Инвестициялық жобаны қаржыландыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Қазіргі экономикадағы инвестициялардың мәні және түрлері 6
1.2 Негізгі капиталға инвестициялаудың ерекшеліктері мен формалары 10
1.3 Инвестициялық жоба және оны басқару ерекшеліктері 15
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ НЕГІЗГІ ҮРДІСТЕРІН ТАЛДАУ 21
2.1 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді талдау 21
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық іс.әрекетінің динамикасын және құрылымын бағалау 27
2.3 Инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалауды жетілдіру 37
3 ҚАЗАҚСТАНДА ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТТІ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 45
3.1 Мемлекеттің инновациялық.инвестициялық саясатының стратегиялық приоритеттері 45
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық саясатын жетілдіру жолдары 59
ҚОРЫТЫНДЫ 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
КІРІСПЕ 4
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Қазіргі экономикадағы инвестициялардың мәні және түрлері 6
1.2 Негізгі капиталға инвестициялаудың ерекшеліктері мен формалары 10
1.3 Инвестициялық жоба және оны басқару ерекшеліктері 15
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ НЕГІЗГІ ҮРДІСТЕРІН ТАЛДАУ 21
2.1 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді талдау 21
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық іс.әрекетінің динамикасын және құрылымын бағалау 27
2.3 Инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалауды жетілдіру 37
3 ҚАЗАҚСТАНДА ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТТІ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 45
3.1 Мемлекеттің инновациялық.инвестициялық саясатының стратегиялық приоритеттері 45
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық саясатын жетілдіру жолдары 59
ҚОРЫТЫНДЫ 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайындағы қазіргі әл-ауқаттылық жеткілікті шамада кешегі инвестициялардың нәтижесі болып табылады, өз кезегінде, еңбек өнімділігінің ертеңгі өсуінің және жоғары әл-ауқаттылықтың негізін салады. Біз әрқашанда – бүгінгі және ертеңгі тұтынудың арасында тұрамыз. Неғұрлым біз бүгін өндірілгеннің үлкен бөлігін сақтасақ және инвестициялайтын болсақ, соғұрлым бізде ертеңгі күнде тұтынудың көбірек мүмкіншілігі болады. Керісінше, біз қаншалықты бүгінгі ресурстарды көп тұтынсақ, соншалықты бізде ертеңгі тұтынудың мүмкіндігі төмен болады.
Осыған орай, кәсіпорынның негізгі капиталын инвестициялаудың белсенділігін арттырудың негізгі мақсаты – бұл кәсіпорын қызметінің әлеуметті-экономикалық тиімділігін және өндірістік күшін жоғары сипатталатын өндірістік техникалық ұйымдастыру деңгейін жетілдіру. Бірінші кезекте, бұл өндірістік күшті жоғарлату арқылы өнімнің бәсеке қабілеттігін жоғарлату үшін өте маңызды өндірістік шығындардан төмен сипатталуы мүмкін. Өндірістің экономикалық тиімділігінің ұлғаюы кәсіпорынның инвестициялық қызметінің және әлеуметтік саясатының белсенділігін арттырып, пайданы жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Егер ауыспалы экономика жағдайында шаруашылық субъектілердің негізгі капиталға жұмсалатын инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарын қарастыратын болсақ, онда негізгі құралдарды техникалық қайта қаруландыруда және қайта құрастыруда дәл осы инвестициялар маңызды орын алады. Осының барлығы бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып инвестициялық қызметтің және жобалардың теориялық негіздерін қарастыру арқылы оның экономикадағы белсенділігін талдап, оны арттырудың жолдарын ұсыну табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
қазіргі экономикадағы инвестициялар мен инвестициялық жобаның мазмұнын қарастыру;
негізгі капиталды инвестициялаудың ерекшеліктері мен негізгі формаларын қарастыру;
Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстердің негізгі бағыттарын талдау;
нақты кәсіпорын деректеріне сүйеніп, оның инвестициялық іс-әрекетінің динамикасын және құрылымын талдау;
нарықтық экономика жағдайында негізгі капиталға жұмсалатын инвестицияларды көбейтудің жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде отандық және шет елдік экономист-ғалымдардың нарықтық экономика жағдайындағы инвестициялық процесстерді жоғырылату жөніндегі ғылыми еңбектері, және осы тақырып төңірегінде жарық көрген ғылыми
Нарықтық экономика жағдайындағы қазіргі әл-ауқаттылық жеткілікті шамада кешегі инвестициялардың нәтижесі болып табылады, өз кезегінде, еңбек өнімділігінің ертеңгі өсуінің және жоғары әл-ауқаттылықтың негізін салады. Біз әрқашанда – бүгінгі және ертеңгі тұтынудың арасында тұрамыз. Неғұрлым біз бүгін өндірілгеннің үлкен бөлігін сақтасақ және инвестициялайтын болсақ, соғұрлым бізде ертеңгі күнде тұтынудың көбірек мүмкіншілігі болады. Керісінше, біз қаншалықты бүгінгі ресурстарды көп тұтынсақ, соншалықты бізде ертеңгі тұтынудың мүмкіндігі төмен болады.
Осыған орай, кәсіпорынның негізгі капиталын инвестициялаудың белсенділігін арттырудың негізгі мақсаты – бұл кәсіпорын қызметінің әлеуметті-экономикалық тиімділігін және өндірістік күшін жоғары сипатталатын өндірістік техникалық ұйымдастыру деңгейін жетілдіру. Бірінші кезекте, бұл өндірістік күшті жоғарлату арқылы өнімнің бәсеке қабілеттігін жоғарлату үшін өте маңызды өндірістік шығындардан төмен сипатталуы мүмкін. Өндірістің экономикалық тиімділігінің ұлғаюы кәсіпорынның инвестициялық қызметінің және әлеуметтік саясатының белсенділігін арттырып, пайданы жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Егер ауыспалы экономика жағдайында шаруашылық субъектілердің негізгі капиталға жұмсалатын инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарын қарастыратын болсақ, онда негізгі құралдарды техникалық қайта қаруландыруда және қайта құрастыруда дәл осы инвестициялар маңызды орын алады. Осының барлығы бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып инвестициялық қызметтің және жобалардың теориялық негіздерін қарастыру арқылы оның экономикадағы белсенділігін талдап, оны арттырудың жолдарын ұсыну табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
қазіргі экономикадағы инвестициялар мен инвестициялық жобаның мазмұнын қарастыру;
негізгі капиталды инвестициялаудың ерекшеліктері мен негізгі формаларын қарастыру;
Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстердің негізгі бағыттарын талдау;
нақты кәсіпорын деректеріне сүйеніп, оның инвестициялық іс-әрекетінің динамикасын және құрылымын талдау;
нарықтық экономика жағдайында негізгі капиталға жұмсалатын инвестицияларды көбейтудің жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде отандық және шет елдік экономист-ғалымдардың нарықтық экономика жағдайындағы инвестициялық процесстерді жоғырылату жөніндегі ғылыми еңбектері, және осы тақырып төңірегінде жарық көрген ғылыми
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Мертенс А. Инвестиции: Курс лекции по современной финансовой теории.-К.: Киевское инвестиционное агентство, 1997.-ХVI, 416 с.
2. ҚР-ң 8.01.03 ж-ң «Инвестициялар туралы» заңы - // Индустриальная Караганда. – 2003. – 21 янв. – с 6
3. «ҚР бағалы қағаздар нарығы жөніндегі» ҚР Заңы 02.06.2003 ж.
4. Абрамов С.И. Инвестирование. – М.: 2000. – 440 с.
5. Бочаров В.В. Инвестиционный менеджмент. – СПб, 2000.
6. Шарп У., Александр Г., Бейли Дж. Инвестиции: Пер. с англ. - М.: ИНФРА-М, 1998.- ХII, 1028 с.
7. Жуманова Б.К., Таубаев А.А. Особенности инвестиционного процесса (региональный аспект).- Костанай: Изд-во КГУ, 1999.- 198 с.
8. Привлечение инвестиций. Пособия Эрнст и Янг. – М.:1996.
9. Бланк И.А. Управление использованием капитала. – Киев: Ника-Центр, 2000. – 656 с.
10. Қазақстан Республикасының жылдық статистикалық жинағы. 2007. – / Статистикалық жинақ, Қазақстан Ұлттық статистика және талдау Агенттегі, 2008
11. Қазақстан Республикасының өнеркәсібі. 2007. / Статистикалық жинақ, Қазақстан Ұлттық статистика және талдау Агенттегі, 2008
12. АҚ «Арселор Миттал Темиртау» жылдық қортынды есебі: 2005 ж. – Теміртау, 2006 ж.
13. АҚ «Арселор Миттал Темиртау» жылдық қортынды есебі: 2006 ж. – Теміртау, 2007 ж.
14. АҚ «Арселор Миттал Темиртау» жылдық қортынды есебі: 2007 ж. – Теміртау, 2008 ж.
15. Боготин Ю.В., Швандар В.А. – Инвестиционный анализ: Учебное пособие для вузов – М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2000. – 286с.
16. Бочаров В.В. Финансово-кредитные методы регулирования рынка инвестиции.- М.: Финансы и статистика, 1993.- 144 с.
17. Зимин И.А. Реальные инвестиции : Учебное пособие / Ассоциация авторов и издателей «Тандем». – М.: Экмос, 2000. – 271 с.
18. Игошин Н.В. Инвестиции: организация, управление и финансирование. – М.: 1999.
19. Ковалев В.В. Методы оценки инвестиционных проектов.-М.: Финансы и статистика, 1998.- 144 с.
20. Ковалев Г.Д. Основы инновационного менеджмента: Учебник для вузов/ Под ред. проф. В.А. Швандера. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 208 с.
21. «Қаржы лизингі жөніндегі» ҚР Заңы.
22. Мелкумов Я.С. Экономическая оценка эффективности инвестиций и финансирование инвестиционных проектов. -М.: ИКЦ «ДИС», 1997.-160 с.
23. Нурланова Н.К. Формирование и использование инвестиций в экономике Казахстана: стратегия и механизм. - Алматы: Fылым, 1998.-240 с.
24. Рогачев А.А., Ниматуллин Е.З. Инвестиции и инвестиционная политика. – Алматы: Fылым, 1999. - 220 с.
25. Управление инвестициями: В 2-х тт. / В.В. Шеремет, В.М. Павлюченко, В.Д.Шапиро и др. – М.: Высшая школа, 1998.
1. Мертенс А. Инвестиции: Курс лекции по современной финансовой теории.-К.: Киевское инвестиционное агентство, 1997.-ХVI, 416 с.
2. ҚР-ң 8.01.03 ж-ң «Инвестициялар туралы» заңы - // Индустриальная Караганда. – 2003. – 21 янв. – с 6
3. «ҚР бағалы қағаздар нарығы жөніндегі» ҚР Заңы 02.06.2003 ж.
4. Абрамов С.И. Инвестирование. – М.: 2000. – 440 с.
5. Бочаров В.В. Инвестиционный менеджмент. – СПб, 2000.
6. Шарп У., Александр Г., Бейли Дж. Инвестиции: Пер. с англ. - М.: ИНФРА-М, 1998.- ХII, 1028 с.
7. Жуманова Б.К., Таубаев А.А. Особенности инвестиционного процесса (региональный аспект).- Костанай: Изд-во КГУ, 1999.- 198 с.
8. Привлечение инвестиций. Пособия Эрнст и Янг. – М.:1996.
9. Бланк И.А. Управление использованием капитала. – Киев: Ника-Центр, 2000. – 656 с.
10. Қазақстан Республикасының жылдық статистикалық жинағы. 2007. – / Статистикалық жинақ, Қазақстан Ұлттық статистика және талдау Агенттегі, 2008
11. Қазақстан Республикасының өнеркәсібі. 2007. / Статистикалық жинақ, Қазақстан Ұлттық статистика және талдау Агенттегі, 2008
12. АҚ «Арселор Миттал Темиртау» жылдық қортынды есебі: 2005 ж. – Теміртау, 2006 ж.
13. АҚ «Арселор Миттал Темиртау» жылдық қортынды есебі: 2006 ж. – Теміртау, 2007 ж.
14. АҚ «Арселор Миттал Темиртау» жылдық қортынды есебі: 2007 ж. – Теміртау, 2008 ж.
15. Боготин Ю.В., Швандар В.А. – Инвестиционный анализ: Учебное пособие для вузов – М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2000. – 286с.
16. Бочаров В.В. Финансово-кредитные методы регулирования рынка инвестиции.- М.: Финансы и статистика, 1993.- 144 с.
17. Зимин И.А. Реальные инвестиции : Учебное пособие / Ассоциация авторов и издателей «Тандем». – М.: Экмос, 2000. – 271 с.
18. Игошин Н.В. Инвестиции: организация, управление и финансирование. – М.: 1999.
19. Ковалев В.В. Методы оценки инвестиционных проектов.-М.: Финансы и статистика, 1998.- 144 с.
20. Ковалев Г.Д. Основы инновационного менеджмента: Учебник для вузов/ Под ред. проф. В.А. Швандера. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 208 с.
21. «Қаржы лизингі жөніндегі» ҚР Заңы.
22. Мелкумов Я.С. Экономическая оценка эффективности инвестиций и финансирование инвестиционных проектов. -М.: ИКЦ «ДИС», 1997.-160 с.
23. Нурланова Н.К. Формирование и использование инвестиций в экономике Казахстана: стратегия и механизм. - Алматы: Fылым, 1998.-240 с.
24. Рогачев А.А., Ниматуллин Е.З. Инвестиции и инвестиционная политика. – Алматы: Fылым, 1999. - 220 с.
25. Управление инвестициями: В 2-х тт. / В.В. Шеремет, В.М. Павлюченко, В.Д.Шапиро и др. – М.: Высшая школа, 1998.
мазмұны
кіріспе 4
1 инвестициялық жобаны қаржыландырудың теориялық негіздері 6
1.1 Қазіргі экономикадағы инвестициялардың мәні және түрлері 6
1.2 Негізгі капиталға инвестициялаудың ерекшеліктері мен формалары 10
1.3 Инвестициялық жоба және оны басқару ерекшеліктері 15
2 қазақстандағы инвестициялаудың негізгі үрдістерін талдау 21
2.1 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді талдау 21
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық іс-әрекетінің динамикасын және құрылымын
бағалау 27
2.3 Инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалауды жетілдіру 37
3 қазақстанда инвестициялық іс-әрекетті дамыту перспективалары 45
3.1 Мемлекеттің инновациялық-инвестициялық саясатының стратегиялық
приоритеттері 45
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық саясатын жетілдіру жолдары 59
қорытынды 66
пайдаланылған әдебиеттер тізімі 69
кіріспе
Нарықтық экономика жағдайындағы қазіргі әл-ауқаттылық жеткілікті шамада
кешегі инвестициялардың нәтижесі болып табылады, өз кезегінде, еңбек
өнімділігінің ертеңгі өсуінің және жоғары әл-ауқаттылықтың негізін салады.
Біз әрқашанда – бүгінгі және ертеңгі тұтынудың арасында тұрамыз. Неғұрлым
біз бүгін өндірілгеннің үлкен бөлігін сақтасақ және инвестициялайтын
болсақ, соғұрлым бізде ертеңгі күнде тұтынудың көбірек мүмкіншілігі болады.
Керісінше, біз қаншалықты бүгінгі ресурстарды көп тұтынсақ, соншалықты
бізде ертеңгі тұтынудың мүмкіндігі төмен болады.
Осыған орай, кәсіпорынның негізгі капиталын инвестициялаудың
белсенділігін арттырудың негізгі мақсаты – бұл кәсіпорын қызметінің
әлеуметті-экономикалық тиімділігін және өндірістік күшін жоғары
сипатталатын өндірістік техникалық ұйымдастыру деңгейін жетілдіру. Бірінші
кезекте, бұл өндірістік күшті жоғарлату арқылы өнімнің бәсеке қабілеттігін
жоғарлату үшін өте маңызды өндірістік шығындардан төмен сипатталуы мүмкін.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің ұлғаюы кәсіпорынның инвестициялық
қызметінің және әлеуметтік саясатының белсенділігін арттырып, пайданы
жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Егер ауыспалы экономика жағдайында шаруашылық субъектілердің негізгі
капиталға жұмсалатын инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарын
қарастыратын болсақ, онда негізгі құралдарды техникалық қайта қаруландыруда
және қайта құрастыруда дәл осы инвестициялар маңызды орын алады. Осының
барлығы бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып инвестициялық қызметтің және жобалардың
теориялық негіздерін қарастыру арқылы оның экономикадағы белсенділігін
талдап, оны арттырудың жолдарын ұсыну табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін
келесі міндеттерді шешу қажет:
– қазіргі экономикадағы инвестициялар мен инвестициялық жобаның мазмұнын
қарастыру;
– негізгі капиталды инвестициялаудың ерекшеліктері мен негізгі формаларын
қарастыру;
– Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстердің негізгі
бағыттарын талдау;
– нақты кәсіпорын деректеріне сүйеніп, оның инвестициялық іс-әрекетінің
динамикасын және құрылымын талдау;
– нарықтық экономика жағдайында негізгі капиталға жұмсалатын
инвестицияларды көбейтудің жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде отандық
және шет елдік экономист-ғалымдардың нарықтық экономика жағдайындағы
инвестициялық процесстерді жоғырылату жөніндегі ғылыми еңбектері, және осы
тақырып төңірегінде жарық көрген ғылыми монографиялар мен мерзімді
басылымдардағы ғылыми-теориялық мақалалар қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың пәні ретінде экономикадағы инвестициялық
процесстердің белсенділігін арттыру жөніндегі теориялық және
ұйымдастырушылық мәселелерді шешу барысында туындайтын мәселелер жиынтығы
қарастырылады.
Дипломдық зерттеудің нысаны болып Қазақстан ұлттық экономикасының
инвестициялық бөлігі және Арселор Миттал Темиртау АҚ табылады.
1 инвестициялық жобаны қаржыландырудың теориялық негіздері
1.1 Қазіргі экономикадағы инвестициялардың мәні және түрлері
Инвестиция термині to invest ағылшын етістігінен шығады, қайсысы салу
дегенді білдіреді. Инвестициялар – бұл капиталды оның кейін өсуі мақсатында
салу. Инвестициялау нәтижесінде алынған капиталдың өсімі инвесторға
ағымдағы кезеңде бар қаражаттардың тұтынуынан бас тартуын өтеу үшін, оған
тәуекел үшін сыйақы беру және болашақ кезеңде инфляция салдарынан
шығындарды толтыру үшін жеткілікті болу керек.
Инвестициялар – бұл табысты алу немесе өзге пайдалы эффектісіне жету
мақсатында кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне салынатын мүліктік және
интеллектуалдық құндылықтар.
Нарықтық экономикада инвестициялар түсінігі оған жалғыз және түбегейлі
анықтама беру үшін тым кең болып табылады. Экономикалық теорияның негізгі
бөлімдерінде және практикалық қызметтің түрлі облыстарында оның мазмұны
өзінің ерекшеліктеріне ие болады.
Макроэкономикада инвестициялар өндірістің жаңа құралдарына (өндірістік,
немесе тұрақты инвестициялар), жаңа тұрғын үйлерге инвестицияларына, және
тауарлы қорлардың өсіміне шығындардан тұратын жиынтық шығындардың бөлігі
болып табылады. Яғни, макроэкономикалық аспект инвестициялар – бұл ағымдағы
кезеңде пайдаланылмаған, және экономикада капиталдың өсімін қамтамасыз
ететін жалпы ішкі өнімнің бөлігі болуымен анықталады [1, 12 б.].
Өндіріс теориясында, және макроэкономикада толығымен, инвестициялар жаңа
капиталды құрудың процесі болып табылады (өндіріс құралдарын, сонымен бірге
адам капиталын қоса отырып).
Сонымен, қаржылық теорияда инвестицияны нақты немесе қаржылық активтерді
алу деп түсініледі, яғни бұл, мақсаты болашақ пайдаларды алу болып
табылатын бүгінгі шығындар. Аса нақтырақ айтсақ, инвестициялар – бұл
белгілі бір бүгінгі құнның, мүмкін анықталмаған, болашақ құнға айрбасталуы.
Экономикалық категория ретінде инвестициялар келесілерді сипаттайды:
– алғашқы авансталған құнның (табыс түрінде) өсімі мақасатында
кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне салымдар;
– инвестициялық жобаларды жүзеге асыру процесінде инвестициялық
қызметтің қатысушылары арасында (құрылысшылар, мердігерлер, банктер,
мемлекет және т.б.) пайда болатын ақшалай (қаржылық) қатынастар;
– инвестициялық қызметтің процесінде пайда болатын ақшалай ағымдарын
(ақша қаражаттарының келуін және кетуін) бақылау.
Инвестициялық қызмет – инвестицияларды салу және пайданы немесе өзге
пайдалы эффектіні алу үшін практикалық әдістерді жүзеге асыру.
Инвестициялық цикл – нақты шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның,
шаруашылық серіктестіктің немесе қоғамдастықтың) шегінде авансталған
капиталдың жылжуы, қайсысы оның инвестициялау процесінде (жобалы-сметалық
құжаттылықтың дайындалуы, объектінің құрылысы және оның кейінгі
эксплуатациясы) тікелей қатысуын болжайды.
Инвестициялық процесс – ішінде тапсырыс берушімен қатар басқа шаруашылық
субъектілерімен (жобалаушылар, мердігерлер, банктер, құрылыс үшін
материалды ресурстарды жабдықтаушылар және т.б.) бірге қатысатын ашық жүйе.
Инвестициялық портфель – бұл жүзеге асыруға жарамды инвестициялық
жобалардың және түрлі қаржылық құралдырдың (бағалы қағаздардың) жиыны.
1991 жылдың 10 маусымынан Қазақ ССР-дің инвестициялық қызметі туралы
Қазақ ССР-дің заңында инвестициялардың аса толық анықтамасы бар. Берілген
заңның 1 бабына сәйкес инвестициялар өзімен қаржылық және материалды-
техникалық құралдардың барлық түрлерін, сонымен бірге әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық және ғылыми-техникалық эффектісінің пайдасын алу
мақсатында қызметтің кәсіпкерлік және басқа да түрлерінің объектілеріне
салынатын мүліктік құқықтарды және интеллектуалды құндылықтарды көрсетеді
[2, 4 б.].
Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 8 қаңтардың Инвестициялар туралы
заңында инвестициялар ... лизинг келісім шартына отырғаннан бастап
лизингтің заттарын, сонымен бірге оларға инвестормен заңды тұлғаның
жарғылық капиталына салынатын құқықтарын немесе кәсіпкерлік қызмет үшін
қолданылатын бекітілген активтердің көбюін қоса отырып мүліктің барлық
түрлері (жеке тұтынуға арналған тауарлардан басқа). Бұнда инвестициялық
қызмет – жарғылық капиталда коммерциялық ұйымдардың қатысуы бойынша немесе
кәсіпкерлік қызмет үшін қолданылатын бекілітген активтерін көбейту немесе
құру бойынша жеке және заңды тұлғалардың қызметі [3, 2 б.].
Экономикалық категория ретінде инвестициялар маңызды функицялардың
қатарын орындайды, қайсысысыз қандай да мелекеттің экономикасының дұрыс
дамуы мәнсіз болады. Макродәрежедегі инвестициялардың негізі келесілер
болып табылады:
– кеңейтілген өндірістің саясатын жүзеге асыру үшін;
– ҒТП-ң жылдамдатылуы, отандық өнімнің бәсекеқабілеттілігін қамтамасыз
ету және сапасын жақсарту үшін;
– қоғамдық өндірістің құрылымдық қайта құрылуы және ұлттық шаруашылықтық
барлық салаларының теңдестірілген дамуы үшін;
– өнеркәсіптің қажетті шикізат базасын құру үшін;
– табиғи ортаны қорғау және басқа көптеген мәселелерді шешу үшін.
Макроэкономикалық ауқымда қазіргі әл-ауқаттылық жеткілікті шамада кешегі
инвестициялардың нәтижесі болып табылады, өз қатарына, еңбек өнімділігінің
ертеңгі өсуінің және тым жоғары әл-ауқаттылығының негізін салады. Біз
тұрақты түрде – бүгінгі және ертеңгі тұтынудың арасында тұрмыз. Неғұрлым
біз бүгін өндірілгеннің үлкен бөлігін сақтасақ және инвестициялайтын
болсақ, соғұрлым бізде ертеңгі күнде тұтынудың көбірек мүмкіншілігі болады.
Керісінше, біз қаншалықты бүгінгі ресурстарды тұтынсақ, соншалықты бізде
ертеңгі тұтынудың аса жоғары деңгейі төмен болады.
Инвестициялар микродәрежеде де маңызды роль ойнайды. Бұл дәрежеде олар,
біріншіден, келесі мақсаттарға жету үшін қажет:
– өндірістің кеңейтілуі және дамуы;
– негізгі қорлардың тым моральді және физикалық тозуын жібермеу;
– өндірістің техникалық деңгейін жоғарлату;
– сапаеың жоғарлауы және нақты кәпорын өнімінің бәсекеқабілеттілігін
қамтамасыз ету;
– табиғи қорғаныс шаралардың жүзеге асырылуы;
– бағалы қағаздарды сатып алу және басқа кәсіпорындардың активтеріне
қаражаттарды салу.
Соңғы нәтижеде олар болашақта кәсіпорындардың нормальді қызмет етуін
қамтамасыз ету, пайданың максимизациясы және тұрақты қаржылық жағдайы үшін
қажет.
Сонымен, инвестициялар маңызды экономикалық категория болып табылады және
макродәрежеде сияқты, микродәрежеде де, біріншіден, қарапайым және
кеңейтілген қайта өндіріс, құрылымдық қайта пайда болулар, пайданы
максимизациялау және осы негізде көптеген әлеуметтік мәселелерді шешу үшін
маңызды роль атқарады.
Республикадағы инвестициялық қызметтің жағдайын келесі көрсеткіштердің
өсу қарқыны сипаттайды:
- инвестициялардың жалпы көлемі;
- жалпы ішкі өнімде (ЖІӨ) инвестициялардың үлесі;
- инвестициялардың жалпы көлемінде қаржылық емес активтерге
инвестициялардың үлесі;
- қаржылық емес активтерге инвестициялардың көлемі.
Инвестициялық қызметтің жағдайын жанама, бірақ жеткілікті объективті
түрде негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің өсу темптері сипаттайды:
– ұлттық табыстың;
– ЖІӨ және ЖҰӨ;
– өнеркәсіптік өндіріс көлемінің;
– өнеркәсіптік өнімнің бөлек маңызды түрлерін шығарудың;
– ауылшаруашылық өндіріс көлемінің;
– қоғамдық еңбек өнімділігінің;
– және басқалардың.
Инвестициялық қызметті бағалауында бұл көрсеткіштердің объективтілігі
олардың өсуі инвестициялардың салымынсыз мәнсіз болатынымен байланысқан.
Егер бұл көрсеткіштердің өсу темпі инвестициялардың өсу темпінен асып
кетсе, онда бұл инвестицияларды қолданудың тиімділігін жоғарлату себебі
және керісінше.
Инвестициялар деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне маңызды әсер
етеді; оның өсу қарқынынан ұлттық экономикада көптеген макропропорциялар
тәуелді болады.
Инвестициялардың тиімділігін есепке алу, талдау және жоғарлату үшін
макродәрежеде сияқты, микродәрежеде де олардың ғылыми негізделген
классификациясы қажет. Инвестициялардың ойластырылған және ғылыми жоспарда
негізделген классификациясы тек оларды сауапты есепке алу ғана емес,
сонымен бірге олардың барлық жағынан қолданылу деңгейін талдауға және бұл
негізде тиімді инвестициялық саясатты жасау және іске асыру үшін объективті
ақпаратты алуға мүмкіндік береді [4, 17 б.].
Қазіргі экономиканың тұрмыстылығында және тәжірибесінде аса таралған
келесі белгілер бойынша инвестициялардың төмендегі классификациясы
қолданылады:
– болашақ объектілердің мақсатты тағайындалу белгісі бойынша – бұл
олардың ұлттық шаруашылықтың салалары бойынша бөлінуі - өз кезегінде
екі бөлімшелерін - өндірістік тағайындалуының объектілеріне салымдарын
және өндірістік емес тағайындалудың объектілерін құрайды.
– негізгі қорлардың қайта өндірісінің формалары бойынша – жаңа
құрылысқа, әрекет етуші кәсіпорындардың кеңейтілуіне және қайта
құруына, сонымен бірге техникалық қайта қаруландырылуына.
– қаржыландыру көздері бойынша – орталықтанған және орталықтанбаған.
– қолдану бағыты бойынша – өндірістік және өндірістік емес.
– инвестицияларды қосу объектілері бойынша:
1) мүлікке инвестициялар (нақты инвестициялар) – ғимараттарға, жабдықтарға,
құралдарға, материалдардың қорларына инвестициялар; нақты (капиталды
құрайтын) инвестициялар - әрекет етуші кәсіпорындардың қайта құрылуына
және техникалық қайта қарулануына жаңаларын құру. Бұл жағдайда инвестор-
кәсіпорны қаражаттарды сала отырып, өзінің өндірістік капиталын
көбейтеді – негізі өндірістік қорлар және олардың қызмет етуі үшін
қажетті айналым құралдары;
2) қаржылық (портфельді) инвестициялар (акцияларды, облигацияларды және
басқа бағалы қағаздарды алу); портфельді инвестициялар – басқа
кәсіпорындардың активтерін акцияларға, облигацияларға, басқа бағалы
қағаздарға салу. Портфельді инвестицияларды жүзеге асыру кезінде
инвестор бағалы қағаздарға дивиденд-табыстарын ала отырып өзінің
қаржылық капиталын көбейтеді;
3) материалды емес инвестициялар немесе материалды емес активтерге
инвестициялар (патенттер, лицензиялар, бағдарламалық өнімдер, ғылыми-
зерттеушілік және тәжірибелі-құраушы жасаулар және т.б.).
Капитал құраушы инвестициялардың құрылымында негізгі орынды негізгі
капиталға инвестициялар алады, қайсысылардың көлеміне жаңа құрылысқа, қайта
құрылуына, әрекет етуші өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, көліктік, саудалық
және басқа кәсіпорындардың кеңейтілуіне және техникалық қайта қарулануына
шығындар, тұрғындық және мәдени-тұрмыстық құрылысқа шығындар кіргізіледі.
Инвестицияларды қолданудың тиімділігі маңызды дәнежеде олардың
құрылымына байланысты болады. Инвестициялардың құрылымында олардың түрлері,
пайдалану бағыттары бойынша құрамы және олардың жалпы инвестицияларда үлесі
түсініледі.
2. Негізгі капиталға инвестициялаудың ерекшеліктері мен формалары
Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізін негізгі капиталға
жұмсалатын нақты инвестициялар құрайды. Көптеген кәсіпорындарда бұл
инвестициялау қазіргі жағдайдағы инвестициялық қызметтің жалғыз бағыты
болып табылады. Бұл кәсіпорынның инвестициялық қызмет жүйесіндегі нақты
инвестицияларды басқарудың жоғары ролін анықтайды [5, 142 б.].
1) Нақты инвестиция кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын жүзеге
асырудың басты нысаны болып табылады. Бұл дамудың негізгі мақсаты жоғары
тиімді нақты инвестициялық жобаларды жүзеге асыру, ал кәсіпорынның
стратегиялық даму процесінің өзі осы инвестициялық жобаларды уақытында
жүргізудің жиынтығы болып табылады. Инвестициялаудың осы нысаны
кәсіпорынға жаңа тауарлы және аймақты нарықтарға енуге, өзінің нарықтық
құнының тұрақты өсуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2) Нақты инвестициялау кәсіпорынның операциялық қызметімен тығыз
байланысты. Өндіріс көлемін ұлғайту және өнімді өткізу, өндірілетін
өнімнің ассортиментін кеңейту және олардың сапасын жоғарлату,
операциялық шығындарды төмендету мәселелері нақты инвестициялау
нәтижесінде шешіледі. Өз кезегінде, кәсіпорын жүргізген нақты
инвестициялық жобаларынан көбіне болашақ операциялық процестердің
параметрлері, оның операциялық қызметінің көлемінің өсу потенциалы
тәуелді.
3) Нақты инвестициялар қаржы инвестициямен салыстырғанда рентабельділіктің
жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Бұл қабілеттілік экономиканың нақты
секторында кәсіпкерлік қызметпен айналысудың ынталандырушы мотив болып
табылады.
4) Жүргізілген нақты инветициялар кәсіпорынға тұрақты таза ақша ағымын
қамтамасыз етеді. Бұл таза ақша ағымы негізгі құралдардан және
материалдық емес активтерден, амортизациялық есептеулерден қалыптасады,
бұл жүргізілген инвестициялық жобаларды қолдану кәсіпорынға пайда
әкелмесе де жүзеге асады.
5) Нақты инвестициялар моральді тозудың жоғары тәуекел деңгейіне мәжбүр.
Бұл тәуекел инвестициялық қызметте нақты инвестициялық жобаларды жүргізу
кезінде, сонымен қатар оларды пост инвестициялық қолдану кезінде де
болады. Ұмтылған технологиялық процесс нақты инвестициялау процесінде
осы тәуекелдің деңгейінің ұлғаю тенденциясын қалыптастырды.
6) Нақты инвестициялық инфляцияға қарсы қорғаныстың жоғары деңгейі бар.
Тәжірибеде көрсетілгендей, инфляциялық экономика шартында нақты
инвестициялаудың көптеген объектілеріне бағалардың өсу темпі сәйкес
келмейді, бірақ көп жағдайларда кәсіпкерлік қызметте кәсіпкерлердің
материалды объектілеріне ажиотажды инфляциялық сұранысты қалыптастырып,
инфляциялық өсу темпінен озады.
7) Нақты инвестициялардың өтімділігі төмен. Бұл инвестициялардың көп
нысандарының тар мақсатты бағытталуына байланысты. Осыған байланысты
қаржылық қатынаста басқарушылық шешімдердің дұрыс қабылдамауын өтеу,
нақты инвестицияның жүзеге асыру бастамасымен байланысты.
Нақты инвестициялар кәсіпорындармен әртүрлі нысанда жүзеге асырылады,
олардың негізгілері болып келесілер табылады:
1) Толық мүліктік кешенді сатып алу. Ол ірі кәсіпорындардың инвестициялық
операцияларын көрсетеді, олардың қызметінің салалық, тауарлық немесе
аймақтық дивесификациясын қамтамасыз етеді. Нақты инвестицияның бұл
нысаны әдетте синергизм тиімділігін қамтамасыз етеді, ол
операциялардың жалпы қаржылық потенциалын, шығарылатын өнімнің өзара
толықтырылатын технологиялардың және номенклатуралардың, операциялық
шығындардың деңгейін төмендету мүмкіндігін, әртүрлі аймақтық
нарықтардағы өткізу желісін бірігіп қолдануды және басқа да факторларды
тиімді қолдану мүмкіндігі есебінде кәсіпорын активтерінің жиынтық,
нарықтық құнымен (олардың баланстық құнымен салыстырғанда), өсумен
түсіндіріледі.
2) Жаңа құрылыс. Арнайы бөлінген территорияларда жеке жасалған немесе
типтік жоба бойынша технологиялық циклдің аяқталуымен, жаңа объектінің
құрылысымен байланысты инвестициялық операция. Кәсіпорын жаңа құрылысты,
оның салалық, тауарлық немесе аймақтық диверсификациясында, болашақ
кезеңде өзінің операциялық қызметінің көлемінің өсуі кезінде жүзеге
асырылады.
3) Қайта құрастыру. Қазіргі ғылыми-техникалық жетістіктер негізінде барлық
өндірістік процестің мәнді жаңаруымен байланысты инвестициялық операция.
Оны ресурсты үнемдейтін технологияларды енгізуді, шығарылатын өнімнің
сапасын мәнді жоғарлатуға және оның өндірістік потенциалының ұлғайту
мақсатында кәсіпорынның қайта құрастыру кешендік жоспарына сәйкес
жасалады. Қайта құрастыру процесінде жеке өндірістік мекемелердің кеңеюі
жаңа мекеменің құрылысын жүзеге асырылуы мүмкін [6, 72 б.].
4) Жаңарту. Кәсіпорынның операциялық қызмет процесінде қолданатын
механизмдерді, жабдықтауды және негізгі машиналар паркін өзгерту жолымен
қазіргі деңгейге сәйкес технологиялық процестерді жүзеге асырумен,
өндірістік негізгі құралдардың белсенді бөлігін жетілдірумен байланысты
инвестициялық операциялар.
5) Жабдықтардың жеке түрлерін жаңарту. Технологиялық процестің жүзеге
асырылуының жалпы схемасын ауыстырмайтын паркте бар жабдықтың жеке
бөлшектерін жаңамен алмастырумен немесе қосумен байланысты инвестициялық
операция. Жабдықтың жеке түрлерін жаңарту негізінде өндірістің негізгі
құралдырының белсенді бөлігін қарапайым қайта өндіру процесі сипаттайды.
6) Материалды емес активтерді инновациялы инвестициялау. Ол коммерциялық
жетістіктерге жету мақсатында кәсіпорынның операциялық және басқа да
қызметінде жаңа ғылыми және технологиялық білімдерді қолдануға
бағытталған инвестициялық операция. материалды емес активтерді
инновациялық инвестициялау негізгі 2 нысанда жүзеге асырылады: а) дайын
ғылыми техникалық өнімді және басқа да құқықтарды сатып алу жолымен
(ғылыми шығармашылықтарға, өнеркәсіптік үлгілерге және тауарлық
белгілерге потент сатып алу; НОУ-ХАУ сатып алу; фрэнчайзингкелицензия
сатып алу және т.б.); б) жаңа ғылыми-техникалық өнім жасау жолымен
(кәсіпорынның өзінің шегінде, сонымен қатар оның тапсырысы бойынша
сәйкес инжинирингтік фирмалармен). маткриалды емес активтерді
инновациялы инвестициялауды жүзеге асыру кәсіпорынның, оның шаруашылық
қызметінің барлық сферасында технологиялық потенциалын мәнді ұлғайтуға
мүмкіндік береді.
7) Материалды айналым активтерінің қорларының өсуін инвестициялау. Ол
инвестициялық қызметті жүзеге асыру нәтижесінде айналым және айналымнан
тыс операциялық активтерді дамытудағы қажетті пропорционалдылықты
қамтамасыз ететін кәсіпорынның қолданатын операциялық айналым активінің
көлемін кеңейтуге бағытталған инвестициялық операция. Инвестициялаудың
бұл нысанының қажеттілігі шығарылатын қосымша өнім көлемінің мүмкіндігін
анықтайтын нақты инвестициялаудың алдын-ала қарастырылған нысанымен
қамтамасыз етілетін өндірістік потенциалдың кеңеюімен байланысты, бірақ
бұл мүмкіндік қолданылатын материалды айналым активтерінің жеке
түрлерінің көлемі кеңейген кезде жүзеге асады (шикізат, материал,
жартылай фабрикаттар, құндылығы аз заттық қоры және т.б.).
Капиталды нақты инвестициялаудың айтылған нысандары оның негізгі үш
бағытына келтіруі мүмкін: капиталды инвестициялау немесе капиталды салымдар
(алғашқы бес нысан); инновациялық инвестициялау (алтыншы нысан) және
айналым активтерінің өсуін инвестициялық (жетінші нысан).
Кәсіпорынның капиталын нақты инвестицияның нақты нысанын таңдау, оның
қызметінің салалық, тауарлық және аймақтық диверсификациясын мәселелерімен
(операциялық табыс көлемін кеңейтуге бағытталған), жаңа ресурс және еңбек
үнемдейтін технологияларды енгізу мүмкіндігімен (операциялық шығындарды
төмендетуге бағытталған), сонымен қатар инвестициялық ресурстық қалыптасу
потенциалы (нақты инвестицияның объектілеріне салымдарды жүзеге асыру үшін
тартылатын ақшалай және басқа да активтер) анықталады.
Капиталды нақты инвестициялау және оның нысанының арнайы сипатын, оның
кәсіпорында жүзеге асырылуы ерекшеліктерімен анықталады. Нақты
инвестициялау процесінде капиталды қолдану мен басқарудың тиімділігін
жоғарылату мақсатында, кәсіпорынның жоғары инвестициялық белсенділігі
кезінде мұндай басқарудың арнайы саясаты жасалады.
Нақты инвестициялау процесінде капиталды қолдану мен басқару саясаты ең
тиімді нақты инвестициялау жлбаларды дайындауды, бақылауды және жүзеге
асыруды қамтамасыз ететін кәсіпорын инвестициялық процесінде қолданылатын
жалпы саясаттың бір бөлігі болып табылады.
Нақты инвестициялау процесінде капиталды қолдану мен басқару саясатының
қалыптасу процесі келесі негізгі кезеңдерде жүзеге асырылады.
1) Негізделген инвестициялық шешімдерді қабылдау үшін кәсіпорындарды
инвестициялау негізгі тенденцияларын талдау және бағалаудың саңызы зор.
Осыдан, схемада көрсетілген бірінші кезең – болашақ кезеңдегі нақты
инвестициялау жағдайын талдау, бірінші орында болашақ кезеңдегі
кәсіпорынның инвестициялау белсенділік деңгейін анықтау және бағалау
бағытталады және ерте басталған инвестициялық жобалар мен
бағдарламалармен аяқталу деңгейі бағытталады.
а) Талдаудың бірінші деңгейінде нақты активтердің өсуін инвестицияның
жалпы көлемінің динамикасы, жоспар алдындағы кезеңдегі кәсіпорынның
инвестициясының жалпы көлеміндей нақты инвестицияның рөлі анықталады.
в) Талдаудың екінші деңгейінде жеке инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларды және деңгейі, нақты инвестициялау объектісінде осы
мақсатқа қарастырылған инвестициялық ресрустарды меңгеру деңгейі
қарастырылады.
с) талдаудың үшінші деңгейінде ерте басталған нақты инвестициялық
жобалар мен бағдарламаның аяқталу деңгейі, оларды толық аяқтау үшін
қажетті инвестициялық ресурстар көлемі анықталады.
2) Алдыңғы кезеңдегі капиталды нақты инвестициялаудың жалпы көлемін
анықтау. Бұл көрсеткішті анықтаудың негізі кәсіпорынның негізгі
құралдарының өсуінің жоспарлануы, сонымен қатар оның өндірістік-
коммерциялық қызметінің өсуін қамтамасыз ететін материалды емес және
айналым активтері болып табылады. Бұл өсудің көлемі ерте аяқталмаған
капиталдың құрылыс көлемінің динамикасын есепке алумен анықталады.
3) Капиталды нақты инвестициялаудың нысандарын анықтау. Бұл нысандар
кәсіпорынның негізгі құралдарының және материалды емес активтерді қайта
өндірісін қамтамасыз ететін, сонымен қатар жеке меншік айналым
активтерінің көлемінің кеңеюімен инвестициялық қызметке нақты
бағытталудан шыға отырып анықталады.
4) Нақты инвестициялық жобалардың бизнес-жоспарын дайындау. Ірі көлемді
нақты инвестицияның барлық нысандары нақты инвестициялық жобалар ретінде
қарастырады. Мұндай инвестициялық жобаларды дайындау олардың бизнес-
жоспарын дайындауды талап етеді. Шағын нақты инвестициялық жобалар үшін
бизнес-жоспардың қысқа вариантын жасау жіберіледі.
5) Жеке нақты инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау. Мұндай бағалау
арнайы көрсеткіштер жүйесін қолдану негізінде жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның инвестициялық саясатында жасалған критерийлердің нақты
инвестициялық жобаның тиімділігін деңгейінде болмаған жағдайда
қайтарылуы керек.
6) Нақты инвестицияның бағдарламасының қалыптасуы. нақты инвестицияның
жобалардың тиімділігін бағалау процесінде іріктелгендер оларды жүзеге
асыру мақсатымен байланысты тәуекел деңгейі және басқа да көрсеткіштер
жағынан әрі қарай қарастырылуы керек. Инвестициялық ресурстардың
жоспарлы көлемін есепке алумен жан-жақты бағалау негізінде кәсіпорын
алдыңғы кезеңге өзінің нақты инвестициялық бағдарламасын қалыптастырады.
Егер бұл бағдарлама ерекше мақсатты анықтау бойынша (табысты
жоғарылатса, инвестициялық тәуекелдітөмендетсе және т.б.) құрылса, онда
нақты инвестицияның бағдарламасын әрі оптимизациялау қажеттілігі
туындамайды. Егер жеке мақсаттардың баланстануы қарастырылса, онда
инвестициялық бағдарлама олардың теңесуіне жету үшін әртүрлі мақсатты
критерийлер бойынша оптимизацияланады.
7) Жеке инвестициялық жобаларды және инвестициялық бағдарламаларды
жүргізуді қамтамасыз ету. Әрбір нақты инвестициялық жобаның жүргізілуін
қамтамасыз ететін негізгі құжаттар инвестициялық жобаны жүргізудің
капиталды бюджетті және календарлы тізім болып табылады [7, 15 б.].
Капиталды бюджет әдетте бір жылға дейін және нақты жобаны жүргізумен
байланысты барлық шығындар мен түсімдерді көрсетумен жасалады.
Инвестициялық жобаны (бағдарламаны) жүргізудің календарлы тізімі
жұмыстардың жеке түрлерін орындаудың базалық уақытын және мәмледе
көрсетілген жұмысты орындауға олардың функционалды міндеттің сәйкес
келуімен тапсырыс берушімен (кәсіпорын) немесе жабдықтаушының нақты
уәкілдеріне орындау жауапкершілігін анықтайды.
3. Инвестициялық жоба және оны басқару ерекшеліктері
Кез келген жаңашылдықтың шығуы әдетте бірнеше кезеңдерден өтеді. Ең
басында ғылыми зерттеулер тұрады, одан кейін – инженерлік тәжірибе; әрі
қарай өндіріс және жаңа өнімді тәжірибеде пайдалану. Осында кәсіпкер
айтылған кезеңдердің әрқайсысына қатысады. Онсыз ешқандай жаңашылдықтарды
адамдар өзіне пайда ретінде оның жемісін қолдана алатындай шынайы нақтылық
болуына мүмкіндігі жоқ.
Көрсетілген кезеңдердің жиынтығы жоба деп аталатын сыйымды түсінік
береді. Кез келген жаңашылдық, қарапайым немесе күрделі юолсын, жоба арқылы
жүзеге асырылады.
Кәсіпкер рөлін мемлекет орындап, оның барлық қызметін өзіне алып, яғни
жоспарлы-дерективті экономика жағдайында жоба деп құрылыс жоспары немесе
белгілі бір объектттің құрылу жобасы көрсетілген құжаттар кешені (жұмыс
сызбаларын қоса) түсініледі. Осымен жоба аяқталған. Мұндай жоба өте қажет,
бірақ шектелген болса да оның рөлі болды.
Нарықтық экономикада жоба ретінде тек қана құжаттамалар ғана емес,
жаңашылдықты тәжірибеде жүзеге асырумен байланысты барлығы түсініледі, яғни
барлық кешенді жобаға сай аяқтап барлық жұмысты орындау [8, 34 б.].
Сонымен, нарықтық шаруашылық жағдайында инвестициялық жоба бұл –
қалыптастырылған мақсаттар жүйесі, ұйымдастырушылық-техникалық және
нормативті құжатттамалар кешені, физикалық объектілерді құруға және жүзеге
асыру үшін пайдаланатын барлық ресурстар (еңбек, материалды, қаржылық және
т.б.) жиынтығы, сонымен қатар олар орындауда басқару шешімдері.
Жыл сайынғы бүкіл әлемде әртүрлі физикалық объектілерді құрудың
әртүрлілігі жобалар типінің түрлерін алдын-ала анықтайды. Классификациялық
белгілеріне қарай оларды дифференциациялауға болады, оларға келесі
белгілерді жатқызамыз:
- жоба масштабы (өлшемдері);
- жобаны іске асыру мерзімі;
- жобаны орындау сапасы;
- пайдаланылатын ресурстардың шектеулілігі;
- жобаны іске асыру шарттары мен орны.
Масштаб бойынша кішігірім жоба және мегажобаны айырады.
Іске асыру мерзімі бойынша жобалар қысқа мерзімді (жеделдетілген) және
басқалары болып келеді.
Жоба сапасы бойынша ақаулықсыз жобалар және басқалар. Ақаулықсыз жобада
басты фактор жоғарылатынлған сапасы болып табылады. Бұларға, мысалы, атомды
электростанцияны салу, ғарыш ракетасы, ғарышкерлердің басқа планетаға ұшу,
эпидемиологиялық ауруға қарсы вакцинаны шығару және т.б. жобалары жатады.
Ресурстық шектелу деңгейі бойынша жобалар ерекшеленеді, онда ресурстар
бойынша шектеулер бекітіледі (стратегиялық сипаттамадағы жоба); кейбір
ресурстар бойынша шектеулер бекітіледі (жобаны орындау уақыты бойынша);
көптеген ресурстар бойынша шектеулербекітіледі (оның еңбек сыйымдылығы
жобаның құны, уақыты бойынша т.б.).
Тәжірибеде сонымен қатар мультижобалар және моножобалар кездеседі.
Мультижобаларға бір өндірістік фирма үшін әртүрлі жабдықтаушылармен
орындайтын бірнеше өзара байланысты жобалар жатады. Моножобаларға әдетте
фирманың бір жобалық команда шегінде жеке жобаларды жүзеге асыру жатады.
Арнайы ерекшелікке халықаралық жоба ие. Бұл күрделі қымбат жобалар,
оларға сол мемлекетке жасалатын мемлекеттің экономикада және саясатында
маңызды орын алады. Мұндай жобаларды жүзеге асыру үшін көбінде осы жобаға
қатысы бар екі немесе одан да көп партнерлердің бірігетін біріккен
кәсіпорын құрылады.
Жобаның пайда болу уақытымен және оның жою уақытының арасындағы аралық
уақытты жобаның өмірлік циклы деп атайды (немесе жобалық цикл).
Өмірлік цикл процесінде екі ірі блокқа бөлуге болатын әртүрлі жұмыстар
жүзеге асырылады: жоба бойынша негізгі қызмет; жобаны қамтамасыз ету .
Жоба бойынша негізгі қызметке келесілер жатады:
- инвестиция алдындағы зерттеу;
- жобаны жоспарлау;
- жобалы-сметалық құжатты жасау;
- сауда жүргізу және келісім-шарт жасау;
- құрылыс-монтажды жұмыстар;
- пуск жөндейтін жұмыстарды орындау;
- жобаны тапсырыс берушіге тапсыру;
- жобаны қолдану және өнім шығару;
- жабдықтарды жөндеу және өндірісті кеңейту;
- жабдықтарды қайта монтаждау;
- қалған мүлікті сату (жобаны жабу) [9, 62 б.].
Жобаны қамтамасыз ету келесілерді қамтиды:
- ұйымдастырылған экономикалық;
- құқықтық;
- кадрлық;
- қаржылық;
- материалды-техникалық;
- коммерциялық (маркетинг);
- ақпараттық.
Өмірлік циклы ағымында жоба бойынша негізгі қызмет екі фазаға және
кезеңге бөлінуі мүмкін.
1. Жобаның инвестиция алдындағы фазасы
Инвестицияның мүмкіндігін талдау;
Алдын-ала техникалық-экономикалық негізделуі (ТЭН);
Техникалық-экономикалық негізделуі және инвестициялық салымдарының
тиімділігін есптеу;
Инвестициялық мүмкіндік туралы баяндама және келесі фазаға көшудің
мақсаттылығы туралы резюме.
2. Жобаның инвестициясының фазасы
Келіссөздер және келісім-шарт жасау;
Жобалау;
Құрылыс;
Маркетинг;
Кадрларды оқыту;
Материалды ресурстарды сатып алу және олардың қорын құру.
3. Жобаның қолдану (эксплуатациялық) фазасы
Жобаны тексеру және жіберу;
Өнімді өндіру және сату;
Жөндеу жабдықтарды жаңарту және айырбастау (ауыстыру);
Өндірістің дамуы, шығарылатын өнімді жетілдіру (инновация).
4. Жобаны жою
Өндірістік қызметті тоқтату;
Жабдықтарды қайта монтаждау;
Жобаның аяғына дейін қолданылмаған құралдарды сату және утилизациялау;
Жобаны аяқтау және тоқтату.
Инвестициялық тәуекел – бұл жағымсыз жағдайдың болу нәтижесінде күтпеген
қаржылық жоғалтулардың пайда болу мүмкіндігі.
Кәсіпорынның инвестициялық жобаларында көрінетін тәуекелдердің басты
түрі, юіздің көзқарас бойынша, нарықтық және арнайы тәуекел болып табылады.
Нарықтық тәуекелге барлық инвестициялық процестің қатысушылары ұшырайды.
Бұл тәуекел объективті факторлармен анықталады:
- мемлекеттің дамуындағы экономикалық цикл кезеңінің ауысуы;
- инвестициялық ресурстың нарығының дамуындағы конъюнктуралық циклдың
өзгеруі.
- инвестицияның сферасындағы салықтық заңның өзгеруі;
- қарыз (ссуда) капитал нарығында мемлекеттің саясатының өзгеруі.
Жоғарыда айтылған ерекшеліктер нәтижесінде пайда болған арнайы тәуекелге
тау-кен өнеркәсібіндегі нақты инвестициялық жоба немесе жеке инвестор
ұшырауы мүмкін. Арнайы тәуекелдің жағымсыз салдарын инвестициялық
портфельдің квалификациялы басқару есебінде Инвестициялық жобаның тәуекел
деңгейін бағалауына бір фирма ішіндегі және сыртқы тәуекелдерді анықтау
енеді. Нақты жобаның оның тәуекелдігіне бағалау сезімталдықты талдау қажет.
Мұндай талдау нәтижесінде инвесторда сыртқы және ішкі жобалық тәуекелдерді
төмендетудің әртүрлі әдістерін бағалауға, сонымен қатар жобаның оны
қоршаған экономикалық ортадан тәуекелділігі туралы алғашқы ойды
қалыптастыру мүмкіндігі беретін жобаның параметрлеріне ең көп әсер ететін
ішкі және сыртқы факторларды бекітуге мүмкіндік береді.
Инвестициялық жобаның сезімталдығын талдауда әдетте келесі параметрлер
қарастырылады:
- нарық сыйымдылығы нәтижесі ретінде сатудың физикалық көлемі, осы
нарықтағы кәсіпорынның үлесі, өнімге нарықтық сұранысының өсу
потенциалы;
- өнім бағасы;
- инфляция темпі;
- инвестициялық ресурстардың қажетті көлемі;
- айналым капиталының қажеттілігі;
- шығынның шартты өзгерісі;
- шығынның тұрақты өзгерісі;
- салық салу ставкасы.
Инвестициялық жобаны жасаған кезде инвестор келесі факторларды есепке
алуы қажет:
- кәсіпорынның қаржылық жағдайы (тұрақты, тұрақсыз, дағдарысты);
- өндірістің техникалық деңгейі, бар аяқталмаған өндіріс және
орнатылмаған жабдықтар;
- лизинг бойынша жабдықтар алу мүмкіндігі;
- меншікті қаражаттарының бар болуы және қымбат емес несиелерді және
қарыздардың тарту мүмкіндігі;
- капитал нарығының конъюнктурасы;
- инвестордың мемлекеттен алатын жеңілдіктері;
- инвестициялық жобаны жүзеге аыру белгілінетін коммерциялық және
бюджеттік тиімділік;
- сақтандыру шарты және коммерциялық емес тәуекелдердегі кепілдеме алу;
- салықтық айнала – инвестор төлейтін салық және басқа да міндетті
төлемдер;
- кәсіпорынның шартты өзгермелі және шартты тұрақты шығындары, оған
өнімді өндіру және өткізу кіреді.
Кез келген инвестициялық жоба келесі принциптерге сәйкес орындалуы
керек:
1) Барлық өмірлік циклында жобаны қарастыру және талдау – инвестиция
алдында жүргізетін зерттеулерден бастап, жобаны тоқтатуға дейін;
2) Әртүрлі валютаны қолдану мүмкіндігін есепке алып есептесу негізіндегі
түсім және шығындармен байланысты бірге ақша ағымдарын модельдеу;
3) Әртүрлі жобалардың салыстырмалы шарттарының сәйкес келуі (жобалар
варианты);
4) Жағымдылық (дұрыс) принцип және максимум тиімділік. Жобаны инвестор
қабылдау үшін оны жүзеге асыру тиімділігі жағымды болуы қажет. Бірнеше
жобаларды салыстырғанда максималды пайда әкелетін жоба алынады;
5) Жоба параметрлерінің динамикалығы (уақыт бойынша өзгерісі) және оның
экономикалық ортасымен бірге жобаны бағалау кезінде уақыт факторын
есепке алу. Сонымен қатар өнімді шығару немесе ресурстың түсуі және
оларды төлеу арасындағы уақыт бойынша айырма есепке алынады. Әртүрлі
уақыттағы шығындар және нәтижелердің құндылықтарының теңеспеуіне назар
аударылуы (ерте нәтижелерді және кеш шығындарды қалауы);
6) Болашақтағы шығындар мен түсімдерді есепке алу. Тиімділік
көрсеткіштерін есептегенде жобаны жүзеге асыру бойынша болашақтағы
шығындар және түсімдер есептелінуі керек, оған ерте құрылған негізгі
құралдармен байланысты шығындар, сонымен қатар жобаны жүзеге асырғанда
пайда болатын шығындар енеді. Мысалы, қызмет ететін өндірісті тоқтату,
оның орнына жаңаны енгізумен байланысты шығындар. Жобада қолданылатын
ерте құрылған ресурстар шығын болып есептелмейді, ал альтернативті құн
болып есептеледі. Олар оларды альтернативті қолданумен байланысты
жіберілген табыстың максималды мәнін сипаттайды. Болашақта
альтернативті табыс алуға мүмкіндікті қамтамасыз етпейтін өткен-
өндірістік шығындар ақша ағымында есептелмейді, және тиімдігін
көрсеткішінің мәніне әсер етеді.
7) Жобамен және жобасыз салыстыру. Инвестициялық жобаның тиімділігін
бағалау жобаға дейін және жобадан кейін жағдайымен емес, ал
жобасыз және жобамен жағдайын салыстыру жолымен жүзеге асырылу
қажет. Бұл кәсіпорын қызметінің маңызды макроэкономикалық
көрсеткіштеріне жобаның әсерін қайта талдау керек: сату, пайда, актив
рентабельділік және жеке меншік капиталының көлемі және т.б.
8) Жобаның барлық мүмкін болатын салдарын есепке алу (экономикалық,
экологиялық және әлеуметтік т.б.);
9) Жобаның әртрүлі қатысушыларының мүдделерінің сәйкес келмеуін және
капитал құнын бірдей бағаламауды есепке алу. Бұл ақша ағымдарының
болашақ құнын олардың қазіргі құнына келтіру үшін дисконт нормасының
жеке мәндерінде көрінеді;
10) Мониторинг, жобаны аржыландыру схемасын таңдау, технико-экономикалық
негізделулерді жасау, капитал салымдарының негізделу кезеңіне
бағалаудың көп кезеңділігі әрбір кезеңде жобаның құнын қайта анықтауға
немесе тексеру қажет;
11) Жобаны жасау кезінде инфляция және тәуекел факторын, сонымен қатар
жүзеге асырылу кезінде бірнеше валютаны қолдану мүмкіндігін есепке
алу;
12) Жобаның тиімділігін бағалаған кезде қайта қалыптасқан кәсіпорын үшін
айналым капиталын тұтынуын есепке алу.
2 қазақстандағы инвестициялаудың негізгі үрдістерін талдау
2.1 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді талдау
2007 жылы Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтің нәтижесі –
қаржы емес активтерге жұмсалған 1307,2 млрд. теңге инвестицияны игеру
болды, мұның 1100 млрд. теңге инвестициясы негізгі капиталға жұмсалған.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұмсалған инвестициалардың үлесі 85,8% құрайды (кесте 1) [10, 28
б.].
Кесте 1
Қазақстан Республикасындағы инвестициялардың динамикасы және құрылымы,
млн. теңге
01.01.2005 ж. 01.01.2006 ж. 01.01.2007 ж.01.01.2008 ж.
Қаржылық емес активтерге жұмсалған инвестициялардың ішінде басты үлес
салмағын негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар алуда (Кесте 2).
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициалар көлемі 2006 жылғы мен
салыстырғанда 10,6%-ға (2006 ж. – 44,7%-ға; 2005 ж. – 48,5%-ға; 1990 ж. –
33%-ға; ) өсті. 2006 жылдың деңгейіне қарағанда негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың өсуі республикадағы 14 облыстың 10-ында және Алматы,
Астана қалаларында байқалды. Көлемнің едәуір өсуі Қызылорда (1,9 есе),
Жамбыл (1,7 есе), Алматы (1,6 есе), Солтүстік Қазақстан және Ақтөбе (1,3
есе), Ақмола (1,2 есе) облыстарында және Алматы қаласында (1,2 есе)
байқалды. Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың 13-1% шегінде өсуі
Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай және Атырау облыстарында, Астана
қаласында байқалады.
Кесте 2
Қазақстан Республикасындағы қаржылық емес активтерге жұмсалған
инвестициялардың динамикасы және құрылымы, млн. теңге
01.01.2005 ж.01.01.2006 ж. 01.01.2007 ж. 01.01.2008 ж.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың өңірлік құрылымындағы
көлемнің жартысынан астамын (53,1%) республиканың батыс өңірлеріндегі
кәсіпорындар (Атырау облысы – 22.2%, Батыс Қазақстан – 18,0%, Ақтөбе –
7,5%, Маңғыстау -5,4%) игерген. Мұнда, Алматы (13,9%) және Астана (9,3%)
қалаларының үлесі басым.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлеміндегі кәсіпорындардың
үлесі – 47.0%, орташаларынікі – 27,9%, шағындырынікі -23,9%, халық үлесі
-1,2% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың түрлік құрылымына сәйкес
тұрған емес үйлер мен ғимараттарға кеткен шығындардың үлесі 45,0% құрады,
бұл 2006 жылғы көрсеткіштен 9,6 пайыздық пунктке артық (1 сурет). Тұрғын
үйлерге салынған салымның үлесі 0,6 пайыздық пунктке өсіп, 4,8% құрады.
Машиналарға, жабдыққа, құрал-сайманға, керек-жарақтарға кеткен шығындардың
үлесі 1,6 пайыздық пунктке төмендеді.
Сурет 1. Негізгі капиталға инвестициялардың құрылымы (жалпыдағы үлесі %)
Негізгі капиталға жұмсалған басқа шығындар 131 млрд. теңгені құрады,
оның 89,1% - геологиялық барлауға жұмсалған.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемінің жартысынан астамын
меншіктің жекеше нысанындағы кәсіпорындар жүзеге асырған (54,2%) (2006- де
-54,3%). Шетелдік меншік кәсіпорындарының үлесі 2006 жылмен салыстырғанда
0,5 пайыздық пунктке төмендеді. Мемлекеттік кәсіпорындар үлесінің 0,6
пайыздық пунктке өсуі, басымдығы экономика салалары: көлік –
коммуникациялық кешенді нығайту және дамыту, аграрлық - өнеркәсіптік
кешенді қолдау және ауыл инфрақұрылымын дамыту, сумен жабдықтау, экология,
әлеуметтік секторды дамыту жекеше бизнес үшін тартымсыз болып табылатын
Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасын іске асырумен байланысты.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың салалық құрлымы 2006 жылмен
салыстырғанда аздаған өзгерістерге ұшырады. Негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың жалпы көлеміндегі ең көп үлес салмақ бұрынғысынша кен
өндіру өнеркәсібіне (41,5%), өңдеу өнеркәсібіне (9,4%), көлік және
байланысқа (11,1%) келеді [10, 31 б.].
Кен өндіру өнеркәсібінде негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың
барлық көлемі дерлік шикі мұнай мен табиғи газ өндіруге және осы салаларда
қызмет көрсетуге келеді (93,8%).
Өңдеу өнеркәсібі салалары арасында металлургия өнеркәсібінің үлесіне
ғана негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемінің 44.4% - тиеді.
Көлік және байланыста негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың
елеулі үлес салмағы құбырлармен айдауға (42.3%), әуе көлігіне (15.4%) және
электр байланысқа (19,8%) келеді.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың үлес салмағы жылжымайтын
мүлік операцияларымен, жалға берумен және тұтынушыларға қызмет көрсетумен
(12,6%) байланысты қызмет түрлерінде елеулі, мұның 68% геологиялық барлау
мен іздестіруді жүзеге асыратын кәсіпорындардың үлесіне тиеді.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі ауыл шаруашылығында
бұрынғысынша мардымсыз (1,3%).
Білім беру мен денсаулық сақтаудағы инвестициялық белсенділік деңгейі
әлі төмен қалпында. Бұл салалардың негізгі капиталға жұмсалған
нивестициялардың жалпы көлеміндегі үлес салмағы тиісінше 0,7 және 0,4%
құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі де табиғат қорғау
шараларына мардымсыз болды (2,0%).
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлемінде үйлер мен
ғимараттардың күрделі жөндеуге кеткен шығындар үлесі 13,3% құрады, бұл 2006
жылғы көрсеткіштен 4,2 пайыздық пунктке артық. Күрделі жөндеуге кеткен
шығындардың жалпы көлемінен үйлер мен ғимараттарға – 52,3%, машиналар мен
жабдықтарға кеткен шығындар – 47,7% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды қаржыландыру көздерінің
құрлымында меншікті және сырттан тартылған қаражаттың ара салмағы сақталады
(Кесте 3). Басым қаржыландыратын көз ретінде кәсіпорынның меншікті қаражаты
қалады, оның негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі
үлесі 55,2% (2006 ж. -59,3%) құрады. Сонымен, меншікті қаражат экономикалық
қызметтің мына түрлерінде: темір кенін ашық әдіспен өндіруде; ағашты өңдеу
және жиһаздан басқа ағаш пен тоздан жасалған бұйымдар өндіруде; қағаз
массасын , қағаз, картон және осылардан жасалған бұйымдар өндіруде;
Кесте 3
Негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды қаржыландыру көздерінің
динамикасы және құрылымы, млн. теңге
01.01.2005 ж.01.01.2006 ж. 01.01.2007 ж. 01.01.2008 ж.
кокс, мұнай өнімдерін және ядролық материалдар өндіру мен темір жол көлігін
шығаруда негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды қаржыландырудың бірден-
бір көзі болды. Меншікті қаражаттың едәуір үлес салмағы киім өндіру, үлбір
өңдеу және бояу; химия өнеркәсібі, темекі өнімдерін өндіру, электр
энергиясын өндіру және бөлу, металлургия өнеркәсібі, уран және торий
кендерінен басқа түсті металл кендерін өндіру бойынша кәсіпорындарда және
құрлыс қызметін жүзеге асыратын ұйымдарда байқалады (98,5-83,2%).
2007 жылы инвестициялық мақсаттарға жұмсалған меншікті қаражаттың едәуір
бөлігі бөлінбеген табыс есебінен қаржыландырылды (89,6%). Негізгі капиталға
жұмсалған инвестицияларды қаржыландыруға жұмсалған амортизациялық
аударымдар 5,5% құрады. Маңызды бөлігі- кәсіпорынның жұмыстарды іске асыру
мен қызмет көрсетуден түскен айналым қаражаты болып табылатын меншікті
қаражаттың басқа түрлері 4,9% құрады.
Сырттан тартылған қаражат құрылымында бюджет қаражатының үлесі 2006
жылғымен салыстырғанда 1,5% - ға өсті, бұл республикалық инвестициялар
жобаларды іске асыру үшін республикалық бюджеттен қаражат бөлуге
байланысты. Отандық банктердің және өзге де қаржыландыру көздерінің
кредиттер үлесі тиісінше 2,7 және 0,6%-ға өсті. Шетелдік банк кредиттері
үлесінің 5,7%- ға төмендегені, басқа шетелдік қаражаттың 5,0%-ға өскені
байқалады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды қаржыландыруға жұмсалған
қаражаттың жалпы көлеміндегі сырттан тартылған қаражаттың үлкен үлес
салмағы геологиялық барлау мен іздестіруді жүзеге асыратын кәсіпорындарда
(94,6%), мемлекеттік басқару ұйымдарында (90,2%), былғары және одан
жасалған бұйымдардың өндіру, аяқкиім өндіру бойынша кәсіпорындарда (81,5%),
денсаулық сақтау ұйымдарында (78,2%) және газ тәріздес отынды өндіру мен
бөлу бойынша кәсіпорындарда (77,7%) байқалады [11, 145 б.].
2004-2005 жылдарды негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көп жағынан
шетелдік қаржыландыру көздерін тарту есебінен қаржыландырылып келсе
(тиісінше 65 және 59%), енді 2006 жылдан бастап инвестициялық мақсаттарға
жұмсалған ішкі ресурстар шетелдік салымдардан басым түскенін айта кеткен
жөн. Сонымен, 2006-2007 жылдары негізгі капиталға жұмсалған ішкі
инвестициялардың үлесі тиісінше 55 және 56% құрады.
Ішкі және шетелдік инвестициялардың ара салмағы көбінесе кен өндіру
өнеркәсібіне салған шетелдік салымдарға тәуелді болатын. Сонымен, кен
өндіру өнеркәсібіне жұмсалған шетелдік инвестициялар үлесі 2004-2007
жылдары елеулі төмендесе де (31,1%-ға), жоғары болып тұр -64,4%.
Экономиканың көптеген басқа салаларында ішкі инвестициялардың көлемі
шетелдік салымдардан басым.
Материалдық айналым қаражат қорларын толтыруға кеткен шығындар қаржы
емес активтерге жұмсалған инвестициялар құрылымында елеулі (15,5%) бола
тұрып, 2006 жылмен салыстырғанда 2,4%-ға төмендеді, ал 2002-2007 жылдар
кезеңі аралығында оның төмендеуі 23,1% құрады.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялар құрылымындағы өндірілмеген
материалдық және материалдық емес активтерге кеткен шығындар үлесі
мардымсыз (мұнда тегі табиғи активтерді, патент, лицензия, тауар
белгілерін, тауар маркаларына және тағы сол сияқты сатып алуға кеткен
шығындар кіреді) және 0,3% құрайды.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы экономиканың өсуі мен капиталдың
қорлануының негізгі көрсеткіші – негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар
көлемінің өсуімен сипатталатын экономикалық өсу үрдісінің дамуын көрсетеді.
Мемлекеттік инвестицияларды тиімді пайдалануға, ішкі жинақ ақшаны
жұмылдыруға, тікелей отандық және шетелдік инвестициялар түсімін
ынталандыруға бағытталған Қазақстан Республикасы Үкіметінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе 4
1 инвестициялық жобаны қаржыландырудың теориялық негіздері 6
1.1 Қазіргі экономикадағы инвестициялардың мәні және түрлері 6
1.2 Негізгі капиталға инвестициялаудың ерекшеліктері мен формалары 10
1.3 Инвестициялық жоба және оны басқару ерекшеліктері 15
2 қазақстандағы инвестициялаудың негізгі үрдістерін талдау 21
2.1 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді талдау 21
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық іс-әрекетінің динамикасын және құрылымын
бағалау 27
2.3 Инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалауды жетілдіру 37
3 қазақстанда инвестициялық іс-әрекетті дамыту перспективалары 45
3.1 Мемлекеттің инновациялық-инвестициялық саясатының стратегиялық
приоритеттері 45
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық саясатын жетілдіру жолдары 59
қорытынды 66
пайдаланылған әдебиеттер тізімі 69
кіріспе
Нарықтық экономика жағдайындағы қазіргі әл-ауқаттылық жеткілікті шамада
кешегі инвестициялардың нәтижесі болып табылады, өз кезегінде, еңбек
өнімділігінің ертеңгі өсуінің және жоғары әл-ауқаттылықтың негізін салады.
Біз әрқашанда – бүгінгі және ертеңгі тұтынудың арасында тұрамыз. Неғұрлым
біз бүгін өндірілгеннің үлкен бөлігін сақтасақ және инвестициялайтын
болсақ, соғұрлым бізде ертеңгі күнде тұтынудың көбірек мүмкіншілігі болады.
Керісінше, біз қаншалықты бүгінгі ресурстарды көп тұтынсақ, соншалықты
бізде ертеңгі тұтынудың мүмкіндігі төмен болады.
Осыған орай, кәсіпорынның негізгі капиталын инвестициялаудың
белсенділігін арттырудың негізгі мақсаты – бұл кәсіпорын қызметінің
әлеуметті-экономикалық тиімділігін және өндірістік күшін жоғары
сипатталатын өндірістік техникалық ұйымдастыру деңгейін жетілдіру. Бірінші
кезекте, бұл өндірістік күшті жоғарлату арқылы өнімнің бәсеке қабілеттігін
жоғарлату үшін өте маңызды өндірістік шығындардан төмен сипатталуы мүмкін.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің ұлғаюы кәсіпорынның инвестициялық
қызметінің және әлеуметтік саясатының белсенділігін арттырып, пайданы
жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Егер ауыспалы экономика жағдайында шаруашылық субъектілердің негізгі
капиталға жұмсалатын инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарын
қарастыратын болсақ, онда негізгі құралдарды техникалық қайта қаруландыруда
және қайта құрастыруда дәл осы инвестициялар маңызды орын алады. Осының
барлығы бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып инвестициялық қызметтің және жобалардың
теориялық негіздерін қарастыру арқылы оның экономикадағы белсенділігін
талдап, оны арттырудың жолдарын ұсыну табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін
келесі міндеттерді шешу қажет:
– қазіргі экономикадағы инвестициялар мен инвестициялық жобаның мазмұнын
қарастыру;
– негізгі капиталды инвестициялаудың ерекшеліктері мен негізгі формаларын
қарастыру;
– Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстердің негізгі
бағыттарын талдау;
– нақты кәсіпорын деректеріне сүйеніп, оның инвестициялық іс-әрекетінің
динамикасын және құрылымын талдау;
– нарықтық экономика жағдайында негізгі капиталға жұмсалатын
инвестицияларды көбейтудің жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде отандық
және шет елдік экономист-ғалымдардың нарықтық экономика жағдайындағы
инвестициялық процесстерді жоғырылату жөніндегі ғылыми еңбектері, және осы
тақырып төңірегінде жарық көрген ғылыми монографиялар мен мерзімді
басылымдардағы ғылыми-теориялық мақалалар қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың пәні ретінде экономикадағы инвестициялық
процесстердің белсенділігін арттыру жөніндегі теориялық және
ұйымдастырушылық мәселелерді шешу барысында туындайтын мәселелер жиынтығы
қарастырылады.
Дипломдық зерттеудің нысаны болып Қазақстан ұлттық экономикасының
инвестициялық бөлігі және Арселор Миттал Темиртау АҚ табылады.
1 инвестициялық жобаны қаржыландырудың теориялық негіздері
1.1 Қазіргі экономикадағы инвестициялардың мәні және түрлері
Инвестиция термині to invest ағылшын етістігінен шығады, қайсысы салу
дегенді білдіреді. Инвестициялар – бұл капиталды оның кейін өсуі мақсатында
салу. Инвестициялау нәтижесінде алынған капиталдың өсімі инвесторға
ағымдағы кезеңде бар қаражаттардың тұтынуынан бас тартуын өтеу үшін, оған
тәуекел үшін сыйақы беру және болашақ кезеңде инфляция салдарынан
шығындарды толтыру үшін жеткілікті болу керек.
Инвестициялар – бұл табысты алу немесе өзге пайдалы эффектісіне жету
мақсатында кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне салынатын мүліктік және
интеллектуалдық құндылықтар.
Нарықтық экономикада инвестициялар түсінігі оған жалғыз және түбегейлі
анықтама беру үшін тым кең болып табылады. Экономикалық теорияның негізгі
бөлімдерінде және практикалық қызметтің түрлі облыстарында оның мазмұны
өзінің ерекшеліктеріне ие болады.
Макроэкономикада инвестициялар өндірістің жаңа құралдарына (өндірістік,
немесе тұрақты инвестициялар), жаңа тұрғын үйлерге инвестицияларына, және
тауарлы қорлардың өсіміне шығындардан тұратын жиынтық шығындардың бөлігі
болып табылады. Яғни, макроэкономикалық аспект инвестициялар – бұл ағымдағы
кезеңде пайдаланылмаған, және экономикада капиталдың өсімін қамтамасыз
ететін жалпы ішкі өнімнің бөлігі болуымен анықталады [1, 12 б.].
Өндіріс теориясында, және макроэкономикада толығымен, инвестициялар жаңа
капиталды құрудың процесі болып табылады (өндіріс құралдарын, сонымен бірге
адам капиталын қоса отырып).
Сонымен, қаржылық теорияда инвестицияны нақты немесе қаржылық активтерді
алу деп түсініледі, яғни бұл, мақсаты болашақ пайдаларды алу болып
табылатын бүгінгі шығындар. Аса нақтырақ айтсақ, инвестициялар – бұл
белгілі бір бүгінгі құнның, мүмкін анықталмаған, болашақ құнға айрбасталуы.
Экономикалық категория ретінде инвестициялар келесілерді сипаттайды:
– алғашқы авансталған құнның (табыс түрінде) өсімі мақасатында
кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне салымдар;
– инвестициялық жобаларды жүзеге асыру процесінде инвестициялық
қызметтің қатысушылары арасында (құрылысшылар, мердігерлер, банктер,
мемлекет және т.б.) пайда болатын ақшалай (қаржылық) қатынастар;
– инвестициялық қызметтің процесінде пайда болатын ақшалай ағымдарын
(ақша қаражаттарының келуін және кетуін) бақылау.
Инвестициялық қызмет – инвестицияларды салу және пайданы немесе өзге
пайдалы эффектіні алу үшін практикалық әдістерді жүзеге асыру.
Инвестициялық цикл – нақты шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның,
шаруашылық серіктестіктің немесе қоғамдастықтың) шегінде авансталған
капиталдың жылжуы, қайсысы оның инвестициялау процесінде (жобалы-сметалық
құжаттылықтың дайындалуы, объектінің құрылысы және оның кейінгі
эксплуатациясы) тікелей қатысуын болжайды.
Инвестициялық процесс – ішінде тапсырыс берушімен қатар басқа шаруашылық
субъектілерімен (жобалаушылар, мердігерлер, банктер, құрылыс үшін
материалды ресурстарды жабдықтаушылар және т.б.) бірге қатысатын ашық жүйе.
Инвестициялық портфель – бұл жүзеге асыруға жарамды инвестициялық
жобалардың және түрлі қаржылық құралдырдың (бағалы қағаздардың) жиыны.
1991 жылдың 10 маусымынан Қазақ ССР-дің инвестициялық қызметі туралы
Қазақ ССР-дің заңында инвестициялардың аса толық анықтамасы бар. Берілген
заңның 1 бабына сәйкес инвестициялар өзімен қаржылық және материалды-
техникалық құралдардың барлық түрлерін, сонымен бірге әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық және ғылыми-техникалық эффектісінің пайдасын алу
мақсатында қызметтің кәсіпкерлік және басқа да түрлерінің объектілеріне
салынатын мүліктік құқықтарды және интеллектуалды құндылықтарды көрсетеді
[2, 4 б.].
Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 8 қаңтардың Инвестициялар туралы
заңында инвестициялар ... лизинг келісім шартына отырғаннан бастап
лизингтің заттарын, сонымен бірге оларға инвестормен заңды тұлғаның
жарғылық капиталына салынатын құқықтарын немесе кәсіпкерлік қызмет үшін
қолданылатын бекітілген активтердің көбюін қоса отырып мүліктің барлық
түрлері (жеке тұтынуға арналған тауарлардан басқа). Бұнда инвестициялық
қызмет – жарғылық капиталда коммерциялық ұйымдардың қатысуы бойынша немесе
кәсіпкерлік қызмет үшін қолданылатын бекілітген активтерін көбейту немесе
құру бойынша жеке және заңды тұлғалардың қызметі [3, 2 б.].
Экономикалық категория ретінде инвестициялар маңызды функицялардың
қатарын орындайды, қайсысысыз қандай да мелекеттің экономикасының дұрыс
дамуы мәнсіз болады. Макродәрежедегі инвестициялардың негізі келесілер
болып табылады:
– кеңейтілген өндірістің саясатын жүзеге асыру үшін;
– ҒТП-ң жылдамдатылуы, отандық өнімнің бәсекеқабілеттілігін қамтамасыз
ету және сапасын жақсарту үшін;
– қоғамдық өндірістің құрылымдық қайта құрылуы және ұлттық шаруашылықтық
барлық салаларының теңдестірілген дамуы үшін;
– өнеркәсіптің қажетті шикізат базасын құру үшін;
– табиғи ортаны қорғау және басқа көптеген мәселелерді шешу үшін.
Макроэкономикалық ауқымда қазіргі әл-ауқаттылық жеткілікті шамада кешегі
инвестициялардың нәтижесі болып табылады, өз қатарына, еңбек өнімділігінің
ертеңгі өсуінің және тым жоғары әл-ауқаттылығының негізін салады. Біз
тұрақты түрде – бүгінгі және ертеңгі тұтынудың арасында тұрмыз. Неғұрлым
біз бүгін өндірілгеннің үлкен бөлігін сақтасақ және инвестициялайтын
болсақ, соғұрлым бізде ертеңгі күнде тұтынудың көбірек мүмкіншілігі болады.
Керісінше, біз қаншалықты бүгінгі ресурстарды тұтынсақ, соншалықты бізде
ертеңгі тұтынудың аса жоғары деңгейі төмен болады.
Инвестициялар микродәрежеде де маңызды роль ойнайды. Бұл дәрежеде олар,
біріншіден, келесі мақсаттарға жету үшін қажет:
– өндірістің кеңейтілуі және дамуы;
– негізгі қорлардың тым моральді және физикалық тозуын жібермеу;
– өндірістің техникалық деңгейін жоғарлату;
– сапаеың жоғарлауы және нақты кәпорын өнімінің бәсекеқабілеттілігін
қамтамасыз ету;
– табиғи қорғаныс шаралардың жүзеге асырылуы;
– бағалы қағаздарды сатып алу және басқа кәсіпорындардың активтеріне
қаражаттарды салу.
Соңғы нәтижеде олар болашақта кәсіпорындардың нормальді қызмет етуін
қамтамасыз ету, пайданың максимизациясы және тұрақты қаржылық жағдайы үшін
қажет.
Сонымен, инвестициялар маңызды экономикалық категория болып табылады және
макродәрежеде сияқты, микродәрежеде де, біріншіден, қарапайым және
кеңейтілген қайта өндіріс, құрылымдық қайта пайда болулар, пайданы
максимизациялау және осы негізде көптеген әлеуметтік мәселелерді шешу үшін
маңызды роль атқарады.
Республикадағы инвестициялық қызметтің жағдайын келесі көрсеткіштердің
өсу қарқыны сипаттайды:
- инвестициялардың жалпы көлемі;
- жалпы ішкі өнімде (ЖІӨ) инвестициялардың үлесі;
- инвестициялардың жалпы көлемінде қаржылық емес активтерге
инвестициялардың үлесі;
- қаржылық емес активтерге инвестициялардың көлемі.
Инвестициялық қызметтің жағдайын жанама, бірақ жеткілікті объективті
түрде негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің өсу темптері сипаттайды:
– ұлттық табыстың;
– ЖІӨ және ЖҰӨ;
– өнеркәсіптік өндіріс көлемінің;
– өнеркәсіптік өнімнің бөлек маңызды түрлерін шығарудың;
– ауылшаруашылық өндіріс көлемінің;
– қоғамдық еңбек өнімділігінің;
– және басқалардың.
Инвестициялық қызметті бағалауында бұл көрсеткіштердің объективтілігі
олардың өсуі инвестициялардың салымынсыз мәнсіз болатынымен байланысқан.
Егер бұл көрсеткіштердің өсу темпі инвестициялардың өсу темпінен асып
кетсе, онда бұл инвестицияларды қолданудың тиімділігін жоғарлату себебі
және керісінше.
Инвестициялар деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне маңызды әсер
етеді; оның өсу қарқынынан ұлттық экономикада көптеген макропропорциялар
тәуелді болады.
Инвестициялардың тиімділігін есепке алу, талдау және жоғарлату үшін
макродәрежеде сияқты, микродәрежеде де олардың ғылыми негізделген
классификациясы қажет. Инвестициялардың ойластырылған және ғылыми жоспарда
негізделген классификациясы тек оларды сауапты есепке алу ғана емес,
сонымен бірге олардың барлық жағынан қолданылу деңгейін талдауға және бұл
негізде тиімді инвестициялық саясатты жасау және іске асыру үшін объективті
ақпаратты алуға мүмкіндік береді [4, 17 б.].
Қазіргі экономиканың тұрмыстылығында және тәжірибесінде аса таралған
келесі белгілер бойынша инвестициялардың төмендегі классификациясы
қолданылады:
– болашақ объектілердің мақсатты тағайындалу белгісі бойынша – бұл
олардың ұлттық шаруашылықтың салалары бойынша бөлінуі - өз кезегінде
екі бөлімшелерін - өндірістік тағайындалуының объектілеріне салымдарын
және өндірістік емес тағайындалудың объектілерін құрайды.
– негізгі қорлардың қайта өндірісінің формалары бойынша – жаңа
құрылысқа, әрекет етуші кәсіпорындардың кеңейтілуіне және қайта
құруына, сонымен бірге техникалық қайта қаруландырылуына.
– қаржыландыру көздері бойынша – орталықтанған және орталықтанбаған.
– қолдану бағыты бойынша – өндірістік және өндірістік емес.
– инвестицияларды қосу объектілері бойынша:
1) мүлікке инвестициялар (нақты инвестициялар) – ғимараттарға, жабдықтарға,
құралдарға, материалдардың қорларына инвестициялар; нақты (капиталды
құрайтын) инвестициялар - әрекет етуші кәсіпорындардың қайта құрылуына
және техникалық қайта қарулануына жаңаларын құру. Бұл жағдайда инвестор-
кәсіпорны қаражаттарды сала отырып, өзінің өндірістік капиталын
көбейтеді – негізі өндірістік қорлар және олардың қызмет етуі үшін
қажетті айналым құралдары;
2) қаржылық (портфельді) инвестициялар (акцияларды, облигацияларды және
басқа бағалы қағаздарды алу); портфельді инвестициялар – басқа
кәсіпорындардың активтерін акцияларға, облигацияларға, басқа бағалы
қағаздарға салу. Портфельді инвестицияларды жүзеге асыру кезінде
инвестор бағалы қағаздарға дивиденд-табыстарын ала отырып өзінің
қаржылық капиталын көбейтеді;
3) материалды емес инвестициялар немесе материалды емес активтерге
инвестициялар (патенттер, лицензиялар, бағдарламалық өнімдер, ғылыми-
зерттеушілік және тәжірибелі-құраушы жасаулар және т.б.).
Капитал құраушы инвестициялардың құрылымында негізгі орынды негізгі
капиталға инвестициялар алады, қайсысылардың көлеміне жаңа құрылысқа, қайта
құрылуына, әрекет етуші өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, көліктік, саудалық
және басқа кәсіпорындардың кеңейтілуіне және техникалық қайта қарулануына
шығындар, тұрғындық және мәдени-тұрмыстық құрылысқа шығындар кіргізіледі.
Инвестицияларды қолданудың тиімділігі маңызды дәнежеде олардың
құрылымына байланысты болады. Инвестициялардың құрылымында олардың түрлері,
пайдалану бағыттары бойынша құрамы және олардың жалпы инвестицияларда үлесі
түсініледі.
2. Негізгі капиталға инвестициялаудың ерекшеліктері мен формалары
Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізін негізгі капиталға
жұмсалатын нақты инвестициялар құрайды. Көптеген кәсіпорындарда бұл
инвестициялау қазіргі жағдайдағы инвестициялық қызметтің жалғыз бағыты
болып табылады. Бұл кәсіпорынның инвестициялық қызмет жүйесіндегі нақты
инвестицияларды басқарудың жоғары ролін анықтайды [5, 142 б.].
1) Нақты инвестиция кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын жүзеге
асырудың басты нысаны болып табылады. Бұл дамудың негізгі мақсаты жоғары
тиімді нақты инвестициялық жобаларды жүзеге асыру, ал кәсіпорынның
стратегиялық даму процесінің өзі осы инвестициялық жобаларды уақытында
жүргізудің жиынтығы болып табылады. Инвестициялаудың осы нысаны
кәсіпорынға жаңа тауарлы және аймақты нарықтарға енуге, өзінің нарықтық
құнының тұрақты өсуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2) Нақты инвестициялау кәсіпорынның операциялық қызметімен тығыз
байланысты. Өндіріс көлемін ұлғайту және өнімді өткізу, өндірілетін
өнімнің ассортиментін кеңейту және олардың сапасын жоғарлату,
операциялық шығындарды төмендету мәселелері нақты инвестициялау
нәтижесінде шешіледі. Өз кезегінде, кәсіпорын жүргізген нақты
инвестициялық жобаларынан көбіне болашақ операциялық процестердің
параметрлері, оның операциялық қызметінің көлемінің өсу потенциалы
тәуелді.
3) Нақты инвестициялар қаржы инвестициямен салыстырғанда рентабельділіктің
жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Бұл қабілеттілік экономиканың нақты
секторында кәсіпкерлік қызметпен айналысудың ынталандырушы мотив болып
табылады.
4) Жүргізілген нақты инветициялар кәсіпорынға тұрақты таза ақша ағымын
қамтамасыз етеді. Бұл таза ақша ағымы негізгі құралдардан және
материалдық емес активтерден, амортизациялық есептеулерден қалыптасады,
бұл жүргізілген инвестициялық жобаларды қолдану кәсіпорынға пайда
әкелмесе де жүзеге асады.
5) Нақты инвестициялар моральді тозудың жоғары тәуекел деңгейіне мәжбүр.
Бұл тәуекел инвестициялық қызметте нақты инвестициялық жобаларды жүргізу
кезінде, сонымен қатар оларды пост инвестициялық қолдану кезінде де
болады. Ұмтылған технологиялық процесс нақты инвестициялау процесінде
осы тәуекелдің деңгейінің ұлғаю тенденциясын қалыптастырды.
6) Нақты инвестициялық инфляцияға қарсы қорғаныстың жоғары деңгейі бар.
Тәжірибеде көрсетілгендей, инфляциялық экономика шартында нақты
инвестициялаудың көптеген объектілеріне бағалардың өсу темпі сәйкес
келмейді, бірақ көп жағдайларда кәсіпкерлік қызметте кәсіпкерлердің
материалды объектілеріне ажиотажды инфляциялық сұранысты қалыптастырып,
инфляциялық өсу темпінен озады.
7) Нақты инвестициялардың өтімділігі төмен. Бұл инвестициялардың көп
нысандарының тар мақсатты бағытталуына байланысты. Осыған байланысты
қаржылық қатынаста басқарушылық шешімдердің дұрыс қабылдамауын өтеу,
нақты инвестицияның жүзеге асыру бастамасымен байланысты.
Нақты инвестициялар кәсіпорындармен әртүрлі нысанда жүзеге асырылады,
олардың негізгілері болып келесілер табылады:
1) Толық мүліктік кешенді сатып алу. Ол ірі кәсіпорындардың инвестициялық
операцияларын көрсетеді, олардың қызметінің салалық, тауарлық немесе
аймақтық дивесификациясын қамтамасыз етеді. Нақты инвестицияның бұл
нысаны әдетте синергизм тиімділігін қамтамасыз етеді, ол
операциялардың жалпы қаржылық потенциалын, шығарылатын өнімнің өзара
толықтырылатын технологиялардың және номенклатуралардың, операциялық
шығындардың деңгейін төмендету мүмкіндігін, әртүрлі аймақтық
нарықтардағы өткізу желісін бірігіп қолдануды және басқа да факторларды
тиімді қолдану мүмкіндігі есебінде кәсіпорын активтерінің жиынтық,
нарықтық құнымен (олардың баланстық құнымен салыстырғанда), өсумен
түсіндіріледі.
2) Жаңа құрылыс. Арнайы бөлінген территорияларда жеке жасалған немесе
типтік жоба бойынша технологиялық циклдің аяқталуымен, жаңа объектінің
құрылысымен байланысты инвестициялық операция. Кәсіпорын жаңа құрылысты,
оның салалық, тауарлық немесе аймақтық диверсификациясында, болашақ
кезеңде өзінің операциялық қызметінің көлемінің өсуі кезінде жүзеге
асырылады.
3) Қайта құрастыру. Қазіргі ғылыми-техникалық жетістіктер негізінде барлық
өндірістік процестің мәнді жаңаруымен байланысты инвестициялық операция.
Оны ресурсты үнемдейтін технологияларды енгізуді, шығарылатын өнімнің
сапасын мәнді жоғарлатуға және оның өндірістік потенциалының ұлғайту
мақсатында кәсіпорынның қайта құрастыру кешендік жоспарына сәйкес
жасалады. Қайта құрастыру процесінде жеке өндірістік мекемелердің кеңеюі
жаңа мекеменің құрылысын жүзеге асырылуы мүмкін [6, 72 б.].
4) Жаңарту. Кәсіпорынның операциялық қызмет процесінде қолданатын
механизмдерді, жабдықтауды және негізгі машиналар паркін өзгерту жолымен
қазіргі деңгейге сәйкес технологиялық процестерді жүзеге асырумен,
өндірістік негізгі құралдардың белсенді бөлігін жетілдірумен байланысты
инвестициялық операциялар.
5) Жабдықтардың жеке түрлерін жаңарту. Технологиялық процестің жүзеге
асырылуының жалпы схемасын ауыстырмайтын паркте бар жабдықтың жеке
бөлшектерін жаңамен алмастырумен немесе қосумен байланысты инвестициялық
операция. Жабдықтың жеке түрлерін жаңарту негізінде өндірістің негізгі
құралдырының белсенді бөлігін қарапайым қайта өндіру процесі сипаттайды.
6) Материалды емес активтерді инновациялы инвестициялау. Ол коммерциялық
жетістіктерге жету мақсатында кәсіпорынның операциялық және басқа да
қызметінде жаңа ғылыми және технологиялық білімдерді қолдануға
бағытталған инвестициялық операция. материалды емес активтерді
инновациялық инвестициялау негізгі 2 нысанда жүзеге асырылады: а) дайын
ғылыми техникалық өнімді және басқа да құқықтарды сатып алу жолымен
(ғылыми шығармашылықтарға, өнеркәсіптік үлгілерге және тауарлық
белгілерге потент сатып алу; НОУ-ХАУ сатып алу; фрэнчайзингкелицензия
сатып алу және т.б.); б) жаңа ғылыми-техникалық өнім жасау жолымен
(кәсіпорынның өзінің шегінде, сонымен қатар оның тапсырысы бойынша
сәйкес инжинирингтік фирмалармен). маткриалды емес активтерді
инновациялы инвестициялауды жүзеге асыру кәсіпорынның, оның шаруашылық
қызметінің барлық сферасында технологиялық потенциалын мәнді ұлғайтуға
мүмкіндік береді.
7) Материалды айналым активтерінің қорларының өсуін инвестициялау. Ол
инвестициялық қызметті жүзеге асыру нәтижесінде айналым және айналымнан
тыс операциялық активтерді дамытудағы қажетті пропорционалдылықты
қамтамасыз ететін кәсіпорынның қолданатын операциялық айналым активінің
көлемін кеңейтуге бағытталған инвестициялық операция. Инвестициялаудың
бұл нысанының қажеттілігі шығарылатын қосымша өнім көлемінің мүмкіндігін
анықтайтын нақты инвестициялаудың алдын-ала қарастырылған нысанымен
қамтамасыз етілетін өндірістік потенциалдың кеңеюімен байланысты, бірақ
бұл мүмкіндік қолданылатын материалды айналым активтерінің жеке
түрлерінің көлемі кеңейген кезде жүзеге асады (шикізат, материал,
жартылай фабрикаттар, құндылығы аз заттық қоры және т.б.).
Капиталды нақты инвестициялаудың айтылған нысандары оның негізгі үш
бағытына келтіруі мүмкін: капиталды инвестициялау немесе капиталды салымдар
(алғашқы бес нысан); инновациялық инвестициялау (алтыншы нысан) және
айналым активтерінің өсуін инвестициялық (жетінші нысан).
Кәсіпорынның капиталын нақты инвестицияның нақты нысанын таңдау, оның
қызметінің салалық, тауарлық және аймақтық диверсификациясын мәселелерімен
(операциялық табыс көлемін кеңейтуге бағытталған), жаңа ресурс және еңбек
үнемдейтін технологияларды енгізу мүмкіндігімен (операциялық шығындарды
төмендетуге бағытталған), сонымен қатар инвестициялық ресурстық қалыптасу
потенциалы (нақты инвестицияның объектілеріне салымдарды жүзеге асыру үшін
тартылатын ақшалай және басқа да активтер) анықталады.
Капиталды нақты инвестициялау және оның нысанының арнайы сипатын, оның
кәсіпорында жүзеге асырылуы ерекшеліктерімен анықталады. Нақты
инвестициялау процесінде капиталды қолдану мен басқарудың тиімділігін
жоғарылату мақсатында, кәсіпорынның жоғары инвестициялық белсенділігі
кезінде мұндай басқарудың арнайы саясаты жасалады.
Нақты инвестициялау процесінде капиталды қолдану мен басқару саясаты ең
тиімді нақты инвестициялау жлбаларды дайындауды, бақылауды және жүзеге
асыруды қамтамасыз ететін кәсіпорын инвестициялық процесінде қолданылатын
жалпы саясаттың бір бөлігі болып табылады.
Нақты инвестициялау процесінде капиталды қолдану мен басқару саясатының
қалыптасу процесі келесі негізгі кезеңдерде жүзеге асырылады.
1) Негізделген инвестициялық шешімдерді қабылдау үшін кәсіпорындарды
инвестициялау негізгі тенденцияларын талдау және бағалаудың саңызы зор.
Осыдан, схемада көрсетілген бірінші кезең – болашақ кезеңдегі нақты
инвестициялау жағдайын талдау, бірінші орында болашақ кезеңдегі
кәсіпорынның инвестициялау белсенділік деңгейін анықтау және бағалау
бағытталады және ерте басталған инвестициялық жобалар мен
бағдарламалармен аяқталу деңгейі бағытталады.
а) Талдаудың бірінші деңгейінде нақты активтердің өсуін инвестицияның
жалпы көлемінің динамикасы, жоспар алдындағы кезеңдегі кәсіпорынның
инвестициясының жалпы көлеміндей нақты инвестицияның рөлі анықталады.
в) Талдаудың екінші деңгейінде жеке инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларды және деңгейі, нақты инвестициялау объектісінде осы
мақсатқа қарастырылған инвестициялық ресрустарды меңгеру деңгейі
қарастырылады.
с) талдаудың үшінші деңгейінде ерте басталған нақты инвестициялық
жобалар мен бағдарламаның аяқталу деңгейі, оларды толық аяқтау үшін
қажетті инвестициялық ресурстар көлемі анықталады.
2) Алдыңғы кезеңдегі капиталды нақты инвестициялаудың жалпы көлемін
анықтау. Бұл көрсеткішті анықтаудың негізі кәсіпорынның негізгі
құралдарының өсуінің жоспарлануы, сонымен қатар оның өндірістік-
коммерциялық қызметінің өсуін қамтамасыз ететін материалды емес және
айналым активтері болып табылады. Бұл өсудің көлемі ерте аяқталмаған
капиталдың құрылыс көлемінің динамикасын есепке алумен анықталады.
3) Капиталды нақты инвестициялаудың нысандарын анықтау. Бұл нысандар
кәсіпорынның негізгі құралдарының және материалды емес активтерді қайта
өндірісін қамтамасыз ететін, сонымен қатар жеке меншік айналым
активтерінің көлемінің кеңеюімен инвестициялық қызметке нақты
бағытталудан шыға отырып анықталады.
4) Нақты инвестициялық жобалардың бизнес-жоспарын дайындау. Ірі көлемді
нақты инвестицияның барлық нысандары нақты инвестициялық жобалар ретінде
қарастырады. Мұндай инвестициялық жобаларды дайындау олардың бизнес-
жоспарын дайындауды талап етеді. Шағын нақты инвестициялық жобалар үшін
бизнес-жоспардың қысқа вариантын жасау жіберіледі.
5) Жеке нақты инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау. Мұндай бағалау
арнайы көрсеткіштер жүйесін қолдану негізінде жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның инвестициялық саясатында жасалған критерийлердің нақты
инвестициялық жобаның тиімділігін деңгейінде болмаған жағдайда
қайтарылуы керек.
6) Нақты инвестицияның бағдарламасының қалыптасуы. нақты инвестицияның
жобалардың тиімділігін бағалау процесінде іріктелгендер оларды жүзеге
асыру мақсатымен байланысты тәуекел деңгейі және басқа да көрсеткіштер
жағынан әрі қарай қарастырылуы керек. Инвестициялық ресурстардың
жоспарлы көлемін есепке алумен жан-жақты бағалау негізінде кәсіпорын
алдыңғы кезеңге өзінің нақты инвестициялық бағдарламасын қалыптастырады.
Егер бұл бағдарлама ерекше мақсатты анықтау бойынша (табысты
жоғарылатса, инвестициялық тәуекелдітөмендетсе және т.б.) құрылса, онда
нақты инвестицияның бағдарламасын әрі оптимизациялау қажеттілігі
туындамайды. Егер жеке мақсаттардың баланстануы қарастырылса, онда
инвестициялық бағдарлама олардың теңесуіне жету үшін әртүрлі мақсатты
критерийлер бойынша оптимизацияланады.
7) Жеке инвестициялық жобаларды және инвестициялық бағдарламаларды
жүргізуді қамтамасыз ету. Әрбір нақты инвестициялық жобаның жүргізілуін
қамтамасыз ететін негізгі құжаттар инвестициялық жобаны жүргізудің
капиталды бюджетті және календарлы тізім болып табылады [7, 15 б.].
Капиталды бюджет әдетте бір жылға дейін және нақты жобаны жүргізумен
байланысты барлық шығындар мен түсімдерді көрсетумен жасалады.
Инвестициялық жобаны (бағдарламаны) жүргізудің календарлы тізімі
жұмыстардың жеке түрлерін орындаудың базалық уақытын және мәмледе
көрсетілген жұмысты орындауға олардың функционалды міндеттің сәйкес
келуімен тапсырыс берушімен (кәсіпорын) немесе жабдықтаушының нақты
уәкілдеріне орындау жауапкершілігін анықтайды.
3. Инвестициялық жоба және оны басқару ерекшеліктері
Кез келген жаңашылдықтың шығуы әдетте бірнеше кезеңдерден өтеді. Ең
басында ғылыми зерттеулер тұрады, одан кейін – инженерлік тәжірибе; әрі
қарай өндіріс және жаңа өнімді тәжірибеде пайдалану. Осында кәсіпкер
айтылған кезеңдердің әрқайсысына қатысады. Онсыз ешқандай жаңашылдықтарды
адамдар өзіне пайда ретінде оның жемісін қолдана алатындай шынайы нақтылық
болуына мүмкіндігі жоқ.
Көрсетілген кезеңдердің жиынтығы жоба деп аталатын сыйымды түсінік
береді. Кез келген жаңашылдық, қарапайым немесе күрделі юолсын, жоба арқылы
жүзеге асырылады.
Кәсіпкер рөлін мемлекет орындап, оның барлық қызметін өзіне алып, яғни
жоспарлы-дерективті экономика жағдайында жоба деп құрылыс жоспары немесе
белгілі бір объектттің құрылу жобасы көрсетілген құжаттар кешені (жұмыс
сызбаларын қоса) түсініледі. Осымен жоба аяқталған. Мұндай жоба өте қажет,
бірақ шектелген болса да оның рөлі болды.
Нарықтық экономикада жоба ретінде тек қана құжаттамалар ғана емес,
жаңашылдықты тәжірибеде жүзеге асырумен байланысты барлығы түсініледі, яғни
барлық кешенді жобаға сай аяқтап барлық жұмысты орындау [8, 34 б.].
Сонымен, нарықтық шаруашылық жағдайында инвестициялық жоба бұл –
қалыптастырылған мақсаттар жүйесі, ұйымдастырушылық-техникалық және
нормативті құжатттамалар кешені, физикалық объектілерді құруға және жүзеге
асыру үшін пайдаланатын барлық ресурстар (еңбек, материалды, қаржылық және
т.б.) жиынтығы, сонымен қатар олар орындауда басқару шешімдері.
Жыл сайынғы бүкіл әлемде әртүрлі физикалық объектілерді құрудың
әртүрлілігі жобалар типінің түрлерін алдын-ала анықтайды. Классификациялық
белгілеріне қарай оларды дифференциациялауға болады, оларға келесі
белгілерді жатқызамыз:
- жоба масштабы (өлшемдері);
- жобаны іске асыру мерзімі;
- жобаны орындау сапасы;
- пайдаланылатын ресурстардың шектеулілігі;
- жобаны іске асыру шарттары мен орны.
Масштаб бойынша кішігірім жоба және мегажобаны айырады.
Іске асыру мерзімі бойынша жобалар қысқа мерзімді (жеделдетілген) және
басқалары болып келеді.
Жоба сапасы бойынша ақаулықсыз жобалар және басқалар. Ақаулықсыз жобада
басты фактор жоғарылатынлған сапасы болып табылады. Бұларға, мысалы, атомды
электростанцияны салу, ғарыш ракетасы, ғарышкерлердің басқа планетаға ұшу,
эпидемиологиялық ауруға қарсы вакцинаны шығару және т.б. жобалары жатады.
Ресурстық шектелу деңгейі бойынша жобалар ерекшеленеді, онда ресурстар
бойынша шектеулер бекітіледі (стратегиялық сипаттамадағы жоба); кейбір
ресурстар бойынша шектеулер бекітіледі (жобаны орындау уақыты бойынша);
көптеген ресурстар бойынша шектеулербекітіледі (оның еңбек сыйымдылығы
жобаның құны, уақыты бойынша т.б.).
Тәжірибеде сонымен қатар мультижобалар және моножобалар кездеседі.
Мультижобаларға бір өндірістік фирма үшін әртүрлі жабдықтаушылармен
орындайтын бірнеше өзара байланысты жобалар жатады. Моножобаларға әдетте
фирманың бір жобалық команда шегінде жеке жобаларды жүзеге асыру жатады.
Арнайы ерекшелікке халықаралық жоба ие. Бұл күрделі қымбат жобалар,
оларға сол мемлекетке жасалатын мемлекеттің экономикада және саясатында
маңызды орын алады. Мұндай жобаларды жүзеге асыру үшін көбінде осы жобаға
қатысы бар екі немесе одан да көп партнерлердің бірігетін біріккен
кәсіпорын құрылады.
Жобаның пайда болу уақытымен және оның жою уақытының арасындағы аралық
уақытты жобаның өмірлік циклы деп атайды (немесе жобалық цикл).
Өмірлік цикл процесінде екі ірі блокқа бөлуге болатын әртүрлі жұмыстар
жүзеге асырылады: жоба бойынша негізгі қызмет; жобаны қамтамасыз ету .
Жоба бойынша негізгі қызметке келесілер жатады:
- инвестиция алдындағы зерттеу;
- жобаны жоспарлау;
- жобалы-сметалық құжатты жасау;
- сауда жүргізу және келісім-шарт жасау;
- құрылыс-монтажды жұмыстар;
- пуск жөндейтін жұмыстарды орындау;
- жобаны тапсырыс берушіге тапсыру;
- жобаны қолдану және өнім шығару;
- жабдықтарды жөндеу және өндірісті кеңейту;
- жабдықтарды қайта монтаждау;
- қалған мүлікті сату (жобаны жабу) [9, 62 б.].
Жобаны қамтамасыз ету келесілерді қамтиды:
- ұйымдастырылған экономикалық;
- құқықтық;
- кадрлық;
- қаржылық;
- материалды-техникалық;
- коммерциялық (маркетинг);
- ақпараттық.
Өмірлік циклы ағымында жоба бойынша негізгі қызмет екі фазаға және
кезеңге бөлінуі мүмкін.
1. Жобаның инвестиция алдындағы фазасы
Инвестицияның мүмкіндігін талдау;
Алдын-ала техникалық-экономикалық негізделуі (ТЭН);
Техникалық-экономикалық негізделуі және инвестициялық салымдарының
тиімділігін есптеу;
Инвестициялық мүмкіндік туралы баяндама және келесі фазаға көшудің
мақсаттылығы туралы резюме.
2. Жобаның инвестициясының фазасы
Келіссөздер және келісім-шарт жасау;
Жобалау;
Құрылыс;
Маркетинг;
Кадрларды оқыту;
Материалды ресурстарды сатып алу және олардың қорын құру.
3. Жобаның қолдану (эксплуатациялық) фазасы
Жобаны тексеру және жіберу;
Өнімді өндіру және сату;
Жөндеу жабдықтарды жаңарту және айырбастау (ауыстыру);
Өндірістің дамуы, шығарылатын өнімді жетілдіру (инновация).
4. Жобаны жою
Өндірістік қызметті тоқтату;
Жабдықтарды қайта монтаждау;
Жобаның аяғына дейін қолданылмаған құралдарды сату және утилизациялау;
Жобаны аяқтау және тоқтату.
Инвестициялық тәуекел – бұл жағымсыз жағдайдың болу нәтижесінде күтпеген
қаржылық жоғалтулардың пайда болу мүмкіндігі.
Кәсіпорынның инвестициялық жобаларында көрінетін тәуекелдердің басты
түрі, юіздің көзқарас бойынша, нарықтық және арнайы тәуекел болып табылады.
Нарықтық тәуекелге барлық инвестициялық процестің қатысушылары ұшырайды.
Бұл тәуекел объективті факторлармен анықталады:
- мемлекеттің дамуындағы экономикалық цикл кезеңінің ауысуы;
- инвестициялық ресурстың нарығының дамуындағы конъюнктуралық циклдың
өзгеруі.
- инвестицияның сферасындағы салықтық заңның өзгеруі;
- қарыз (ссуда) капитал нарығында мемлекеттің саясатының өзгеруі.
Жоғарыда айтылған ерекшеліктер нәтижесінде пайда болған арнайы тәуекелге
тау-кен өнеркәсібіндегі нақты инвестициялық жоба немесе жеке инвестор
ұшырауы мүмкін. Арнайы тәуекелдің жағымсыз салдарын инвестициялық
портфельдің квалификациялы басқару есебінде Инвестициялық жобаның тәуекел
деңгейін бағалауына бір фирма ішіндегі және сыртқы тәуекелдерді анықтау
енеді. Нақты жобаның оның тәуекелдігіне бағалау сезімталдықты талдау қажет.
Мұндай талдау нәтижесінде инвесторда сыртқы және ішкі жобалық тәуекелдерді
төмендетудің әртүрлі әдістерін бағалауға, сонымен қатар жобаның оны
қоршаған экономикалық ортадан тәуекелділігі туралы алғашқы ойды
қалыптастыру мүмкіндігі беретін жобаның параметрлеріне ең көп әсер ететін
ішкі және сыртқы факторларды бекітуге мүмкіндік береді.
Инвестициялық жобаның сезімталдығын талдауда әдетте келесі параметрлер
қарастырылады:
- нарық сыйымдылығы нәтижесі ретінде сатудың физикалық көлемі, осы
нарықтағы кәсіпорынның үлесі, өнімге нарықтық сұранысының өсу
потенциалы;
- өнім бағасы;
- инфляция темпі;
- инвестициялық ресурстардың қажетті көлемі;
- айналым капиталының қажеттілігі;
- шығынның шартты өзгерісі;
- шығынның тұрақты өзгерісі;
- салық салу ставкасы.
Инвестициялық жобаны жасаған кезде инвестор келесі факторларды есепке
алуы қажет:
- кәсіпорынның қаржылық жағдайы (тұрақты, тұрақсыз, дағдарысты);
- өндірістің техникалық деңгейі, бар аяқталмаған өндіріс және
орнатылмаған жабдықтар;
- лизинг бойынша жабдықтар алу мүмкіндігі;
- меншікті қаражаттарының бар болуы және қымбат емес несиелерді және
қарыздардың тарту мүмкіндігі;
- капитал нарығының конъюнктурасы;
- инвестордың мемлекеттен алатын жеңілдіктері;
- инвестициялық жобаны жүзеге аыру белгілінетін коммерциялық және
бюджеттік тиімділік;
- сақтандыру шарты және коммерциялық емес тәуекелдердегі кепілдеме алу;
- салықтық айнала – инвестор төлейтін салық және басқа да міндетті
төлемдер;
- кәсіпорынның шартты өзгермелі және шартты тұрақты шығындары, оған
өнімді өндіру және өткізу кіреді.
Кез келген инвестициялық жоба келесі принциптерге сәйкес орындалуы
керек:
1) Барлық өмірлік циклында жобаны қарастыру және талдау – инвестиция
алдында жүргізетін зерттеулерден бастап, жобаны тоқтатуға дейін;
2) Әртүрлі валютаны қолдану мүмкіндігін есепке алып есептесу негізіндегі
түсім және шығындармен байланысты бірге ақша ағымдарын модельдеу;
3) Әртүрлі жобалардың салыстырмалы шарттарының сәйкес келуі (жобалар
варианты);
4) Жағымдылық (дұрыс) принцип және максимум тиімділік. Жобаны инвестор
қабылдау үшін оны жүзеге асыру тиімділігі жағымды болуы қажет. Бірнеше
жобаларды салыстырғанда максималды пайда әкелетін жоба алынады;
5) Жоба параметрлерінің динамикалығы (уақыт бойынша өзгерісі) және оның
экономикалық ортасымен бірге жобаны бағалау кезінде уақыт факторын
есепке алу. Сонымен қатар өнімді шығару немесе ресурстың түсуі және
оларды төлеу арасындағы уақыт бойынша айырма есепке алынады. Әртүрлі
уақыттағы шығындар және нәтижелердің құндылықтарының теңеспеуіне назар
аударылуы (ерте нәтижелерді және кеш шығындарды қалауы);
6) Болашақтағы шығындар мен түсімдерді есепке алу. Тиімділік
көрсеткіштерін есептегенде жобаны жүзеге асыру бойынша болашақтағы
шығындар және түсімдер есептелінуі керек, оған ерте құрылған негізгі
құралдармен байланысты шығындар, сонымен қатар жобаны жүзеге асырғанда
пайда болатын шығындар енеді. Мысалы, қызмет ететін өндірісті тоқтату,
оның орнына жаңаны енгізумен байланысты шығындар. Жобада қолданылатын
ерте құрылған ресурстар шығын болып есептелмейді, ал альтернативті құн
болып есептеледі. Олар оларды альтернативті қолданумен байланысты
жіберілген табыстың максималды мәнін сипаттайды. Болашақта
альтернативті табыс алуға мүмкіндікті қамтамасыз етпейтін өткен-
өндірістік шығындар ақша ағымында есептелмейді, және тиімдігін
көрсеткішінің мәніне әсер етеді.
7) Жобамен және жобасыз салыстыру. Инвестициялық жобаның тиімділігін
бағалау жобаға дейін және жобадан кейін жағдайымен емес, ал
жобасыз және жобамен жағдайын салыстыру жолымен жүзеге асырылу
қажет. Бұл кәсіпорын қызметінің маңызды макроэкономикалық
көрсеткіштеріне жобаның әсерін қайта талдау керек: сату, пайда, актив
рентабельділік және жеке меншік капиталының көлемі және т.б.
8) Жобаның барлық мүмкін болатын салдарын есепке алу (экономикалық,
экологиялық және әлеуметтік т.б.);
9) Жобаның әртрүлі қатысушыларының мүдделерінің сәйкес келмеуін және
капитал құнын бірдей бағаламауды есепке алу. Бұл ақша ағымдарының
болашақ құнын олардың қазіргі құнына келтіру үшін дисконт нормасының
жеке мәндерінде көрінеді;
10) Мониторинг, жобаны аржыландыру схемасын таңдау, технико-экономикалық
негізделулерді жасау, капитал салымдарының негізделу кезеңіне
бағалаудың көп кезеңділігі әрбір кезеңде жобаның құнын қайта анықтауға
немесе тексеру қажет;
11) Жобаны жасау кезінде инфляция және тәуекел факторын, сонымен қатар
жүзеге асырылу кезінде бірнеше валютаны қолдану мүмкіндігін есепке
алу;
12) Жобаның тиімділігін бағалаған кезде қайта қалыптасқан кәсіпорын үшін
айналым капиталын тұтынуын есепке алу.
2 қазақстандағы инвестициялаудың негізгі үрдістерін талдау
2.1 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді талдау
2007 жылы Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтің нәтижесі –
қаржы емес активтерге жұмсалған 1307,2 млрд. теңге инвестицияны игеру
болды, мұның 1100 млрд. теңге инвестициясы негізгі капиталға жұмсалған.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұмсалған инвестициалардың үлесі 85,8% құрайды (кесте 1) [10, 28
б.].
Кесте 1
Қазақстан Республикасындағы инвестициялардың динамикасы және құрылымы,
млн. теңге
01.01.2005 ж. 01.01.2006 ж. 01.01.2007 ж.01.01.2008 ж.
Қаржылық емес активтерге жұмсалған инвестициялардың ішінде басты үлес
салмағын негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар алуда (Кесте 2).
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициалар көлемі 2006 жылғы мен
салыстырғанда 10,6%-ға (2006 ж. – 44,7%-ға; 2005 ж. – 48,5%-ға; 1990 ж. –
33%-ға; ) өсті. 2006 жылдың деңгейіне қарағанда негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың өсуі республикадағы 14 облыстың 10-ында және Алматы,
Астана қалаларында байқалды. Көлемнің едәуір өсуі Қызылорда (1,9 есе),
Жамбыл (1,7 есе), Алматы (1,6 есе), Солтүстік Қазақстан және Ақтөбе (1,3
есе), Ақмола (1,2 есе) облыстарында және Алматы қаласында (1,2 есе)
байқалды. Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың 13-1% шегінде өсуі
Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай және Атырау облыстарында, Астана
қаласында байқалады.
Кесте 2
Қазақстан Республикасындағы қаржылық емес активтерге жұмсалған
инвестициялардың динамикасы және құрылымы, млн. теңге
01.01.2005 ж.01.01.2006 ж. 01.01.2007 ж. 01.01.2008 ж.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың өңірлік құрылымындағы
көлемнің жартысынан астамын (53,1%) республиканың батыс өңірлеріндегі
кәсіпорындар (Атырау облысы – 22.2%, Батыс Қазақстан – 18,0%, Ақтөбе –
7,5%, Маңғыстау -5,4%) игерген. Мұнда, Алматы (13,9%) және Астана (9,3%)
қалаларының үлесі басым.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлеміндегі кәсіпорындардың
үлесі – 47.0%, орташаларынікі – 27,9%, шағындырынікі -23,9%, халық үлесі
-1,2% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың түрлік құрылымына сәйкес
тұрған емес үйлер мен ғимараттарға кеткен шығындардың үлесі 45,0% құрады,
бұл 2006 жылғы көрсеткіштен 9,6 пайыздық пунктке артық (1 сурет). Тұрғын
үйлерге салынған салымның үлесі 0,6 пайыздық пунктке өсіп, 4,8% құрады.
Машиналарға, жабдыққа, құрал-сайманға, керек-жарақтарға кеткен шығындардың
үлесі 1,6 пайыздық пунктке төмендеді.
Сурет 1. Негізгі капиталға инвестициялардың құрылымы (жалпыдағы үлесі %)
Негізгі капиталға жұмсалған басқа шығындар 131 млрд. теңгені құрады,
оның 89,1% - геологиялық барлауға жұмсалған.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемінің жартысынан астамын
меншіктің жекеше нысанындағы кәсіпорындар жүзеге асырған (54,2%) (2006- де
-54,3%). Шетелдік меншік кәсіпорындарының үлесі 2006 жылмен салыстырғанда
0,5 пайыздық пунктке төмендеді. Мемлекеттік кәсіпорындар үлесінің 0,6
пайыздық пунктке өсуі, басымдығы экономика салалары: көлік –
коммуникациялық кешенді нығайту және дамыту, аграрлық - өнеркәсіптік
кешенді қолдау және ауыл инфрақұрылымын дамыту, сумен жабдықтау, экология,
әлеуметтік секторды дамыту жекеше бизнес үшін тартымсыз болып табылатын
Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасын іске асырумен байланысты.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың салалық құрлымы 2006 жылмен
салыстырғанда аздаған өзгерістерге ұшырады. Негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың жалпы көлеміндегі ең көп үлес салмақ бұрынғысынша кен
өндіру өнеркәсібіне (41,5%), өңдеу өнеркәсібіне (9,4%), көлік және
байланысқа (11,1%) келеді [10, 31 б.].
Кен өндіру өнеркәсібінде негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың
барлық көлемі дерлік шикі мұнай мен табиғи газ өндіруге және осы салаларда
қызмет көрсетуге келеді (93,8%).
Өңдеу өнеркәсібі салалары арасында металлургия өнеркәсібінің үлесіне
ғана негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемінің 44.4% - тиеді.
Көлік және байланыста негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың
елеулі үлес салмағы құбырлармен айдауға (42.3%), әуе көлігіне (15.4%) және
электр байланысқа (19,8%) келеді.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың үлес салмағы жылжымайтын
мүлік операцияларымен, жалға берумен және тұтынушыларға қызмет көрсетумен
(12,6%) байланысты қызмет түрлерінде елеулі, мұның 68% геологиялық барлау
мен іздестіруді жүзеге асыратын кәсіпорындардың үлесіне тиеді.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі ауыл шаруашылығында
бұрынғысынша мардымсыз (1,3%).
Білім беру мен денсаулық сақтаудағы инвестициялық белсенділік деңгейі
әлі төмен қалпында. Бұл салалардың негізгі капиталға жұмсалған
нивестициялардың жалпы көлеміндегі үлес салмағы тиісінше 0,7 және 0,4%
құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі де табиғат қорғау
шараларына мардымсыз болды (2,0%).
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлемінде үйлер мен
ғимараттардың күрделі жөндеуге кеткен шығындар үлесі 13,3% құрады, бұл 2006
жылғы көрсеткіштен 4,2 пайыздық пунктке артық. Күрделі жөндеуге кеткен
шығындардың жалпы көлемінен үйлер мен ғимараттарға – 52,3%, машиналар мен
жабдықтарға кеткен шығындар – 47,7% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды қаржыландыру көздерінің
құрлымында меншікті және сырттан тартылған қаражаттың ара салмағы сақталады
(Кесте 3). Басым қаржыландыратын көз ретінде кәсіпорынның меншікті қаражаты
қалады, оның негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі
үлесі 55,2% (2006 ж. -59,3%) құрады. Сонымен, меншікті қаражат экономикалық
қызметтің мына түрлерінде: темір кенін ашық әдіспен өндіруде; ағашты өңдеу
және жиһаздан басқа ағаш пен тоздан жасалған бұйымдар өндіруде; қағаз
массасын , қағаз, картон және осылардан жасалған бұйымдар өндіруде;
Кесте 3
Негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды қаржыландыру көздерінің
динамикасы және құрылымы, млн. теңге
01.01.2005 ж.01.01.2006 ж. 01.01.2007 ж. 01.01.2008 ж.
кокс, мұнай өнімдерін және ядролық материалдар өндіру мен темір жол көлігін
шығаруда негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды қаржыландырудың бірден-
бір көзі болды. Меншікті қаражаттың едәуір үлес салмағы киім өндіру, үлбір
өңдеу және бояу; химия өнеркәсібі, темекі өнімдерін өндіру, электр
энергиясын өндіру және бөлу, металлургия өнеркәсібі, уран және торий
кендерінен басқа түсті металл кендерін өндіру бойынша кәсіпорындарда және
құрлыс қызметін жүзеге асыратын ұйымдарда байқалады (98,5-83,2%).
2007 жылы инвестициялық мақсаттарға жұмсалған меншікті қаражаттың едәуір
бөлігі бөлінбеген табыс есебінен қаржыландырылды (89,6%). Негізгі капиталға
жұмсалған инвестицияларды қаржыландыруға жұмсалған амортизациялық
аударымдар 5,5% құрады. Маңызды бөлігі- кәсіпорынның жұмыстарды іске асыру
мен қызмет көрсетуден түскен айналым қаражаты болып табылатын меншікті
қаражаттың басқа түрлері 4,9% құрады.
Сырттан тартылған қаражат құрылымында бюджет қаражатының үлесі 2006
жылғымен салыстырғанда 1,5% - ға өсті, бұл республикалық инвестициялар
жобаларды іске асыру үшін республикалық бюджеттен қаражат бөлуге
байланысты. Отандық банктердің және өзге де қаржыландыру көздерінің
кредиттер үлесі тиісінше 2,7 және 0,6%-ға өсті. Шетелдік банк кредиттері
үлесінің 5,7%- ға төмендегені, басқа шетелдік қаражаттың 5,0%-ға өскені
байқалады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды қаржыландыруға жұмсалған
қаражаттың жалпы көлеміндегі сырттан тартылған қаражаттың үлкен үлес
салмағы геологиялық барлау мен іздестіруді жүзеге асыратын кәсіпорындарда
(94,6%), мемлекеттік басқару ұйымдарында (90,2%), былғары және одан
жасалған бұйымдардың өндіру, аяқкиім өндіру бойынша кәсіпорындарда (81,5%),
денсаулық сақтау ұйымдарында (78,2%) және газ тәріздес отынды өндіру мен
бөлу бойынша кәсіпорындарда (77,7%) байқалады [11, 145 б.].
2004-2005 жылдарды негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көп жағынан
шетелдік қаржыландыру көздерін тарту есебінен қаржыландырылып келсе
(тиісінше 65 және 59%), енді 2006 жылдан бастап инвестициялық мақсаттарға
жұмсалған ішкі ресурстар шетелдік салымдардан басым түскенін айта кеткен
жөн. Сонымен, 2006-2007 жылдары негізгі капиталға жұмсалған ішкі
инвестициялардың үлесі тиісінше 55 және 56% құрады.
Ішкі және шетелдік инвестициялардың ара салмағы көбінесе кен өндіру
өнеркәсібіне салған шетелдік салымдарға тәуелді болатын. Сонымен, кен
өндіру өнеркәсібіне жұмсалған шетелдік инвестициялар үлесі 2004-2007
жылдары елеулі төмендесе де (31,1%-ға), жоғары болып тұр -64,4%.
Экономиканың көптеген басқа салаларында ішкі инвестициялардың көлемі
шетелдік салымдардан басым.
Материалдық айналым қаражат қорларын толтыруға кеткен шығындар қаржы
емес активтерге жұмсалған инвестициялар құрылымында елеулі (15,5%) бола
тұрып, 2006 жылмен салыстырғанда 2,4%-ға төмендеді, ал 2002-2007 жылдар
кезеңі аралығында оның төмендеуі 23,1% құрады.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялар құрылымындағы өндірілмеген
материалдық және материалдық емес активтерге кеткен шығындар үлесі
мардымсыз (мұнда тегі табиғи активтерді, патент, лицензия, тауар
белгілерін, тауар маркаларына және тағы сол сияқты сатып алуға кеткен
шығындар кіреді) және 0,3% құрайды.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы экономиканың өсуі мен капиталдың
қорлануының негізгі көрсеткіші – негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар
көлемінің өсуімен сипатталатын экономикалық өсу үрдісінің дамуын көрсетеді.
Мемлекеттік инвестицияларды тиімді пайдалануға, ішкі жинақ ақшаны
жұмылдыруға, тікелей отандық және шетелдік инвестициялар түсімін
ынталандыруға бағытталған Қазақстан Республикасы Үкіметінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz