заңдылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Шөлдердің жіктелуі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Шөлдердің географиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШӨЛДЕНУ ПРОЦЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Шөлдену процесінің негізгі себептер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қазақстандағы шөлді аймақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Шөлдену процесімен күресу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. ШӨЛ ЖӘНЕ АДАМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Шөл және адам мәселесінің экологиялық.географиялық және экономикалық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Шөлді игеру игеру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Шөлдену және табиғатты қорғау мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Курстық жұмстың өзектілігі: Жалпы Қазақстанның жері Солтүстік және Батыс жақтан Шығыс пен Оңтүстік-Шығысқа қарай биіктей береді. Республиканың негізгі бөлігін құмды шөлдер алып жатыр. Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде орналасқан. Оның Еуразиялық ішкі аймақтарында орналасуы мұхиттардан, әсіресе Атлант мұхитынан алыс болуы, климаттық щұғыл континентальді болуына әсер етеді. Бұл ауа температурасының кенет өзгеруіне, ауаның өте құрғақ, жауын-шашын мөлшерінің өте аз түсуімен сипатталады. Республикадағы шөлейттену процесіне жер бедерінің әр тектілігі де әсер етуде. Шөлейт шөлейтті дала климаттың белдем, немесе қуаң дала Қазақстанның Орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр. Жылдық жауын-шашын мөлшері оңтүстікке қарай 279 метрден 153 метрге дейін кемиді, оның 43-27 % жылдың суық маусымында түседі. Шөл клиамттық белдемі Қазақстанның жазық өңірінің көп бөлігін қамтиды. Ол 3 типке ажыратылады: сазды шөл, құмды шөл және тасты шөл. Орташа жылдық температурасы 3-13°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 81-84 мм. Қазақстан жазықтарының оңтүстік бөлігінің барлығын шөл даласы (құмдауытты, саздаулы, тастақты және сортаңды шөлдер) алып жатыр. Құмдауытты шөлдерде жусанның бірнеше түрі, сол сияқты қияқ, бидайық, елелек, изен сияқты өсімдіктердің бірнеше түрі және аласа бұталар жұзім, теріскей, қылша. таспа өседі. Шөл даласында жатқан жоңғар алатауы мен Тянь-Шань тауларының тау беткейлік жазықтары шөлге ұқсас Шөлейи далада дала мен шөл жануарлары кездеседі. Шөл даласының жануарлар дүниесі өзгеше. Мақсаты: Қазақстанда құрғақшылық пен шөлденуге қарсы күресу бағдарламасын ескере отырып, биологиялық әртүрлікті сақтау мақсатында биоәртүрлік обьектілерінің жай – күйін бағалау және түйіндеу, ерекше қорғалатын табиғат аумақтарының жиелілігін ұлғайту, қазіргі табиғат және антропогендік процесетерді ескере отырып, оларды жасанды–бұзылған аумақтарды қалпына келтіру жолымен табиғат популяциялардың сирек түрлерін сақтау

1. Чигаркин А.В., Таланов Е.А., Достай Ж.Д., Павличенко Л.М.
«Зонирования территории Казахстана по интенсивности проявлений опустынивания на основе статистических эколого-экономических данных». «Хабаршы» геогр. Сериясы №1 Алматы «Әль-Фараби атындағы Қаз ҰУ-і»
2. Петров М. П., Пустыни земного шара, Л., 1973; Капо-Рей Р.,
3. Ақбалова А.Ж., Сайнова Г.Ә. «Экология оқу құралы» - Алматы «Бастау» 2003 ж.
3. Ошақбаева Ж.О. «Мелиоративтік топырақтану» оқу құралы, 2010 ж.
4. Чигаркин А.В. «Геоэкология и охрана природы Казахстана» Алматы 2010 г
5. Асқарова Ұ.Б. «Экология және қоршаған ортаны қорғау» оқу құралы. Алматы 2004 ж.
6. Бейсенова Ә. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Атамекен. 2006ж. 12 ақпан
7. Остановить пустыню «Борьба с опустыниваниям в РК». Экокурьер 2005 г. 10 июня.
8. Е. Жамалбеков, Р. Білдебаева «Топырақ және топырақ географиясы мен экологиясы». Оқу құралы Алматы: 2011 ж.
9. Г.М. Жаналиева, Г.И. Будникова, Е.И. Веселев «Физическая география Республики Казахстан»
10. Под. Ред. В.А.Ковды, Б.Г. Розанова М. Выс шк. 1988 г. «Почвоведения»
11. А.А. Роде, В.И.Смирнов учеб. М. Выс шк.. «Почвоведения»
12. В.В. Добровольский. М. Просвещение. «География почв с основами почвоведение»
13. В.М.Чупахин. «Физическая география Казахстана» Алматы мектеп.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан экологиясы пәні бойынша
Қазақстанда шөлдену мәселесі тақырыбына
Курстық жұмыс
Орындаған:
Эко к тобының
студенті

Қабылдаған:
Ғылыми жетекші:
х.ғ.к., доцент

Қарағанды 2017
КІРІСПЕ

1. ШӨЛДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Шөлдердің түзілуі мен таралу заңдылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

1.2. Шөлдердің жіктелуі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Шөлдердің географиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШӨЛДЕНУ ПРОЦЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Шөлдену процесінің негізгі себептер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қазақстандағы шөлді аймақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Шөлдену процесімен күресу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

3. ШӨЛ ЖӘНЕ АДАМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. Шөл және адам мәселесінің экологиялық-географиялық және экономикалық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Шөлді игеру игеру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Шөлдену және табиғатты қорғау мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

КІРІСПЕ
Курстық жұмстың өзектілігі: Жалпы Қазақстанның жері Солтүстік және Батыс жақтан Шығыс пен Оңтүстік-Шығысқа қарай биіктей береді. Республиканың негізгі бөлігін құмды шөлдер алып жатыр. Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде орналасқан. Оның Еуразиялық ішкі аймақтарында орналасуы мұхиттардан, әсіресе Атлант мұхитынан алыс болуы, климаттық щұғыл континентальді болуына әсер етеді. Бұл ауа температурасының кенет өзгеруіне, ауаның өте құрғақ, жауын-шашын мөлшерінің өте аз түсуімен сипатталады. Республикадағы шөлейттену процесіне жер бедерінің әр тектілігі де әсер етуде. Шөлейт шөлейтті дала климаттың белдем, немесе қуаң дала Қазақстанның Орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр. Жылдық жауын-шашын мөлшері оңтүстікке қарай 279 метрден 153 метрге дейін кемиді, оның 43-27 % жылдың суық маусымында түседі. Шөл клиамттық белдемі Қазақстанның жазық өңірінің көп бөлігін қамтиды. Ол 3 типке ажыратылады: сазды шөл, құмды шөл және тасты шөл. Орташа жылдық температурасы 3-13°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 81-84 мм. Қазақстан жазықтарының оңтүстік бөлігінің барлығын шөл даласы (құмдауытты, саздаулы, тастақты және сортаңды шөлдер) алып жатыр. Құмдауытты шөлдерде жусанның бірнеше түрі, сол сияқты қияқ, бидайық, елелек, изен сияқты өсімдіктердің бірнеше түрі және аласа бұталар жұзім, теріскей, қылша. таспа өседі. Шөл даласында жатқан жоңғар алатауы мен Тянь-Шань тауларының тау беткейлік жазықтары шөлге ұқсас Шөлейи далада дала мен шөл жануарлары кездеседі. Шөл даласының жануарлар дүниесі өзгеше. Мақсаты: Қазақстанда құрғақшылық пен шөлденуге қарсы күресу бағдарламасын ескере отырып, биологиялық әртүрлікті сақтау мақсатында биоәртүрлік обьектілерінің жай - күйін бағалау және түйіндеу, ерекше қорғалатын табиғат аумақтарының жиелілігін ұлғайту, қазіргі табиғат және антропогендік процесетерді ескере отырып, оларды жасанды - бұзылған аумақтарды қалпына келтіру жолымен табиғат популяциялардың сирек түрлерін сақтау

1. ШӨЛДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1. Шөлдердің түзілуі мен таралу заңдылықтары
Шөлдердің жер бетіндегі қалыптасуының басты механизмі алдымен жердегі жылу мен ылғалдың біркелкі таралмауына, біздің ғаламшардағы географиялық қабықтың зоналдылығына тәуелді. Ауа температурасы мен атмосфералық қысымның зональды таралуы желдердің негізі бағытын, жалпы атмосфералық циркуляцияны анықтайды. Экватордың жоғары бөлігінде, мұнда құрлық пен су анағұрлым қызып, ауаның қозғалысы үдемелілігі артады. Мұнда әлсіз ауыспалы желдердің облысы түзеді. Экватордан жоғары көтерілген жылы ауа біршама салқындап, тропикалық жаңбыр (нөсер) түрінде жауатын үлкен мөлшерде ылғалдылығын жоғалтады. Содан кейін атмосфераның жоғары қабатында ауа солтүстікке және оңтүстікке тропиктер жаққа қарай қозғалады. Бұл ауа ағындарын антипассаттар деп атайды. Жердің айналуының әсерінен солтүстік жарты шарда антипассаттар оңтүстікке шегінсе, оңтүстік жарты шарда солтүстікке шегінеді. 30-400 С ендік үстінде (субтропиктерде) олардың шегіну бұрышы 900 С құрайды, және олар ендік параллельдер бойынша орналаса бастайды. Осы ендіктерде ауа массалары қызған жер бетіне түседі, ол жерде одан астам қызады. Осыған орай тропиктерде жыл бойы жоғары атмосфералық қысым, ал экваторда, керсінше жоғары атмосфералық қысым қалыптасқан. Сондықтан, жер бетінде үнемі ауа массалары (пассатар) субторпиктерден экваторға қарай қозғалып отырады. Экваторлық-тропиктік ендіктерде пасссаттар атмосфераның тұрақты стратификациясын анықтайды, бұлттардың түзуімен, жауын-шашын түсуіне әсер ететін тік қозғалысынан кедергі келтіреді. Сондықтан бұл ендіктерде бұттылық өте сирек байқалады, ал күн радиациясының ағыны өте жоғары. Осыған байланысты бұл аймақтарда ауа өте құрғақ болады (салыстырмалы ылғалдылық жазғы уақыттарда орташа шамамен 30%-ды құрайды) және жазғы айларда температура өте жоғары болады. Тропиктік белдеудегі құрлықтарда ортша ауа температурасы 30-350 С-қа жетеді; мұнда жер шарындағы ең жоғары ауа температурасы +580 С. Орташа жылдық ауа температурасының амплитудасы - 200 С, ал тәуліктік 500 С, топырақ беті кейде 800 С-қа жетеді. Жауын-шашын өте сирек түседі, нөсер түрінде. Қоңыржай белдеуінде шөлдердің қалыптасуы үшін қажетті жағдай ішкі құрлықтық аудандарда болады. Онда жауын-шашын 200 мм-ден аз түседі. Мысалы, Орталық Азияға циклондар мен муссондардың өтуіне таулы көтерілімдер кедергі жасайды, бұл жерде жазда барикалық депрессия орнайды. Ауа өте құрғақтылығымен ерекшеленеді, температура өте жоғары (400 С және одан да жоғары) және өте шаңды. Мұнда Арктикадан және мұхиттардан енген циклонды ауа массалары тез қызып, құрғап кетеді. Сонымен, атмосфера циркуляциясының жалпы сипаты ғалымшарлық ерекшілктерге негізделген және жергілікті географиялық жағдайлар солтүстікке қарай және экватордан оңтүстікке қарай, 15 және 450 С ендіктер аралығында шөл зонасын қалыптастыратын өзіндік климаттық орта туғызады. Оған тропиктік ендіктердегі суық ағыстар әсер етуі қосылады (Перу, Бенгаль, Батыс-Австралия, Канар және Калифорния ағыстары). Аридтіліктің (шөлді) деңгейі бойынша көптеген аумақтардың құрғақтылығы бірдей емес. Осыған байланысты біз аридті жерлерді экстрааридті, аридті және шөлейтті немесе өте құрғақ, құрғақ және жартылай құрғақ деп бөлеміз. Эстрааридті облыстарға тұрақты құрғақтылық -100%, аридті облыстарда - 50-75% және шөлейтті аудандарда - 20-40%.М.П. Петров бойынша (1975ж), шөлдерге өте құрғақ климатты аумақтар жатады. Онда жауын-шашын шөлдерінің түсуі жылына 250 мм-ден аз, Булану мөлшері жауын-шашын мөлшерінен бірнеше есе көп. Шөлдер жазғы жоғары температурамен, аз жауын-шашын мөлшерімен (100-200 мм) ерекшеленді. Мұнда эолды үрдістер жиі байқалады және жер беті сулары, топырақ құрамында тұз мөлшері жоғары және бірелкі емес. Шөлдердік таралуының басты ерекшелігі - аралдық, олардың географиялық орналасуының локальды сипаты. Бірде-бір материкте шөлді жерлер тұтас жолақты болып жатпайды. Бұл жағдайда шөлдер толығымен зоналдылық заңдылығына бағынбайды. Солтүстік жарыт шарды Африка континентінде шөлді аумақтар 150 С және 300 С с.е. аралығында орналасқан, онда дүние жүзіндегіең ірі шөл - Сахара орналасқан. Оңтүстік жарты шарда олар 6 және 330 С о.е. аралығында орналасқан. Оған Калахари, Намиб и Карру, және де Сомали және Эфиопия аумақтарындағы шөлдер кіреді. Солтүстік Америкада шөлдер континенттің оңтүстік-батысында 22 және 240 С с.е. аралығында орналасқан, олар Сонора, Мохаве, Хила және т.б. шөлдерді қамтиды. Оңтүстік Америкада шөлдер 5 және 300 С о.е. аралықтарын қамтиды. Мұнда Сечура, Пампа-дель-Тамаругаль, Атакама шөлдері орналасқан. Азияда шөлдер 15 және 48-500 С с.е. аралығында орналасқан және оған мынандай ірі шөлдер жатады, Арабия түбегіндегі Руб-эль-Хали, Үлкен Нефуд, Эль-Хаса; Иран мен Ауғанстандағы Деште-Кевир, Деште-Лут, Дашти-Марго, Регистан, Харан; Түркменстандағы Карақұм; Өзбекстандағы Қызылкқұм; Қазақстандағы Мойынқұм; Индияда Тар; Пәкістанда Тхал; Монғолия мен Қытайда Гоби; Қытайда Такла-Макан, Алашань, Бейшань, Цайдаси. Австралияда шөлдер үлкен аумақты алып жатыр, 20 және 340 С о.е. аралығын қамтиды, оған Үлкен Виктория, Симпсон, Гибсона және Үлкен Құмдақ шөлдері кіреді. Мейгл бойынша дүние жүзіндегі шөлді аумақтардың жалпы ауданы 48810 мың шаршы шақырымды құрайды (кесте 1), яғни құрлықтың 33,6%-ын алып жатыр экстрааридтердің көлемі - 4%, аридтер - 15 және шөлейттер - 14,6%.Кестеге сәйкес, типтік шөлдердің шөлейттерді қоспағанда аумағы 28 млн. шаршы шақырымды құрайды, яғни жер шары аумағының 19%-ын алып жатыр.
Кесте 1. Континенттер бойынша аридті аумақтардың ауданы, млн. шаршы шақырым (Мейгл бойынша).
Континенттер
Экстра-ридті
Арид-ті
Шөлейтті
Континенттің ауданы санына аридті және шөлейтті жерлердің салыстырмалы ауданы, % есебінде
Барлығы
1. Австралия
--
3,86
2,52
83
6,38
2. Африка
4,56
7,30
6,10
59
17,96
3. Азия
1,05
7,91
7,51
38
16,74
4. Солтүстік және Орталық Америка
0,03
1,28
2,66
10
3,97
5. Оңтүстік Америка
0,17
1,22
1,63
8
3,02
6. Еуропа
--
0,17
0,84
1
1,01
Жер шарында
5,18
21,74
21,26
199
48,81

1977 жылы ЮНЕСКО бойынша дүние жүзіндегі аридті аудандардың нақты аумақтары, шекаралары белгіленген 1 : 25000000 масштабтағы карта құрастырылды. Картада төрт биоклиматтық зоналар белгіленді[1].
Экстрааридті зона.Жауын-шашын мөлшері 100 мм шамасында немесе одан да аз; өсімдік жамылғысы жоқ, тек кей жерлерде эфемерлер мен бұталар кездеседі. Мал шаруашылығына жарамсыз. Бұл зона анық белгіленген.
Аридті зона. Жауын-шашын мөлшері 100-200 мм. Өсмідіктер жамылығысы өте кедей, мұнда көпжылдық және бір жылдық өсімдіктер кездеседі. Көшпенді мал шаруашылығының зонасы.
Шөлейт зонасы. Жауын-шашын мөлшері 200-400 мм. Бұталы өсімдіктер, шөп жамылғысы қалыптасқан. Ауыл шаруашылығына, соның ішінде егнішілік пен мал шаруашылығына жарамды.
Осы картаға сай әлемдегі аридті ауамқтардың ауданы 48 млн. шаршы шақырым, ол барлық құрлықтың тура 13 алып жатыр.[2]
1.2. Шөлдердің жіктелуі
Шөлді аумақтар біркелкі болып көрінгендерімен, олардың табиғатының өзіндік ерекшеліктері болады. Жер бедері бірдей болғанымен, топырақтары әртүрлі болады; егер топырақтары бірдей болса, су режимдері әртүрлі; егер су режимдері бірдей болса, өсмідіктер дүнинесі әркелкі болып келеді және т.б. Осыған орай, шөлді аумақтардың табиғат жағдайлары өзара байланысты факторлардың тұтас кешеніне байланысты, шөлдерің түрлерін жіктеу және аудандастыру - өте күрделі іс. Кеңестік және шетелдік әдебиеттерде шөлдердің жітелуіне көптеген жұмыстар арналған.Өкінішке орай ешқайсысында бұл сұрақты шешетін біртұтас тәсіл-әдіс жоқ. Кейбіреулері климаттық көрсеткіштерді негізге алса, екіншісі - топырақты, үшіншісі - флоралық құрылымын негізге алып жіктейді[4].
М.П. Петров өзінің Жер шарындағы шөлдер деген кітабында (1973 ж.) жер шары шөлдері үшін он литоэдафикалық түрден тұратын көп сатылы жіктеуді ұсынады:

* ежелгі аллювиальды жазықтың құмдақты қопсылған жыныстары;
* төрттік дәуірдегі гипстелген құрылымды жазықтар мен тау алды жазықтардағы құмдақтар мен ұсақ тасты жыныстар;
* төрттік дәуірдегі жазықтардағы ұсақ тасты, гипстелген жыныстар;
* тау маңы жазықтардағы ұсақ тасты жыныстар;
* аласа таулар мен ұсақ шоқылардағы тастақты жыныстар;
* жазықтардағы аз карбонатты ұнтақталған құмдар;
* тау маңы жазықтарындағы лессті жыныстар;
* аласа таулардағы батпақтар;
* тұздақты депрессиялық сортаңдар және теңіздік жағалаулар бойынша.
Жер шарындағы және жеке континенттерде шөлді аумақтардың түрлерін жіктеу шетелдік әдебиеттерде де кездеседі. Олардың көбі климаттық көрсеткіштерге негізделіп жасалған. Салыстырмалы басқа табиғат орталарының басқа элементтері бойынша жіктеулер аз. (жер бедері, өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесі және т.б.) [3]
1964 жылы К. Троль зональды климаттық жіктеуді ұсынды. Жіктеу:
* Солтүстік жарты шар.
* Солтүстікамерика тобы:
* Суық тип:
* Үлкен Бассейн
* Әйгілі жазықтар
* Мохаве шөлі
* Жылы тип:
* Сонора шөлі
* Оңтүстік Калифорния шөлі
* Чиуауа.
* Афро-азиаттық тобы:
* Жылы тип:
* Солтүстікафрика подгруппасы:
* Солтүстікафрикалық дала
* Сахара
* Шығыс Сахара (Ливия-Египеттік шөл)
* Сахель даласы
* Африканского ауданы;
* Сирия-Аравия подгруппасы:
* Аравия
* Руб-эль-Хали;
* Иран-Индия подгруппасы:
* Иран жазығы
* Деште-Кевир
* Деште-Лут
* Белуджистан
* Ауғанстан
* Тар шөлі
* Арал-каспий подгруппасы:
* Түркістан (Қарақұм,Қызылқұм)
* Суық тип:
* Арал-каспий даласы (Қазақстан, Үстірт және т.б.);
* Ортылқ Азиялық подгруппа:
* Жоңғария
* Такла-Макан
* Гоби
* Бейшань
* Алашань
* Ордос
* Цайдам
* Тибет жазығы.
* Оңтсүтік жарты шар .
* Оңтүстікамерикандық топ:
* Перу жағалауы
* Атакама
* Андылық биік таулы өлке
* Гран-Чако
* Аргентина таулары
* Патагония
* Солтүстік-Батыс Бразилия
* Венесуэла жағалауы .
* Оңтүстікафрикалық топ:
* Намиб
* Калахари
* Карру
* Оңтүстік-батыс Мадагаскар.
* Австралиялық топ:
* Симпсон шөлі
* Үлкен Виктория шөлі
* Гибсон шөлі
* Үлкен Құмдақты шөл
* Полярлы шөлдер [4]
Кесте 2. Дүние жүзіндегі шөлдердің негізгі географиялық сипаттары.
Шөлдер
Географиялық орны
Аудан,мың. шаршы. шақырым.
Абсолтюттік биіктігі, м
Температураның абсолюттік максимум, 0С
Температураның абсолюттік минимумы, 0С
Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері,мм
Орта Азия және Қазақстан
Қарақұм
37-420 С с.е.; 57-650 С ш.б.
350
100-500
+50
-35
70-100
Үстірт және Манғышлақ
42-450 С с.е.; 51-58 0С ш.б.
200
200-300
+42
-40
80-150
Қызылқұм
42-44 0С с.е.; 60-67 0С ш.б.
300
50-300
+45
-32
70-180
Аралмаңы Қарақұмы
46-48 0С с.е.; 57-65 0С ш.б.
35
400
+42
-42
130-200
Бетпақ-Дала
44-460 С с.е.; 67-720 С ш.б.
75
300-350
+43
-38
100-150
Мойынқұм
43-44 0С с.е.; 67-730 С ш.б.
40
100-660
+40
-45
170-300
Орталық Азия
Такла-Макан
37-42 0С с.е.; 76-880 С ш.б.
271
800-1500
+37
-27
50-75
Алашань
39-410 С с.е.; 101-1070 С ш.б.
170
800-1200
+40
-22
70-150
Бэйшань
40-420 С с.е.; 91-1000 С ш.б.
175
900-2000
+38
-24
40-80
Ордос
38-400 С с.е.; 107-1110С ш.б.
95
1100-1500
+42
-21
150-300
Цайдам
36-390 С с.е.; 92-97 0С ш.б.
80
2600-3100
+30
-20
50-250
Гоби
42-470 С с.е.; 98-118 0С ш.б.
1050
900-1200
+45
-40
50-200
Иран таулы қыраты
Деште-Кевир
33-360 С с.е.; 52-570 С ш.б.
55
600-800
+45
-10
60-100
Деште-Лут
28-330 С с.е.; 56-600 С ш.б.
80
200-800
+44
-15
50-100
Регистан
29-320 С с.е.; 64-66 0С ш.б.
40
500-1500
+42
-19
50-100
Арабия түбегі
Руб-эль-Хали
17-203 С с.е.; 46-550 С ш.б.
60
100-500
+47
-5
25-100
Үлкен
Нефуд
27-300 С с.е.; 39-410 С ш.б.
80
600-1000
+54
-6
50-100
Дехна
21-280 С с.е.; 44-480 С ш.б.
54
450
+45
-7
500-100
Сирия
шөлі
31-340 С с.е.; 37-420 С ш.б.
101
500-800
+47
-11
100-150
Оңтүстік Африка
Сахара
15-280 С с.е.; 15 б.б.-330 С ш.б.
7000
200-500
+59
-5
25-200
Ливия шөлі
23-300 С с.е.; 18-300С ш.е.
1934
100-500
+58
-4
25-100
Нубия шөлі
15-23 0С с.е.; 31-37 0С ш.б.
1240
350-1000
+53
-2
25
Солтүстік Африка
Намиб
19-290 С о.е.; 13-17 0С ш.б.
150
200-1000
+40
-4
2-75
Калахари
21-27 0С о.е.; 20-27 0С ш.б.
600
900
+42
-9
100-500
Карру
32-34 0С о.е.; 18-260 С ш.б.
120
450-750
+44
-11
100-300
Үндістан түбегі
Тар
26-29 0С с.е.; 69-74 0С ш.е.
300
350-450
+48
-1
150-500
Тхал
30-32 0С с.е.; 71-72 0С ш.б.
26
100-200
+49
-2
50-200
Солтүстік Америка
Үлкен
Бассейн
36-44 0С с.е.; 112-1190 С б.б.
1036
100-1200
+41
-14
100-300
Мохаве
35-370 С с.е.; 116-118 0С б.б.
30
600-1000
+56,7
-6
45-100
Сонора
28-350 С с.е.; 109-1130 С б.б.
355
900-1000
+44
-4
50-250
Чиуауа
22-300 С с.е.; 105-108 0С б.б.
100
900-1800
+42
-6
75-300
Оңтүстік Америка
Атакама
22-290 С о.е.; 69-700 С б.б.
90
300-2500
+30
-15
10-50
Патагония
39-53 0С о.е.; 68-720 С б.б.
400
600-800
+40
-21
150-200
Австралия
Үлкен Құмдақ
18-230 С о.е.; 121-1280 С ш.б.
360
400-500
+44
+2
125-250
Гибсон
23-25 0С о.е.; 121-1280 С ш.б.
240
300-500
+47
0
200-250
Үлкен Виктория шөлі
25-290 С о.е.; 125-1300 С ш.б.
350
200-700
+50
-3
125-250
Симпсон
24-27 С о.е.; 135-1380 С ш.б.
300
0-200
+48
-6
100-150

1.3. Шөлдердің географиялық ерекшеліктері
Жер бетіндегі көптеген шөлдер геологиялық платформаларда қалыптасқан және олар құрлықтың ежелгі учаскелерін алып жатыр. Азия, Африка және Австралиядағы шөлдер теңіз деңгейінен 200-600 м биіктікте орналасқан, ал Орталық Африка мен Солтүстік Америкада - теңіз деңгейінен 1 мың биіктікте орналасқан. Шөлдер - Жердің ландшафттарының бірі, ол да басқа ландшафтар сияқты заңдылықты түрде жер бетіндегі ылғал мен жылудың әркелкі таралуына байланысты қалыптасқан, осыған орай органикалық дүниенің дамиды. Шөлдер - белгілі даму тарихымен қалыптасқан географиялық құбылыс, ландшафт, оның да даму немесе тозу кезінде қалыптасқан өзгеру белгілері мен пішіндері бар. Шөлдерді ғаламдық құблыс ретінде айтқанда оны бір типті немесе бір түрлі деп қабылдауға болмайды. Көптеген шөлдер таулармен қоршалған, кейбіреулері таулармен шектеседі. Кейбір шөлдер жас тау жүйелерімен көршілес жатады, басқасы - ежелгі бұзылған таулармен қатарлас орналасады. Біріншісіне, Орталық Азиядағы Қарақұм мен Қызылқұмды, Алашань мен Ордос шөлдерін және Оңтүстік Америка шөлдерін жатқызсақ, екіншісіне, Солтүстік Сахарына жатады. Таулар шөлдер үшін сұйық ағындардың қалыптасу облыстары, олар жазыққа соқыр салаларымен транзиттік өзендер ретінде өтеді. Шөлдер үшін жерасты суларының маңызы зор. Өзендер жазықтарға көптеген қалдық заттарды тасиды. Олар мұндақ сұрыпталып, өте ұсақ ұнтақтарға айналып, кұм бетіне шөгеді. Көп ғасырлар өткен соң жазықтардағы өзендер бірнеше метрлік аллювиальды жыныстарға толады. Шөлдердің беткі жыныстары әртүрлі. Бұл аумақтың геологиялық құрылымы мен табиғи үрдістерге байланысты. М. П. Петрова (1973) бойынша, шөлдердің беткі жыныстары барлық жерде бірдей. Бұл үштік және бор дәуірлерінде түзілген тастақты, құмдақты элювиалдьды жыныстар. Шөлдерге бірнеше бір типті табиғи үрдістер тән: эрозия, су аккумуляциясы, құмдақтық массаның эолдық жиналуы. Шөлдер көп белгілері бойынша ұқсас болып келеді. Айырмашылықтар көбінесе шөлдердің Жердегі әртүрлі жылу белдеулерінде географиялық орналасуымен байланысты: тропикалық, субтропикалық, қоңыржай. Бірінше екі белдеуде Солтүстік және Оңтүстік Америка және Таяу және Орталық Шығыс, Үндістан, Австралия шөлдері орналасқан. Олардың ішінде континенттік және мұхиттық шөлдер ажыратылады.Мұхиттық шөлдерде климат мұхитпен жақын орналасқандықтан жұмсарады, мұндағы жылу және су баланстары аралығындағы айырмашылық, жауын-шашын мөлшері, буланушылық мөлшері континенттік шөлден айырма жасайды. Мұхит маңы шөлдер үшін жылы және суық ағыстардың әсері зор. Жылы ағыстар мұхиттан келетін ауа массасын ылғалдандырады да, олар жағалауға жауын-шашын әкеледі, керсінше суық ағыстар ауа массасын құрғатады. Мұхит маңы шөлдері Африка мен Оңтүстік Американың батыс жағалауларында қалыптасқан. Азия мен Солтүстік Американың қоңыржай белдеулерінде континентті шөлдер орналасқан. Олар материк ішінде орналасқан (Орталық Азия шөлдері) және олар аридті және экстрааридті жағдайлармен ерекшеленді. Шөлдердің табиғатына оның биіктік орналасуы да әсер етеді. Таулы шөлдер өте күшті аридті климатпен ажыратылады. Шөлдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтары көбінесе олардың екі жарыт шардың әртүрлі ендіктерінде, Жердің ыстық және қоңыржай белдеулерінде орналасуына байланысты. Осыған орай Сахара австралиялық шөлдермен ұқсас болып, Орталық Азияның шөлдерінен басқаша болуы мүмкін.[5]

2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШӨЛДЕНУ ПРОЦЕСІ
2.1. Шөлдену процесінің негізгі себептері
Қазақстан территориясындағы шөлдену процесінің негізгі басты себептері табиғи да және антропогендік факторлар болып табылады. Негізгі табиғи факторлар: Республикамыздың физикалық-географиялық орны, контингент ішінде ішкерілей жатуы, Құрғақшылық климаты, су ресурстарының бірқалыпты таралмауы, кең көлемде құмды жерлердің (30 млн. гектар) және тұзды жерлердің (127 млн. гектар) орын алды. Жердің тозуына (деградация) сондай-ақ құрғақшылық та үлкен әсерін тигізеді. Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы ерекше маңызға ие болып отыр. Табиғаттың өзгертуді қаламайтыны белгілі. Ондағы өзгерістер баяу, байқаусыз өтеді, өзін-өзі реттеу мен өзін-өзі қалпына келтіру процестері ұзаққа созылады. Дүние жүзінде адам үшін қолайсыз экологиялық жағдай қалыптасқаны, экологиялық дағдарыс болып жатқандығы баршамызға мәлім. Мұндай жағдай бірден, бір жылда, тіпті он жылдың ішінде емес, бірте-бірте қалыптасады. Адам баласы әр уақытта табиғатқа белгілі бір деңгейде әсер етіп келеді.ХХ ғасырдың екінші жартысында қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасында жаңа сападағы жағдай қалыптасты. Материалдық өндірістің көлемі еселеп өсіп, барған сайын шикізатты өндіру артты, дүниежүзілік мұхит пен қазба байлықтар жеделдетіліп игерілді. Ғылыми техникалық прогресс нәтижесінде жасалынған табиғатқа әсер етудің ұлан-ғайыр мүмкіндіктері мен құралдары және адам баласының өсіп отырған қажеттіліктері табиғат ресурстарын, олардың планетадағы жалпы қоры бара-бар мөлшерде пайдалануға алып келеді, ол жер бетінің өзгеру ауқымы, дауылдар, су толқындары, вулкандар атқылаулары, жер сілкіністері сияқты табиғи құбылыстардың нәтижелерімен тепе-тең, тіпті олардан асып түсетіндей жағдайға келді. Бұл табиғи ортаға деген зиянды әсерді күшейтіп, биосферадағы табиғи күрделі энергия мен зат алмасуды бұзды. Өнеркәсіптің дамуы табиғатқа тиетін әсер ауқымын кеңейтіп, пайдалы қазбаларды пайдалануды ұлғайтты және қоршаған ортаның ластануын күшейтті. Шөлденудің тағы бір белгісі шөптесін-топырақ жамылғысының жеткіліксіздігі және оның айналымы.
Қазақстандағы шөлденудің негізгі типтері:
- өсімдік жамылғысының деградациясы
- су және жел топырақ эрозиясы
- топырақтың сорлануы және дегумификация
- топырақтың химиялық ластануы
- жер асты және жер үсті суларының ластануы
- жердің су режимінің және техногендік өзгеріске ұшырауы.[6]
Соңғы он жылда шабындық жердің деграциялық жағдайға ұшырауы 10% -ға төмендеген. Қызылқұм, Мойынқұм,Сарыесік - Атырау және т.б. массивтердің деградацияға ұшырауы катастрофиялық жағдай туғызады. Оңтүстік Алтай және Рудный ормандарында соңғы 40 жылда, орман ағаштарын өндіру 7% -ға, Зайлы Алатауы және Жоңғар Алатауында алма ағаштарының территориясы 24 %-ға қысқарған. Әсіресе өзен жағалауындағы орман алқаптары өте қатты деградацияға ұшырауда, топырақтағы ылғалдың азаюы, өзен сулары деңгейінің түсуі, азаюы тікелей әсер етуде. Қазақстанның далалық экожүйесіне тың жерді көп көлемде игеру де өзінің кері әсерін тигізді. Қазақстан Республикасының басқару агенттігінің 1 қараша 2004 жылғы мәліметтері бойынша, 188,9 млн. гектар шабындық жердің 26,6 млн. гектары деградацияға ұшырап, шөлдену процесі өте айқын байқалады.Орманды дала және дала зонасының шабындық жерлері 34,8 млн. гектар болатын болса, оның 5,6 млн. гектары қатты деградацияға ұшыраған. Шабындық жерлердегі деградация процесі ұлғаю үстінде. Қазақстандағы шөлденудің жел эрозиясы шөл және шөлейт зоналарының ландшафтары қатты өзгеріске ұшырауда. Жер ресурстарын тиімді пайдалану, оны болашақ ұрпақтар үшін сақтау қажеттілігі әрбір қоғамның міндеті екенін Қазақстан халқына Жолдауында, жер реформаларына қатысты бас қосуларда баса айтылды. Шын мәнінде Қазақстанда ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлердің сапасы нашар. Қазақстанның барлық жерінің 222,3 млн. гектары ауыл шаруашылығына лайық жерлер болса, оның 35,6 млн. гектары егістікке, 186 млн. гектары табиғи жайылымдарды құрайды. Қазақстанның аумағы - климаты қатаң континентальді, ауыл-шаруашылығы егістеріне қолайсыз аймаққа да жатады. Көп жерлер су және жел эрозиясына ұшыраған.Кез-келген организмнің төзімділік шегі болады.Егер төзімділік шегінен шығып кетсе организм тіршілігін жояды. Мәселен қатты қуаңшылық жылдары өсімдіктердің құрып кетуі, ал су қоймаларының су қорының азаюы, пестицидтермен ластануы тіршілік көзінің жойылуына әкеп соқтырады. Құрлықта тіршілік ететін организмдер үшін су негізгі экологиялық фактор болып саналады. Құрлық жануарлары мен өсімдіктер ұдайы су тамшыларын сезінеді. Ылғал жыл мезгілінің маусымдары мен тәулік бойы да өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер организмдердің де маусымдық немесе тәуліктік тіршілік ырғағын туғызады. Шөл-шөлейті жерлерде кездесетін қызғалдақ, жауқазын, ботакөз. Осоктар өзінің вегатациялық дамуын небәрі 15-30 күннің ішінде аяқтайды. Ұзақ уақытқа созылған құрғақшылық өсімдіктердің кейбіреуінің тіршілігін жойып отырады. Осының әсерінен өсімдіктер мен жануарлар дүниесі белгілі бір табиғат кешенінің жойылуына немесе шөлейттену процесіне әкеп соғады. Мұндай жерлер қазірдің өзінде 87,6 млн. га (аш арналған жердің 38%) болса, оның 22,1 млн. га егістік жерлер алып жатыр. Сол сияқты 38,7 млн. га жерлер құнарсыз жерлерге, 8,4 млн. га құрғап кетуге, 2,1 млн. га жерлер батпаққа айналып отыр. Аталған жерлердің өзгерістері айнала қоршаған ортаға тікелей немесе теріс ықпалын тигізеді.[7]
Қазіргі кезде ауыл-шаруашылығы айналасындағы жерлердің 185,6 мың. га бүлінсе, оның 76,7 мың гектары істен шығып отыр. Бұл көрсеткіштер мен жерлердің айналымнан шығуы 1991 жылдан бері жылдам өсуде. Қазақстан жерінің сапасының төмендеуі тарихи жағдайларға байланысты болады. Мәселен 1953 жылдары басталған тың игеру науқаны, техногенді кешенді жұмыстардың жүргізілуі. Тың игеру кезінде 20 млн. га астам шабындық жер жойылып кетті. Агрохимия қызметкерлерінің мәліметі бойынша тың игеру кезіндегі 30 жылға созылған науқан топырақ қарашірігінің 25-30 %-ын жоғалтқан. Сонымен мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан табиғи биоценоз бұзылып, күрделі физикалық-химиялық су режимі, топырақ құрамы мен құрылысы түбегейлі өзгерістерге, анторпогендік қысымға ұшырады. Нәтижесінде жердің тарихы - табиғи біртұтастығы бүлініп топырақтың өздігінен тыңайып, қалпына келуі, тұрақтылығы өзгеріп су және жел эрозиясына қолайлы жағдай туғызды. Ботаника және топырақтану ғылыми-зерттеу институтының геоботаника ғалымдарының зерттеулері бойынша табиғи жайылымдардың сапасы 50-60 %-еа кеміп, 15 млн. га жайылымдық жерді арамшөп басқан және 27 млн. га жайылым эрозияға, ал 14 млн. га жер тақырланған. Республикамыздағы орманды дала және дала зонасының 34,8 млн. гектар жайылым жерлері 5,6 млн. гектарға жайылып дегредацияға ұшыраған. Жайылым жерлердің деградациялық тозу тенденциясы өсіп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.