Патшалық ресейдің Қазақстанның жер шаруашылығын зерттеу мақсатымен құрылған экспедициялардың сипатын анықтау

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
Қазақ жерін зерттеу экспедициясының құрылуы.
1896.1902 жж. аралығындағы Щербина экспедициясы
1907ж. В.С. Кузнецов басқарған экспедиция
Румянцев басқарған экспедиция
Қоныстандыру саясатына қарсы күрес

Тақырыптың өзектілігі: ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы патша үкіметінің арнайы статистикалық-экономикалық және жергілікті ғылыми, қоғамдық-географиялық экспедициялар ұйымдастыру арқылы Қазақстанды зерттеуімен сипатталады. Бұл кезеңде Ресей империясының экономикасында Қазақстан байлығы недәуір рөл атқара бастаған еді. Қыруар жер көлемі, шексіз табиғи байлығы, арзан жұмыс күші осының бәрі патша үкіметінің назарын аудармай қоймады. Шаруаларды қоныстандыру әсіресе 1905-1907 жж. революциядан кейін, яғни Столыпин реакциясы кезеңінде жеделдете түсті. Алайда экспедициялардың негізгі мақсаттарының осыншалық сұрқиялығына қарамастан, олардың берген мәліметтері Қазақстанның маңызды территорияларын жүйелі түрде зерттеудегі алғашқы талпыныс еді.
Столыпин реакциясы кезеңіндегі Қазақстанның Ақмола, Торғай, Орал және Семей облыстарындағы Патша үкіметімен қоныстандыру саясаты мен оның іске асу барысы туралы бай материалдарды Ф.А. Щербина, П.П.Румянцев, В.С.Кузнецов басқарған статистикалық экспедициялардың мәліметтері береді.. Бірақ олардың біреуі де көшпелі шаруашылықты объективті түрде зерттеуі деп айта аламыз. Өйткені олар бұл мәселеге «Артық жерлер» деген көзқараспен қарады.
Жұмыстың мақсаты: Патшалық Ресейдің Қазақстанның жер шаруашылығын зерттеу мақсатымен құрылған экспедициялардың сипатын анықтау Ф.А. Щербина Ақмола, Семей, Торғай және Орал облыстарындағы зерттеулерінің түпкілікті Ресей империясы үшін маңыздылығын анықтау. 1907 ж. Патша үкіметінің Щербина экспедициясынан кейінгі, Кузнецов, Румянцев басқарған экспедицияларының қазақ жерін қайта зерттеулерін көрсетіп, ерекшелігін анықтау.
Жұмыстың міндеті: Тақырыпты жан-жақты терең мағынасын ашу. Жоспарда көрсетілген тақырыпшаларды баяндай отырып Қазақстандағы Ф.А.Щербина, В.С.Кузнецов, П.П.Румянцев басқарған экспедицияларының қазақ халқына тигізген зардабын көрсетіп, аша білу.
Тарихнама: Курстық жұмысты жазу барысында Қ.Құсайынұлының «Қазақ шаруашылығы отаршылдық дәуірінде оқулығын және Кузнецов, Румянцевтің зерттеулері туралы» «Қазақстан журналы», «Қазақстан тарихы» 3 том оқулықтарын қолдандым.
Щербина зерттеулері жөнінде Т. Шонанұлының «Ел тағдыры, Жер тағдыры» оқулығында жақсы жазылған. Сондай-ақ «Қазақ ұлттық энциклопедиясы», «Қазақ Совет энциклопедияларын» да қолдандым.
Құрылымы: Курстық жұмыс екі тарауға бөлінген. Әр тарау екі-үш тараушадан турады. Одан өзге кіріспе, қорытынды, сілтемелер мен қолданылған әдебиеттер тізімі де жазылған.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы патша үкіметінің
арнайы статистикалық-экономикалық және жергілікті ғылыми, қоғамдық-
географиялық экспедициялар ұйымдастыру арқылы Қазақстанды зерттеуімен
сипатталады. Бұл кезеңде Ресей империясының экономикасында Қазақстан
байлығы недәуір рөл атқара бастаған еді. Қыруар жер көлемі, шексіз табиғи
байлығы, арзан жұмыс күші осының бәрі патша үкіметінің назарын аудармай
қоймады. Шаруаларды қоныстандыру әсіресе 1905-1907 жж. революциядан кейін,
яғни Столыпин реакциясы кезеңінде жеделдете түсті. Алайда экспедициялардың
негізгі мақсаттарының осыншалық сұрқиялығына қарамастан, олардың берген
мәліметтері Қазақстанның маңызды территорияларын жүйелі түрде зерттеудегі
алғашқы талпыныс еді.
Столыпин реакциясы кезеңіндегі Қазақстанның Ақмола, Торғай, Орал және
Семей облыстарындағы Патша үкіметімен қоныстандыру саясаты мен оның іске
асу барысы туралы бай материалдарды Ф.А. Щербина, П.П.Румянцев,
В.С.Кузнецов басқарған статистикалық экспедициялардың мәліметтері береді..
Бірақ олардың біреуі де көшпелі шаруашылықты объективті түрде зерттеуі деп
айта аламыз. Өйткені олар бұл мәселеге Артық жерлер деген көзқараспен
қарады.
Жұмыстың мақсаты: Патшалық Ресейдің Қазақстанның жер шаруашылығын
зерттеу мақсатымен құрылған экспедициялардың сипатын анықтау Ф.А. Щербина
Ақмола, Семей, Торғай және Орал облыстарындағы зерттеулерінің түпкілікті
Ресей империясы үшін маңыздылығын анықтау. 1907 ж. Патша үкіметінің Щербина
экспедициясынан кейінгі, Кузнецов, Румянцев басқарған экспедицияларының
қазақ жерін қайта зерттеулерін көрсетіп, ерекшелігін анықтау.
Жұмыстың міндеті: Тақырыпты жан-жақты терең мағынасын ашу. Жоспарда
көрсетілген тақырыпшаларды баяндай отырып Қазақстандағы Ф.А.Щербина,
В.С.Кузнецов, П.П.Румянцев басқарған экспедицияларының қазақ халқына
тигізген зардабын көрсетіп, аша білу.
Тарихнама: Курстық жұмысты жазу барысында Қ.Құсайынұлының Қазақ
шаруашылығы отаршылдық дәуірінде оқулығын және Кузнецов, Румянцевтің
зерттеулері туралы Қазақстан журналы, Қазақстан тарихы 3 том
оқулықтарын қолдандым.
Щербина зерттеулері жөнінде Т. Шонанұлының Ел тағдыры, Жер тағдыры
оқулығында жақсы жазылған. Сондай-ақ Қазақ ұлттық энциклопедиясы, Қазақ
Совет энциклопедияларын да қолдандым.
Құрылымы: Курстық жұмыс екі тарауға бөлінген. Әр тарау екі-үш
тараушадан турады. Одан өзге кіріспе, қорытынды, сілтемелер мен қолданылған
әдебиеттер тізімі де жазылған.

Қазақ жерін зерттеу экспедициясының құрылуы.

Мыңдаған жылдық тарихы бар қазақтар жүздеген жылдар бойы патшалық
империя бодандығында болып келді. Мейірімсіз империя өз құрамына күшпен
бағындырған халықтардың бәрін де орыстандыруға әрекеттенді.
Шұрайлы жерінен айырылған қазақтың шаруашылығы ХІХ ғасырдың аяғында
құрт құлдырап кетті. Қазақ жеріне жаудай тиген патша отаршылары өздерінің
қылмыстық әрекетін бүркемелеу үшін көшпелі шаруашылық зиянды, олар
табиғаттың жауы деген тұжырым жасап, қазақтарға, отырықшылыққа көшудің
пайдалы екендігін жан-жақты уағыздай бастады. Бұл сұрқия саясаты қашан да
құлқынның құлы, патша өкіметінің сойылын соққан қазақтың шен-шекпен
кигендері, шенеуніктер тобы, жандай-шаптар қолдап қана қойған жоқ, сонымен
бірге халық арасында кеңінен үгіт жүргізді. Осы кезде халық арасынан шыққан
зиялылар да екі ұдай пікірде болды. Бірінші топ мәдениеті гүлденген,
өркениетті ел болу үшін отырықшылыққа көшуіміз шарт деген ой түйді. Екінші
топ: жоғары мәртебелі ұлықтардың бұл қамқорлығы бізге жаны ашығандықтан
емес, алдап-арбап, әдіс-тәсілмен мойынға құрық салу үшін жасап отырған айла-
шарғысы деген тұжырым айтты. Әрі бұлар ұлтарақтай болса да өз жеріме иелік
ететін боламын деген алдамшы ойдан безу керек деп, көрегендік байқатты.
1907 ж. патша өкіметі жергілікті халықты жерге орналастыру мәселесі
бойынша әртүрлі министрліктердің өкілдерімен ведомствоаралық кеңес өткізді.
Кеңес мынадай шешім шығарды:
а) отырықшылыққа көшкісі келетін қазақ шаруаларын қоныстанушы орыс
шаруаларының құқы мен теңестіру;
ә) ал көшпенділікте қалатын қазақ тұрғындарына жарамсыз жерлерді қалдыру
немесе оларды далалық бос аудандарға көшіру;
б) қазақтардың жерді орыстарға, кулактарға және өнеркәсіпшілерге жалға
беруіне кеңірек мүмкіншіліктер беру.
Мінекей, осындай сұрқия саясатты жүзеге асыру мақсатында патша
өкіметі қазақтың далалық облыстарын статистикалық зерттеу үшін арнайы
экспедициялар ұйымдастырылды.
1896 ж. бұрынғы Жер және мемлекеттік мүлік министрлігі далалық өлкені
отарлауды ұлғайту мақсатында белгілі земство статисі Ф.Щербина басқарған
экспедицияны жабдықтайды. Статистер мен агрономдардан құралған бұл
экспедиция өлкеде алты жыл жұмыс істейді.
Әлихан Нұрмұхаммедұлы Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы
тағы басқалары болды.
Қазақтың жер шаруашылығын зерттеу мақсатымен патшалық империя құрған
экспедиция құрамына Әлихан Нұрмұхаммедұлының кіруі оның өз ойындағысын
жүзеге асыруға азды-көпті жол ашты. Қазақ жерінен шыққан экспедиция
мүшелерінің қатарында ғалымдар: өзіндік көзқарастағы чиновниктер:
Л.К.Чермак, И.Ф.Гусев, И.Д.Трипольский, Н.Ф. Дмитриев, В.А. Владимирский
тағы басқалары болды. Әлихан Нұрмұхаммедұлы болса, өз алдына жеке топқа
басшылық жасады. Өйткені, ол көшпелі байырғы халықтың әдет-ғұрпы мен жер
шаруашылығын өте жақсы білетін. Экспедиция жұмысына Әлиханнан басқа да
қазақтар қатысқанын айту қажет. Олар –Д. Сатыбалдыұлы, Е. Итбайұлы, М.
Шомбалұлы тағы басқалар. Экспедицияның алдына қойылған міндет беру еді. Ол-
қазақ жеріне қоныс аударушы орыс шаруаларына артық жер көлемі-бөліктерін
анықтап, кесіп беру. Оны жүзеге асыру үшін экспедиция мынандай мәселелерді
зерттеп, шешіп алу қажет еді. Біріншіден, көшпелі шаруашылықтың жер
пайдалану әдіс-тәсілдерінің заңдылықтарымен жете танысу. Екіншіден,
қазақтарды ауылдық қауымға бөліп, оларды шаруашылық жүйе бойынша бөлу.
Үшіншіден, сол жеке шаруашылықтарда төрт түлік малдан қаншасын бағып-қағуға
болатынын есептеп шығару. Төртіншіден, әр түліктің жайылымдық жер нормасын
анықтау. Бесіншіден, этникалық, жағрапиялық ерекшелігін тарихи дамуы
тұрғысынан зерттеу. Бұл жұмыс күрделі де, жауапты міндет еді.
Ф.А. Щербина басқарған экспедиция 1896 жылдан 1901 жылға дейінгі уақыт
аралығында жұмыс жүргізіп, жалпы саны он екі уйезді қамтыды. Атқарылған
жұмыс нәтижесі бойынша – 13 томнан тұратын ғылыми зерттеу еңбегін баспадан
бастырып шығарды.
Экспедиция жұмысы барысында Әлихан Нұрмұхаммедұлы өзін жаңа қырынан
таныта білді. Оның қазақ қоғамында жүріп жатқан әр алуан өзгерістерді жетік
білетіндігі айқындала түсті. Көшпелі шаруашылықтың талай ғасырдан бері
жинақталған тәжірибелерінің құпия сырлары ғылыми зерделеп, жіліктеп, талдай
келіп, Әлихан: Қазақтың көшпелі шаруашылығы бұрынғы табиғи, дәстүрлі
қалпынан өзгеріп, қазір егіншілік пен мал шаруашылығын қатар меңгерген
аралас шаруашылыққа айналды. Жылдың 8-10 айын отырықшылықпен өткізетін жаңа
құрылымға көшті,- деген тың пікірге келді.
Әрі экспедиция мүшелерінің жұмысы аса нәтижелі болды. Есепті де халық
тұрмысына лайық дәлдікпен жүргізді. Мәселен, кіші отаудың күн көрісі үшін
18-24 ірі қара мал ұстауға, әр мал басына 5-8 десятинаға дейін жер
еншілеуге болатындығы дәлелденді. Ал, ауылдық қауымдағы шаңырақ иесінің 90-
92 десятина шамасында жер мөлшерін пайдалануға толық құқысы барлығын
есептеп шықты. Осынша жұмысты ғылыми тұрғыдан негіздеп, өзіндік тұжырым
жасау Әлихан Нұрмұхаммедұлы Бөкейханға оңайға түскен жоқ. Бірақ, туған
халқы үшін ол көз майын тауыса ізденуден жалықпады. Шындығында, бұл ерлік
еді.

1896-1902 жж. аралығындағы Щербина экспедициясы

Щербина Федор Андреевич (1849-1936) халықшыл, земство статисі. 1883-
1903 жж. Воронеж земстволық статистика бөлімшесін басқарды. 1907 ж.
халықтық социалистер партиясынан мемлекеттік ІІІ думаның мүшесі болды. Ұлы
Октябрь социалистік революциясынан кейін шетелге эмиграцияға кетті. Оның
бірқатар статистикалық еңбектері жарық көрді. Олар: Острогож уйезіндегі
шаруалар шаруашылығы (1887) Воронеж губерниясының 12 уйезі бойынша
қорытынды жинақ (1897) Шаруалардың бюджеттері мен олардың астық бағаларына
тәуелділігі (1897)
1895 ж. егін шаруашылығы министрлігі орыс шаруаларын қоныстандыру
қорына алу мақсатымен қазақ жерлерінің артығын анықтау үшін экспедиция
ұйымдастырды. Ол Ф.А.Щербина экспедициясы деп аталды. Экспедиция 1896-1902
жж. Қазақстанның орталық және солтүстік облыстарының (Ақмола, Семей,
Торғай) 12 уйезін зерттеді. Экспедицияның жинаған материалдары негізінде 12
том еңбек жарияланды. Онда XVIII ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақтардың
шаруашылықтары және әлеуметтік жағдайы жөнінде көптеген деректер бар.
1896 ж. Дала облыстарын зерттеу жөніндегі экспедиция жұмыс істей
бастады. Далалық өлкенің барлық уйездерін зерттеу жөніндегі бұл экспедиция
құрағанда мемлекеттік мүлік министрлігі зерттеу нәтижелерін Қазақстанда жер
саясатын жүргізуге пайдалануды көздеді. Экспедиция міндетіне –аумақты
табиғи – тарихи жағынан зерттеп, суреттеу, жер түрлерін, бұл мәселедегі
ауылдар мен облыстардың маңызын, шаруашылық жүргізу, жерді пайдалану
тәсілдерін анықтау кірді.
Ресейдің Орталық губернияларынан әкелінген шаруаларды қоныстандыру
мақсатында шаруашылық-статистикалық зерттеуге баса көңіл бөлінді.
Экспедицияның құрамына Ф.А.Щербина, Ә.Бөкейханов, Л.К.Чермак, П.А.Васильев
т.б. қазақ зиялыларының үлкен тобы – Ұ. Базанов. Т.Жалмұхамедов, И.
Жақсылықов, И. Құдайқұлов, М.Шомбалов т.б. кірді. Экспедицияға қатысушылар
арасында экономистер, ботаниктер, топырақтанушылар, агрономдар болды.
1894 ж. ІІ Николай дала генерал-губернаторының есебіне ескертуінде
Ақмола және Семей облыстарының көшпелі халқының пайдалануындағы бос
жерлердің сапасын тез арада зерттеу мен мөлшерін анықтау қажет екенін атап
өтті. Мұндай зерттеуді ұйымдастыру Сібір темір жолы комитетінің міндетіне
жатқызылды. Комитет Еуропалық Ресейден шыққандардың соңғы жылдарда дала
өлкесі шегіне қоныстануға ерекше ұмтылысы байқалғанын, сол себепті оны
отарлауды берік негізгі қоюды ойластыру керек екенін атап өтті. Комитеттің
бастамасы бойынша белгілі земство статистігі Ф.А.Щербинаның басшылығымен
далалық облыстарды зерттеу жөнінде экспедиция ұйымдастыру соның нәтижесі
болды. 1896-1903 жж. аралығында экспедиция Ақмола, Семей, және Торғай
облыстарының 12 уйезіне статистикалық сипаттама жасап, қазақтардың
шаруашылығы туралы бағалы мәліметтер жинады. Үкімет экспедиция
қызметкерлерінің алдында: алуға арналған жердің мүмкіндігінше көп мөлшерін
табу және олардың егіншілік үшін жарамдық дәрежесін анықтау міндетін қойды.
Әртүрлі аймақтар бойынша қазақтардың жер пайдалану нормаларын
әзірлеу, ал осылайша жасалған артық жерден қоныс аудару қорын рәсімдеу
көзделді.
Щербина 1896 ж. іске кірісіп, 5 жыл ішінде Көкшетаудан бастап Ақмола,
Семей облыстары мен Ақтөбе, Қостанай уйездерін зерттеп шыққан. Ақмола мен
Семей облыстарын зерттеп болған соң экспедиция Ақтөбе мен Қостанай
уйездерін зерттеуге кірісті. 1898 ж. Қостанайдың солтүстіктегі 6 жарым
болысын зерттеп болып, санағы картасы, жерінің ауданын, ауысқанын баяндама
қағазымен Торғай облысының әскери губернаторы Барабашқа жіберген. Жер мен
мемлекет мүлкін басқарушы министрліктің сұрауы бойынша Барабаш баяндама
жасаған. Щербина Қостанайдың зерттелген болыстарында 7854 шаңырақ, 3 млн
421 мың 294 десятина қазақ билігінде жер бар деген. Қазаққа мал асырау
нормасы -1 үйге 24 қара күн көруіне жарайды (жылқыға балағанда) деген.
Қолайлы жерден үйге 144, шамалы жерден 173, қолайсыз жерден 202 десятина
сыбаға жер қалдырса, қазаққа не бары 450 мың 200 десятина жер керек деген.
Мұны сондағы жалпы жер көлемінен шығарғанда 1 миллион 971 мың 94 десятина
артық қалады. Осы артық жерді отар қылуға болады делінген Щербина
санағында. Сонда экспедицияның артық деген жерінен 1 миллион 3 мың 324
десятинаны шығарып тастау керек, яғни жартысынан көбін шығару керек дейді.
Ақтөбе мен Қостанай уйезіне келіп жайлайтын көшпеліге экспедиция
жайлау керек деп ойламаған. Қостанайдың орта жағына 226 үй 1898 ж. көшпелі
халықтар келген. Бұларға екі айға 34 десятинадан салғанда, 7684 десятина
жер керек емес. Дұрысында 26090 үй екі уйезге көшіп келеді, 4-5 ай отырады.
Мұның 6 мыңы Ырғыз уйезінен келеді. Ырғыз уйезінің 6 мың үйін шығарып
тастағанда да, 20 мың үй көшпелі жайлап күн көреді дейді Барабаш.
Көп жерлердің (мәселен, Ақмола, Семейдің кейбір уйездерінің Қостанай,
Ақтөбенің оңтүстік болыстарының) нормасын сол жерлердің табиғат-шаруашылық
жадайына қарап шығармай, алғашқы норма кесілген жерге сүйеніп жанастырған
дейді.
Қазақстанда ХІХ ғ. аяғынан бастап жер бөлуші топтар жұмыс істеді. Ол
бос деп белгіленген жерлерде қоныстану учаскелерін кесіп беруге тиіс
болатын. Бос жерлер дейтіндерді далалық облыстарды зерттеу жөніндегі
экспедиция, басқаша айтқанда Ф.А.Щербинаның экспедициясы анықтауы керек
еді. Экспедицияның жұмысын жұмыс істеген жылдардың өзінде-ақ, әсересе,
қазақтардың жер пайдалану нормаларына қатысты көп ескертулер жасады. Солай
бола тұрса да, ішінара осы есептеулер бойынша 1893-1905 жж. далалық
облыстарда 4074 180 десятина, оның ішінде Ақмола қоныстандыру ауданында
-2550 202 десятина, Семейде – 499 566 десятина жер, Торғай –Орал ауданында
-102 4412 десятина жер тартып алынды. Барлығы 18 миллион десятина алынуға
тиіс болатын. Алайда көп ұзамай бұл цифрлар үкіметті қанағаттандырудан
қалды.
Қазақтардың жер пайдалану нормаларын, оларды кеміту жағына қарай қайта
қарау туралы және жаңа экспедицияның зерттеу қажеттігі туралы мәселе
қойылды.
Щербина санағы сеніңкіремей, әуелгі жылдары артық деп көрсетілген
жердің 25 % -ін ғана қазақтан алуға болды, экспедиция артық деп көрсеткен
жер тез арада алынып болды. Соның үшін тағы қазан түбінен шеміршек іздеп
1907-1911 жж. арасында переселен мекемелерінің Кузнецовтарының жер кесіп
алулары шыққан. Щербина есебі отарлау жұмысына зор қызметін тигізді.
Көрсетілген артық деген жерлері тез арады алынып бітті. Отаршылдар қайтадан
артық жер табуға кірісе бастады.
Қорыта келгенде егер Ф.А.Щербина экспедициясының деректері бойынша
қазақ шаруашылықтары үшін аймаққа және басқа жағдайларға қарай жер
пайдаланудың ең төмен нормасы 110-209 десятина, ал ең көбі -187-510
десятина болса, 1904-1908 жылдардағы қайта ұйымдастырған экспедициялардың
деректері бойынша олар тиісінше 70-125 десятина және 119-219 десятина
болды. Сөйтіп 36-40 %-дан 36-57% -ға дейін төмендетілдіү
Ресей империясының ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. кезіндегі қазақ шаруаларын
орналастыруға байланысты шаралары отарлық сипатта болғанында дау жоқ.
Ф.Щербина және басқалардың экспедицияларының нәтижесінде дала
облыстарындағы қазақтардан 1893-1905 жж. 4074 180 десятина жер тартылып
алынса, Жетісу және Сырдария облыстарында 1906-1915 жж. 21206 187 десятина
жер қоныстанушыларға берілді. Тек 1906-1915 жж. Дала өлкесіне 580,5 мың
адам сырттан келіп қоныстанды.

1907ж. В.С. Кузнецов басқарған экспедиция

1907 жылы Столыпинның аграрлық реформасының талаптарын және
ведомствоаралық кеңестің заңдарын орындау мақсатында қазақтардың жерді
пайдалануын қайта қарау қажеттігі туады. Осыан байланысты 1907 жылы қазақ
даласына статист В. Кузнецов басқарған жаңа экспедиция шығады. Олар
бұрынғыны қайта қарап, оның берген мөлшерін кемітіп, артық жердің көлемін
ұлғайту мақсатын қояды.
Ең бірінші Ақмола облысының Көкшетау уйезі қаралады. Кузнецов
экспедициясы жұмысын 1907 жылы 22 мамырда бастап, 30 қыркүйекте аяқтайды.
Жұмыс Д.И. Дзюба, Ф.Ф.Караваев және В.Ф. Измайлов пен Н.Д.
Шлезингердің бірігуімен басқарылған үш партиямен жүргізіледі. Партияның
құрамына тіркеушілер ретінде Н.И. Дубенецкий, А.С. Боштаев, И.А.
Никольский, В.О.Бурыгин, А.В. Быков, Н.Н. Нұрсеитов, Х.С. Сәрсембаев және
Х.Т. Темірбеков болған.
Жергілікті жерді зерттеу барысында карточкалық жүйемен барлық қазақ
тұрғындары, шаруашылықтары саналып, шаруашылық жағдайлары, жеке ауылдар мен
қауымдық топтардың жер пайдалану тәртіптері жалпылама қаралады. Санақ
партия меңгерушілерінің нұсқауы мен бақылауы арқылы тіркеушілер тарапынан
жүзеге асырылады. Негізгі жұмысқа қосымша жайылымдар жөнінде мағлұматтар
жиналып, бюджеттік сипаттама жасалып, бидай мен шөмтің шығымдылығы жөнінде
нақтылы мәліметтер алу мақсатында кішігірім шабындықтар мен жыртылған
учаскелер өлшенеді.
Жергілікті халықтан мәлімет жинау көші-қон үстінде, жаздық
жайылымдарда жүргізіле берген. Ол үшін земск статистикасы дайындаған
тәсілдер қолданылады. Әрбір қожайын өзіне, өз отбасы мен шаруашылығына есеп
береді. Қазақтар бұл сұрауға жоғары ынтамен қатысады. Тіпті басқа ауылдан
сұрау жүргізіліп жатқанда тыңдаушы ретінде қатысатындар болған.
Қожайындардың өздері болмаған жағдайда отбасынан бір адам, ал олар немесе
туысқандары болмаған кезде көршілері сұрауға шақыртылған.
Практикалық жұмысқа кірісер алдында экспедицияның барлық құрамы В.
Кузнецовтың қатысуымен бірнеше мәжіліс өткізіп. Онда өздерінің алдына
қойған міндеттерін, жұмыс жағдайларын, оларды орындаудың әдісі мен
тәсілдерін талқыға салады. Бұл мәжілістерге партияның құрамына енгізілген
қазақ тілмаштары да қатыстырылды.
Экспедиция жұмысы мынадай тәртіппен жүзеге асырылады. Материалға
тыңғылықты қарау, есептеу және іріктеу, кейбір карточкаларды, ауылдық және
қауымдық бланкелерді сәйкестендіру Дзюбе мен Караваевқа жүктеледі. Рулық
қатынас жөніндегі материалдарды жүйелеу және әр түрлі кестелерді түзу В.
Измайловқа тапсырылады. Никольский, Дубенецкий, Быков және Бурыгин есеп
жүргізеді. Ауылдық және қауымдық кестелерді Старчевский, Коль және Шебеко,
ал комбинациялық кестелерді Старчевский мен Быков дайындайды. Мұнымен қатар
қауымдық жер пайдалану, кәсіптік және шабандық, жайылымдық жерлерді толық
пайдалану жөнінде кестелер түзіледі.
Ақмола облысының бес уйезі бойынша жазылған бес томдық кітап мынадай
екі бөлімнен тұрады – мәтіндік және кестелей қосымша. Барлық басылымның
жалпы редакциясы экспедиция басшысы Кузнецовқа тиесілі. Мәтінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.