Сатылуға түскен қой ұшасы мен ішкі мүшелерінің сапасын ветеринарлық-санитарлық сараптау және сапасын бағалау

МАЗМҰНЫ

бет

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР . . . 3

АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР . . . 4

КІРІСПЕ . . . 6

2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ . . . 8

2. 1. Ет және ет өнімдерінің сапасын сараптау . . . 8

2. 2 Қой ұшасы мен ағзаларын тексеру . . . 9

2. 3 Қой етінің түрін анықтау . . . 10

2. 4 Қой мен ешкі ұшаларының сорттық кесіктері . . . 13

2. 5 Қой сойыс өнімдерінде кездесетін аурулар және

оларға берілетін санитарлық баға . . . 14

2. 6 Қой етін өндіру технологиясы . . . 21

3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ . . . 27

3. 1 Зерттеу материалы мен әдістері . . . 27

3. 2 Бейнеу ауылының базарының ветеринарлық санитарлық

сараптау зертханасының қысқаша сипаттамасы . . . 46

4 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ . . . 49

4. 1 Сезіімдік және зертханалық зерттеу нәтижелері . . . 49

4. 2 Қой етін микробиологиялық және пестицидтерге тексеру

нәтижелері . . . 51

4. 3 Ветеринарлық-санитарлық сараптау бағасы . . . 52

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 54

ҰСЫНЫСТАР . . . 55

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 56

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы дипломдық жұмыста келесідей нормативік сілтемелер қолданылды:

ИСО 3100-1-91 Ет және ет өнімдері. Сынама сұрыптаудың тәсілдері.

МС ИСО 3100-2-88 Ет және ет өнімдері. Микробиологиялық тексеруге

сынаманы дайындау.

МЕМСТ СЭВ 4718-84 Ет және ет өнімдері. Келісімділік қатынастары

арқылы енгізілген терминдер мен анықтамалар.

МЕМСТ 7269-79 Ет. Балаусалығын анықтау әдісі және органолептикалық

сынама жүргізу әдісі.

МЕМСТ 9959-91 Ет өнімдері. Органолептикалық бағалаудың жалпы шарттары.

МЕМСТ 16020-70 Союға арналған мал. Терминдер мен анықтамалар.

МЕМСТ 18157-88 Сойылған малдан алынған өнімдер. Терминдер мен

анықтамалар.

МЕМСТ 21237-75 Ет. Бактериологиялық талдау әдісі.

МЕМСТ 23392-78 Ет. Балаусалығын химиялық жіне микроскопиялық талдау,

сынау.

АНЫҚТАМАЛАР

Осы дипломдық жұмыста келесідей анықтамалар қолданылды:

Санитарлық қасапхана - лажсыздан немесе ауру және ауруға күдікті құстарды союға арналған оқшауланған кешендердің жиынтығы;

Сараптама aктісі - мемлекеттiк ветеринариялық қадағалау объектiлерi диагно-стикасының немесе ветеринариялық-санитариялық сараптамасының нәтижелерi бойынша ветеринария саласындағы уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгілеген тәртiппен ветери-нариялық зертханалар беретiн, олардың Қазақстан Республикасының ветеринария сала-сындағы заңдарының талаптарына сәйкестiгiн куәландыратын, сондай-ақ оларды пайдалануға ұсынатын құжат;

ҚЫСҚАРТУЛАР

Дипломдық жұмыста қолданылған қысқартулар мен шартты белгілер

КІРІСПЕ

Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, қазір де солай, алдағы уқытта да бола береді. Оның солай болуының себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. гектарға жуық табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан ет, жүн, тері басқада өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан даласын қой малынсыз елестету қиын.

Қой шаруашылығы нарық заманына әкономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті-ғылым меен озат тәжірбиенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістермен байланысады. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор. Ол адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда ет, май, сүт, жүн, былғарлық, тондық терілер мен елтірі сияқты өнеркәсіптік заттарды береді. Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек, мүйіз, сүйек сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар. Олардан желім, түйме, малға берілетін қан сүйек ұны, минералдық азықтар және дәрі құрамына кіретін заттар жасалады. Қойдың қи-тезегіне дейін береке:өзіне қыста төсеніш, жыртынды жер мен жайылымда жер мен жайылымда тыңайтқыш, малшы-шопан, барлық ауыл адамдары үшін қысқы -жазғы отын. Қой малы адамға осындай аса қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қандай да табиғат құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде және елдерінде өсіріледі. Қазіргі кездеде қой малы ғаламшарымызда ең көп таралған, көп өсірілетін үй малдарының қатарына жатады. Дүние жүзінің елдерінде үшінші мыңжылдықтың басында 620-дан астам қой тұқымдары, 1300 қой малы өсіріледі. мысалы, сапалы, өнімділігі жоғары қой шаруашылығы Австралияда (169 млн), Жаңа Зеландияда (62млн), Ұлыбританияда (30млн) қалыптасқан, дегенмен соңғы он бес жылдың басынан ең алдыңғы қатарға Қытай(200млн), Үндістан(165млн), Аргентина, Оңтүстік Африка Республикасы, Түркия (50млн) шығып келеді

Қой шаруашылығының аса маңызды басты өнімінің бірі-жүн. Қойдан басқа да жүн беретін малдар, аңдар және жануарлар бар. Мысалы, түйе, ешкі, сиыр, жылқы, қоян т. б. Бірақ барлық өндірілетін жүннің 85-90%-ы қойдан өндіріледі.

Қойдың ұшасы мен ағзаларын тексеру барысында көк бауырға аса көңіл бөлу керек, топалаң кездесуі ықтимал, бауырды дикроцелиоз бен фасциолезге тексереді. Жұтқыншақ пен өңештен саркоспоридиозды іздейді, шажырқай лимфа түйіндерінен жалған туберкулез бен финозды қарайды.

Кеңсіріктен қуыс бөгелегін, мойынның үстіңгі лимфа түйіндерін міндетті түрде қарайды. Олардың ұлғайғаны байқалса, пышақпен кесіп қарайды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - сатылуға түскен қой ұшасы мен ішкі мүшелерінің сапасын ветеринарлық-санитарлық сараптау және сапасын бағалау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:

• сезімдік көрсеткіштерін анықтау;
• зертханалық зерттеу жүргізу;
• зерттеу нәтижелері бойынша ұсыныстар дайындау.

Аталған мақсат пен міндеттерді орындау үшін бұл дипломдық жұмыста еліміздегі қой шаруашылықтарына сипаттама беріліп, қой етіне қойылатын талаптар, сондай-ақ қой етінің тағамдық құндалығы мен маңызы қарастырылады.

2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

2. 1. Ет және ет өнімдерінің сапасын сараптау

М. Ф. Боровковтың [1] айтуы бойынша, нарыққа түсірілген ет және ет өнімдерін міндетті түрде сараптау жүргізеді. Нарыққа түскен еттің тексерілген, тексерілмегенін оған тәуелсіз сараптау жүргізу арқылы тексереді.

Ет комбинаттарында сараптаудан өтіп таңба басылған ет және ет өнімдері фирмалық дүкендерге таратылуға жіберіле береді. Нарықта ет және субөнімдері таратылғанда, тек дені сау малдардан таратылады. Ет және ет өнімдерінің сараптауын нарықта, ветеринарлық тәжірибесі бар немесе инспекторлық тәжірибесі бар дәрігер ғана тексереді. Нарықтың территориясына сатуға түскен ет және ет өнімдері міндетті түрде нарықтың сараптау лабораториясында ветеринарлық-санитарлық бақылаудан өтеді.

Жеке тұлғалармен немесе кәсіпорын сатушыларымен сонымен қатар, басқа елдерден таңбаланып әкелінген ет және ет өнімдерін қайта сараптаудан өткізуге жіберіледі. Мемлекеттік ветеринарлық қызмет құжаттары және сәйкес таңбасы бар ет өнеркәсібінде сараптаудан өткен ет және ет өнімдері қайта санитарлы бақылаудан өткізілмейді.

Мемлекеттік қадағалау органдары мұндай жағдайда сауда гигиенасы жағдайларын, таңбаларды және құжаттарды бақылаумен шектеледі. Ал сауда ережелері бұзылған жағдайда немесе өнімнің сапасына күдік туған кезде, сонымен қатар таңба дұрыс басылмаған жағдайда жалпы негіздерге сүйене отырып, қайта сараптауды жүргізеді [2] .

Нарықта сараптау үшін таңбасы бар бүтін, жартылай, ширек ұшалар ұсынылады (паринхиматозды органдарымен), ал шошқа, жылқы, сиыр еті міндетті түрде басымен болуы керек. Төртбұрышты таңбасы бар ет нарыққа түскен кезде жалпы негіздерге сүйене отырып, ұшаларының ішкі органдары және бастары сараптаудан өткізіледі. Овалды таңбасы бар ет түскен кезде оның балғындығына және жарамдылық мерзіміне аса мән береді. Органолептикалық көрсеткіші бойынша күдікті ет зертханалық тексеруге жіберіледі. Ет кәсіпорындарында дайындалған, дайын ет өнімдері және еттің жартылай фабрикаттары, нарыққа сатуға, тек қана өнімнің қауіпсіздігін дәлелдейтін құжаттары болған жағдайда ғана жіберіледі. Нарықта бір күн бойы сатылмаған және базардан тыс мұздатқышта сақталмаған ет және ет өнімдері келесі күні қайтадан сараптауға жіберіледі. Базарда сатуға және сараптауға, бөлшектенген, кептірілген еттер, ет фарштары және жартылай фабрикаттар сатылуға жіберілмейді. Сатуға әкелінген ет және субөнімдерінің иесі, бекітілген талапқа сәйкес ветеринарлы анықтама немесе ветеринарлы куәлікті көрсетуі тиіс. Ветеринарлық куәліктер және ветеринарлық анықтама берілген уақыттан бастап, ет және ет өнімдерін 3 тәулік бойы ғана жарамды деп есептейді. Бұл құжат әр шрифттармен, сиялармен, жазулармен толтырылса және мөрі болмаса немесе мөрі анық қойылмаса, қол қойылмаған болса, ветеринарлық дәрігердің аты-жөні толық жазылмаған болса, бұл құжат жарамсыз болып табылады. Егер сатуға ветеринарлық құжаттары жоқ ет және ет өнімдері жеткізілсе, сәйкес құжаты көрсетілмегенше оларды санитарлы камераға қойып қояды [3] .

Егер ветеринарлық куәлік немесе ветеринарлық анықтама көрсетілмесе, ет және ет өнімдері зертханалық тексеріске жіберіледі немесе иелеріне қайтарып беріледі. Ұшаларға және ішкі органдарына санитарлы бағалауды және сараптауды ережеге сәйкес жүргізеді.

И. А. Роговтың [4] мәлімдеуінше етті саудаға шығаруға, қоғамдық тамақтану және тағамдық мақсатта өндірістік өңдеуге ұшаларда өндіріледі. Қой етін термикалық жағдайына байланысты суыған, салқындаған және қатырылған, ал қондылығы бойынша екі категорияға бөледі.

2. 2 Қой ұшасы мен ағзаларын тексеру

Қырықбайұлы С, Тілеуғали Т. М. [5] мәліметтері бойынша, сойғаннан кейін қойдың ішкі ағзаларын және етін белгілі бір тәртіппен толық тексеріп оларға ветеринариялық - санитариялық баға беріледі. Егер сойылған қой ауруға шалдыққан болса, тексергенде ағзаларынан түрлі өзгерістер кездесуі ықтимал. Сойылған қойдың басы, өкпесі, бауыры, көк бауыры, лимфа түйіндері пышақпен тілініп қаралады.

Ал ұшаның ет арасындағы лимфа түйіндері ет комбинаттарында өте қажет жағдайда ғана тексеруден өткізіледі. Демек, ұша мен ішкі ағзаларды тексергенде зақымдалған жері болса немесе ауырудың белгісі байқалса (қанталау, іріңдеген, ісік) ұшаның лимфа түйіндері түгел тілініп қаралады. Әлгіндей белгілер байқалмаса, ұшаға пышақ жұмсап кеспейді, өйткені кескіленген ұшаның тауарлық сапасы төмендейді, тоңазытқышта ұзақ сақтауға келмейді.

Сойылған малдың еті тез таратылып жіберілетін болса, (базарға шығарып сату, жіліктеп бөліп алу, асханаға беру) ұшаның лимфа түйіндері түгел тексеріледі.

Сойылған малдың басы мен ағзаларын және ұшасын екінші малдың ұшасымен шатастырып алмау үшін олардың әрқайсысын бір номермен белгілейді, тексерілген ағзалардың біреуінен патологиялық өзгерістер байқалса, осы номер арқылы сол малдың ұшасы мен терісін т. б. ағзаларын тез тауып алады.

Мал дәрігерінің жұмысын жеңілдету үшін қойдың ұшасы белгілі бір орынға ілінеді және ішкі ағзалары арнайы столға қойылады.

Қой мен ешкінің бастары ең соңында қаралады, ал ұшасы мен ішкі ағзаларын тексеру әдістері ірі қараның ұшасы мен ішкі ағзаларын тексеру әдістеріне ұқсас.

Ішкі ағзаларды (өкпе, бауырды) байланысқан түрінде, жігін жазбай суырып алады да, кеңірдектен ілмекке іледі. Көкірек қуысындағы лимфа түйіндерін кесіп қарайды, өкпені сыртынан ұстап, қысып байқайды, сонан соң ұзынынан қиялап кеседі. Сонан соң, бауыр лимфа түйіндерін кесіп қарайды. Бауырды қолға ұстап көреді, пышақпен кесіп ет жолын тексереді. Эхинококкоз немесе бітеу жара барлығына күдік туса оларды пышақпен кеседі. Көк бауыр да осылай байқаудан өтеді.

Қойдың ұшасы мен ағзаларын тексеру барысында көк бауырға аса көңіл бөлу керек, топалаң кездесуі ықтимал, бауырды дикроцелиоз бен фасциолезге тексереді. Жұтқыншақ пен өңештен саркоспоридиозды іздейді, шажырқай лимфа түйіндерінен жалған туберкулез бен финозды қарайды.

Кеңсіріктен қуыс бөгелегін, мойынның үстіңгі лимфа түйіндерін міндетті түрде қарайды. Олардың ұлғайғаны байқалса, пышақпен кесіп қарайды.

2. 3 Қой етінің түрін анықтау

Қырықбайұлы С, Тілеуғали Т. М. [5] мәліметтері бойынша қой еті - ашық қызыл немесе қоңыр қызыл түсті. Ол негізінен малдың жасына байланысты еттің қатқылдылығы, сиыр етіне қарағанда жұмсақтау, ет талшықтары қысқа. Қой етінің өзіндік иісі бар. Кәрі қой етінің иісі ұшпа май қышқылдарының көп болуына байланысты, күштірек сезіледі. Жүндес қой етінен шайыр иісі білінуі мүмкін. Қозы еті ақшыл қызыл түсті, иіссіз, жұмсақ. Тері астындағы май ақ түсті, қатқыл, үгілмелі, ал іш майы ақ немесе ақсұр түсті, қатқыл.

Мал дәрігерінің жұмысында кейде әр түрлі малдың еттерін бір-бірінен ажыратуды қажет ететін жағдайлар кездеседі. Бұл әсіресе ұрлық малдың ізін жасыру, немесе бір малдың етің басқа малдың етіне балап сату (мысалы ешкі етін-қой етіне, жылқы етін - сиыр етіне, мысық етін - қоян етіне, есек етін - жылқы етіне) мақсатында істеледі. Кей жағдайда есек, ит етінен кәуәб, мәнті жасап сататындары әлі де өмірде кездесіп отырады. Осыған байланысты мал дәрігері әр түлік малдың еттерін бір-бірінен, оның сыртқы көрінісіне, сүйек айыриашылықтарына, майдың физикалық - химиялық көріністеріне, гликогеннің саны мен сапасына, преципетация реакциясына, т. б. қасиеттеріне қарай ажырата білуге тиіс. Еттің түсіне, ет ұлпаларының құрамына қарай ажырату сарапшыны қателестіруі мүмкін. Өйткені малдың жасына, қоңдылығына, жынысына тағы басқа да жағдайларға байланысты еттің түсі әр түрлі өзгерістерге ұшырауы ықтимал. Мысалы жас малдың еті, кәрі малдың етіне қарағанда ашық түсті келеді.

Әр түлік малдың еттерін бір - бірінен ажырату үшін сезімдік зерттеу, физикалық - химиялық әдістер қолданылады.

1-кесте - Қой мен ит еттерінің кейбір ерекшелік белгілері

Қой еті - ашық қызыл немесе қоңыр қызыл түсті. Ол негізінен малдың жасына байланысты еттің қатқылдылығы, сиыр етіне қарағанда жұмсақтау, ет талшықтары қысқа. Қой етінің өзіндік иісі бар. Кәрі қой етінің иісі, ұшпа май қышқылдарының көп болуына байланысты, күштірек сезіледі. Жүндес қой етінен шайыр иісі білінуі мүмкін. Қозы еті ақшыл қызыл түсті, иіссіз, жұмсақ. Тері астындағы май ақ түсті, қатқыл, үгілмелі, ал іш майы ақ немесе ақ сұр түсті, қатқыл.

Колоболотский Г. В. және Соловьев В. И. [6] мәлімдеуінше белогының мөлшері жөнінен қой еті сиыр етіне жақын, ал шошқа етінен артық, сиыр етіне қарағанда қой етінде құрғақ зат көп ( сиыр етінде 31, 0 - 35, 5%, ал қой етінде 36, 9-41, 4%) Ұшасының калориялығы сиыр етімен салыстырғанда (33, 3-36, 4%) жоғары, ал шошқа етінен (23, 1-29, 4%) төмен. Бұл мал майының мөлшеріне тікелей байланысты.

Буйнов С. В., Винников Н. И., Хамикаев Р. С. [7] пікіріне сүйенсек қойдың майының биологиялық құндылығы, емдік қасиеті ондағы қанықпаған май қышқылдарына және басқа да адам ағзасында түзілмейтін, бірақ физиологиялық және алмасу үрдісінде ерекше маңызы бар липоидты қосылыстарға байланысты. Арық мал майының биологиялық құндылығы да, сіңімділігі де төмен. Онда қанықпаған май қышқылдары аз, ал қаныққан май қышқылдарының мөлшері жоғары.

Метревели Т. В., Зайцев С. Ю., Конопатов Ю. В [8] айтуынша еттің тағамдық сапасын анықтауда, ондағы экстрактивті заттардың маңызы зор. Олар етке аспаздық өңдеу барысында өзіне тән дәм, хош иіс береді және биологиялық белсенділік қасиеттері бар. Сорпаның өзіндік дәмі, иісі осы экстрактивті заттарға байланысты. Қой етінде экстрактивті заттардың жалпы мөлшері 1, 8-2, 2%, оның ішінде азотты (1-1, 6%) және азотсыз (0, 6-1, 2%) заттар бар. Бұлар организмдегі зат алмасуына белсенді түрде қатысады. Азотты экстрактивті заттар ішек-қарын бездеріне әсер етіп, сөл бөлуді жылдамдатады, яғни адам тәбетін қоздырады, тамақтың сіңімділігін жоғарылатады. Карнозин және ансерин ас қорыту бездерінің сөл бөлуін күшейтсе, холин ішек жұмысын реттейді, сонымен қатар дәрумендік зат болып табылады.

А. К. Смагуловтың [9] мәліметтерінде бұлшық ет құрылымының, май торшаларының құрамындағы май, еттің дәмін және де тағамдық құнарлығын арттырады. Май қышқылдарының құрамы еттің тағамдық құндылығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Ол етке жоғары қуаттылық, жұмсақтық және хош иіс береді.

Боярская А. Б, Кутукова И. М. [10] айтуынша ауыл шаруашылық өнімдерін биологиялық бағалаудың маңызы зор, ол көп елдерде ғылымға және өндіріске ендірілуде. Азықты биологиялық бағалау кейбір қалыптасқан түсінікті өзгерту мүмкін. 70 жылдары «Малды азықтың бір түрімен ғана азықтандыру» технологиясын ұсынған еді. Кезінде қабылданбаған бұл технологияға бүгінде басқаша қарайды. Бұқашықтарды 6 және 9 ай бойы бір ғана азықпен, сұлының дәнінің сүттенген кезінде азықтандырғанда, оның барлық көрсеткіштері жақсарған: зоотехникалық, тауарлық ( ет шығымы), сапалық (биологиялық құны) және сезімдік (дәмі, түсі) . Бұл еттің организмге, өсіру әсері, кәдімгі рационмен азықтандырылған мал етіне қарағанда 18% жоғары, ал ет шығымының жоғарылығы оның биологиялық потенциалын 20% артық екенін көрсетті. Тағамдық өнімді биолоиялық бағалау, оның сапасын тез арада анықтауға мүмкндік береді. Өнімнің зиянсыздығы және нәрлігіде оның сапасының бір - бірімен байланысқан көрсеткіші. Зерттеулердің нәтижесі, ауру мал етінің нәрлігі, сау мал етіне қарағанда 20% төмен екенін көрсетті.

Таранов М. Т, Павловский П. М. және Мысин А. Т. [11] зерттеулеріне қарағанда еттің сіңімділігіне және тағамдық сапасына оның ұшадағы орналасуы әсер етеді. Бел, жон және суыр (жамбас, ортан жілік еттері) етттерінің ет талшықтары жіңішке, арасында май жиналған, ет тұқымды малда дәнекер ұлпалар аз. Сондықтан бұл еттер жұмсақ, сөлді және аса дәмді де жұғымды. Еттің бағалы жері - кіші бел еті - соңғы, үшінші арқа мен төртінші, бесінші бел омыртқалардан басталып, мықындық сүйектің кіші бұлшық етіне бекиді. Ал, басты ұстап тұратын мойын, ас қорыту ағзаларын ұстап тұратын көк ет және аяқтың төменгі еттерінің сіңімділігі төмен, себебі онда май аз және дәнекер ұлпалар көп, яғни сіңірлі болып келеді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс