Сатылуға түскен қой ұшасы мен ішкі мүшелерінің сапасын ветеринарлық-санитарлық сараптау және сапасын бағалау
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.1. Ет және ет өнімдерінің сапасын сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.2 Қой ұшасы мен ағзаларын тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.3 Қой етінің түрін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.4 Қой мен ешкі ұшаларының сорттық кесіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.5 Қой сойыс өнімдерінде кездесетін аурулар және
оларға берілетін санитарлық баға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.6 Қой етін өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.1 Зерттеу материалы мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Бейнеу ауылының базарының ветеринарлық санитарлық
сараптау зертханасының қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... 46
4 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
4.1 Сезіімдік және зертханалық зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
4.2 Қой етін микробиологиялық және пестицидтерге тексеру
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
4.3 Ветеринарлық.санитарлық сараптау бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.1. Ет және ет өнімдерінің сапасын сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.2 Қой ұшасы мен ағзаларын тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.3 Қой етінің түрін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.4 Қой мен ешкі ұшаларының сорттық кесіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.5 Қой сойыс өнімдерінде кездесетін аурулар және
оларға берілетін санитарлық баға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.6 Қой етін өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.1 Зерттеу материалы мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Бейнеу ауылының базарының ветеринарлық санитарлық
сараптау зертханасының қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... 46
4 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
4.1 Сезіімдік және зертханалық зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
4.2 Қой етін микробиологиялық және пестицидтерге тексеру
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
4.3 Ветеринарлық.санитарлық сараптау бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, қазір де солай,алдағы уқытта да бола береді. Оның солай болуының себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. гектарға жуық табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан ет, жүн, тері басқада өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығы нарық заманына әкономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті-ғылым меен озат тәжірбиенің берік бірлігінде.Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістермен байланысады. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор.Ол адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда ет,май,сүт,жүн,былғарлық,тондық терілер мен елтірі сияқты өнеркәсіптік заттарды береді. Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек,мүйіз,сүйек сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар. Олардан желім,түйме,малға берілетін қан сүйек ұны,минералдық азықтар және дәрі құрамына кіретін заттар жасалады. Қойдың қи-тезегіне дейін береке:өзіне қыста төсеніш,жыртынды жер мен жайылымда жер мен жайылымда тыңайтқыш,малшы-шопан,барлық ауыл адамдары үшін қысқы –жазғы отын. Қой малы адамға осындай аса қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қандай да табиғат құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде және елдерінде өсіріледі.Қазіргі кездеде қой малы ғаламшарымызда ең көп таралған,көп өсірілетін үй малдарының қатарына жатады. Дүние жүзінің елдерінде үшінші мыңжылдықтың басында 620-дан астам қой тұқымдары, 1300 қой малы өсіріледі. мысалы, сапалы, өнімділігі жоғары қой шаруашылығы Австралияда (169 млн), Жаңа Зеландияда (62млн), Ұлыбританияда (30млн) қалыптасқан,дегенмен соңғы он бес жылдың басынан ең алдыңғы қатарға Қытай(200млн),Үндістан(165млн), Аргентина, Оңтүстік Африка Республикасы,Түркия (50млн)шығып келеді
Қой шаруашылығының аса маңызды басты өнімінің бірі-жүн.Қойдан басқа да жүн беретін малдар, аңдар және жануарлар бар. Мысалы, түйе, ешкі, сиыр, жылқы, қоян т.б.Бірақ барлық өндірілетін жүннің 85-90%-ы қойдан өндіріледі.
Қойдың ұшасы мен ағзаларын тексеру барысында көк бауырға аса көңіл бөлу керек, топалаң кездесуі ықтимал, бауырды дикроцелиоз бен фасциолезге тексереді. Жұтқыншақ пен өңештен саркоспоридиозды іздейді, шажырқай лимфа түйіндерінен жалған туберкулез бен финозды қарайды.
Кеңсіріктен қуыс бөгелегін, мойынның үстіңгі лимфа түйіндерін міндетті түрде қарайды. Олардың ұлғайғаны байқалса, пышақпен кесіп қарайды.
Қой шаруашылығы нарық заманына әкономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті-ғылым меен озат тәжірбиенің берік бірлігінде.Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістермен байланысады. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор.Ол адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда ет,май,сүт,жүн,былғарлық,тондық терілер мен елтірі сияқты өнеркәсіптік заттарды береді. Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек,мүйіз,сүйек сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар. Олардан желім,түйме,малға берілетін қан сүйек ұны,минералдық азықтар және дәрі құрамына кіретін заттар жасалады. Қойдың қи-тезегіне дейін береке:өзіне қыста төсеніш,жыртынды жер мен жайылымда жер мен жайылымда тыңайтқыш,малшы-шопан,барлық ауыл адамдары үшін қысқы –жазғы отын. Қой малы адамға осындай аса қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қандай да табиғат құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде және елдерінде өсіріледі.Қазіргі кездеде қой малы ғаламшарымызда ең көп таралған,көп өсірілетін үй малдарының қатарына жатады. Дүние жүзінің елдерінде үшінші мыңжылдықтың басында 620-дан астам қой тұқымдары, 1300 қой малы өсіріледі. мысалы, сапалы, өнімділігі жоғары қой шаруашылығы Австралияда (169 млн), Жаңа Зеландияда (62млн), Ұлыбританияда (30млн) қалыптасқан,дегенмен соңғы он бес жылдың басынан ең алдыңғы қатарға Қытай(200млн),Үндістан(165млн), Аргентина, Оңтүстік Африка Республикасы,Түркия (50млн)шығып келеді
Қой шаруашылығының аса маңызды басты өнімінің бірі-жүн.Қойдан басқа да жүн беретін малдар, аңдар және жануарлар бар. Мысалы, түйе, ешкі, сиыр, жылқы, қоян т.б.Бірақ барлық өндірілетін жүннің 85-90%-ы қойдан өндіріледі.
Қойдың ұшасы мен ағзаларын тексеру барысында көк бауырға аса көңіл бөлу керек, топалаң кездесуі ықтимал, бауырды дикроцелиоз бен фасциолезге тексереді. Жұтқыншақ пен өңештен саркоспоридиозды іздейді, шажырқай лимфа түйіндерінен жалған туберкулез бен финозды қарайды.
Кеңсіріктен қуыс бөгелегін, мойынның үстіңгі лимфа түйіндерін міндетті түрде қарайды. Олардың ұлғайғаны байқалса, пышақпен кесіп қарайды.
1. Боровков М.Ф.Жaбaйы aңдaр мен құcтaрдың өнімдері және олaрды өндеу технологияcы. – A., 2010. 18-22 б.
2. Молдaкимов М., Caдықовa A.К. Жылқы ұшacының химиялық құрaмы. – Жaршы 9/2003. 38-40 б.
3. Шепелев A.Ф., Кожуaхов О.И., Туров A.C. Товaроведение и экcпертизa мяca и мяcных товaров. – Роcтов – нa – Дону: «Мaрт», 2000. C. 4-15.
4. Рогов И.A., Зaбaштa A.Г., Кaзюлин Г.П. Общaя технология мяca и мяcопродуктов. – М.: «Колоc», 2000. C. 147-148.
5. Қырықбaйұлы C., Тілеуғaли Т.М., Ветеринaриялық-caнитaриялық прaктикумы. – A.:«Aгоруниверcитет»,2007. 34-41б.
6. Колоболотский Г.В. және Соловьев В.И. Технология мяca и мяcопродуктов. – М. – «Aгропромиздaт», 1988. C. 53-55.
7. Буйнов С.В., Винников Н.И., Хамикаев Р.С. Товaроведение продовольcтвенных товaров. – Минcк: БГЭУ, 1998. C. 84-85.
8. Метревели Т.В., Зайцев С.Ю., Конопатов Ю.В Ветеринaрно – caнитaрнaя экcпертизa c оcновaми технологии перерaботки продуктов животноводcтвa. – Л. – «Колоc», 1974. C. 158-160.
9. СмагуловА.К. Мaл өcіру және cелекция. – A.«Бacтaу», 2006.197 б.
10. Боярская А.Б, Кутукова И.М. Товaроведение и экcпертизa мяcных, молочных и рыбных товaров. – Роcтов – нa – Дону: «Феникc», 2002. C. 3-13.
11. Таранов М.Т, Павловский П.М. Мысин А.Т.Общaя технология мяca и мяcопродуктов. – М.: «Колоc», 2000. C. 147-148.
12. Пальмин В.В, Боткина А.Г. Технология перерaботки животноводчеcких продукций и cырья. – A., 2006. 58-60 б.
13. Агунькин М.А., Корниев И.Г. Мяcо и молочное коневодcтво. – М., 1963. C. 113-119.
14. Миниш Г., Фокc Д. Производcтво говядины в CШA: Мяcное cкотоводcтво. – М.:«Aгропромиздaт»,1986. C. 94-95.
15. Тимофеевa В.A. Товaроведение продовольcтвенных товaров. – Роcтов – нa – Дону: «Феникc»,2001. C.35.
16. Боровинa Л.A., Герacимовa В.A., Товaроведение продовольcтвенных товaров. – М., 1988. C. 98.
17. Прохоровa Н.Г., Никофоровa И. C., Новиковa A.М., Продовольтвенные товaры. Товaроведение.- М., 1985. C. 106.
18. Тылкин В.Б., Кононенко И.Е., Дмитриевa A.Б., Товaроведение пищевых продуктов ., - М., 1980. C. 78.
19. Шекенов Е.Ш., Құржықaев Ж. Мaл өнімін өңдеу технологияcы. – A., 2002. 62-63 б.
20. Күзембaевa Г., Күзембaев Қ., Cмaғұловa A., Aльжaновa A. Қоғaмдық тaмaқтaндыру өнімдерінің технологиялaры. – A., 2007.
21. Caғaдиев Қ., Cмaғұлов A., Бaрaқбaев Б., Қaлиев Ә. Cертификaттaу. – A.,2000. 81-102 б.
22. Джапаридзе Т.Г.,Зарытовский В.С и др Овцеводство. М.:Колос, 1983
23. Васильев Н.А.,Цельютин В.К..Овцеводство-М7?Колос61979.
24. Садықұлов Т.С.,Бексеитов Т.К.Мал өсіру және селекция.-Павлодар,2009
25. Сабденов К.С.т.б. Қой шаруашылығының тиімділігін арттыру жөніндегі ұсыныстар.-Астана,2008
26. Сабденов К.С.,Абдулаев М.,Құлатаев Б.Қой шаруашылығының технологиясы.-Астана,2008
27. Мырзабеков С. Ш.,Ерохин А.А Овцеводство.-Алматы,2005
28. Целютин В.Н.,деревянко О.Ф. Практикум по овцеводству и технологияя производства шерсти и баранины.-М.1990
29. Папов И.Н.Эдильбаевская овца-Алма-ата
30. Телеугали Г., Қырықбайұлы С. Мал дәрігерлік – санитарлық сараптау және мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы мен стандарттау негіздері.– Алматы, 1998.
31. Криштафович В.И. Товароведение и экспертиза продовольственных товаров. – Москва, 2010.
32. Тілеуғали Т., Қырықбайұлы С. Ветеринариялық-санитариялық сараптау практикумы. –Алматы, 2007.
33. Шепель А. Ф., Кожухова. О. И. Товароведение и экспертиза продовольственных товаров Учебное пособие. – Ростов – на –Дону: Издательский центр “Март”, 2001.
34. . Голощапова Е. Я. Товароведение пищевых продуктов. −М: Экономика, 1990.
35. Нестерина М. Ф., Скурихина. И. М. Химический состав пищевых продуктов. –М. : Пищевая промышленность, 1998.
36. Шепель А. Ф., Кожухова. О. И. Товароведение и экспертиза продовольственных товаров Учебное пособие. – Ростов – на –Дону: Издательский центр “Март”, 2001.
37. Голощапова Е. Я. Товароведение пищевых продуктов. −М: Экономика, 1990.
38. Кузьмина В. А. Экспертиза качества молока и кисломолочных продуктов.–М: КолосС, 2001
39. Криштафович В.И. Товароведение и экспертиза продовольственных товаров. – Москва, 2010.
40. Тілеуғали Т., Қырықбайұлы С. Ветеринариялық-санитариялық сараптау практикумы. –Алматы, 2007
41. Сәбденов Қ.С.жәнек т.б.Қой шаруашылғы –Алматы,2011
42. .Ермеков М.А.Голодонов А.В.,Курдячные овцы Казахстан.-Алматы Кайнар;1976
43. Жиряков А.М.,Хамицаев Р.С Промышленное скрещивание овец.-м Агропромиздат,1986
44. Мұхамедгалиев Ф.М. акктуальные проблемы частной генетики сельсзозяственных животных.Алматы,Ғылым,1981
45. Иванов М.Ф.Мясо сальные овцы.-М.:1964
46. Нестерина М. Ф., Скурихина. И. М. Химический состав пищевых продуктов. –М. : Пищевая промышленность, 1998.
47. Сенченко, Б.С,Рогов, И.А.А.Г.Забашта., В.И.Бондаренко. Технологический сборник рецептур колбасных изделий и копченностей. Издательский центр Мар Г,2001-864
48. Позняковский, В.М. Гигинические основы питания,качество и безопасность пищевых продуктов:-Новосибирск,2005-522с
49. Ильясов,Б.К,Ивлева, О.П.,Сутбпев С.А. Стандиртизация мяса лошадей и верблюдов #Журнал «Жаршы»2002: №4
50. Ильясов,Б.К,Сутбаев С.А. Стандиртизация в товороведение мяса птицы#Журнал «Жаршы»2006:№6
51. Молдакимов, М.А.Н.Садыков.А.Г.Племянников(2008) Мясные продукты.-М.,2008.-252с
52. Житенко,П.В. Ветеринарно-санитарная экспертиза продуктов животноводства-М.:1999.-160с
53. Сажинов, Г.Ю. Мясная промышленность.2000.-№2-С.6-13.
54. Спричев,В.Б. Обогащение пищевых продуктов витаминами и минеральными веществами.Наука и технология.Новосибирск:2004-548с
55. Файвишевский,М.Л. Производство пищевых животных жиров.-М.:Антиква,1995.-384 с.
56. Лизицин,А.Б. Основные направления развития науки и технологий мясной рромышленности. Мясная индустрия ,2000.-№2,3.
57. Момиконян, М.Л.Мясная промышленность России на пороге XXI столетия.-М.:2000.327с.
58. Крисанова,А.Ф,Хайсанова Д.П. Тухнология производства, хранения, перероботки и стандартизация продукции животноводства-М.:-2000.-208с
59. Бегімбеков,Қ.Н,ТөрехановА. Ә.,Байжұманов Ә.Б. Мал өсіру және селекция.Алматы.-2006.
2. Молдaкимов М., Caдықовa A.К. Жылқы ұшacының химиялық құрaмы. – Жaршы 9/2003. 38-40 б.
3. Шепелев A.Ф., Кожуaхов О.И., Туров A.C. Товaроведение и экcпертизa мяca и мяcных товaров. – Роcтов – нa – Дону: «Мaрт», 2000. C. 4-15.
4. Рогов И.A., Зaбaштa A.Г., Кaзюлин Г.П. Общaя технология мяca и мяcопродуктов. – М.: «Колоc», 2000. C. 147-148.
5. Қырықбaйұлы C., Тілеуғaли Т.М., Ветеринaриялық-caнитaриялық прaктикумы. – A.:«Aгоруниверcитет»,2007. 34-41б.
6. Колоболотский Г.В. және Соловьев В.И. Технология мяca и мяcопродуктов. – М. – «Aгропромиздaт», 1988. C. 53-55.
7. Буйнов С.В., Винников Н.И., Хамикаев Р.С. Товaроведение продовольcтвенных товaров. – Минcк: БГЭУ, 1998. C. 84-85.
8. Метревели Т.В., Зайцев С.Ю., Конопатов Ю.В Ветеринaрно – caнитaрнaя экcпертизa c оcновaми технологии перерaботки продуктов животноводcтвa. – Л. – «Колоc», 1974. C. 158-160.
9. СмагуловА.К. Мaл өcіру және cелекция. – A.«Бacтaу», 2006.197 б.
10. Боярская А.Б, Кутукова И.М. Товaроведение и экcпертизa мяcных, молочных и рыбных товaров. – Роcтов – нa – Дону: «Феникc», 2002. C. 3-13.
11. Таранов М.Т, Павловский П.М. Мысин А.Т.Общaя технология мяca и мяcопродуктов. – М.: «Колоc», 2000. C. 147-148.
12. Пальмин В.В, Боткина А.Г. Технология перерaботки животноводчеcких продукций и cырья. – A., 2006. 58-60 б.
13. Агунькин М.А., Корниев И.Г. Мяcо и молочное коневодcтво. – М., 1963. C. 113-119.
14. Миниш Г., Фокc Д. Производcтво говядины в CШA: Мяcное cкотоводcтво. – М.:«Aгропромиздaт»,1986. C. 94-95.
15. Тимофеевa В.A. Товaроведение продовольcтвенных товaров. – Роcтов – нa – Дону: «Феникc»,2001. C.35.
16. Боровинa Л.A., Герacимовa В.A., Товaроведение продовольcтвенных товaров. – М., 1988. C. 98.
17. Прохоровa Н.Г., Никофоровa И. C., Новиковa A.М., Продовольтвенные товaры. Товaроведение.- М., 1985. C. 106.
18. Тылкин В.Б., Кононенко И.Е., Дмитриевa A.Б., Товaроведение пищевых продуктов ., - М., 1980. C. 78.
19. Шекенов Е.Ш., Құржықaев Ж. Мaл өнімін өңдеу технологияcы. – A., 2002. 62-63 б.
20. Күзембaевa Г., Күзембaев Қ., Cмaғұловa A., Aльжaновa A. Қоғaмдық тaмaқтaндыру өнімдерінің технологиялaры. – A., 2007.
21. Caғaдиев Қ., Cмaғұлов A., Бaрaқбaев Б., Қaлиев Ә. Cертификaттaу. – A.,2000. 81-102 б.
22. Джапаридзе Т.Г.,Зарытовский В.С и др Овцеводство. М.:Колос, 1983
23. Васильев Н.А.,Цельютин В.К..Овцеводство-М7?Колос61979.
24. Садықұлов Т.С.,Бексеитов Т.К.Мал өсіру және селекция.-Павлодар,2009
25. Сабденов К.С.т.б. Қой шаруашылығының тиімділігін арттыру жөніндегі ұсыныстар.-Астана,2008
26. Сабденов К.С.,Абдулаев М.,Құлатаев Б.Қой шаруашылығының технологиясы.-Астана,2008
27. Мырзабеков С. Ш.,Ерохин А.А Овцеводство.-Алматы,2005
28. Целютин В.Н.,деревянко О.Ф. Практикум по овцеводству и технологияя производства шерсти и баранины.-М.1990
29. Папов И.Н.Эдильбаевская овца-Алма-ата
30. Телеугали Г., Қырықбайұлы С. Мал дәрігерлік – санитарлық сараптау және мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы мен стандарттау негіздері.– Алматы, 1998.
31. Криштафович В.И. Товароведение и экспертиза продовольственных товаров. – Москва, 2010.
32. Тілеуғали Т., Қырықбайұлы С. Ветеринариялық-санитариялық сараптау практикумы. –Алматы, 2007.
33. Шепель А. Ф., Кожухова. О. И. Товароведение и экспертиза продовольственных товаров Учебное пособие. – Ростов – на –Дону: Издательский центр “Март”, 2001.
34. . Голощапова Е. Я. Товароведение пищевых продуктов. −М: Экономика, 1990.
35. Нестерина М. Ф., Скурихина. И. М. Химический состав пищевых продуктов. –М. : Пищевая промышленность, 1998.
36. Шепель А. Ф., Кожухова. О. И. Товароведение и экспертиза продовольственных товаров Учебное пособие. – Ростов – на –Дону: Издательский центр “Март”, 2001.
37. Голощапова Е. Я. Товароведение пищевых продуктов. −М: Экономика, 1990.
38. Кузьмина В. А. Экспертиза качества молока и кисломолочных продуктов.–М: КолосС, 2001
39. Криштафович В.И. Товароведение и экспертиза продовольственных товаров. – Москва, 2010.
40. Тілеуғали Т., Қырықбайұлы С. Ветеринариялық-санитариялық сараптау практикумы. –Алматы, 2007
41. Сәбденов Қ.С.жәнек т.б.Қой шаруашылғы –Алматы,2011
42. .Ермеков М.А.Голодонов А.В.,Курдячные овцы Казахстан.-Алматы Кайнар;1976
43. Жиряков А.М.,Хамицаев Р.С Промышленное скрещивание овец.-м Агропромиздат,1986
44. Мұхамедгалиев Ф.М. акктуальные проблемы частной генетики сельсзозяственных животных.Алматы,Ғылым,1981
45. Иванов М.Ф.Мясо сальные овцы.-М.:1964
46. Нестерина М. Ф., Скурихина. И. М. Химический состав пищевых продуктов. –М. : Пищевая промышленность, 1998.
47. Сенченко, Б.С,Рогов, И.А.А.Г.Забашта., В.И.Бондаренко. Технологический сборник рецептур колбасных изделий и копченностей. Издательский центр Мар Г,2001-864
48. Позняковский, В.М. Гигинические основы питания,качество и безопасность пищевых продуктов:-Новосибирск,2005-522с
49. Ильясов,Б.К,Ивлева, О.П.,Сутбпев С.А. Стандиртизация мяса лошадей и верблюдов #Журнал «Жаршы»2002: №4
50. Ильясов,Б.К,Сутбаев С.А. Стандиртизация в товороведение мяса птицы#Журнал «Жаршы»2006:№6
51. Молдакимов, М.А.Н.Садыков.А.Г.Племянников(2008) Мясные продукты.-М.,2008.-252с
52. Житенко,П.В. Ветеринарно-санитарная экспертиза продуктов животноводства-М.:1999.-160с
53. Сажинов, Г.Ю. Мясная промышленность.2000.-№2-С.6-13.
54. Спричев,В.Б. Обогащение пищевых продуктов витаминами и минеральными веществами.Наука и технология.Новосибирск:2004-548с
55. Файвишевский,М.Л. Производство пищевых животных жиров.-М.:Антиква,1995.-384 с.
56. Лизицин,А.Б. Основные направления развития науки и технологий мясной рромышленности. Мясная индустрия ,2000.-№2,3.
57. Момиконян, М.Л.Мясная промышленность России на пороге XXI столетия.-М.:2000.327с.
58. Крисанова,А.Ф,Хайсанова Д.П. Тухнология производства, хранения, перероботки и стандартизация продукции животноводства-М.:-2000.-208с
59. Бегімбеков,Қ.Н,ТөрехановА. Ә.,Байжұманов Ә.Б. Мал өсіру және селекция.Алматы.-2006.
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..3
АНЫҚТАМАЛАР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 8
2.1. Ет және ет өнімдерінің сапасын
сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.2 Қой ұшасы мен ағзаларын тексеру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.3 Қой етінің түрін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
2.4 Қой мен ешкі ұшаларының сорттық
кесіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .13
2.5 Қой сойыс өнімдерінде кездесетін аурулар және
оларға берілетін санитарлық
баға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.6 Қой етін өндіру технологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .27
3.1 Зерттеу материалы мен әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2 Бейнеу ауылының базарының ветеринарлық санитарлық
сараптау зертханасының қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... 46
4 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
4.1 Сезіімдік және зертханалық зерттеу нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
4.2 Қой етін микробиологиялық және пестицидтерге тексеру
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 51
4.3 Ветеринарлық-санитарлық сараптау бағасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...54
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 5
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесідей нормативік сілтемелер қолданылды:
ИСО 3100-1-91 Ет және ет өнімдері. Сынама сұрыптаудың тәсілдері.
МС ИСО 3100-2-88 Ет және ет өнімдері. Микробиологиялық тексеруге
сынаманы дайындау.
МЕМСТ СЭВ 4718-84 Ет және ет өнімдері. Келісімділік қатынастары
арқылы енгізілген терминдер мен анықтамалар.
МЕМСТ 7269-79 Ет. Балаусалығын анықтау әдісі және органолептикалық
сынама жүргізу әдісі.
МЕМСТ 9959-91 Ет өнімдері. Органолептикалық бағалаудың жалпы шарттары.
МЕМСТ 16020-70 Союға арналған мал. Терминдер мен анықтамалар.
МЕМСТ 18157-88 Сойылған малдан алынған өнімдер. Терминдер мен
анықтамалар.
МЕМСТ 21237-75 Ет. Бактериологиялық талдау әдісі.
МЕМСТ 23392-78 Ет. Балаусалығын химиялық жіне микроскопиялық талдау,
сынау.
АНЫҚТАМАЛАР
Осы дипломдық жұмыста келесідей анықтамалар қолданылды:
Санитарлық қасапхана - лажсыздан немесе ауру және ауруға күдікті
құстарды союға арналған оқшауланған кешендердің жиынтығы;
Сараптама aктісі - мемлекеттiк ветеринариялық қадағалау объектiлерi
диагно-стикасының немесе ветеринариялық-санитариялық сараптамасының
нәтижелерi бойынша ветеринария саласындағы уәкiлеттi мемлекеттiк орган
белгілеген тәртiппен ветери-нариялық зертханалар беретiн, олардың Қазақстан
Республикасының ветеринария сала-сындағы заңдарының талаптарына сәйкестiгiн
куәландыратын, сондай-ақ оларды пайдалануға ұсынатын құжат;
ҚЫСҚАРТУЛАР
Дипломдық жұмыста қолданылған қысқартулар мен шартты белгілер
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
МЕМСТ - Мемлекеттік стандарт
ЖШС - Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
АҚ - Акционарлік қоғам
% - пайыз
0С - Цельсий градус
t - температура
n - саны
мгкг - миллиграмдағы килограмм
мл - миллилитр
л - литр
мг - миллиграмм
г - грамм
кг - килограмм
ккал - килокалория
см - сантиметр
мд - микроб денешіктері
КОН - калий гидроксиді
рН - еттегі сутек иондарының шоғырлануы немесе еттің
қышқылды-сілтілік ортасы
КІРІСПЕ
Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып
келген, қазір де солай,алдағы уқытта да бола береді. Оның солай болуының
себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. гектарға жуық
табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең
арзан ет, жүн, тері басқада өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан
даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығы нарық заманына әкономикалық жағынан тиімді етіп
өсірудің кілті-ғылым меен озат тәжірбиенің берік бірлігінде.Соңғы жылдарда
дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан
алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістермен
байланысады. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор.Ол
адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда
ет,май,сүт,жүн,былғарлық,тондық терілер мен елтірі сияқты өнеркәсіптік
заттарды береді. Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек,мүйіз,сүйек
сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар. Олардан
желім,түйме,малға берілетін қан сүйек ұны,минералдық азықтар және дәрі
құрамына кіретін заттар жасалады. Қойдың қи-тезегіне дейін береке:өзіне
қыста төсеніш,жыртынды жер мен жайылымда жер мен жайылымда тыңайтқыш,малшы-
шопан,барлық ауыл адамдары үшін қысқы –жазғы отын. Қой малы адамға
осындай аса қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қандай да табиғат
құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық
континенттерінде және елдерінде өсіріледі.Қазіргі кездеде қой малы
ғаламшарымызда ең көп таралған,көп өсірілетін үй малдарының қатарына
жатады. Дүние жүзінің елдерінде үшінші мыңжылдықтың басында 620-дан астам
қой тұқымдары, 1300 қой малы өсіріледі. мысалы, сапалы, өнімділігі жоғары
қой шаруашылығы Австралияда (169 млн), Жаңа Зеландияда (62млн),
Ұлыбританияда (30млн) қалыптасқан,дегенмен соңғы он бес жылдың басынан ең
алдыңғы қатарға Қытай(200млн),Үндістан(165млн), Аргентина, Оңтүстік Африка
Республикасы,Түркия (50млн)шығып келеді
Қой шаруашылығының аса маңызды басты өнімінің бірі-жүн.Қойдан басқа
да жүн беретін малдар, аңдар және жануарлар бар. Мысалы, түйе, ешкі, сиыр,
жылқы, қоян т.б.Бірақ барлық өндірілетін жүннің 85-90%-ы қойдан өндіріледі.
Қойдың ұшасы мен ағзаларын тексеру барысында көк бауырға аса көңіл
бөлу керек, топалаң кездесуі ықтимал, бауырды дикроцелиоз бен фасциолезге
тексереді. Жұтқыншақ пен өңештен саркоспоридиозды іздейді, шажырқай лимфа
түйіндерінен жалған туберкулез бен финозды қарайды.
Кеңсіріктен қуыс бөгелегін, мойынның үстіңгі лимфа түйіндерін міндетті
түрде қарайды. Олардың ұлғайғаны байқалса, пышақпен кесіп қарайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – сатылуға
түскен қой ұшасы мен ішкі мүшелерінің сапасын ветеринарлық-санитарлық
сараптау және сапасын бағалау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесі
міндеттер қойылды:
- сезімдік көрсеткіштерін анықтау;
- зертханалық зерттеу жүргізу;
- зерттеу нәтижелері бойынша ұсыныстар дайындау.
Аталған мақсат пен міндеттерді орындау үшін бұл дипломдық жұмыста
еліміздегі қой шаруашылықтарына сипаттама беріліп, қой етіне қойылатын
талаптар, сондай-ақ қой етінің тағамдық құндалығы мен маңызы қарастырылады.
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1. Ет және ет өнімдерінің сапасын сараптау
М.Ф.Боровковтың [1] айтуы бойынша, нарыққа түсірілген ет және ет
өнімдерін міндетті түрде сараптау жүргізеді. Нарыққа түскен еттің
тексерілген, тексерілмегенін оған тәуелсіз сараптау жүргізу арқылы
тексереді.
Ет комбинаттарында сараптаудан өтіп таңба басылған ет және ет
өнімдері фирмалық дүкендерге таратылуға жіберіле береді. Нарықта ет және
субөнімдері таратылғанда, тек дені сау малдардан таратылады. Ет және ет
өнімдерінің сараптауын нарықта, ветеринарлық тәжірибесі бар немесе
инспекторлық тәжірибесі бар дәрігер ғана тексереді. Нарықтың территориясына
сатуға түскен ет және ет өнімдері міндетті түрде нарықтың сараптау
лабораториясында ветеринарлық-санитарлық бақылаудан өтеді.
Жеке тұлғалармен немесе кәсіпорын сатушыларымен сонымен қатар, басқа
елдерден таңбаланып әкелінген ет және ет өнімдерін қайта сараптаудан
өткізуге жіберіледі. Мемлекеттік ветеринарлық қызмет құжаттары және сәйкес
таңбасы бар ет өнеркәсібінде сараптаудан өткен ет және ет өнімдері қайта
санитарлы бақылаудан өткізілмейді.
Мемлекеттік қадағалау органдары мұндай жағдайда сауда гигиенасы
жағдайларын, таңбаларды және құжаттарды бақылаумен шектеледі. Ал сауда
ережелері бұзылған жағдайда немесе өнімнің сапасына күдік туған кезде,
сонымен қатар таңба дұрыс басылмаған жағдайда жалпы негіздерге сүйене
отырып, қайта сараптауды жүргізеді [2].
Нарықта сараптау үшін таңбасы бар бүтін, жартылай, ширек ұшалар
ұсынылады (паринхиматозды органдарымен), ал шошқа, жылқы, сиыр еті
міндетті түрде басымен болуы керек. Төртбұрышты таңбасы бар ет нарыққа
түскен кезде жалпы негіздерге сүйене отырып, ұшаларының ішкі органдары және
бастары сараптаудан өткізіледі. Овалды таңбасы бар ет түскен кезде оның
балғындығына және жарамдылық мерзіміне аса мән береді. Органолептикалық
көрсеткіші бойынша күдікті ет зертханалық тексеруге жіберіледі. Ет
кәсіпорындарында дайындалған, дайын ет өнімдері және еттің жартылай
фабрикаттары, нарыққа сатуға, тек қана өнімнің қауіпсіздігін дәлелдейтін
құжаттары болған жағдайда ғана жіберіледі. Нарықта бір күн бойы сатылмаған
және базардан тыс мұздатқышта сақталмаған ет және ет өнімдері келесі күні
қайтадан сараптауға жіберіледі. Базарда сатуға және сараптауға,
бөлшектенген, кептірілген еттер, ет фарштары және жартылай фабрикаттар
сатылуға жіберілмейді. Сатуға әкелінген ет және субөнімдерінің иесі,
бекітілген талапқа сәйкес ветеринарлы анықтама немесе ветеринарлы куәлікті
көрсетуі тиіс. Ветеринарлық куәліктер және ветеринарлық анықтама берілген
уақыттан бастап, ет және ет өнімдерін 3 тәулік бойы ғана жарамды деп
есептейді. Бұл құжат әр шрифттармен, сиялармен, жазулармен толтырылса және
мөрі болмаса немесе мөрі анық қойылмаса, қол қойылмаған болса, ветеринарлық
дәрігердің аты-жөні толық жазылмаған болса, бұл құжат жарамсыз болып
табылады. Егер сатуға ветеринарлық құжаттары жоқ ет және ет өнімдері
жеткізілсе, сәйкес құжаты көрсетілмегенше оларды санитарлы камераға қойып
қояды [3].
Егер ветеринарлық куәлік немесе ветеринарлық анықтама көрсетілмесе, ет
және ет өнімдері зертханалық тексеріске жіберіледі немесе иелеріне
қайтарып беріледі. Ұшаларға және ішкі органдарына санитарлы бағалауды және
сараптауды ережеге сәйкес жүргізеді.
И.А.Роговтың [4] мәлімдеуінше етті саудаға шығаруға, қоғамдық
тамақтану және тағамдық мақсатта өндірістік өңдеуге ұшаларда өндіріледі.
Қой етін термикалық жағдайына байланысты суыған, салқындаған және
қатырылған, ал қондылығы бойынша екі категорияға бөледі.
2.2 Қой ұшасы мен ағзаларын тексеру
Қырықбайұлы С, Тілеуғали Т.М. [5] мәліметтері бойынша, сойғаннан кейін
қойдың ішкі ағзаларын және етін белгілі бір тәртіппен толық тексеріп оларға
ветеринариялық – санитариялық баға беріледі. Егер сойылған қой ауруға
шалдыққан болса, тексергенде ағзаларынан түрлі өзгерістер кездесуі ықтимал.
Сойылған қойдың басы, өкпесі, бауыры, көк бауыры, лимфа түйіндері пышақпен
тілініп қаралады.
Ал ұшаның ет арасындағы лимфа түйіндері ет комбинаттарында өте қажет
жағдайда ғана тексеруден өткізіледі. Демек, ұша мен ішкі ағзаларды
тексергенде зақымдалған жері болса немесе ауырудың белгісі байқалса
(қанталау, іріңдеген, ісік) ұшаның лимфа түйіндері түгел тілініп қаралады.
Әлгіндей белгілер байқалмаса, ұшаға пышақ жұмсап кеспейді, өйткені
кескіленген ұшаның тауарлық сапасы төмендейді, тоңазытқышта ұзақ сақтауға
келмейді.
Сойылған малдың еті тез таратылып жіберілетін болса, (базарға шығарып
сату, жіліктеп бөліп алу, асханаға беру) ұшаның лимфа түйіндері түгел
тексеріледі.
Сойылған малдың басы мен ағзаларын және ұшасын екінші малдың ұшасымен
шатастырып алмау үшін олардың әрқайсысын бір номермен белгілейді,
тексерілген ағзалардың біреуінен патологиялық өзгерістер байқалса, осы
номер арқылы сол малдың ұшасы мен терісін т.б. ағзаларын тез тауып алады.
Мал дәрігерінің жұмысын жеңілдету үшін қойдың ұшасы белгілі бір орынға
ілінеді және ішкі ағзалары арнайы столға қойылады.
Қой мен ешкінің бастары ең соңында қаралады, ал ұшасы мен ішкі
ағзаларын тексеру әдістері ірі қараның ұшасы мен ішкі ағзаларын тексеру
әдістеріне ұқсас.
Ішкі ағзаларды (өкпе, бауырды) байланысқан түрінде, жігін жазбай
суырып алады да, кеңірдектен ілмекке іледі. Көкірек қуысындағы лимфа
түйіндерін кесіп қарайды, өкпені сыртынан ұстап, қысып байқайды, сонан соң
ұзынынан қиялап кеседі. Сонан соң, бауыр лимфа түйіндерін кесіп қарайды.
Бауырды қолға ұстап көреді, пышақпен кесіп ет жолын тексереді. Эхинококкоз
немесе бітеу жара барлығына күдік туса оларды пышақпен кеседі. Көк бауыр да
осылай байқаудан өтеді.
Қойдың ұшасы мен ағзаларын тексеру барысында көк бауырға аса көңіл
бөлу керек, топалаң кездесуі ықтимал, бауырды дикроцелиоз бен фасциолезге
тексереді. Жұтқыншақ пен өңештен саркоспоридиозды іздейді, шажырқай лимфа
түйіндерінен жалған туберкулез бен финозды қарайды.
Кеңсіріктен қуыс бөгелегін, мойынның үстіңгі лимфа түйіндерін міндетті
түрде қарайды. Олардың ұлғайғаны байқалса, пышақпен кесіп қарайды.
2.3 Қой етінің түрін анықтау
Қырықбайұлы С, Тілеуғали Т.М. [5] мәліметтері бойынша қой еті – ашық
қызыл немесе қоңыр қызыл түсті. Ол негізінен малдың жасына байланысты еттің
қатқылдылығы, сиыр етіне қарағанда жұмсақтау, ет талшықтары қысқа. Қой
етінің өзіндік иісі бар. Кәрі қой етінің иісі ұшпа май қышқылдарының көп
болуына байланысты, күштірек сезіледі. Жүндес қой етінен шайыр иісі білінуі
мүмкін. Қозы еті ақшыл қызыл түсті, иіссіз, жұмсақ. Тері астындағы май ақ
түсті, қатқыл, үгілмелі, ал іш майы ақ немесе ақсұр түсті, қатқыл.
Мал дәрігерінің жұмысында кейде әр түрлі малдың еттерін бір-бірінен
ажыратуды қажет ететін жағдайлар кездеседі. Бұл әсіресе ұрлық малдың ізін
жасыру, немесе бір малдың етің басқа малдың етіне балап сату (мысалы ешкі
етін-қой етіне, жылқы етін – сиыр етіне, мысық етін – қоян етіне, есек етін
– жылқы етіне) мақсатында істеледі. Кей жағдайда есек, ит етінен кәуәб,
мәнті жасап сататындары әлі де өмірде кездесіп отырады. Осыған байланысты
мал дәрігері әр түлік малдың еттерін бір-бірінен, оның сыртқы көрінісіне,
сүйек айыриашылықтарына, майдың физикалық – химиялық көріністеріне,
гликогеннің саны мен сапасына, преципетация реакциясына, т.б. қасиеттеріне
қарай ажырата білуге тиіс. Еттің түсіне, ет ұлпаларының құрамына қарай
ажырату сарапшыны қателестіруі мүмкін. Өйткені малдың жасына, қоңдылығына,
жынысына тағы басқа да жағдайларға байланысты еттің түсі әр түрлі
өзгерістерге ұшырауы ықтимал. Мысалы жас малдың еті, кәрі малдың етіне
қарағанда ашық түсті келеді.
Әр түлік малдың еттерін бір – бірінен ажырату үшін сезімдік зерттеу,
физикалық – химиялық әдістер қолданылады.
1-кесте - Қой мен ит еттерінің кейбір ерекшелік белгілері
Көрсеткіштер Қой Ит
Бірінші мойын Қалың қанаттары бар Жалпақ, қанаты жұқа, артқа
омыртқасы қарай созылған, қанат
тесігі орнында қанат ойығы
бар.
Эпистрофей Сиырдікіне ұқсас, өсіндісі Ұзын, үшкір, омыртқа қыры
жартылай цилиндрлі, қыры күшті дамыған, алға қарай
жұқа және артқы жағы жоғарыбағытталған.
қарай көтерілген.
Кеуде омыртқалары Денесі ұзын Денесі қысқа, каудальды
омыртқа ойығы айқын
көрінеді.
Жауырын Үшбұрышты формалы Алдыңғы шеті дөңес келген.
Қабырға Жалпақ Құрсау тәрізді,
Бел омыртқалары 6 омыртқа, көлденең 7 омыртқа, көлденең
қабырғалық өсінділері қабырғалық өсінділері
көлденең бағытталған краниовентральды
бағытталған
Иық сүйегі Бүйірінен қабысқан, S тәрізді қисайған,
латеральды төмпегі латеральды және медиальды
медиальды төмпектің үстіндетөмпектері әлсіз дамыған
тұйық сақина түзеді.
Сегізкөз Ұзын, төрт біріккен Қысқы, үш біріккен
омыртқадан тұрады. омыртқадан тұрады.
Жіліншік Бір сүйектен тұрады. Екі сүйектен тұрады.
Мойын Жіңішке, ұзын Жуан
Еттің түсі Ашық қызылдан күрең қызылғаҚызыл, күрең қоңыр
дейін.
Майының түсі Ақ Сұрғылт ақ
200С Тығыз, саусақтың арасында Жұмсақ, саусақтың арасында
температурадағы үгітіледі ериді
май консистенциясы
Қой еті – ашық қызыл немесе қоңыр қызыл түсті. Ол негізінен малдың
жасына байланысты еттің қатқылдылығы, сиыр етіне қарағанда жұмсақтау, ет
талшықтары қысқа. Қой етінің өзіндік иісі бар. Кәрі қой етінің иісі, ұшпа
май қышқылдарының көп болуына байланысты, күштірек сезіледі. Жүндес қой
етінен шайыр иісі білінуі мүмкін. Қозы еті ақшыл қызыл түсті, иіссіз,
жұмсақ. Тері астындағы май ақ түсті, қатқыл, үгілмелі, ал іш майы ақ немесе
ақ сұр түсті, қатқыл.
Колоболотский Г.В. және Соловьев В.И. [6] мәлімдеуінше белогының
мөлшері жөнінен қой еті сиыр етіне жақын, ал шошқа етінен артық, сиыр
етіне қарағанда қой етінде құрғақ зат көп ( сиыр етінде 31,0 – 35,5%, ал
қой етінде 36,9-41,4%) Ұшасының калориялығы сиыр етімен салыстырғанда (33,3-
36,4%) жоғары, ал шошқа етінен (23,1-29,4%) төмен. Бұл мал майының
мөлшеріне тікелей байланысты.
Буйнов С.В., Винников Н.И., Хамикаев Р.С. [7] пікіріне сүйенсек
қойдың майының биологиялық құндылығы, емдік қасиеті ондағы қанықпаған май
қышқылдарына және басқа да адам ағзасында түзілмейтін, бірақ физиологиялық
және алмасу үрдісінде ерекше маңызы бар липоидты қосылыстарға байланысты.
Арық мал майының биологиялық құндылығы да, сіңімділігі де төмен. Онда
қанықпаған май қышқылдары аз, ал қаныққан май қышқылдарының мөлшері жоғары.
Метревели Т.В., Зайцев С.Ю., Конопатов Ю.В [8] айтуынша еттің тағамдық
сапасын анықтауда, ондағы экстрактивті заттардың маңызы зор. Олар етке
аспаздық өңдеу барысында өзіне тән дәм, хош иіс береді және биологиялық
белсенділік қасиеттері бар. Сорпаның өзіндік дәмі, иісі осы экстрактивті
заттарға байланысты. Қой етінде экстрактивті заттардың жалпы мөлшері 1,8-
2,2%, оның ішінде азотты (1-1,6%) және азотсыз (0,6-1,2%) заттар бар. Бұлар
организмдегі зат алмасуына белсенді түрде қатысады. Азотты экстрактивті
заттар ішек-қарын бездеріне әсер етіп, сөл бөлуді жылдамдатады, яғни адам
тәбетін қоздырады, тамақтың сіңімділігін жоғарылатады. Карнозин және
ансерин ас қорыту бездерінің сөл бөлуін күшейтсе, холин ішек жұмысын
реттейді, сонымен қатар дәрумендік зат болып табылады.
А.К. Смагуловтың [9] мәліметтерінде бұлшық ет құрылымының, май
торшаларының құрамындағы май, еттің дәмін және де тағамдық құнарлығын
арттырады. Май қышқылдарының құрамы еттің тағамдық құндылығының маңызды
көрсеткіші болып табылады. Ол етке жоғары қуаттылық, жұмсақтық және хош иіс
береді.
Боярская А.Б, Кутукова И.М. [10] айтуынша ауыл шаруашылық өнімдерін
биологиялық бағалаудың маңызы зор, ол көп елдерде ғылымға және өндіріске
ендірілуде. Азықты биологиялық бағалау кейбір қалыптасқан түсінікті өзгерту
мүмкін. 70 жылдары Малды азықтың бір түрімен ғана азықтандыру
технологиясын ұсынған еді. Кезінде қабылданбаған бұл технологияға бүгінде
басқаша қарайды. Бұқашықтарды 6 және 9 ай бойы бір ғана азықпен, сұлының
дәнінің сүттенген кезінде азықтандырғанда, оның барлық көрсеткіштері
жақсарған: зоотехникалық, тауарлық ( ет шығымы), сапалық (биологиялық құны)
және сезімдік (дәмі, түсі). Бұл еттің организмге, өсіру әсері, кәдімгі
рационмен азықтандырылған мал етіне қарағанда 18% жоғары, ал ет шығымының
жоғарылығы оның биологиялық потенциалын 20% артық екенін көрсетті.
Тағамдық өнімді биолоиялық бағалау, оның сапасын тез арада анықтауға
мүмкндік береді. Өнімнің зиянсыздығы және нәрлігіде оның сапасының бір –
бірімен байланысқан көрсеткіші. Зерттеулердің нәтижесі, ауру мал етінің
нәрлігі, сау мал етіне қарағанда 20% төмен екенін көрсетті.
Таранов М.Т, Павловский П.М. және Мысин А.Т. [11] зерттеулеріне
қарағанда еттің сіңімділігіне және тағамдық сапасына оның ұшадағы
орналасуы әсер етеді. Бел, жон және суыр (жамбас, ортан жілік еттері)
етттерінің ет талшықтары жіңішке, арасында май жиналған, ет тұқымды малда
дәнекер ұлпалар аз. Сондықтан бұл еттер жұмсақ, сөлді және аса дәмді де
жұғымды. Еттің бағалы жері – кіші бел еті – соңғы, үшінші арқа мен
төртінші, бесінші бел омыртқалардан басталып, мықындық сүйектің кіші бұлшық
етіне бекиді. Ал, басты ұстап тұратын мойын, ас қорыту ағзаларын ұстап
тұратын көк ет және аяқтың төменгі еттерінің сіңімділігі төмен, себебі онда
май аз және дәнекер ұлпалар көп, яғни сіңірлі болып келеді.
Пальмин В.В, Боткина А.Г. [12] өз зерттеулерінде май ұлпасы – май
торшаларынан тұратының көрсетті. Торшалар борпылдақ дәнекер ұлпалармен
бөлінген. Ұлпадағы май мөлшері және оның орналасуы, сол сияқты иісі, түсі,
дәмі және басқа көрсеткіштері малдың түріне, жасына, тұқымына, жынысына
байланысты. Ішкі ағзалардың айналасына (бүйрек, жүрек, шажырқай) жиналады.
Оның массасы сиыр ұшасының 0,5-6,4%, қойдың 0,2-5,4%, шошқаның 1,9-6,8%
құрайды. Іш майынан басқа, май тері астына біркелкі жиналса (3-10 мл), ал
кейін етті сақтау кезінде массасының кемуін азайтады және етті мұздатқанда
оны үсіктен сақтайды.
Агунькин М.А., Корниев И.Г. [13] пікірінше еттің негізгі көмірсуы
гликоген(етте 0,6 – 0,8%, бауырда 1,8%) етте бос күйінде немесе белокпен
қосылыс түрінде болады және саркоплазмада біркелкі орналасқан. Бұл аса
құнды энергиялық зат, ет құрамындағы мөлшері, жұмыс істегенде азаяды, ал
демалыс кезінде жиналады. Ауру, аш, шаршаған мал етіндегі гликоген мөлшері,
сау мал етіндегі шамаға қарағанда әлдеқайда аз.
2.4 Қой мен ешкі ұшаларының сорттық кесіктері
Қой мен ешкі шаларын 6 сорттық кесіктерге бөліп, оларды 2 сортқа
ажыратады (5-сурет). І сортқа жамбас, бел, жауырын-арқа (кеуде мен мойынды
қосқанда) бөлігі кесіктері жатқызылады. Олардың шығымы 93 пайызды құрайды.
ІІ сортқа иық алды мен артқы аяқ басы жатады. Оның шығымы өз кезегінде 7
пайызды құрайды [14].
1 -сурет. Қой мен ешкі шаларының сорттық кесіктерінің схемасы.
1 – жамбас бөлігі; 2 – бел (көк етті қоса алғанда); 3 – арқа-жауырын
(кеуде мен мойынды қоса алғанда); 4 – бауыздық; 5 – иық алды немесе алдыңғы
аяқ басы; 6 – артқы аяқ басы.
Сауда жүйесінде барлық жануарлардың ұша кесіктерін оған кіретін ет
және сүйек ұлпалары, ал шошқалардың шел майы бірдей мөлшерде бөліну үшін
ұсақ бөлшектерге ұсақтайды. Ұсақтау кезінде етті жерін кесіп, ал сүйектерін
абайлап шабады [15].
2.5 Қой сойыс өнімдерінде кездесетін аурулар және оларға берілетін
санитарлық баға
Қырықбайұлы С, Тілеуғали Т.М. [5] мәліметтері бойынша, мал дәрігерлік
санитариялық сараптау кезінде ет ауру малдан алынған емес пе деген күдік
тууы мүмкін. Бұл әсіресе ет базарында жиі кездеседі. Өмірде малды лажсыздан
сою деген ұғым бар. Ауру мал емдеуге келмейтін болса немесе емдеу өзін
ақтамайтын жағдайда лажсыздан сою жүргізіледі. Сонымен қатар кейде өлексе
еттерін мүшелеу немесе жанталасып жатқан малды сою кездеседі. Мұндай малдан
алынған ет адам денсаулығына қауіпті болуы мүмкін.
Бауыздық. Сау малды сойғанда денеден қанның көп шығуына байланысты
бауыздықтан жиналған қанның мөлшері ұшаның басқа жерлеріне қарағанда көп
болады. Ал жанталасып жатқан немесе өлексені сойғанда қанның мөлшері
бауыздықта да еттің басқа бөлшектерімен шамалас. Сонымен қатар, сау малды
сойғанда ет талшықтарының жиырылуына байланысты бауыздықта ет талшығы
ұзынды қысқалы болып келсе, ауру малдың еті біркелкі көрінеді.
Ұшаның ауру малдан алынғандығын анықтауда оның қансыздану дәрежесі
көмектеседі. Қансыздану дәрежесі қан тамырындағы, еттегі қанның қалдығы
арқылы анықталады [16].
Ұшаның қансыздану дәрежесі малды сояр алдындағы жағдайына ғана емес,
сонымен қатар сою әдісіне, қан тамарларының түгел кесілгендігіне т.б.
жағдайларға байланысты.
Мәселен малды асып қойып бауыздағанда, жатқызып бауыздаған малға
қарағанда, еттің қансыздану дәрежесі әлдеқайда жоғары болады. Қансыздануды
сүзгі көмегімен де жүргізуге болады. Ол үшін етті тіліп, оған ұзындығы 10
см, ені 1,5 см шамасындағы сүзгі қағазды қыстырады. Еттен шығып тұрған ет
сөлі қағазды суласа ұшаның нашар қансызданғандығын көрсетеді. Бұл әдісті
мұздатып ерітілген етке қолдануға болмайды.
Топалаң – аса жұқпалы, антропозооноздық, организмнің ауыр улануымен,
септицемия белгілерімен сипатталатын, жіті өтетін індетті ауру.
Қоздырушысы – Baccillus anthracis – қозғалымсыз оң грамды, спора түзетін
ауасы бағалы таяқша. Вегатативті және споралы түрде кездеседі. Микробтың
вегатативті формасы түрлі жағымсыз жағдайларға төзімсіз келеді. Сойылмаған,
шіри бастаған өлекседе бациллалар 7 тәуліктің ішінде өледі, 600 қыздырғанда
40 минут ішінде, қайнатқанда бірден, тікелей күн сәулесінен бірнеше
сағаттан кейін өледі. Шіріген өлекседе споралар тіршілігін сақтайды, суда
жылдар бойы, топырақта оңдаған жылдар бойы сақталады. Тұздалған және
кептірілген ет, тері спораның сақталуына мүмкіндік жасайды. Споралар 120-
1400 құрғақ буда 2-3 сағаттан кейін, автоклавта 1200 10 минут, қайнатқанда
15-30 минуттан кейін өледі [17, 18].
Ветеринарлық-санитарлық бағасы. Топалаңға диагноз анықталғанда ұшаны,
ішкі мүшелерді және теріні ветеринарлық-санитарлық ереже бойынша
өртелінеді. Ауру малмен қатынаста болған жануарлардан алынған өнімдерді де
өртейді.
Аусыл - қызумен, ауыз қуысының кілегейлі қабықтарында, желіннің
терісінде және тұяқтарындағы қуыста афтоздық зақымданудың дамуымен
сипатталатын айыр тұяқты малдардың жіті өтетін аса контагиозды жұқпалы
ауруы.
Аусылға адам да бейімді, әсіресе балалар. Ауру малдардың
залалсыздандырылмаған сүтін ішкенде және ауру малдармен контактіде болғанда
жұқтырады.
Қоздырушысы – риновирус тобына жататын вирус. Заттардың бетінде вирус
150, құрғақ көңде – 168, қоймалжың көңде – 40, ағын суларда – 103 тәулікке
дейін сақталады. Қышқыл орта вирус үшін өте қауіпті. Ет піскенде сол
себептен (рН 5,9-6,2) вирус 43 сағатта өледі. Бірақ бұндай лимфа
түйіндерінде, жұлында, реакция ортасы төмендеп, вирус 8 ай сақталады,
сондықтан піскен ұшада аусыл қоздырушысы жоқ деп саналмайды. Арнайы
зерттеулер нәтижесінде мұздатылған етте вирус 687 тәулік сақталатындығы
анықталған. Тұздалған және ысталған ет өнімдерінде 40-50 күн сақталады.
Малдың жабынды жүнінде - 50, ал киімде – 100 тәулік сақталады. Тұздалған
етте вирусты лимфа түйіндерінен 194 тәулік анықталды. Сүтте аусылдың вирусы
65 С-та 30 мин, 70 С-та 15 мин, ал 80-100 С бірнеше секундта өледі. Хлорлы
әк, фенол мен креолин ерітінділері вирусты бірнеше сағатта өлтіреді. Аусыл
вирусына 1-2% формальдегид ерітіндісі аса қауіпті [19, 20].
Ветеринарлық-санитарлық бағасы. Сақтық пен күресу шаралары. Ауру мен
аусылға күмәнді және олармен бір партияда болған сойыс жануарларынан
алынған ұшалар мен басқа да өнімдерді санитарлық қасапханада сойыстан кейін
піскен немесе пісіріліп ысталған шұжық, пісірілген кулинарлық тағамдарға
немесе қалбырлар дайындауға өңдеу үшін жібереді. Егер етті көрсетілген
өнімдерге өңдеуге мүмкіндік болмаса, онда оларды алдын ала қайнату әдісімен
шартты жарамды ретінде зарарсыздандырады. Ет пен басқа да өнімдерді шикі
түрінде жіберуге тиым салынады.
Бруцеллез – ауыл шаруашылық малдарының барлық түрлері мен жабайы
жануарлар, сонымен қатар кеміргіштердің созылмалы жұқпалы ауруы. Адамдарға
да қауіпті. Табиғаттағы қоздырушының негізгі көзі – ауру жануарлар.
Қоздырушы – бруцеллдің 6 түрі (Br. abortus, Br. melitensis, Br. suis,
Br. ovis, Br. neotomae, Br. canis), соның ішінде сойыс малдарының
патологиясында ірі қара, қой және шошқалардың қоздырушысы көп кездеседі.
Морфологиялық тұрғыдан олар ұсақ, қозғалмайтын, спора құрамайтын, теріс
грамды кокко немесе таяқша тәрізді микроорганимздер.
Ауыру қоздырушысы микроскоппен қарағанда шар, тырақша немесе өте қысқа
таяқша тәріздес, былайша айтқанда микрококтар мен таяқшалардың ортасынан
орын алатын микроорганизм. Олар көбінесе ретсіз, кейде бір – бірімен
тізбектеліп немесе қосарланып жатады, спора түзбейді, қозғалу қабілеті жоқ
[21, 22].
Қатты қоректік ортада ауру қоздырушысы түссіз, мөлдір, дөңестеу, сырты
жылтыр, әрі жұмсақ, ылғалды, тегіс жиекті болып келеді. Бұл S
формасындағы өзгермеген негізгі бруцелла торшаларына тән қасиет. Кейде ауру
қоздырушысының шоғыры қоректік ортаның құрамына, ылғалдылығын және
микробтардағы бактериофагтың шамасына байланысты өзгеріп отырады.
Ауруды анықтауға түрлі тәсілдер қолданылады. Олар – ауруды сыртқы
белгілері бойынша анықтау (клиникалық), серологиялық реакциялар, ауру
қоздырушысын бөліп алу, зертханалық жануарларға жұқтыру, аллергиялық және
серологиялық зерттеулер.
Мал сойылғаннан кейін ауруды анықтау үшін зертханалық тексеруге сүйек
(жілік майы), бауыр, бүйрек, көк бауыр, желін, без, жатыр кесінділері
жіберіледі.
Сынаманы зертханаға 24 – 30 сағат ішінде жеткізуге мүмкіндік болмаған
жағдайда, оны зарарсыздандырылған глецириннің судағы 30% - дық ертіндісімен
консервілеуге болады [23, 24].
Сынама зертханаға түскеннен кейін одан екі жұғынды дайындалады.
Төсеніш шыныдағы жұғынды спирт шамының жалынымен апталғаннан кейін Грамм
әдісімен және Стамп (Циль – Нильсон әдісінің өзгерген түрі), Козловский,
Шуляк – Шин әдістерінің бірімен боялады. Микроскоппен тексергенде ауру
қоздырушысы кішкене, Грамм әдісімен теріс боялатын жеке немесе екі –
екіден, ал Стамп, Козловский, Шуляк – Шин әдісімен бояғанда ауру
қоздырушысы қызыл түске боялады.
Жұғынды Стамп әдісімен бояу. Жалында апталған жұғынды 10 мин бойына
Цилдің карболды фукциінің 1 : 10 есебіндегі судағы ерітіндісімен боялады да
сумен жуылады. Сонан соң жұғындыға 30 секундқа сірке қышқылының 0,5% - дық
ертіндісі тамызылады.
Жұғындыны сумен тазалап жуып, қосымша метилин көгінің 1% - дық
ертіндісімен 20 – 30 сек бояйды. Бояуды төгіп, тағы да сумен жуылған соң
жұғынды бруцелдер – қызыл, ал басқа микробтар және фон көк түске боялады.
Жұғындыны Козловский әдісімен бояу. Спирт шамының жалынында апталған
жұғындыға сафариннің 2% - ды ертіндісі құйылып, онда көпіршік пайда
болғанша қыздырылады да сумен жуылады. Сонан соң қосымша малахит жасылының
0,75% - дық ертіндісімен 0,5 – 1 мин шамасында боялады [25, 26].
Бояуды төгіп, сумен жуғаннан соң, сүзгі қағазының көмегімен
құрғатылады. Бруцелдер алқызыл, ал басқа микробтар жасыл түске боялады.
Малахит жасылының орнына 1% - ды метилен көгін немесе бриллиант жасылын
пайдалануға болады.
Жұғындыны Шуляк – Шин әдісімен бояу. От жалынында қыздырылған жұғынды
Циклдің корболды фуксинінің 1: 5 есебінде судағы ертіндісімен 2 мин
боялады. Соннан соң сумен жуылып, қосымша 2% - ды метилен көгімен 5 мин
шамасында боялады. Бояуды төгіп сумен жуғаннан соң сүзгі қағазбаен
құрғатылады. Микроскоппен қарағанда бруцелдер – ашық қызыл түске, ал басқа
микробтар көкшіл түске боялады.
Ауру қоздырушысын өсіру үшін ет – пептон бауыр – глюкоза – глицирин
агарын, картоп агарын, эритрит агарын, Белобаев агарын т.б. қоректік
орталарын пайдаланады [27, 28].
Бауырдан, көк бауырдан ауру қоздырғышын бөлу үшін одан 2 × 1,5 – 2,5
см шамасындағы бөлшегін кесіп алып, спиртке малып жалынмен аптайды. Содан
кейін оны зарарсыздандырылған құмы бар фарфор келішесінде жақсылап
мыжғылайды. Мылжаның үстініен сонша зарарсыздандырылған физиологиялық
ертінді құйылып тағы да араластырылады. Алынған қоспаның 0,1 – 0,2 мл
Пастер түтікшесінің көмегімен, алдын – ала аздап келтірілген қатты
қоректік ортаға себіледі. Әр ағзадан 1 пробиркадағы сорпаға және 2
пробиркадағы (немесе бактериологиялық шыны аяқтағы) қатты қоректік ортаға
себуге болады.
Ол үшін ағзаның беті қыздырылған қалақшаның көмегімен күйдіріледі де,
сол жердің ортаңғы қабатынан Пастер түтікшесінің көмегімен ұлпа алынып
қоректік ортаға себіледі.
Бруцелланың кейбір түрлері (Br.ovis. Br abortus) өсуінің бастапқы
кезеңінде көмір қышқыл газын көбірек қажет етеді. Сондықтан себілген
қоректік орта көмір қышқыл газының 10 – 15 % бар ортаға орналастырылады.
Себінділер термостатта 37 - 38%C – та 30 күн бойына ұсталады. Алғашқы
бақылау термостатта 18 – 24 сағ ұсталған соң, ал содан кейін әрбір 3 – 4
күнде жүргізіледі. Ауру қоздырушысына тән шоғыр пайда болса, одан
дайындалған жағындыны микроскоптайды және аглютинация реакциясын жүргізеді
[29, 30].
Сонымен қатар сойылған малды ауру қоздырушысына тексергенде жүректен
немесе тамырдан алынған қаннан серологиялық реакция жүргізіп тексеруге
болады.
Кейбір шет ел ғалымдары (Sehone et al 1965) мал сою пункттерінде
ауруды анықтауға жылдам жүргізілетін аглютинация реакциясын ұсынады. Бұл
үшін сүтті, сақина реакциясымен бруцеллаға тексеретін түсті антиген мен
жатыр сөлі пайдаланылады.
Реакция қарапайым жолмен жүргізіледі. Жатырдың кішкене кесіндісі
(бұршақтың көлеміндей) компрессориумның төменгі шынысына салынады да үстіне
2- 3 тамшы түсті бруцелла антигені тамызылады. Компрессиумның үстіңгі
қабаты қойылып қосылғанда жатырдан сөл бөлінеді де антигенмен араласады.
Мал бруцеллезбен ауырған болса 1 – 2 мин кейін – ақ сөлмен араласқан
антигенде аглютинация реакциясы жүріп тұнба пайда болады.
Ветеринариялық-санитариялық бағасы мен сақтық пен күресу шаралары.
Бруцеллездің клиникалық белгілері мен паталогоанатомиялық өзгерістері бар
жануарларының ұшаларын қайнатып залалсыздандырады. Бруцеллезді процеске тән
клиникалық белгілер мен паталогоанатомиялық белгілері жоқ, бірақ
бруцеллезге оң реакция берген ет пен сойыс өнімдерінің санитарлық бағасын
ауруға қарсы нұсқауға сәйкес жүргізеді. Бруцеллездің клиникалық және
патологиялық белгілер бар жануарлардың сүйегін азықтық майларды шыжғыруға
немесе құрғақ жануарлар азығын өндіруге жібереді. Бруцеллезге оң реакция
берген жануарлардың ішектерін, өңешті және қуықты 0,5% тұз қышқылы бар 1%
тұзды ерітіндіде 48 сағат 15-20С және 1:2 коэффициент сұйықтықта
ұстайды. Бруцеллездің клиникалық белгілері бар сойыс жануарларының бұл
өнімдерін утильдейді. Клиникалық ауру және зерттеу кезінде оң реакция
берген жануарлардың қанын азықтық ұн немесе техникалық өнім дайындауға
қолдануға рұқсат беріледі. Бруцеллезбен клиникалық ауру және бруцеллезге
бейім сойыс жануарлардың терісін, мүйізі мен тұяқтарын дезинфекциядан кейін
жібереді [31, 32].
Туберкулез- сүтқоректі жануарлардың 55 түрінде және құстардың 25
түрінде тіркелген, үй және жабайы жануарлардың, оның ішінде құстардың
созылмалы жұқпалы ауруы. Туберкулезбен адамда ауырады. Ауру әртүрлі мүшелер
мен тканьдерде спецификалық түйіншіктердің (туберкулдер) құралуымен
сипатталады.
Қоздырушысы микобактерийлардың тұқымдасына жататын микроорганизм болып
табылады. Адам мен жануарлар патологиясында микобактерийлардың негізгі үш
түрі кең таралған: Mycobacterium tuberculosis, M. bovis, M. ovium.
Морфологиялық және қоректік қасиеттері бойынша бір-біріне жақын.
Туберкулез қоздырушысының қабығының өзгешелінебайланысты оны Грамм
әдісінің өзгертілген (Грамм-Муха) түрімен жүргізіледі. Ол үшін жұғындыға
карболды метилвиолет бояуы құйылып, буланғанша қыздырылады. Сонан соң
бояуды төгіп, үстіне 1-2 минутқа Люголь ерітіндісі құйылады. Жұғындыны
түссіздендіу үшін 1мин 5% азот қышқылы еітіндісіне 10сек 3% тұз қышқылы
ертіндісі және ацетон мен спирттің тең қосындысы пайдаланылады. Ақырында
жұғынды сафранин немесе фуксин ерітіндісімен боялады. Микроскоппен
тексергенде қызғылт фонда көкке боялған туберкулез қоздырушысын көруге
болады.
Сонымен қатар зертханаға түскен үлгілерден жұғынды дайындалып, оны
циль-Нильсон әдісімен бояу жүргізіледі. Флотация әдәсә бойынша туберкулез
қоздырушысының көмірсутектеріне тұтылып, оның бетіне қалқып шығуына
негізделген. Бұл әдісті сүтті, кейде жалқаяқты ағзалар мен ұлпалардан
дайындалған былашықтардан тексергенде қолданылады. 10-15мл тексерілетін
материал Эрленмейор колбасына немесе сыйымдылығы 250мл болатын шыны ыдысқа
салынады да, үстіне сол мөлшерде 0,5% күйдіргіш натр ерітіндісі құйылады.
Егер тексерілетін зат қою болса (іріңді қақырық, құмалақ), сілтіні екі есе
көп құюға болады. Колбадағы затты араластыру үшін оны бірнеше рет сілкіген
соң 50мл дистилденген су құяды. Сонан соң 10-15мин сілкіп, колбаны толтыра
су құйып, 1-2сағ бөлме температурасында ұстайды. Туберкулез қоздырушысы
көмірсутектеріне жабысып, онымен бірге су бетіне жиналады. Оны түтікшемен
алып, жұғынды дайындалады [33, 34].
Әрине туберкулезге дәл балау қою үшін тек қана ұлпадан жасалған
жұғындыны тексеру жеткіліксіз, сондықтан микробты бөліп алу үшін
бактериологиялық әдістің маңызы зор. Туберкулез қоздырушысы қарапайым
қоректік ортада өсе береді. Оны бөлу үшін глицеринді агар, қан сарысуы,
сәбіз бен картоп сорпасында өсіруге болады. Бірақ бір есте сақтайтын жайт,
туберкулез қоздырушысы басқа індет қоздырушыларымен салыстырғанда тым жәй
өседі. Сондықтан тексерілетін заттан қоздырушыны бөлу үшін жұмыртқа
қосылған қоректік орталар пайдаланылады.
Ветеринарлық-санитарлық бағасы және сақтық пен күресу шаралары.
Толықтай ұша мен басқа да сойыс өнімдері екі жағдайда утилизацияға
жіберіледі: бірінші – ұшалар өте арық болғанда, мүшелер мен лимфа
түйіндерінің туберкулезбен зақымдануының кез-келген формасында, екіншісі –
генералданған туберкулезді процесс (кеуделік және құрсақтық мүшелер мен
аймақтық лимфа түйіндері қатар зақымданғанда) кезінде қоңдылығына
байланысты [35, 36, 37].
Зақымдану лимфа түйіндерінде, ішкі мүшелердің біреуінде немесе басқа
ұлпаларда болғанда орташа қоңдылықты ұшаларды (шошқа ұшасы мен
зақымданбаған мүшелерден басқасы) шартты жарамыд деп танып қайнату әдісімен
залалсыздандырылады немесе жоғары температуралы режиммен өңдеп консерві
(қалбыр) дайындайды. Іш майларды шыжғырады. Туберкулезбен зақымданбаған
ішекті кәсіпорында тек пісірілген шұжық дайындағанда қабық ретінде
пайдаланады, ал ондай мүмкіндік болмағанда құрғақ азық өндіруге жібереді.
Туберкулезбен зақымданған мүшелер мен ұлпаларды зақымдану дәрежесіне
қарамастан утилизацияға жолдайды.
Егер шошқа ұшаларында әктенген ошақтар түріндегі туберкулезді
зақымдану тек шықшыт асты лимфа түйіндерінде табылса, онда соңғыларын
жойып, ал басын тілімен бірге қайнатып залалсыздандырады. Ұшаны, ішкі
мүшелері мен ішекті өндірістік өңдеуге жолдайды. Тек шажырқай лифа
түйіндерінің аналогтық зақымдануында ішекті утилизацияға, ал ұша мен басқа
ішкі мүшелерін өндірістік өңдеуге жолдайды [38, 39, 40].
Егер шықшық асты, шажырқай лимфа түйіндерінде казеозды әктенбеген
ошақтар немесе туберкулезді зақымданулар түрінде бір уақытта анықталса
соңғыларын жояды, ішектерді утилизацияға жібереді, ал ұшалар мен қалған
ішкі мүшелерді ет ұнын, консерві немесе қайнатуға жібереді. Туберкулезбен
сүйектер зақымданғанда барлық сүйектерді техникалық утильдеуге жібереді, ал
етті қайнатып залалсыздандырады немесе жоғары температуралы режиммен өңдеп
қалбыр дайындайды.
Туберкулинге оң реакция беретін жән лимфа түйіндерінде, ұлпалар мен
мүшелерде туберкулезді сипаттағы паталогоанатомиялық өзгерістері жоқ
жануарларды сойғанда ұшаларды шектеусіз, ал терілерді – дезинфекциясыз
жібереді.
Цистицеркоз. адамда, итте т.б. хайуандарда кездесетін таспа құрт балаң
құрттарынан болатын инвазиялық ауру.
Ірі қара ауруының қоздырушысы Taeniarinchus saginatus болса, шошқада
Taenia soliuem, ал Taenia hydatigena, T.ovis, T.krallei және T.pisiformis
адамға қауіпсіз болғанымен қой, бұғы, үй қояны цистицеркоздарының
қоздырушылары болып табылады.
Цистицерктер тек малды сойып тексергенде ғана еттің талшықтары
арасынан көрінеді. Олар сұрғылт-ақ түсті дөңгелек немесе сопақша келген
тұнық жылауық, көлемі түйреуіштің басына бұршақтың мөлшеріндей. Паразиттің
сырты жұқа дәнекер қабықпен қапталғанмен оның ішіндегі паразит көрініп
тұрады. Жылауықтың құйрық жағындағы толып тұрған мөлдір сұйықта паразиттің
басы мен мойны ішке қарай қайырылып жатады.
Егер де жылауықты қолмен басса сколексі бұрылады да лупа немесе
микроскоптың кіші үлкейткішімен (8) қарағанда мейлінше жетілген ілмексіз
төрт сорғыш аузы жақсы көрінеді [41, 42, 43].
Ірі қараны сойғаннан кейін цистицеркозды анықтау үшін, жақ еттерін
сырт жағынан 2 рет, іш жағынан бір рет, жүректі 2-3 рет әр жерден, ұшаның
тиісті жерлерінен пышақпен тіліп қарадық. Бұзаудың жүрегін аса ұқыптылықпен
тексереді. Бауырын, өкпесін, өңешін қарадық.
Етті эхинококкозға тексеру. Эхинококкоз – Есhinococcus granulosus
цестодасының ересек жетілген түрі тудыратын ауыл шаруашылық малдары мен
жабайы жануарларда кездесетін созылмалы ауру.
Қоздырушысы – эхинококк, іші мөлдір, сұйықтыққа толы бір камералы
көпіршік. Сыртқы иесінің дәнекер ұлпасы капсуласымен қапталған. Көпіршіктің
қабырғасы сыртқы (кутикулярлы) және ішкі (герментативті) қабықтардан
тұрады. Кутикулярлы қабығы сарғыш-ақ түсті, ал ескі көпіршіктің түсі
бұлыңғырланып сарғыш түске айналады.
Е. Granulosus таспа сатысы иттің, түлкінің, қасқыр, бөрінің ішегінде
өмір сүреді. Бұлар сыртқы ортаға нәжіспен паразиттің мүшелерін (жұмыртқа
мен онкосфералар) шашады. Аралық иесінің организміне түскен онкосфералар
жұмыртқаны жарып шығып, қармақтары арқылы ішектің ішкі қабатына еніп, одан
әрі қан және лимфа тамырлары арқылы денеге тарайды.
Өлекседегі өзгерістер. Эхинококпен зарарланған өкпе, бауыр, бүйректер
көпіршіктің үлкендігі мен санына байланысты сырты кедір-бұдырлы, түсі сұр
болады. Кейбір жағдайларда ағза әр түрлі көлемді көпіршіктермен
қожалақтанған (ала-құла). Бұндай мүше әдетте деформацияланған, үлкейген,
серпімді және қатты болып келеді. Бұл кезде паренхиматозды клеткалар
атрофияға ұшырап, фиброзды ұлпа жайылып өсіп мүше өзінің физиологиялық
қасиетін жояды. Бұл жағдайда ұша арық, сарғыш түсті болады [44, 45, 46].
Сойыс өнімдерінің ветеринариялық-санитариялық бағасы. Қаңқа бұлшық
еті, ішкі мүшелер эхинококкозбен жаппай зақымданғанда, сарғыш тартқанда
және арық болғанда ұшалар мен мүшелерді утильдейді. Ұша мен ішкі ағзалар аз
мөлшерде зақымданса, оларды залалсыздандырып, көпіршіктерден тазартқаннан
кейін жібереді. Барлық конфискаттарды ет қоректілер инвазиясы ретінде
өңдейді. [47, 48, 49].
2.6 Қой етін өндіру технологиясы
Қой шаруашылығының беретін ең негізгі түрі ет болып есептеледі.
Қазақстанда өндірілетін барлық ет түрлерінің ішінде қой етінің ара салмағы
30%шамасында. Қой етінің қоректілк құндылығ жоғары және халқымыздың
дәстүрлі, әрі кеңінен пайдаланып келе жатқан мал еті.
Ет өндіруден әлемдегі меншікті салмақ бойынша басқа ауыл шаруашылқ
малдарымен салыстырғанда қой еті төмен.
Қой еті-қойдан алынатын ең негізгі өнім. Қой етінің қоректілік
құндылығы да айтарлықтай. Оның бұлшық ет тканьдарында ұүнды белоктар
жиынтығы. Еділбай, Сараджа, Дегерес және басқа тез өсіп-жетілетін етті-
майлы қой тұқымдары сапасф жоғары. Әсіресе,қозы етінің сапасы өте жоғары
болады. Қозыларды бордақылап, жедел семірту-етін сапасын жақсартып, ет
өндіруді арттырудың аса бір тиімді жолы. Қозы еті құрамында холестеринді
заттардың,майдың аздығымен ерекше бағаланады.Қозы етінің адам организмі оңа
қорытып,тез сіңіреді [50, 51, 52].
2 кесте - Дүние жүзінде ет өндіру(млн.т)
Ет өндіру 2014 2015 2016 2015 жылғы
пайыздық
өсімі
Ірі қара 65,7 67,2 68 1,1
Құс 85.4 89,5 92,9 3,8
Шошқа 101,7 98,8 100,6 1,8
Қой 13,3 13,7 14 2
Дүние жүзінде271,5 274,7 280,9 2,3
барлығы
3 кесте - Дүние жүзіндегі ет сатылымы
Ет өндіру 2014 2015 2016 2015 жылғы
пайыздық өсімі
Ірі қара 6,8 7,1 7,2 1
Құс 8,2 9,2 9,6 4,3
Шошқа 5 5 5,3 5,2
Қой 0,8 0,9 0,8 5,9
Дүние жүзінде 21,4 22,5 23,1 3
барлығы
Қойдың еттілігінің көрсеткіштері оның сояр алдындағы тірілей
салмағы,қоңдылығы,сойыс салмағы және с семіртілген бойдағының ет шығымы
ойыс шығымы.Қойдың сояр алдындағы тірілей салмағы қойды 24сағат аш
ұстағанан кейін таразымен өлшеу арқылы анықтайды.Малды аш ұстаған кезде
оның тірі салмағы 3-5%ға дейін кемиді.
Қойдың тірі кезінде қоңдылығы органолептикалық баға бойынша
анықталғандықтан,едуәір дәрежеде анықтауышының білгірлігіне, тәжірбиесіне
байланысты болады, кейбір кезде тәжірбиесіз маманының қателесіп кетуі де
мүмкін.Бұл жағдайларда қойдың қоңдылығы оны сойғанан кейін ұшасының
сапасына баға беру арқылы анықталады.Қойдың салмағы мен сойыс шығымы қойдың
қоңдылығына тікелей юайланысты.
Ет шығымы ет өнімінің негізгі көрсеткіші болып табылады.Тауар ретінде
алып қарағанда ет дегеніміз-ұшаның тағамға пайдаланатын барлық бөліктері,
яғни қаңқа сүйектеріне жабысқан бұлшық еттер, тарамыстар, май, қан
тамырлары, лимфа түйіндері, сондай ақ барлық жеуге келетін ішкі органдар,
тіл, ми, диафрагма, ішек қарын және т.б. Еттің шығымдылығы қойдың жынысына,
жасына, олардың сойылғанға дейін бағып күту ыңғайына және т.б.да себептерге
байланысты болады. Бұл жөнінде неғұрлым жоғары көрсеткіш етті майлы қой
тұқымдарында кед\здеседі. Мысалы,еділбай қойы саулығының сойыс шығымы
53%,бордақылап 56-58%ға жетеді.Ал биязы жүнді қой тұқымдарының сойыс
шығымдары 45-50%-ға жетеді [53, 54, 55].
Еттің шығымына әсіресе малдың өсу кезеңіндегі азықтандырылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..3
АНЫҚТАМАЛАР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 8
2.1. Ет және ет өнімдерінің сапасын
сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.2 Қой ұшасы мен ағзаларын тексеру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.3 Қой етінің түрін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
2.4 Қой мен ешкі ұшаларының сорттық
кесіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .13
2.5 Қой сойыс өнімдерінде кездесетін аурулар және
оларға берілетін санитарлық
баға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.6 Қой етін өндіру технологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .27
3.1 Зерттеу материалы мен әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2 Бейнеу ауылының базарының ветеринарлық санитарлық
сараптау зертханасының қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... 46
4 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
4.1 Сезіімдік және зертханалық зерттеу нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
4.2 Қой етін микробиологиялық және пестицидтерге тексеру
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 51
4.3 Ветеринарлық-санитарлық сараптау бағасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...54
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 5
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесідей нормативік сілтемелер қолданылды:
ИСО 3100-1-91 Ет және ет өнімдері. Сынама сұрыптаудың тәсілдері.
МС ИСО 3100-2-88 Ет және ет өнімдері. Микробиологиялық тексеруге
сынаманы дайындау.
МЕМСТ СЭВ 4718-84 Ет және ет өнімдері. Келісімділік қатынастары
арқылы енгізілген терминдер мен анықтамалар.
МЕМСТ 7269-79 Ет. Балаусалығын анықтау әдісі және органолептикалық
сынама жүргізу әдісі.
МЕМСТ 9959-91 Ет өнімдері. Органолептикалық бағалаудың жалпы шарттары.
МЕМСТ 16020-70 Союға арналған мал. Терминдер мен анықтамалар.
МЕМСТ 18157-88 Сойылған малдан алынған өнімдер. Терминдер мен
анықтамалар.
МЕМСТ 21237-75 Ет. Бактериологиялық талдау әдісі.
МЕМСТ 23392-78 Ет. Балаусалығын химиялық жіне микроскопиялық талдау,
сынау.
АНЫҚТАМАЛАР
Осы дипломдық жұмыста келесідей анықтамалар қолданылды:
Санитарлық қасапхана - лажсыздан немесе ауру және ауруға күдікті
құстарды союға арналған оқшауланған кешендердің жиынтығы;
Сараптама aктісі - мемлекеттiк ветеринариялық қадағалау объектiлерi
диагно-стикасының немесе ветеринариялық-санитариялық сараптамасының
нәтижелерi бойынша ветеринария саласындағы уәкiлеттi мемлекеттiк орган
белгілеген тәртiппен ветери-нариялық зертханалар беретiн, олардың Қазақстан
Республикасының ветеринария сала-сындағы заңдарының талаптарына сәйкестiгiн
куәландыратын, сондай-ақ оларды пайдалануға ұсынатын құжат;
ҚЫСҚАРТУЛАР
Дипломдық жұмыста қолданылған қысқартулар мен шартты белгілер
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
МЕМСТ - Мемлекеттік стандарт
ЖШС - Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
АҚ - Акционарлік қоғам
% - пайыз
0С - Цельсий градус
t - температура
n - саны
мгкг - миллиграмдағы килограмм
мл - миллилитр
л - литр
мг - миллиграмм
г - грамм
кг - килограмм
ккал - килокалория
см - сантиметр
мд - микроб денешіктері
КОН - калий гидроксиді
рН - еттегі сутек иондарының шоғырлануы немесе еттің
қышқылды-сілтілік ортасы
КІРІСПЕ
Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып
келген, қазір де солай,алдағы уқытта да бола береді. Оның солай болуының
себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. гектарға жуық
табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең
арзан ет, жүн, тері басқада өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан
даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығы нарық заманына әкономикалық жағынан тиімді етіп
өсірудің кілті-ғылым меен озат тәжірбиенің берік бірлігінде.Соңғы жылдарда
дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан
алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістермен
байланысады. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор.Ол
адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда
ет,май,сүт,жүн,былғарлық,тондық терілер мен елтірі сияқты өнеркәсіптік
заттарды береді. Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек,мүйіз,сүйек
сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар. Олардан
желім,түйме,малға берілетін қан сүйек ұны,минералдық азықтар және дәрі
құрамына кіретін заттар жасалады. Қойдың қи-тезегіне дейін береке:өзіне
қыста төсеніш,жыртынды жер мен жайылымда жер мен жайылымда тыңайтқыш,малшы-
шопан,барлық ауыл адамдары үшін қысқы –жазғы отын. Қой малы адамға
осындай аса қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қандай да табиғат
құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық
континенттерінде және елдерінде өсіріледі.Қазіргі кездеде қой малы
ғаламшарымызда ең көп таралған,көп өсірілетін үй малдарының қатарына
жатады. Дүние жүзінің елдерінде үшінші мыңжылдықтың басында 620-дан астам
қой тұқымдары, 1300 қой малы өсіріледі. мысалы, сапалы, өнімділігі жоғары
қой шаруашылығы Австралияда (169 млн), Жаңа Зеландияда (62млн),
Ұлыбританияда (30млн) қалыптасқан,дегенмен соңғы он бес жылдың басынан ең
алдыңғы қатарға Қытай(200млн),Үндістан(165млн), Аргентина, Оңтүстік Африка
Республикасы,Түркия (50млн)шығып келеді
Қой шаруашылығының аса маңызды басты өнімінің бірі-жүн.Қойдан басқа
да жүн беретін малдар, аңдар және жануарлар бар. Мысалы, түйе, ешкі, сиыр,
жылқы, қоян т.б.Бірақ барлық өндірілетін жүннің 85-90%-ы қойдан өндіріледі.
Қойдың ұшасы мен ағзаларын тексеру барысында көк бауырға аса көңіл
бөлу керек, топалаң кездесуі ықтимал, бауырды дикроцелиоз бен фасциолезге
тексереді. Жұтқыншақ пен өңештен саркоспоридиозды іздейді, шажырқай лимфа
түйіндерінен жалған туберкулез бен финозды қарайды.
Кеңсіріктен қуыс бөгелегін, мойынның үстіңгі лимфа түйіндерін міндетті
түрде қарайды. Олардың ұлғайғаны байқалса, пышақпен кесіп қарайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – сатылуға
түскен қой ұшасы мен ішкі мүшелерінің сапасын ветеринарлық-санитарлық
сараптау және сапасын бағалау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесі
міндеттер қойылды:
- сезімдік көрсеткіштерін анықтау;
- зертханалық зерттеу жүргізу;
- зерттеу нәтижелері бойынша ұсыныстар дайындау.
Аталған мақсат пен міндеттерді орындау үшін бұл дипломдық жұмыста
еліміздегі қой шаруашылықтарына сипаттама беріліп, қой етіне қойылатын
талаптар, сондай-ақ қой етінің тағамдық құндалығы мен маңызы қарастырылады.
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1. Ет және ет өнімдерінің сапасын сараптау
М.Ф.Боровковтың [1] айтуы бойынша, нарыққа түсірілген ет және ет
өнімдерін міндетті түрде сараптау жүргізеді. Нарыққа түскен еттің
тексерілген, тексерілмегенін оған тәуелсіз сараптау жүргізу арқылы
тексереді.
Ет комбинаттарында сараптаудан өтіп таңба басылған ет және ет
өнімдері фирмалық дүкендерге таратылуға жіберіле береді. Нарықта ет және
субөнімдері таратылғанда, тек дені сау малдардан таратылады. Ет және ет
өнімдерінің сараптауын нарықта, ветеринарлық тәжірибесі бар немесе
инспекторлық тәжірибесі бар дәрігер ғана тексереді. Нарықтың территориясына
сатуға түскен ет және ет өнімдері міндетті түрде нарықтың сараптау
лабораториясында ветеринарлық-санитарлық бақылаудан өтеді.
Жеке тұлғалармен немесе кәсіпорын сатушыларымен сонымен қатар, басқа
елдерден таңбаланып әкелінген ет және ет өнімдерін қайта сараптаудан
өткізуге жіберіледі. Мемлекеттік ветеринарлық қызмет құжаттары және сәйкес
таңбасы бар ет өнеркәсібінде сараптаудан өткен ет және ет өнімдері қайта
санитарлы бақылаудан өткізілмейді.
Мемлекеттік қадағалау органдары мұндай жағдайда сауда гигиенасы
жағдайларын, таңбаларды және құжаттарды бақылаумен шектеледі. Ал сауда
ережелері бұзылған жағдайда немесе өнімнің сапасына күдік туған кезде,
сонымен қатар таңба дұрыс басылмаған жағдайда жалпы негіздерге сүйене
отырып, қайта сараптауды жүргізеді [2].
Нарықта сараптау үшін таңбасы бар бүтін, жартылай, ширек ұшалар
ұсынылады (паринхиматозды органдарымен), ал шошқа, жылқы, сиыр еті
міндетті түрде басымен болуы керек. Төртбұрышты таңбасы бар ет нарыққа
түскен кезде жалпы негіздерге сүйене отырып, ұшаларының ішкі органдары және
бастары сараптаудан өткізіледі. Овалды таңбасы бар ет түскен кезде оның
балғындығына және жарамдылық мерзіміне аса мән береді. Органолептикалық
көрсеткіші бойынша күдікті ет зертханалық тексеруге жіберіледі. Ет
кәсіпорындарында дайындалған, дайын ет өнімдері және еттің жартылай
фабрикаттары, нарыққа сатуға, тек қана өнімнің қауіпсіздігін дәлелдейтін
құжаттары болған жағдайда ғана жіберіледі. Нарықта бір күн бойы сатылмаған
және базардан тыс мұздатқышта сақталмаған ет және ет өнімдері келесі күні
қайтадан сараптауға жіберіледі. Базарда сатуға және сараптауға,
бөлшектенген, кептірілген еттер, ет фарштары және жартылай фабрикаттар
сатылуға жіберілмейді. Сатуға әкелінген ет және субөнімдерінің иесі,
бекітілген талапқа сәйкес ветеринарлы анықтама немесе ветеринарлы куәлікті
көрсетуі тиіс. Ветеринарлық куәліктер және ветеринарлық анықтама берілген
уақыттан бастап, ет және ет өнімдерін 3 тәулік бойы ғана жарамды деп
есептейді. Бұл құжат әр шрифттармен, сиялармен, жазулармен толтырылса және
мөрі болмаса немесе мөрі анық қойылмаса, қол қойылмаған болса, ветеринарлық
дәрігердің аты-жөні толық жазылмаған болса, бұл құжат жарамсыз болып
табылады. Егер сатуға ветеринарлық құжаттары жоқ ет және ет өнімдері
жеткізілсе, сәйкес құжаты көрсетілмегенше оларды санитарлы камераға қойып
қояды [3].
Егер ветеринарлық куәлік немесе ветеринарлық анықтама көрсетілмесе, ет
және ет өнімдері зертханалық тексеріске жіберіледі немесе иелеріне
қайтарып беріледі. Ұшаларға және ішкі органдарына санитарлы бағалауды және
сараптауды ережеге сәйкес жүргізеді.
И.А.Роговтың [4] мәлімдеуінше етті саудаға шығаруға, қоғамдық
тамақтану және тағамдық мақсатта өндірістік өңдеуге ұшаларда өндіріледі.
Қой етін термикалық жағдайына байланысты суыған, салқындаған және
қатырылған, ал қондылығы бойынша екі категорияға бөледі.
2.2 Қой ұшасы мен ағзаларын тексеру
Қырықбайұлы С, Тілеуғали Т.М. [5] мәліметтері бойынша, сойғаннан кейін
қойдың ішкі ағзаларын және етін белгілі бір тәртіппен толық тексеріп оларға
ветеринариялық – санитариялық баға беріледі. Егер сойылған қой ауруға
шалдыққан болса, тексергенде ағзаларынан түрлі өзгерістер кездесуі ықтимал.
Сойылған қойдың басы, өкпесі, бауыры, көк бауыры, лимфа түйіндері пышақпен
тілініп қаралады.
Ал ұшаның ет арасындағы лимфа түйіндері ет комбинаттарында өте қажет
жағдайда ғана тексеруден өткізіледі. Демек, ұша мен ішкі ағзаларды
тексергенде зақымдалған жері болса немесе ауырудың белгісі байқалса
(қанталау, іріңдеген, ісік) ұшаның лимфа түйіндері түгел тілініп қаралады.
Әлгіндей белгілер байқалмаса, ұшаға пышақ жұмсап кеспейді, өйткені
кескіленген ұшаның тауарлық сапасы төмендейді, тоңазытқышта ұзақ сақтауға
келмейді.
Сойылған малдың еті тез таратылып жіберілетін болса, (базарға шығарып
сату, жіліктеп бөліп алу, асханаға беру) ұшаның лимфа түйіндері түгел
тексеріледі.
Сойылған малдың басы мен ағзаларын және ұшасын екінші малдың ұшасымен
шатастырып алмау үшін олардың әрқайсысын бір номермен белгілейді,
тексерілген ағзалардың біреуінен патологиялық өзгерістер байқалса, осы
номер арқылы сол малдың ұшасы мен терісін т.б. ағзаларын тез тауып алады.
Мал дәрігерінің жұмысын жеңілдету үшін қойдың ұшасы белгілі бір орынға
ілінеді және ішкі ағзалары арнайы столға қойылады.
Қой мен ешкінің бастары ең соңында қаралады, ал ұшасы мен ішкі
ағзаларын тексеру әдістері ірі қараның ұшасы мен ішкі ағзаларын тексеру
әдістеріне ұқсас.
Ішкі ағзаларды (өкпе, бауырды) байланысқан түрінде, жігін жазбай
суырып алады да, кеңірдектен ілмекке іледі. Көкірек қуысындағы лимфа
түйіндерін кесіп қарайды, өкпені сыртынан ұстап, қысып байқайды, сонан соң
ұзынынан қиялап кеседі. Сонан соң, бауыр лимфа түйіндерін кесіп қарайды.
Бауырды қолға ұстап көреді, пышақпен кесіп ет жолын тексереді. Эхинококкоз
немесе бітеу жара барлығына күдік туса оларды пышақпен кеседі. Көк бауыр да
осылай байқаудан өтеді.
Қойдың ұшасы мен ағзаларын тексеру барысында көк бауырға аса көңіл
бөлу керек, топалаң кездесуі ықтимал, бауырды дикроцелиоз бен фасциолезге
тексереді. Жұтқыншақ пен өңештен саркоспоридиозды іздейді, шажырқай лимфа
түйіндерінен жалған туберкулез бен финозды қарайды.
Кеңсіріктен қуыс бөгелегін, мойынның үстіңгі лимфа түйіндерін міндетті
түрде қарайды. Олардың ұлғайғаны байқалса, пышақпен кесіп қарайды.
2.3 Қой етінің түрін анықтау
Қырықбайұлы С, Тілеуғали Т.М. [5] мәліметтері бойынша қой еті – ашық
қызыл немесе қоңыр қызыл түсті. Ол негізінен малдың жасына байланысты еттің
қатқылдылығы, сиыр етіне қарағанда жұмсақтау, ет талшықтары қысқа. Қой
етінің өзіндік иісі бар. Кәрі қой етінің иісі ұшпа май қышқылдарының көп
болуына байланысты, күштірек сезіледі. Жүндес қой етінен шайыр иісі білінуі
мүмкін. Қозы еті ақшыл қызыл түсті, иіссіз, жұмсақ. Тері астындағы май ақ
түсті, қатқыл, үгілмелі, ал іш майы ақ немесе ақсұр түсті, қатқыл.
Мал дәрігерінің жұмысында кейде әр түрлі малдың еттерін бір-бірінен
ажыратуды қажет ететін жағдайлар кездеседі. Бұл әсіресе ұрлық малдың ізін
жасыру, немесе бір малдың етің басқа малдың етіне балап сату (мысалы ешкі
етін-қой етіне, жылқы етін – сиыр етіне, мысық етін – қоян етіне, есек етін
– жылқы етіне) мақсатында істеледі. Кей жағдайда есек, ит етінен кәуәб,
мәнті жасап сататындары әлі де өмірде кездесіп отырады. Осыған байланысты
мал дәрігері әр түлік малдың еттерін бір-бірінен, оның сыртқы көрінісіне,
сүйек айыриашылықтарына, майдың физикалық – химиялық көріністеріне,
гликогеннің саны мен сапасына, преципетация реакциясына, т.б. қасиеттеріне
қарай ажырата білуге тиіс. Еттің түсіне, ет ұлпаларының құрамына қарай
ажырату сарапшыны қателестіруі мүмкін. Өйткені малдың жасына, қоңдылығына,
жынысына тағы басқа да жағдайларға байланысты еттің түсі әр түрлі
өзгерістерге ұшырауы ықтимал. Мысалы жас малдың еті, кәрі малдың етіне
қарағанда ашық түсті келеді.
Әр түлік малдың еттерін бір – бірінен ажырату үшін сезімдік зерттеу,
физикалық – химиялық әдістер қолданылады.
1-кесте - Қой мен ит еттерінің кейбір ерекшелік белгілері
Көрсеткіштер Қой Ит
Бірінші мойын Қалың қанаттары бар Жалпақ, қанаты жұқа, артқа
омыртқасы қарай созылған, қанат
тесігі орнында қанат ойығы
бар.
Эпистрофей Сиырдікіне ұқсас, өсіндісі Ұзын, үшкір, омыртқа қыры
жартылай цилиндрлі, қыры күшті дамыған, алға қарай
жұқа және артқы жағы жоғарыбағытталған.
қарай көтерілген.
Кеуде омыртқалары Денесі ұзын Денесі қысқа, каудальды
омыртқа ойығы айқын
көрінеді.
Жауырын Үшбұрышты формалы Алдыңғы шеті дөңес келген.
Қабырға Жалпақ Құрсау тәрізді,
Бел омыртқалары 6 омыртқа, көлденең 7 омыртқа, көлденең
қабырғалық өсінділері қабырғалық өсінділері
көлденең бағытталған краниовентральды
бағытталған
Иық сүйегі Бүйірінен қабысқан, S тәрізді қисайған,
латеральды төмпегі латеральды және медиальды
медиальды төмпектің үстіндетөмпектері әлсіз дамыған
тұйық сақина түзеді.
Сегізкөз Ұзын, төрт біріккен Қысқы, үш біріккен
омыртқадан тұрады. омыртқадан тұрады.
Жіліншік Бір сүйектен тұрады. Екі сүйектен тұрады.
Мойын Жіңішке, ұзын Жуан
Еттің түсі Ашық қызылдан күрең қызылғаҚызыл, күрең қоңыр
дейін.
Майының түсі Ақ Сұрғылт ақ
200С Тығыз, саусақтың арасында Жұмсақ, саусақтың арасында
температурадағы үгітіледі ериді
май консистенциясы
Қой еті – ашық қызыл немесе қоңыр қызыл түсті. Ол негізінен малдың
жасына байланысты еттің қатқылдылығы, сиыр етіне қарағанда жұмсақтау, ет
талшықтары қысқа. Қой етінің өзіндік иісі бар. Кәрі қой етінің иісі, ұшпа
май қышқылдарының көп болуына байланысты, күштірек сезіледі. Жүндес қой
етінен шайыр иісі білінуі мүмкін. Қозы еті ақшыл қызыл түсті, иіссіз,
жұмсақ. Тері астындағы май ақ түсті, қатқыл, үгілмелі, ал іш майы ақ немесе
ақ сұр түсті, қатқыл.
Колоболотский Г.В. және Соловьев В.И. [6] мәлімдеуінше белогының
мөлшері жөнінен қой еті сиыр етіне жақын, ал шошқа етінен артық, сиыр
етіне қарағанда қой етінде құрғақ зат көп ( сиыр етінде 31,0 – 35,5%, ал
қой етінде 36,9-41,4%) Ұшасының калориялығы сиыр етімен салыстырғанда (33,3-
36,4%) жоғары, ал шошқа етінен (23,1-29,4%) төмен. Бұл мал майының
мөлшеріне тікелей байланысты.
Буйнов С.В., Винников Н.И., Хамикаев Р.С. [7] пікіріне сүйенсек
қойдың майының биологиялық құндылығы, емдік қасиеті ондағы қанықпаған май
қышқылдарына және басқа да адам ағзасында түзілмейтін, бірақ физиологиялық
және алмасу үрдісінде ерекше маңызы бар липоидты қосылыстарға байланысты.
Арық мал майының биологиялық құндылығы да, сіңімділігі де төмен. Онда
қанықпаған май қышқылдары аз, ал қаныққан май қышқылдарының мөлшері жоғары.
Метревели Т.В., Зайцев С.Ю., Конопатов Ю.В [8] айтуынша еттің тағамдық
сапасын анықтауда, ондағы экстрактивті заттардың маңызы зор. Олар етке
аспаздық өңдеу барысында өзіне тән дәм, хош иіс береді және биологиялық
белсенділік қасиеттері бар. Сорпаның өзіндік дәмі, иісі осы экстрактивті
заттарға байланысты. Қой етінде экстрактивті заттардың жалпы мөлшері 1,8-
2,2%, оның ішінде азотты (1-1,6%) және азотсыз (0,6-1,2%) заттар бар. Бұлар
организмдегі зат алмасуына белсенді түрде қатысады. Азотты экстрактивті
заттар ішек-қарын бездеріне әсер етіп, сөл бөлуді жылдамдатады, яғни адам
тәбетін қоздырады, тамақтың сіңімділігін жоғарылатады. Карнозин және
ансерин ас қорыту бездерінің сөл бөлуін күшейтсе, холин ішек жұмысын
реттейді, сонымен қатар дәрумендік зат болып табылады.
А.К. Смагуловтың [9] мәліметтерінде бұлшық ет құрылымының, май
торшаларының құрамындағы май, еттің дәмін және де тағамдық құнарлығын
арттырады. Май қышқылдарының құрамы еттің тағамдық құндылығының маңызды
көрсеткіші болып табылады. Ол етке жоғары қуаттылық, жұмсақтық және хош иіс
береді.
Боярская А.Б, Кутукова И.М. [10] айтуынша ауыл шаруашылық өнімдерін
биологиялық бағалаудың маңызы зор, ол көп елдерде ғылымға және өндіріске
ендірілуде. Азықты биологиялық бағалау кейбір қалыптасқан түсінікті өзгерту
мүмкін. 70 жылдары Малды азықтың бір түрімен ғана азықтандыру
технологиясын ұсынған еді. Кезінде қабылданбаған бұл технологияға бүгінде
басқаша қарайды. Бұқашықтарды 6 және 9 ай бойы бір ғана азықпен, сұлының
дәнінің сүттенген кезінде азықтандырғанда, оның барлық көрсеткіштері
жақсарған: зоотехникалық, тауарлық ( ет шығымы), сапалық (биологиялық құны)
және сезімдік (дәмі, түсі). Бұл еттің организмге, өсіру әсері, кәдімгі
рационмен азықтандырылған мал етіне қарағанда 18% жоғары, ал ет шығымының
жоғарылығы оның биологиялық потенциалын 20% артық екенін көрсетті.
Тағамдық өнімді биолоиялық бағалау, оның сапасын тез арада анықтауға
мүмкндік береді. Өнімнің зиянсыздығы және нәрлігіде оның сапасының бір –
бірімен байланысқан көрсеткіші. Зерттеулердің нәтижесі, ауру мал етінің
нәрлігі, сау мал етіне қарағанда 20% төмен екенін көрсетті.
Таранов М.Т, Павловский П.М. және Мысин А.Т. [11] зерттеулеріне
қарағанда еттің сіңімділігіне және тағамдық сапасына оның ұшадағы
орналасуы әсер етеді. Бел, жон және суыр (жамбас, ортан жілік еттері)
етттерінің ет талшықтары жіңішке, арасында май жиналған, ет тұқымды малда
дәнекер ұлпалар аз. Сондықтан бұл еттер жұмсақ, сөлді және аса дәмді де
жұғымды. Еттің бағалы жері – кіші бел еті – соңғы, үшінші арқа мен
төртінші, бесінші бел омыртқалардан басталып, мықындық сүйектің кіші бұлшық
етіне бекиді. Ал, басты ұстап тұратын мойын, ас қорыту ағзаларын ұстап
тұратын көк ет және аяқтың төменгі еттерінің сіңімділігі төмен, себебі онда
май аз және дәнекер ұлпалар көп, яғни сіңірлі болып келеді.
Пальмин В.В, Боткина А.Г. [12] өз зерттеулерінде май ұлпасы – май
торшаларынан тұратының көрсетті. Торшалар борпылдақ дәнекер ұлпалармен
бөлінген. Ұлпадағы май мөлшері және оның орналасуы, сол сияқты иісі, түсі,
дәмі және басқа көрсеткіштері малдың түріне, жасына, тұқымына, жынысына
байланысты. Ішкі ағзалардың айналасына (бүйрек, жүрек, шажырқай) жиналады.
Оның массасы сиыр ұшасының 0,5-6,4%, қойдың 0,2-5,4%, шошқаның 1,9-6,8%
құрайды. Іш майынан басқа, май тері астына біркелкі жиналса (3-10 мл), ал
кейін етті сақтау кезінде массасының кемуін азайтады және етті мұздатқанда
оны үсіктен сақтайды.
Агунькин М.А., Корниев И.Г. [13] пікірінше еттің негізгі көмірсуы
гликоген(етте 0,6 – 0,8%, бауырда 1,8%) етте бос күйінде немесе белокпен
қосылыс түрінде болады және саркоплазмада біркелкі орналасқан. Бұл аса
құнды энергиялық зат, ет құрамындағы мөлшері, жұмыс істегенде азаяды, ал
демалыс кезінде жиналады. Ауру, аш, шаршаған мал етіндегі гликоген мөлшері,
сау мал етіндегі шамаға қарағанда әлдеқайда аз.
2.4 Қой мен ешкі ұшаларының сорттық кесіктері
Қой мен ешкі шаларын 6 сорттық кесіктерге бөліп, оларды 2 сортқа
ажыратады (5-сурет). І сортқа жамбас, бел, жауырын-арқа (кеуде мен мойынды
қосқанда) бөлігі кесіктері жатқызылады. Олардың шығымы 93 пайызды құрайды.
ІІ сортқа иық алды мен артқы аяқ басы жатады. Оның шығымы өз кезегінде 7
пайызды құрайды [14].
1 -сурет. Қой мен ешкі шаларының сорттық кесіктерінің схемасы.
1 – жамбас бөлігі; 2 – бел (көк етті қоса алғанда); 3 – арқа-жауырын
(кеуде мен мойынды қоса алғанда); 4 – бауыздық; 5 – иық алды немесе алдыңғы
аяқ басы; 6 – артқы аяқ басы.
Сауда жүйесінде барлық жануарлардың ұша кесіктерін оған кіретін ет
және сүйек ұлпалары, ал шошқалардың шел майы бірдей мөлшерде бөліну үшін
ұсақ бөлшектерге ұсақтайды. Ұсақтау кезінде етті жерін кесіп, ал сүйектерін
абайлап шабады [15].
2.5 Қой сойыс өнімдерінде кездесетін аурулар және оларға берілетін
санитарлық баға
Қырықбайұлы С, Тілеуғали Т.М. [5] мәліметтері бойынша, мал дәрігерлік
санитариялық сараптау кезінде ет ауру малдан алынған емес пе деген күдік
тууы мүмкін. Бұл әсіресе ет базарында жиі кездеседі. Өмірде малды лажсыздан
сою деген ұғым бар. Ауру мал емдеуге келмейтін болса немесе емдеу өзін
ақтамайтын жағдайда лажсыздан сою жүргізіледі. Сонымен қатар кейде өлексе
еттерін мүшелеу немесе жанталасып жатқан малды сою кездеседі. Мұндай малдан
алынған ет адам денсаулығына қауіпті болуы мүмкін.
Бауыздық. Сау малды сойғанда денеден қанның көп шығуына байланысты
бауыздықтан жиналған қанның мөлшері ұшаның басқа жерлеріне қарағанда көп
болады. Ал жанталасып жатқан немесе өлексені сойғанда қанның мөлшері
бауыздықта да еттің басқа бөлшектерімен шамалас. Сонымен қатар, сау малды
сойғанда ет талшықтарының жиырылуына байланысты бауыздықта ет талшығы
ұзынды қысқалы болып келсе, ауру малдың еті біркелкі көрінеді.
Ұшаның ауру малдан алынғандығын анықтауда оның қансыздану дәрежесі
көмектеседі. Қансыздану дәрежесі қан тамырындағы, еттегі қанның қалдығы
арқылы анықталады [16].
Ұшаның қансыздану дәрежесі малды сояр алдындағы жағдайына ғана емес,
сонымен қатар сою әдісіне, қан тамарларының түгел кесілгендігіне т.б.
жағдайларға байланысты.
Мәселен малды асып қойып бауыздағанда, жатқызып бауыздаған малға
қарағанда, еттің қансыздану дәрежесі әлдеқайда жоғары болады. Қансыздануды
сүзгі көмегімен де жүргізуге болады. Ол үшін етті тіліп, оған ұзындығы 10
см, ені 1,5 см шамасындағы сүзгі қағазды қыстырады. Еттен шығып тұрған ет
сөлі қағазды суласа ұшаның нашар қансызданғандығын көрсетеді. Бұл әдісті
мұздатып ерітілген етке қолдануға болмайды.
Топалаң – аса жұқпалы, антропозооноздық, организмнің ауыр улануымен,
септицемия белгілерімен сипатталатын, жіті өтетін індетті ауру.
Қоздырушысы – Baccillus anthracis – қозғалымсыз оң грамды, спора түзетін
ауасы бағалы таяқша. Вегатативті және споралы түрде кездеседі. Микробтың
вегатативті формасы түрлі жағымсыз жағдайларға төзімсіз келеді. Сойылмаған,
шіри бастаған өлекседе бациллалар 7 тәуліктің ішінде өледі, 600 қыздырғанда
40 минут ішінде, қайнатқанда бірден, тікелей күн сәулесінен бірнеше
сағаттан кейін өледі. Шіріген өлекседе споралар тіршілігін сақтайды, суда
жылдар бойы, топырақта оңдаған жылдар бойы сақталады. Тұздалған және
кептірілген ет, тері спораның сақталуына мүмкіндік жасайды. Споралар 120-
1400 құрғақ буда 2-3 сағаттан кейін, автоклавта 1200 10 минут, қайнатқанда
15-30 минуттан кейін өледі [17, 18].
Ветеринарлық-санитарлық бағасы. Топалаңға диагноз анықталғанда ұшаны,
ішкі мүшелерді және теріні ветеринарлық-санитарлық ереже бойынша
өртелінеді. Ауру малмен қатынаста болған жануарлардан алынған өнімдерді де
өртейді.
Аусыл - қызумен, ауыз қуысының кілегейлі қабықтарында, желіннің
терісінде және тұяқтарындағы қуыста афтоздық зақымданудың дамуымен
сипатталатын айыр тұяқты малдардың жіті өтетін аса контагиозды жұқпалы
ауруы.
Аусылға адам да бейімді, әсіресе балалар. Ауру малдардың
залалсыздандырылмаған сүтін ішкенде және ауру малдармен контактіде болғанда
жұқтырады.
Қоздырушысы – риновирус тобына жататын вирус. Заттардың бетінде вирус
150, құрғақ көңде – 168, қоймалжың көңде – 40, ағын суларда – 103 тәулікке
дейін сақталады. Қышқыл орта вирус үшін өте қауіпті. Ет піскенде сол
себептен (рН 5,9-6,2) вирус 43 сағатта өледі. Бірақ бұндай лимфа
түйіндерінде, жұлында, реакция ортасы төмендеп, вирус 8 ай сақталады,
сондықтан піскен ұшада аусыл қоздырушысы жоқ деп саналмайды. Арнайы
зерттеулер нәтижесінде мұздатылған етте вирус 687 тәулік сақталатындығы
анықталған. Тұздалған және ысталған ет өнімдерінде 40-50 күн сақталады.
Малдың жабынды жүнінде - 50, ал киімде – 100 тәулік сақталады. Тұздалған
етте вирусты лимфа түйіндерінен 194 тәулік анықталды. Сүтте аусылдың вирусы
65 С-та 30 мин, 70 С-та 15 мин, ал 80-100 С бірнеше секундта өледі. Хлорлы
әк, фенол мен креолин ерітінділері вирусты бірнеше сағатта өлтіреді. Аусыл
вирусына 1-2% формальдегид ерітіндісі аса қауіпті [19, 20].
Ветеринарлық-санитарлық бағасы. Сақтық пен күресу шаралары. Ауру мен
аусылға күмәнді және олармен бір партияда болған сойыс жануарларынан
алынған ұшалар мен басқа да өнімдерді санитарлық қасапханада сойыстан кейін
піскен немесе пісіріліп ысталған шұжық, пісірілген кулинарлық тағамдарға
немесе қалбырлар дайындауға өңдеу үшін жібереді. Егер етті көрсетілген
өнімдерге өңдеуге мүмкіндік болмаса, онда оларды алдын ала қайнату әдісімен
шартты жарамды ретінде зарарсыздандырады. Ет пен басқа да өнімдерді шикі
түрінде жіберуге тиым салынады.
Бруцеллез – ауыл шаруашылық малдарының барлық түрлері мен жабайы
жануарлар, сонымен қатар кеміргіштердің созылмалы жұқпалы ауруы. Адамдарға
да қауіпті. Табиғаттағы қоздырушының негізгі көзі – ауру жануарлар.
Қоздырушы – бруцеллдің 6 түрі (Br. abortus, Br. melitensis, Br. suis,
Br. ovis, Br. neotomae, Br. canis), соның ішінде сойыс малдарының
патологиясында ірі қара, қой және шошқалардың қоздырушысы көп кездеседі.
Морфологиялық тұрғыдан олар ұсақ, қозғалмайтын, спора құрамайтын, теріс
грамды кокко немесе таяқша тәрізді микроорганимздер.
Ауыру қоздырушысы микроскоппен қарағанда шар, тырақша немесе өте қысқа
таяқша тәріздес, былайша айтқанда микрококтар мен таяқшалардың ортасынан
орын алатын микроорганизм. Олар көбінесе ретсіз, кейде бір – бірімен
тізбектеліп немесе қосарланып жатады, спора түзбейді, қозғалу қабілеті жоқ
[21, 22].
Қатты қоректік ортада ауру қоздырушысы түссіз, мөлдір, дөңестеу, сырты
жылтыр, әрі жұмсақ, ылғалды, тегіс жиекті болып келеді. Бұл S
формасындағы өзгермеген негізгі бруцелла торшаларына тән қасиет. Кейде ауру
қоздырушысының шоғыры қоректік ортаның құрамына, ылғалдылығын және
микробтардағы бактериофагтың шамасына байланысты өзгеріп отырады.
Ауруды анықтауға түрлі тәсілдер қолданылады. Олар – ауруды сыртқы
белгілері бойынша анықтау (клиникалық), серологиялық реакциялар, ауру
қоздырушысын бөліп алу, зертханалық жануарларға жұқтыру, аллергиялық және
серологиялық зерттеулер.
Мал сойылғаннан кейін ауруды анықтау үшін зертханалық тексеруге сүйек
(жілік майы), бауыр, бүйрек, көк бауыр, желін, без, жатыр кесінділері
жіберіледі.
Сынаманы зертханаға 24 – 30 сағат ішінде жеткізуге мүмкіндік болмаған
жағдайда, оны зарарсыздандырылған глецириннің судағы 30% - дық ертіндісімен
консервілеуге болады [23, 24].
Сынама зертханаға түскеннен кейін одан екі жұғынды дайындалады.
Төсеніш шыныдағы жұғынды спирт шамының жалынымен апталғаннан кейін Грамм
әдісімен және Стамп (Циль – Нильсон әдісінің өзгерген түрі), Козловский,
Шуляк – Шин әдістерінің бірімен боялады. Микроскоппен тексергенде ауру
қоздырушысы кішкене, Грамм әдісімен теріс боялатын жеке немесе екі –
екіден, ал Стамп, Козловский, Шуляк – Шин әдісімен бояғанда ауру
қоздырушысы қызыл түске боялады.
Жұғынды Стамп әдісімен бояу. Жалында апталған жұғынды 10 мин бойына
Цилдің карболды фукциінің 1 : 10 есебіндегі судағы ерітіндісімен боялады да
сумен жуылады. Сонан соң жұғындыға 30 секундқа сірке қышқылының 0,5% - дық
ертіндісі тамызылады.
Жұғындыны сумен тазалап жуып, қосымша метилин көгінің 1% - дық
ертіндісімен 20 – 30 сек бояйды. Бояуды төгіп, тағы да сумен жуылған соң
жұғынды бруцелдер – қызыл, ал басқа микробтар және фон көк түске боялады.
Жұғындыны Козловский әдісімен бояу. Спирт шамының жалынында апталған
жұғындыға сафариннің 2% - ды ертіндісі құйылып, онда көпіршік пайда
болғанша қыздырылады да сумен жуылады. Сонан соң қосымша малахит жасылының
0,75% - дық ертіндісімен 0,5 – 1 мин шамасында боялады [25, 26].
Бояуды төгіп, сумен жуғаннан соң, сүзгі қағазының көмегімен
құрғатылады. Бруцелдер алқызыл, ал басқа микробтар жасыл түске боялады.
Малахит жасылының орнына 1% - ды метилен көгін немесе бриллиант жасылын
пайдалануға болады.
Жұғындыны Шуляк – Шин әдісімен бояу. От жалынында қыздырылған жұғынды
Циклдің корболды фуксинінің 1: 5 есебінде судағы ертіндісімен 2 мин
боялады. Соннан соң сумен жуылып, қосымша 2% - ды метилен көгімен 5 мин
шамасында боялады. Бояуды төгіп сумен жуғаннан соң сүзгі қағазбаен
құрғатылады. Микроскоппен қарағанда бруцелдер – ашық қызыл түске, ал басқа
микробтар көкшіл түске боялады.
Ауру қоздырушысын өсіру үшін ет – пептон бауыр – глюкоза – глицирин
агарын, картоп агарын, эритрит агарын, Белобаев агарын т.б. қоректік
орталарын пайдаланады [27, 28].
Бауырдан, көк бауырдан ауру қоздырғышын бөлу үшін одан 2 × 1,5 – 2,5
см шамасындағы бөлшегін кесіп алып, спиртке малып жалынмен аптайды. Содан
кейін оны зарарсыздандырылған құмы бар фарфор келішесінде жақсылап
мыжғылайды. Мылжаның үстініен сонша зарарсыздандырылған физиологиялық
ертінді құйылып тағы да араластырылады. Алынған қоспаның 0,1 – 0,2 мл
Пастер түтікшесінің көмегімен, алдын – ала аздап келтірілген қатты
қоректік ортаға себіледі. Әр ағзадан 1 пробиркадағы сорпаға және 2
пробиркадағы (немесе бактериологиялық шыны аяқтағы) қатты қоректік ортаға
себуге болады.
Ол үшін ағзаның беті қыздырылған қалақшаның көмегімен күйдіріледі де,
сол жердің ортаңғы қабатынан Пастер түтікшесінің көмегімен ұлпа алынып
қоректік ортаға себіледі.
Бруцелланың кейбір түрлері (Br.ovis. Br abortus) өсуінің бастапқы
кезеңінде көмір қышқыл газын көбірек қажет етеді. Сондықтан себілген
қоректік орта көмір қышқыл газының 10 – 15 % бар ортаға орналастырылады.
Себінділер термостатта 37 - 38%C – та 30 күн бойына ұсталады. Алғашқы
бақылау термостатта 18 – 24 сағ ұсталған соң, ал содан кейін әрбір 3 – 4
күнде жүргізіледі. Ауру қоздырушысына тән шоғыр пайда болса, одан
дайындалған жағындыны микроскоптайды және аглютинация реакциясын жүргізеді
[29, 30].
Сонымен қатар сойылған малды ауру қоздырушысына тексергенде жүректен
немесе тамырдан алынған қаннан серологиялық реакция жүргізіп тексеруге
болады.
Кейбір шет ел ғалымдары (Sehone et al 1965) мал сою пункттерінде
ауруды анықтауға жылдам жүргізілетін аглютинация реакциясын ұсынады. Бұл
үшін сүтті, сақина реакциясымен бруцеллаға тексеретін түсті антиген мен
жатыр сөлі пайдаланылады.
Реакция қарапайым жолмен жүргізіледі. Жатырдың кішкене кесіндісі
(бұршақтың көлеміндей) компрессориумның төменгі шынысына салынады да үстіне
2- 3 тамшы түсті бруцелла антигені тамызылады. Компрессиумның үстіңгі
қабаты қойылып қосылғанда жатырдан сөл бөлінеді де антигенмен араласады.
Мал бруцеллезбен ауырған болса 1 – 2 мин кейін – ақ сөлмен араласқан
антигенде аглютинация реакциясы жүріп тұнба пайда болады.
Ветеринариялық-санитариялық бағасы мен сақтық пен күресу шаралары.
Бруцеллездің клиникалық белгілері мен паталогоанатомиялық өзгерістері бар
жануарларының ұшаларын қайнатып залалсыздандырады. Бруцеллезді процеске тән
клиникалық белгілер мен паталогоанатомиялық белгілері жоқ, бірақ
бруцеллезге оң реакция берген ет пен сойыс өнімдерінің санитарлық бағасын
ауруға қарсы нұсқауға сәйкес жүргізеді. Бруцеллездің клиникалық және
патологиялық белгілер бар жануарлардың сүйегін азықтық майларды шыжғыруға
немесе құрғақ жануарлар азығын өндіруге жібереді. Бруцеллезге оң реакция
берген жануарлардың ішектерін, өңешті және қуықты 0,5% тұз қышқылы бар 1%
тұзды ерітіндіде 48 сағат 15-20С және 1:2 коэффициент сұйықтықта
ұстайды. Бруцеллездің клиникалық белгілері бар сойыс жануарларының бұл
өнімдерін утильдейді. Клиникалық ауру және зерттеу кезінде оң реакция
берген жануарлардың қанын азықтық ұн немесе техникалық өнім дайындауға
қолдануға рұқсат беріледі. Бруцеллезбен клиникалық ауру және бруцеллезге
бейім сойыс жануарлардың терісін, мүйізі мен тұяқтарын дезинфекциядан кейін
жібереді [31, 32].
Туберкулез- сүтқоректі жануарлардың 55 түрінде және құстардың 25
түрінде тіркелген, үй және жабайы жануарлардың, оның ішінде құстардың
созылмалы жұқпалы ауруы. Туберкулезбен адамда ауырады. Ауру әртүрлі мүшелер
мен тканьдерде спецификалық түйіншіктердің (туберкулдер) құралуымен
сипатталады.
Қоздырушысы микобактерийлардың тұқымдасына жататын микроорганизм болып
табылады. Адам мен жануарлар патологиясында микобактерийлардың негізгі үш
түрі кең таралған: Mycobacterium tuberculosis, M. bovis, M. ovium.
Морфологиялық және қоректік қасиеттері бойынша бір-біріне жақын.
Туберкулез қоздырушысының қабығының өзгешелінебайланысты оны Грамм
әдісінің өзгертілген (Грамм-Муха) түрімен жүргізіледі. Ол үшін жұғындыға
карболды метилвиолет бояуы құйылып, буланғанша қыздырылады. Сонан соң
бояуды төгіп, үстіне 1-2 минутқа Люголь ерітіндісі құйылады. Жұғындыны
түссіздендіу үшін 1мин 5% азот қышқылы еітіндісіне 10сек 3% тұз қышқылы
ертіндісі және ацетон мен спирттің тең қосындысы пайдаланылады. Ақырында
жұғынды сафранин немесе фуксин ерітіндісімен боялады. Микроскоппен
тексергенде қызғылт фонда көкке боялған туберкулез қоздырушысын көруге
болады.
Сонымен қатар зертханаға түскен үлгілерден жұғынды дайындалып, оны
циль-Нильсон әдісімен бояу жүргізіледі. Флотация әдәсә бойынша туберкулез
қоздырушысының көмірсутектеріне тұтылып, оның бетіне қалқып шығуына
негізделген. Бұл әдісті сүтті, кейде жалқаяқты ағзалар мен ұлпалардан
дайындалған былашықтардан тексергенде қолданылады. 10-15мл тексерілетін
материал Эрленмейор колбасына немесе сыйымдылығы 250мл болатын шыны ыдысқа
салынады да, үстіне сол мөлшерде 0,5% күйдіргіш натр ерітіндісі құйылады.
Егер тексерілетін зат қою болса (іріңді қақырық, құмалақ), сілтіні екі есе
көп құюға болады. Колбадағы затты араластыру үшін оны бірнеше рет сілкіген
соң 50мл дистилденген су құяды. Сонан соң 10-15мин сілкіп, колбаны толтыра
су құйып, 1-2сағ бөлме температурасында ұстайды. Туберкулез қоздырушысы
көмірсутектеріне жабысып, онымен бірге су бетіне жиналады. Оны түтікшемен
алып, жұғынды дайындалады [33, 34].
Әрине туберкулезге дәл балау қою үшін тек қана ұлпадан жасалған
жұғындыны тексеру жеткіліксіз, сондықтан микробты бөліп алу үшін
бактериологиялық әдістің маңызы зор. Туберкулез қоздырушысы қарапайым
қоректік ортада өсе береді. Оны бөлу үшін глицеринді агар, қан сарысуы,
сәбіз бен картоп сорпасында өсіруге болады. Бірақ бір есте сақтайтын жайт,
туберкулез қоздырушысы басқа індет қоздырушыларымен салыстырғанда тым жәй
өседі. Сондықтан тексерілетін заттан қоздырушыны бөлу үшін жұмыртқа
қосылған қоректік орталар пайдаланылады.
Ветеринарлық-санитарлық бағасы және сақтық пен күресу шаралары.
Толықтай ұша мен басқа да сойыс өнімдері екі жағдайда утилизацияға
жіберіледі: бірінші – ұшалар өте арық болғанда, мүшелер мен лимфа
түйіндерінің туберкулезбен зақымдануының кез-келген формасында, екіншісі –
генералданған туберкулезді процесс (кеуделік және құрсақтық мүшелер мен
аймақтық лимфа түйіндері қатар зақымданғанда) кезінде қоңдылығына
байланысты [35, 36, 37].
Зақымдану лимфа түйіндерінде, ішкі мүшелердің біреуінде немесе басқа
ұлпаларда болғанда орташа қоңдылықты ұшаларды (шошқа ұшасы мен
зақымданбаған мүшелерден басқасы) шартты жарамыд деп танып қайнату әдісімен
залалсыздандырылады немесе жоғары температуралы режиммен өңдеп консерві
(қалбыр) дайындайды. Іш майларды шыжғырады. Туберкулезбен зақымданбаған
ішекті кәсіпорында тек пісірілген шұжық дайындағанда қабық ретінде
пайдаланады, ал ондай мүмкіндік болмағанда құрғақ азық өндіруге жібереді.
Туберкулезбен зақымданған мүшелер мен ұлпаларды зақымдану дәрежесіне
қарамастан утилизацияға жолдайды.
Егер шошқа ұшаларында әктенген ошақтар түріндегі туберкулезді
зақымдану тек шықшыт асты лимфа түйіндерінде табылса, онда соңғыларын
жойып, ал басын тілімен бірге қайнатып залалсыздандырады. Ұшаны, ішкі
мүшелері мен ішекті өндірістік өңдеуге жолдайды. Тек шажырқай лифа
түйіндерінің аналогтық зақымдануында ішекті утилизацияға, ал ұша мен басқа
ішкі мүшелерін өндірістік өңдеуге жолдайды [38, 39, 40].
Егер шықшық асты, шажырқай лимфа түйіндерінде казеозды әктенбеген
ошақтар немесе туберкулезді зақымданулар түрінде бір уақытта анықталса
соңғыларын жояды, ішектерді утилизацияға жібереді, ал ұшалар мен қалған
ішкі мүшелерді ет ұнын, консерві немесе қайнатуға жібереді. Туберкулезбен
сүйектер зақымданғанда барлық сүйектерді техникалық утильдеуге жібереді, ал
етті қайнатып залалсыздандырады немесе жоғары температуралы режиммен өңдеп
қалбыр дайындайды.
Туберкулинге оң реакция беретін жән лимфа түйіндерінде, ұлпалар мен
мүшелерде туберкулезді сипаттағы паталогоанатомиялық өзгерістері жоқ
жануарларды сойғанда ұшаларды шектеусіз, ал терілерді – дезинфекциясыз
жібереді.
Цистицеркоз. адамда, итте т.б. хайуандарда кездесетін таспа құрт балаң
құрттарынан болатын инвазиялық ауру.
Ірі қара ауруының қоздырушысы Taeniarinchus saginatus болса, шошқада
Taenia soliuem, ал Taenia hydatigena, T.ovis, T.krallei және T.pisiformis
адамға қауіпсіз болғанымен қой, бұғы, үй қояны цистицеркоздарының
қоздырушылары болып табылады.
Цистицерктер тек малды сойып тексергенде ғана еттің талшықтары
арасынан көрінеді. Олар сұрғылт-ақ түсті дөңгелек немесе сопақша келген
тұнық жылауық, көлемі түйреуіштің басына бұршақтың мөлшеріндей. Паразиттің
сырты жұқа дәнекер қабықпен қапталғанмен оның ішіндегі паразит көрініп
тұрады. Жылауықтың құйрық жағындағы толып тұрған мөлдір сұйықта паразиттің
басы мен мойны ішке қарай қайырылып жатады.
Егер де жылауықты қолмен басса сколексі бұрылады да лупа немесе
микроскоптың кіші үлкейткішімен (8) қарағанда мейлінше жетілген ілмексіз
төрт сорғыш аузы жақсы көрінеді [41, 42, 43].
Ірі қараны сойғаннан кейін цистицеркозды анықтау үшін, жақ еттерін
сырт жағынан 2 рет, іш жағынан бір рет, жүректі 2-3 рет әр жерден, ұшаның
тиісті жерлерінен пышақпен тіліп қарадық. Бұзаудың жүрегін аса ұқыптылықпен
тексереді. Бауырын, өкпесін, өңешін қарадық.
Етті эхинококкозға тексеру. Эхинококкоз – Есhinococcus granulosus
цестодасының ересек жетілген түрі тудыратын ауыл шаруашылық малдары мен
жабайы жануарларда кездесетін созылмалы ауру.
Қоздырушысы – эхинококк, іші мөлдір, сұйықтыққа толы бір камералы
көпіршік. Сыртқы иесінің дәнекер ұлпасы капсуласымен қапталған. Көпіршіктің
қабырғасы сыртқы (кутикулярлы) және ішкі (герментативті) қабықтардан
тұрады. Кутикулярлы қабығы сарғыш-ақ түсті, ал ескі көпіршіктің түсі
бұлыңғырланып сарғыш түске айналады.
Е. Granulosus таспа сатысы иттің, түлкінің, қасқыр, бөрінің ішегінде
өмір сүреді. Бұлар сыртқы ортаға нәжіспен паразиттің мүшелерін (жұмыртқа
мен онкосфералар) шашады. Аралық иесінің организміне түскен онкосфералар
жұмыртқаны жарып шығып, қармақтары арқылы ішектің ішкі қабатына еніп, одан
әрі қан және лимфа тамырлары арқылы денеге тарайды.
Өлекседегі өзгерістер. Эхинококпен зарарланған өкпе, бауыр, бүйректер
көпіршіктің үлкендігі мен санына байланысты сырты кедір-бұдырлы, түсі сұр
болады. Кейбір жағдайларда ағза әр түрлі көлемді көпіршіктермен
қожалақтанған (ала-құла). Бұндай мүше әдетте деформацияланған, үлкейген,
серпімді және қатты болып келеді. Бұл кезде паренхиматозды клеткалар
атрофияға ұшырап, фиброзды ұлпа жайылып өсіп мүше өзінің физиологиялық
қасиетін жояды. Бұл жағдайда ұша арық, сарғыш түсті болады [44, 45, 46].
Сойыс өнімдерінің ветеринариялық-санитариялық бағасы. Қаңқа бұлшық
еті, ішкі мүшелер эхинококкозбен жаппай зақымданғанда, сарғыш тартқанда
және арық болғанда ұшалар мен мүшелерді утильдейді. Ұша мен ішкі ағзалар аз
мөлшерде зақымданса, оларды залалсыздандырып, көпіршіктерден тазартқаннан
кейін жібереді. Барлық конфискаттарды ет қоректілер инвазиясы ретінде
өңдейді. [47, 48, 49].
2.6 Қой етін өндіру технологиясы
Қой шаруашылығының беретін ең негізгі түрі ет болып есептеледі.
Қазақстанда өндірілетін барлық ет түрлерінің ішінде қой етінің ара салмағы
30%шамасында. Қой етінің қоректілк құндылығ жоғары және халқымыздың
дәстүрлі, әрі кеңінен пайдаланып келе жатқан мал еті.
Ет өндіруден әлемдегі меншікті салмақ бойынша басқа ауыл шаруашылқ
малдарымен салыстырғанда қой еті төмен.
Қой еті-қойдан алынатын ең негізгі өнім. Қой етінің қоректілік
құндылығы да айтарлықтай. Оның бұлшық ет тканьдарында ұүнды белоктар
жиынтығы. Еділбай, Сараджа, Дегерес және басқа тез өсіп-жетілетін етті-
майлы қой тұқымдары сапасф жоғары. Әсіресе,қозы етінің сапасы өте жоғары
болады. Қозыларды бордақылап, жедел семірту-етін сапасын жақсартып, ет
өндіруді арттырудың аса бір тиімді жолы. Қозы еті құрамында холестеринді
заттардың,майдың аздығымен ерекше бағаланады.Қозы етінің адам организмі оңа
қорытып,тез сіңіреді [50, 51, 52].
2 кесте - Дүние жүзінде ет өндіру(млн.т)
Ет өндіру 2014 2015 2016 2015 жылғы
пайыздық
өсімі
Ірі қара 65,7 67,2 68 1,1
Құс 85.4 89,5 92,9 3,8
Шошқа 101,7 98,8 100,6 1,8
Қой 13,3 13,7 14 2
Дүние жүзінде271,5 274,7 280,9 2,3
барлығы
3 кесте - Дүние жүзіндегі ет сатылымы
Ет өндіру 2014 2015 2016 2015 жылғы
пайыздық өсімі
Ірі қара 6,8 7,1 7,2 1
Құс 8,2 9,2 9,6 4,3
Шошқа 5 5 5,3 5,2
Қой 0,8 0,9 0,8 5,9
Дүние жүзінде 21,4 22,5 23,1 3
барлығы
Қойдың еттілігінің көрсеткіштері оның сояр алдындағы тірілей
салмағы,қоңдылығы,сойыс салмағы және с семіртілген бойдағының ет шығымы
ойыс шығымы.Қойдың сояр алдындағы тірілей салмағы қойды 24сағат аш
ұстағанан кейін таразымен өлшеу арқылы анықтайды.Малды аш ұстаған кезде
оның тірі салмағы 3-5%ға дейін кемиді.
Қойдың тірі кезінде қоңдылығы органолептикалық баға бойынша
анықталғандықтан,едуәір дәрежеде анықтауышының білгірлігіне, тәжірбиесіне
байланысты болады, кейбір кезде тәжірбиесіз маманының қателесіп кетуі де
мүмкін.Бұл жағдайларда қойдың қоңдылығы оны сойғанан кейін ұшасының
сапасына баға беру арқылы анықталады.Қойдың салмағы мен сойыс шығымы қойдың
қоңдылығына тікелей юайланысты.
Ет шығымы ет өнімінің негізгі көрсеткіші болып табылады.Тауар ретінде
алып қарағанда ет дегеніміз-ұшаның тағамға пайдаланатын барлық бөліктері,
яғни қаңқа сүйектеріне жабысқан бұлшық еттер, тарамыстар, май, қан
тамырлары, лимфа түйіндері, сондай ақ барлық жеуге келетін ішкі органдар,
тіл, ми, диафрагма, ішек қарын және т.б. Еттің шығымдылығы қойдың жынысына,
жасына, олардың сойылғанға дейін бағып күту ыңғайына және т.б.да себептерге
байланысты болады. Бұл жөнінде неғұрлым жоғары көрсеткіш етті майлы қой
тұқымдарында кед\здеседі. Мысалы,еділбай қойы саулығының сойыс шығымы
53%,бордақылап 56-58%ға жетеді.Ал биязы жүнді қой тұқымдарының сойыс
шығымдары 45-50%-ға жетеді [53, 54, 55].
Еттің шығымына әсіресе малдың өсу кезеңіндегі азықтандырылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz