Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдірудің нарықтық механизмдері
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ
ТІЗІМІ 3
КІРІСПЕ 4
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТҮРЛЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ІЛІМДІК ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инновациялық кәсіпкерліктің мәні, негізгі элементтері және оны ұйымдастыру түрлері 8
1.2 Қазақстан экономикасындағы кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамытудың қажеттілігі мен ерекшеліктері 44
1.3 Кәсіпкерліктің инновациялық іс.әрекеттерін мемлекеттік реттеу механизмдерінің тенденциялары мен тұжырымдамалары 53
2 ИННОВАЦИЯЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қоғам мен бизнестің дамуындағы инновациялық кәсіпкерліктің әлуеті мен жағдайы 64
2.2 Инновациялық кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың тиімділігін бағалау және көрсеткіштерін экономикалық талдау 82
2.3 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерінің дамуын талдау 88
3 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТҮРЛЕРІН ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Венчурлық, концессиялық, лизингттік және франчайзингілік бизнестерді қалыптастыру және дамыту бойынша механизмдерді жетілдіру 103
3.2 Инновациялық іс.әрекетті ұйымдастыру және басқаруды жүзеге асыру 115
3.3 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамытуда Кентау Трансформатор зауытының пайдалылық деңгейін болжау
129
ҚОРЫТЫНДЫ 129
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 132
ТІЗІМІ 3
КІРІСПЕ 4
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТҮРЛЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ІЛІМДІК ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инновациялық кәсіпкерліктің мәні, негізгі элементтері және оны ұйымдастыру түрлері 8
1.2 Қазақстан экономикасындағы кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамытудың қажеттілігі мен ерекшеліктері 44
1.3 Кәсіпкерліктің инновациялық іс.әрекеттерін мемлекеттік реттеу механизмдерінің тенденциялары мен тұжырымдамалары 53
2 ИННОВАЦИЯЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қоғам мен бизнестің дамуындағы инновациялық кәсіпкерліктің әлуеті мен жағдайы 64
2.2 Инновациялық кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың тиімділігін бағалау және көрсеткіштерін экономикалық талдау 82
2.3 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерінің дамуын талдау 88
3 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТҮРЛЕРІН ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Венчурлық, концессиялық, лизингттік және франчайзингілік бизнестерді қалыптастыру және дамыту бойынша механизмдерді жетілдіру 103
3.2 Инновациялық іс.әрекетті ұйымдастыру және басқаруды жүзеге асыру 115
3.3 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамытуда Кентау Трансформатор зауытының пайдалылық деңгейін болжау
129
ҚОРЫТЫНДЫ 129
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 132
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Индустриалдық дамыған елдерде экономиканың нақтылы секторы кәсіпкерлікті мемлекеттік деңгейде дамыту мақсатымен инновациялық іс-әрекеттерді жандардыру мәселелеріне үлкен көңіл бөлінеді. Бұл сонымен қатар, кез-келген елдегі инновациялық белсенділіктің босағалық мағынадан төмендеу фактісі ұлттық қауіпсіздіктің маңызды қауіпі ретінде түсіндіріледі.
Қазіргі кездегі дағдарыс процестерімен күшейген нарықтық реформалардың есептік қателіктері инновациялық дамуға жаңа көзқарас қалыптастыруда. Қазіргі уақытта қалыптасқан жағдай түсінушіліктің төмен деңгейімен және жаңа технологияларды, қазіргі заманғы техника мен материалдарды және отандық кәсіпорындардағы ғылым мен техниканың басқа жетістіктерін меңгерумен сипатталады. Мұндай жағдайлардың себептері келешектегі дамулардың стратегиялық міндеттеріне инновациялық өрістің барабар емес реформалануы ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды (ҒЗТЖК) қаржылаудың елеусіз көлемдері, кәсіпорынның инновациялық енжарлығы, олардың күрделі қаржылық жағдайлары болып табылады.
Ғылыми-техникалық өнімге экономиканың мемлекеттік емес секторының кәсіпорындары жағынан да, мемлекеттік секторының кәсіпорындары жағынан да сұраныстың болмауы ҒЗТЖК қысқаруына, ғылыми-техникалық потенциалдың қысқаруына, салалық комплекстерде, ойлап тапқыштық және рациональдық іс-әрекеттердің қысқаруына әкеліп соқтырады. Инновациялық белсенділікке кедергі келтіретін себептердің қатарына – бюджет тапшылығына және инновациялық жұмыстарды қаржылау үшін қаражаттың жоқтығына байланысты мемлекеттің инновациялық іс-әрекеттер өрісінен іс жүзінде кетуі, «қымбаттығына» байланысты несиелік нарық қорларының өндірушілер үшін қол жетпестігі, инновациялық жобаларға инвестициялаулардың жоғары тәуекелдері.
ҚР экономикасының өзгеру жағдайларында инновациялық процестерді басқаруды зерттеу, инновациялық іс-әрекеттер мазмұнына талдау жасау, тәжірибелік сипаттағы нақтылы әдістемелер мен сыпаттамаларды жасап шығару әсіресе маңызды болып табылады. Инновациялық іс-әрекеттерді қалыптастырудың өз жаралу кезеңдері бар, күрделі ұйымдастырушылық-экономикалық жұмыс істеу формалары, ерекше индикаторлар, реттеуші тетіктер. Инновациялық іс-әрекеттердің теориялық және методологиялық негіздері экономикалық қатынастардың шындығында жаңа типтері бола тұрып, нарық жағдайларында енді зерттеле бастайды және тереңдете зерттеуді қажет етеді.
Бұл мәселенің күрделілігі мен көп қырлылығының ішкі құрылымның біршама жеткіліксіз зерттелумен ғана емес, сонымен қатар көптеген теориялық және тәжірибелік жағдайларға көпшілік таныған амалдың жоқтығымен де қамтамасыз етілген, бұл инновациялық процестің тиімді ұйымдастырушылық-экономикалық механизмін қалыптастыру мен қолдануда елеулі кедергі болып табылады.
Қазіргі кездегі дағдарыс процестерімен күшейген нарықтық реформалардың есептік қателіктері инновациялық дамуға жаңа көзқарас қалыптастыруда. Қазіргі уақытта қалыптасқан жағдай түсінушіліктің төмен деңгейімен және жаңа технологияларды, қазіргі заманғы техника мен материалдарды және отандық кәсіпорындардағы ғылым мен техниканың басқа жетістіктерін меңгерумен сипатталады. Мұндай жағдайлардың себептері келешектегі дамулардың стратегиялық міндеттеріне инновациялық өрістің барабар емес реформалануы ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды (ҒЗТЖК) қаржылаудың елеусіз көлемдері, кәсіпорынның инновациялық енжарлығы, олардың күрделі қаржылық жағдайлары болып табылады.
Ғылыми-техникалық өнімге экономиканың мемлекеттік емес секторының кәсіпорындары жағынан да, мемлекеттік секторының кәсіпорындары жағынан да сұраныстың болмауы ҒЗТЖК қысқаруына, ғылыми-техникалық потенциалдың қысқаруына, салалық комплекстерде, ойлап тапқыштық және рациональдық іс-әрекеттердің қысқаруына әкеліп соқтырады. Инновациялық белсенділікке кедергі келтіретін себептердің қатарына – бюджет тапшылығына және инновациялық жұмыстарды қаржылау үшін қаражаттың жоқтығына байланысты мемлекеттің инновациялық іс-әрекеттер өрісінен іс жүзінде кетуі, «қымбаттығына» байланысты несиелік нарық қорларының өндірушілер үшін қол жетпестігі, инновациялық жобаларға инвестициялаулардың жоғары тәуекелдері.
ҚР экономикасының өзгеру жағдайларында инновациялық процестерді басқаруды зерттеу, инновациялық іс-әрекеттер мазмұнына талдау жасау, тәжірибелік сипаттағы нақтылы әдістемелер мен сыпаттамаларды жасап шығару әсіресе маңызды болып табылады. Инновациялық іс-әрекеттерді қалыптастырудың өз жаралу кезеңдері бар, күрделі ұйымдастырушылық-экономикалық жұмыс істеу формалары, ерекше индикаторлар, реттеуші тетіктер. Инновациялық іс-әрекеттердің теориялық және методологиялық негіздері экономикалық қатынастардың шындығында жаңа типтері бола тұрып, нарық жағдайларында енді зерттеле бастайды және тереңдете зерттеуді қажет етеді.
Бұл мәселенің күрделілігі мен көп қырлылығының ішкі құрылымның біршама жеткіліксіз зерттелумен ғана емес, сонымен қатар көптеген теориялық және тәжірибелік жағдайларға көпшілік таныған амалдың жоқтығымен де қамтамасыз етілген, бұл инновациялық процестің тиімді ұйымдастырушылық-экономикалық механизмін қалыптастыру мен қолдануда елеулі кедергі болып табылады.
1 Структурные сдвиги в экономики развитых капиталистических стран (Роль новейших технологии). Сборник обзоров. М, 1989, стр. 10-14.
2 Кенжегузин М.Б. Индустриально-инновационное развитие Республики Казахстан (интервью). Саясат. 2003, №3, - стр. 7.
3 Абиламов Н. Курсом индустриально-инновационного развития. Казахстанская правда. 2003, 12 март.
4 Ельцов О. Конкурентоспособная промышленность Казахстана: мираж или перспектива. Аль Пари. 2003, № 1, - стр. 17-19.
5 Бабаев Ф.А., Борисов В.Н. Инновационный фактор оценивания результативности управления в промышленности // Проблемы прогнозирования. – 2005. - №4. – С. 136-142.
6 Панфилов В.С., Шураков А.Г., Стуков А.С. Инновационный тип экономического развития и ограничения финансирования // Проблемы прогнозирования. – 2005. - №2. – С. 3-18.
7 Акчурин А. Некоторые проблемы инновационного развития Республики Казахстан // Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. – 2005. - №3. – С. 67-76.
8 Бутаков А. Инновационные процессы в интегрированных структурах // Экономист. – 2005. - №7. – С. 39-51.
9 Бабаев Ф.А., Борисов В.Н. Инновационный фактор оценивания результативности управления в промышленности // Проблемы прогнозирования. – 2005. - №4. – С. 136-142.
10 Панфилов В.С., Шураков А.Г., Стуков А.С. Инновационный тип экономического развития и ограничения финансирования // Проблемы прогнозирования. – 2005. - №2. – С. 3-18.
11 Бойко И. Перспективы инновационного развития восточно-европейских стран // Экономист. – 2005. - №2. – С. 78-82.
12 Волкова Т. Условия инновационного обмена // Экономист. – 2005. - №3. – С. 54-60.
13 Управление инновационными процессами // Экономист. – 2005. - №5. – С. 46-53.
14 Шумпетер Й. Теория экономического развития (Исследование предпринимательской прибыли, капитала, кредита, процента и цикла конъюнктуры): Пер. с нем. – М.: Издательство «Прогресс», 1982. – 455 с.
15 Муканов Д. Индустриально-инновационное развитие Казахстана: потенциал и механизм реализации. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 274 с.
16 Кокурин Д.И. Инновационная деятельность. – М.: Экзамен, 2001. – 576 с.
17 Исахметов Т. Механизмы совершенствования инновационной политики в современных условиях // Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. – 2005. - №3. – С. 77-81.
18 Кажмухаметова А. Состав и структура инновационных затрат // Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. – 2004. - №4. – С. 42-47.
19 Куатбаева Г., Раисов Д., Нургалиев К., Нуркиянва Т. Бюджетная поддержка инновационного развития // Промышленность Казахстана. – 2004. - №2(23). – С. 14-16.
20 Урузбаева Н. Основа индустриаль-инновационного развития страны // Промышленность Казахстана. – 2005. - №2(29). – С. 36-37.
21 Айтекенов К., Исекешев А., Орынбаев Е. Приоритеты индустриаль-инновационного развития Казахстана и роль государственных институтов развития // Экономист. – 2003. - №11. – С. 25-29.
22 Указ Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «О стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы» за №1096 от 17 мая 2003 года.
23 Қазақстан-2030 стратегиясы іс үстінде: табыстың 10 жылы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2030" Стратегиясының 10 жылдығына арналған конференцияда сөйлеген сөзінен. "Егемен Қазақстан", 2007 жыл 13 қазан
24 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030: барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 1998 ж. 96б.
25 Г.Томчин «Концессия», www.top-manager.ru19.01.2007г.
26 Бартошек М. Римское право: понятия, термины, определения. Пер. с чешск. М., 1989. С. 28-30.
27 Штоф А. Горное право. СПб., 1896. С. 18-20.
28 Ленин В.И. О концессиях и о развитии капитализма. 7 августа 2008 г
29 Закон РК «О признании утратившим силу Закона Республики Казахстан «О концессиях в Республике Казахстан» от 08.04.1993 г. Советы Казахстана, 1993, 13 апреля.
30 Концессия туралы» ҚР-ның Заңы. 7 шілде, 2006 жыл
31 Голубков Е.П. Основы маркетинга: Учебник. – М.: Издательство «Финпресс», 1999. – 656 с.
32 Андреева О.Д. Технология бизнеса: маркетинг: Учебное пособие. – М.: Издательская группа ИНФРА∙М – НОРМА, 1997. – 224 с.
33 Мачадо Р. Маркетинг для малых предприятий. – СПб: Питер Паблишинг, 1998. – 288 с.
34 Дихтль Е., Хершген Х. Практический маркетинг: Учебное пособие: Пер. с нем. – М.: Высшая школа, 1995. – 255 с.
35 Бревнов А.А. Маркетинг малого предприятия: Практическое пособие. – Киев: ВИРА-Р, 1998. – 384 с.
36 Портер Майкл Э. Конкуренция: Учебное пособие: Пер. с англ. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2000. – 495 с.
37 Каренов Р.С. Условия возникновения и методы искоренения теневой экономики // Вестник Карагандинского университета.- 2001 - №2(22). – Выпуск 1. – С. 3-15.
38 Бунич А.П., Гуров А.И., Корягина Т.И. и др. Теневая экономика. – М.: Экономика, 1991. – 160 с.
39 Балабанов И.Т. Финансовый менеджмент: Учебник. – М.: Финансы и статистика, 1994. – 224 с.
40 Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом? – М.: Финансы и статистика, 1994. – 384 с.
41 Даржанова М.Ш. «Аймақ жағдайындағы инновациялық іс-әрекет», Шымкент, 2004, 26-27бет.
42 Лукин А. «Индустриялық саладағы серпіліс» Егеменді Қазақстан №316-319, 30.12.2004 ж.
43 Оразалы С. «Экономикалық басымдықтар және уақыт талабы» Егеменді Қазақстан №55, 18.04.2006 ж.
44 Қазақстан Республикасы Президентінің 17 мамыр 2003 жылы №1096 Бұйрығымен бекітілген «2003-2015жылдарға арналған Индустриялды-инновациялық дамыту стратегиясы» Астана 2003 ж.
45 Интернет ақпарат көзі: www.nif.kz-ҚР-ның Ұлттық инновациялық Қорының ақпарат көздері, 2008ж.
46 «Қазақстан Тәуелсіздігі жылдарында» ҚР-ның Статистика жөніндегі Агенттігі, 2007, 168-169 бет.
47 Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №55, 19 наурыз 2005 ж.
48 Купешова С.Т. «Шағын инновациялық кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау» Ақиқат №3, 15.03.2003ж.
49 Қалқымаұлы Х. «Әлемдік өнеркәсіп саясаты: Қазақстандағы Реиндустрияландыру стратегиясы» Түркістан 1999, 12 бет.
50 Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігінің /өнеркәсіп көрсеткіштері/ мәліметтері 2008-2009 ж.ж.
51 Купешова С.Т. «Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны» Ақиқат №4, 2005.
52 «Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиясы»Астана 2008 ж.
53 Ашанұлы Қ. «Жаңа экономика жаңаша ойлауды талап етеді» Ана тілі №1-2, 13.01.2005ж.
54 Прикорская Л. «Концессия как институт и закон прямого действия но не апробированное в Казахстане явление». www.zakon.kz/14.12.2006 г.
55 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2008 жылғы 6 қазан Астана, Үкімет Үйі №921. «Концессияға берілуі мүмкін объектілер бойынша ұсыныстарды беру, қарау және іріктеу мен концессионерді таңдау жөніндегі конкурсты өткізу ережелерін бекіту туралы»
56 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2008 жылғы 6 қазан Астана, Үкімет Үйі №921. «Концессионерді таңдау жөніндегі конкурсты өткізу ережесі»
57 Исабеков Б. Қазақстанда аралас экономика кезіндегі индустриалдық-инновациялық саясат және кәсіпкерлік: мәселелер, концепциялар, шешімдер. – Түркістан: «Тұран», 2004. – 319 б.
58 Шабашев В.А., Федулова Е.А., Кошкин А.В. Лизинг: основы теории и практики: Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2004. – 192 с.
59 Карп М.В., Масленченков Ю.С., Тавасиев А.М. и др. Лизинг: экономические, правовые и организационные основы: Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. – 320 с.
60 Красева Т.А. Основы лизинга. – Ростов н/Д: «Феникс», 2003. – 224 с.
61 Смагулов А. Лизинг: Учебное пособие. – Алматы: Балауса, 1994. – 176 с.
62 Малявина А.В., Попов С.А., Пашина Н.Б. Лизинг и антикризисное управление: Учебное пособие. – М.: Издательство «Экзамен», 2002. – 256 с.
63 Лещенко М.И. Основы лизинга: Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2000. – 336 с.
64 Павлова Л.Н. Финансовый менеджмент в предприятиях и коммерческих организациях. Управление денежным оборотом. – М.: Финансы и статистика, 1993. – 160 с.
65 Финансовый менеджмент. – М.: Перспектива, 1993. – 268 с.
66 Шим Джей К., Сигел Джоэл Г. Финансовый менеджмент: Пер. с англ. – М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 1996. – 400 с.
67 Макеева В.Г. Лизинг: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2003. – 192 с.
68 Газман В.Д. Финансовый лизинг: Учебное пособие. – М.: ГУ ВШЭ, 2003. – 392 с.
69 Речмен Д.Дж., Мескон М.Х., Боуви К.Л., Тилл Дж.В. Современный бизнес: Учебник. В 2 т. Т.2: Пер. с англ. – М.: Республика, 1995. – 479 с.
70 Оралбаева Ж. Қазақстанда лизингтік қатынастар механизмін жетілдіру жолдары // Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. – 2004. - №2. – 91-96 беттер.
71 Терри Дикки. Бюджетирование малого бизнеса: Пер. с англ. – СПб.: ООО «Издательство Полигон», 1999. – 240 с.
72 Речмен Д.Дж., Мескон М.Х., Боуви К.Л., Тилл Дж.В. Современный бизнес: Учебник в 2 т. Т.1: Пер. с англ. – М.: Республика, 1995. – 431 с.
73 Рубе В.А. Малый бизнес: история, теория, практика. – М.: ТЕИС, 2000. – 231 с.
74 Храпунов В. Малый и средний бизнес – залог успеха // Мысль. – 2003. - №8. – С. 52-57.
75 Лапуста М.Г., Старостин Ю.Л. Малое предпринимательство. – М.: ИНФРА-М, 1997. – 320 с.
76 Мазоль С.И. Экономика малого бизнеса: Учебное пособие. – Минск: Книжный Дом, 2004. – 272 с.
77 Исабеков Б.Н. Промышленная политика и предпринимательство: проблемы, концепции, решения. – Алматы: Издательство «Гылым», 2001. – 104 с.
78 Довгань Н. Франчайзинг – путь к расширению бизнеса. – М.: Дока-Пресс, 1994. – 112 с.
79 Развитие франчайзинга и лизинга в сфере предпринимательства: Методические рекомендации для предпринимателей. – Караганда: ТОО «Издатсервис», 2004. – 80 с.
80 Сабден О.С., Токсанова А.Н. Управление малым предпринимательством: вопросы теории и практики. – Астана: Елорда, 2001. – 308 с.
81 Глухов В.В. Экономика малого предприятия. – СПб.: «Специальная Литература», 1997. – 80 с.
82 Мырзахмет М. Научные и технологические парки: происхождение, функции и перспективы (зарубежный опыт) // Аль-Пари. – 1999. - №6. – С. 30-32.
83 Мухамеджанов Б. Бизнес-инкубаторы: сильные и слабые стороны // Аль-Пари. – 2001. - №5-6. – С. 116-118.
84 Сихимбаев М.Р. Резервы индустриально-инновационного роста нефтехимической и газовой промышленности // Вестник МКТУ им А.Ясави. – 2008. -№2. –С. 121-129
85 Сапарова А., Успанова Ғ. Инновации – залог обеспечения конкурентоспособности АПК // Вестник МКТУ им А.Ясави. – 2008. -№2. –С. 193-196
86 Асан Д., Тохаева Ж. Экономиканы тұрақты дамытудағы индустриалдық инновациялық саясаттың қалыптасу негізі. // Вестник МКТУ им А.Ясави. – 2008. -№1. –С. 258-262
87 Абралиев О. Инновациялық банк қаржыларын бұзылған жерлерді қалпына келтіруде пайдалану. // Орталық Азия одағының Ұлттық экономика жүйесінің мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы. Халықаралық конференцияның материалдары. Екінші бөлім – Түркістан. ХҚТУ, «Тұран» баспаханасы, - 2005 ж. -31-32 б.
88 Бирюков В.В. Лизинговые платежи и методика их расчета. // Орталық Азия одағының Ұлттық экономика жүйесінің мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы. Халықаралық конференцияның материалдары. Екінші бөлім – Түркістан. ХҚТУ, «Тұран» баспаханасы, - 2005 ж. -41-44 б.
89 Италмасова Р.Б., Махамбетова М. Инвестиционная политика для малого инновационного бизнеса. // Орталық Азия одағының Ұлттық экономика жүйесінің мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы. Халықаралық конференцияның материалдары. Екінші бөлім – Түркістан. ХҚТУ, «Тұран» баспаханасы, - 2005 ж. -250-252 б.
90 Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік – Астана: - 2005. 171 б.
91 Мейрбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. – Астана. 2008ж. -247 б.
92 Әбдікәрімова Г.И. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы. 2008 ж
93 Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару – Алматы. 2002 ж
94 Сұлтанахмет С.Д. Кәсіпкерлік және шағын кәсіпкерлікті қолдау. «Қазақ Мемлекеттілігінің хронологиясы, құрылымы және қалыптасу заңдылығы туралы мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Түркістан: А.Ясауи атындағы ХҚТУ. -2008ж. 372-377 б.
95 Аскараев Е.С. О Научной работе . Руководства для аспирантов, соискателей и магистров.- Алматы: Домино, - 2002 ж. 187б.
96 Аскаров Е.С., Балафанов Е.К., Койшыбаев Б.А. Основы научных исследовании: Учебно-методическое пособие. –Алматы: ИНТ, 2004 -198с.
97 Экономика предприятия : учеб. для вузов / ред. В. Я. Горфинкель, В. А. Швандар. - 4-е изд., перераб. и доп.,5-е изд., перераб. и доп. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 671 с.
98 Жанибекова Г.К. Налоговое регулирование инновационной деятельности / Г. К. Жанибекова // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы = Вестник КазНУ. Серия экономическая. - 2008. - № 1. - С. 68-71
99 Ташимова Н. Активизация инновационной деятельности и развитие хозяйственной системы. / Н. Ташимова // Транзитная экономика. - 2007. - №6. - С. 107-112.
100 Тургинбаева А. Инновационная восприимчивость как фактор конкурентоспособности промышленных предприятий Республики Казахстан / А. Тургинбаева //Analytic. -2007.- № 5. -С. 63-70.
101 Мустапаев Р.Т. Инновационный механизм повышения конкурентоспособности регионов / Р. Т. Мустапаев.-Астана : Елорда, 2007. - 208 с. - Библиогр.: с. 197-205
102 Бунин М. Экономическая сущность понятия инновация / М. Бунин, А. Эйдис // Международный с/х журнал.- 2004.- № 4.- С. 13-14.
103 Сергиенко Я. Венчурные инвестиции и инновационная активность / Я.Сергиенко, А. Френкель // Вопросы экономики.- 2006.- № 5. - С.115-121.
104 Глущенко И.И. Оценка эффективности системы управления инновационными проектами / И.И. Глущенко // Менеджмент в России и за рубежом.- 2006.- № 3. - С.53-60.
105 Булашева А.А. Инновационно-инвестиционные процессы в экономике Казахстана: совершенствование способов отбора проектов для финансирования : автореф. дис. на соиск. ученой степ. канд. экон. наук / А. А. Булашева ; КазАТУ им. С. Сейфуллина. - Защищена 30.06.2008. - Астана, 2008. - 29 с
106 Есенов С. Эффективность инновационной деятельности машиностроительного предприятия / С. Есенов // Транзитная экономика.- 2006.- № 4.- С. 112-116.
107 Зейнолла С.Ж. Экономические условия формирования инновационного производства в Казахстане / С.Ж. Зейнолла // АльПари.- 2008.- № 1-2 .- С. 22-25.
108 Шакуликова Ш.Т. К вопросу участия государства в кредитовании инновационной деятельности / Ш.Т. Шакуликова // Финансы Казахстана.- 2008.- № 1.- С. 38-42.
109 Тастенова Ш.Ж. Особенности индустриально-инновационной политики в Казахстане / Ш.Ж. Тастенова // Банки Казахстана.- 2007.- № 8.- С. 25-27.
110 Ерешев Б.Т. Стратегия управления инновационным процессом в малом предпринимательстве / Б.Т. Ерешев // Транзитная экономика.- 2007.- № 6.- С.13-17.
111 Аубакирова Г. Анализ инновационной деятельности промышленных предприятий / Г. Аубакирова // Финансы и кредиты.- 2007.- № 6.- С. 21-25.
112 Салимова Г. Модель оценки эффективности инновационного фактора с позиции роста конкурентоспособности промышленного производства / Г. Салимова // Экономика и статистика.- 2006.- № 4.- С. 22-24.
113 Ахметов С.С. Инновационно-кредитный фонд и производственно-инновационное предпринимательство / С.С. Ахметов // Транзитная экономика.- 2007.- № 2.- С. 115-121.
114 Баймуратов У.Б. Проблемы венчурного финансирования инновационной деятельности в экономике Казахстана / У.Б. Баймуратов // Транзитная экономика.- 2007.- № 1.- С. 16-26.
115 Мукалиев Н.К. Принципы деятельности финансово-промышленных групп как инновационных центров строительного комплекса / Н.К. Мукалиев // Банки Казахстана.- 2006.- № 11.- С. 19-22.
116 Юшко В. Инновационная стратегия предприятия в условиях глобализации / В. Юшко // Саясат. – 2005.- № 12.- С. 17-19.
117 Сальжанова З.А.Совершенствование экономических методов управления инновационно-технологическим развитием промышленности / З.А. Сальжанова // АльПари.- 2004.- № 4.- С. 77-81.
118 Товма Н.А. Экономическое стимулирование бизнеса / Н.А. Товма // Банки Казахстана.- 2007.- № 8.- С. 38-42.
2 Кенжегузин М.Б. Индустриально-инновационное развитие Республики Казахстан (интервью). Саясат. 2003, №3, - стр. 7.
3 Абиламов Н. Курсом индустриально-инновационного развития. Казахстанская правда. 2003, 12 март.
4 Ельцов О. Конкурентоспособная промышленность Казахстана: мираж или перспектива. Аль Пари. 2003, № 1, - стр. 17-19.
5 Бабаев Ф.А., Борисов В.Н. Инновационный фактор оценивания результативности управления в промышленности // Проблемы прогнозирования. – 2005. - №4. – С. 136-142.
6 Панфилов В.С., Шураков А.Г., Стуков А.С. Инновационный тип экономического развития и ограничения финансирования // Проблемы прогнозирования. – 2005. - №2. – С. 3-18.
7 Акчурин А. Некоторые проблемы инновационного развития Республики Казахстан // Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. – 2005. - №3. – С. 67-76.
8 Бутаков А. Инновационные процессы в интегрированных структурах // Экономист. – 2005. - №7. – С. 39-51.
9 Бабаев Ф.А., Борисов В.Н. Инновационный фактор оценивания результативности управления в промышленности // Проблемы прогнозирования. – 2005. - №4. – С. 136-142.
10 Панфилов В.С., Шураков А.Г., Стуков А.С. Инновационный тип экономического развития и ограничения финансирования // Проблемы прогнозирования. – 2005. - №2. – С. 3-18.
11 Бойко И. Перспективы инновационного развития восточно-европейских стран // Экономист. – 2005. - №2. – С. 78-82.
12 Волкова Т. Условия инновационного обмена // Экономист. – 2005. - №3. – С. 54-60.
13 Управление инновационными процессами // Экономист. – 2005. - №5. – С. 46-53.
14 Шумпетер Й. Теория экономического развития (Исследование предпринимательской прибыли, капитала, кредита, процента и цикла конъюнктуры): Пер. с нем. – М.: Издательство «Прогресс», 1982. – 455 с.
15 Муканов Д. Индустриально-инновационное развитие Казахстана: потенциал и механизм реализации. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 274 с.
16 Кокурин Д.И. Инновационная деятельность. – М.: Экзамен, 2001. – 576 с.
17 Исахметов Т. Механизмы совершенствования инновационной политики в современных условиях // Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. – 2005. - №3. – С. 77-81.
18 Кажмухаметова А. Состав и структура инновационных затрат // Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. – 2004. - №4. – С. 42-47.
19 Куатбаева Г., Раисов Д., Нургалиев К., Нуркиянва Т. Бюджетная поддержка инновационного развития // Промышленность Казахстана. – 2004. - №2(23). – С. 14-16.
20 Урузбаева Н. Основа индустриаль-инновационного развития страны // Промышленность Казахстана. – 2005. - №2(29). – С. 36-37.
21 Айтекенов К., Исекешев А., Орынбаев Е. Приоритеты индустриаль-инновационного развития Казахстана и роль государственных институтов развития // Экономист. – 2003. - №11. – С. 25-29.
22 Указ Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «О стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы» за №1096 от 17 мая 2003 года.
23 Қазақстан-2030 стратегиясы іс үстінде: табыстың 10 жылы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2030" Стратегиясының 10 жылдығына арналған конференцияда сөйлеген сөзінен. "Егемен Қазақстан", 2007 жыл 13 қазан
24 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030: барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 1998 ж. 96б.
25 Г.Томчин «Концессия», www.top-manager.ru19.01.2007г.
26 Бартошек М. Римское право: понятия, термины, определения. Пер. с чешск. М., 1989. С. 28-30.
27 Штоф А. Горное право. СПб., 1896. С. 18-20.
28 Ленин В.И. О концессиях и о развитии капитализма. 7 августа 2008 г
29 Закон РК «О признании утратившим силу Закона Республики Казахстан «О концессиях в Республике Казахстан» от 08.04.1993 г. Советы Казахстана, 1993, 13 апреля.
30 Концессия туралы» ҚР-ның Заңы. 7 шілде, 2006 жыл
31 Голубков Е.П. Основы маркетинга: Учебник. – М.: Издательство «Финпресс», 1999. – 656 с.
32 Андреева О.Д. Технология бизнеса: маркетинг: Учебное пособие. – М.: Издательская группа ИНФРА∙М – НОРМА, 1997. – 224 с.
33 Мачадо Р. Маркетинг для малых предприятий. – СПб: Питер Паблишинг, 1998. – 288 с.
34 Дихтль Е., Хершген Х. Практический маркетинг: Учебное пособие: Пер. с нем. – М.: Высшая школа, 1995. – 255 с.
35 Бревнов А.А. Маркетинг малого предприятия: Практическое пособие. – Киев: ВИРА-Р, 1998. – 384 с.
36 Портер Майкл Э. Конкуренция: Учебное пособие: Пер. с англ. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2000. – 495 с.
37 Каренов Р.С. Условия возникновения и методы искоренения теневой экономики // Вестник Карагандинского университета.- 2001 - №2(22). – Выпуск 1. – С. 3-15.
38 Бунич А.П., Гуров А.И., Корягина Т.И. и др. Теневая экономика. – М.: Экономика, 1991. – 160 с.
39 Балабанов И.Т. Финансовый менеджмент: Учебник. – М.: Финансы и статистика, 1994. – 224 с.
40 Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом? – М.: Финансы и статистика, 1994. – 384 с.
41 Даржанова М.Ш. «Аймақ жағдайындағы инновациялық іс-әрекет», Шымкент, 2004, 26-27бет.
42 Лукин А. «Индустриялық саладағы серпіліс» Егеменді Қазақстан №316-319, 30.12.2004 ж.
43 Оразалы С. «Экономикалық басымдықтар және уақыт талабы» Егеменді Қазақстан №55, 18.04.2006 ж.
44 Қазақстан Республикасы Президентінің 17 мамыр 2003 жылы №1096 Бұйрығымен бекітілген «2003-2015жылдарға арналған Индустриялды-инновациялық дамыту стратегиясы» Астана 2003 ж.
45 Интернет ақпарат көзі: www.nif.kz-ҚР-ның Ұлттық инновациялық Қорының ақпарат көздері, 2008ж.
46 «Қазақстан Тәуелсіздігі жылдарында» ҚР-ның Статистика жөніндегі Агенттігі, 2007, 168-169 бет.
47 Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №55, 19 наурыз 2005 ж.
48 Купешова С.Т. «Шағын инновациялық кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау» Ақиқат №3, 15.03.2003ж.
49 Қалқымаұлы Х. «Әлемдік өнеркәсіп саясаты: Қазақстандағы Реиндустрияландыру стратегиясы» Түркістан 1999, 12 бет.
50 Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігінің /өнеркәсіп көрсеткіштері/ мәліметтері 2008-2009 ж.ж.
51 Купешова С.Т. «Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны» Ақиқат №4, 2005.
52 «Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиясы»Астана 2008 ж.
53 Ашанұлы Қ. «Жаңа экономика жаңаша ойлауды талап етеді» Ана тілі №1-2, 13.01.2005ж.
54 Прикорская Л. «Концессия как институт и закон прямого действия но не апробированное в Казахстане явление». www.zakon.kz/14.12.2006 г.
55 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2008 жылғы 6 қазан Астана, Үкімет Үйі №921. «Концессияға берілуі мүмкін объектілер бойынша ұсыныстарды беру, қарау және іріктеу мен концессионерді таңдау жөніндегі конкурсты өткізу ережелерін бекіту туралы»
56 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2008 жылғы 6 қазан Астана, Үкімет Үйі №921. «Концессионерді таңдау жөніндегі конкурсты өткізу ережесі»
57 Исабеков Б. Қазақстанда аралас экономика кезіндегі индустриалдық-инновациялық саясат және кәсіпкерлік: мәселелер, концепциялар, шешімдер. – Түркістан: «Тұран», 2004. – 319 б.
58 Шабашев В.А., Федулова Е.А., Кошкин А.В. Лизинг: основы теории и практики: Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2004. – 192 с.
59 Карп М.В., Масленченков Ю.С., Тавасиев А.М. и др. Лизинг: экономические, правовые и организационные основы: Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. – 320 с.
60 Красева Т.А. Основы лизинга. – Ростов н/Д: «Феникс», 2003. – 224 с.
61 Смагулов А. Лизинг: Учебное пособие. – Алматы: Балауса, 1994. – 176 с.
62 Малявина А.В., Попов С.А., Пашина Н.Б. Лизинг и антикризисное управление: Учебное пособие. – М.: Издательство «Экзамен», 2002. – 256 с.
63 Лещенко М.И. Основы лизинга: Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2000. – 336 с.
64 Павлова Л.Н. Финансовый менеджмент в предприятиях и коммерческих организациях. Управление денежным оборотом. – М.: Финансы и статистика, 1993. – 160 с.
65 Финансовый менеджмент. – М.: Перспектива, 1993. – 268 с.
66 Шим Джей К., Сигел Джоэл Г. Финансовый менеджмент: Пер. с англ. – М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 1996. – 400 с.
67 Макеева В.Г. Лизинг: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2003. – 192 с.
68 Газман В.Д. Финансовый лизинг: Учебное пособие. – М.: ГУ ВШЭ, 2003. – 392 с.
69 Речмен Д.Дж., Мескон М.Х., Боуви К.Л., Тилл Дж.В. Современный бизнес: Учебник. В 2 т. Т.2: Пер. с англ. – М.: Республика, 1995. – 479 с.
70 Оралбаева Ж. Қазақстанда лизингтік қатынастар механизмін жетілдіру жолдары // Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. – 2004. - №2. – 91-96 беттер.
71 Терри Дикки. Бюджетирование малого бизнеса: Пер. с англ. – СПб.: ООО «Издательство Полигон», 1999. – 240 с.
72 Речмен Д.Дж., Мескон М.Х., Боуви К.Л., Тилл Дж.В. Современный бизнес: Учебник в 2 т. Т.1: Пер. с англ. – М.: Республика, 1995. – 431 с.
73 Рубе В.А. Малый бизнес: история, теория, практика. – М.: ТЕИС, 2000. – 231 с.
74 Храпунов В. Малый и средний бизнес – залог успеха // Мысль. – 2003. - №8. – С. 52-57.
75 Лапуста М.Г., Старостин Ю.Л. Малое предпринимательство. – М.: ИНФРА-М, 1997. – 320 с.
76 Мазоль С.И. Экономика малого бизнеса: Учебное пособие. – Минск: Книжный Дом, 2004. – 272 с.
77 Исабеков Б.Н. Промышленная политика и предпринимательство: проблемы, концепции, решения. – Алматы: Издательство «Гылым», 2001. – 104 с.
78 Довгань Н. Франчайзинг – путь к расширению бизнеса. – М.: Дока-Пресс, 1994. – 112 с.
79 Развитие франчайзинга и лизинга в сфере предпринимательства: Методические рекомендации для предпринимателей. – Караганда: ТОО «Издатсервис», 2004. – 80 с.
80 Сабден О.С., Токсанова А.Н. Управление малым предпринимательством: вопросы теории и практики. – Астана: Елорда, 2001. – 308 с.
81 Глухов В.В. Экономика малого предприятия. – СПб.: «Специальная Литература», 1997. – 80 с.
82 Мырзахмет М. Научные и технологические парки: происхождение, функции и перспективы (зарубежный опыт) // Аль-Пари. – 1999. - №6. – С. 30-32.
83 Мухамеджанов Б. Бизнес-инкубаторы: сильные и слабые стороны // Аль-Пари. – 2001. - №5-6. – С. 116-118.
84 Сихимбаев М.Р. Резервы индустриально-инновационного роста нефтехимической и газовой промышленности // Вестник МКТУ им А.Ясави. – 2008. -№2. –С. 121-129
85 Сапарова А., Успанова Ғ. Инновации – залог обеспечения конкурентоспособности АПК // Вестник МКТУ им А.Ясави. – 2008. -№2. –С. 193-196
86 Асан Д., Тохаева Ж. Экономиканы тұрақты дамытудағы индустриалдық инновациялық саясаттың қалыптасу негізі. // Вестник МКТУ им А.Ясави. – 2008. -№1. –С. 258-262
87 Абралиев О. Инновациялық банк қаржыларын бұзылған жерлерді қалпына келтіруде пайдалану. // Орталық Азия одағының Ұлттық экономика жүйесінің мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы. Халықаралық конференцияның материалдары. Екінші бөлім – Түркістан. ХҚТУ, «Тұран» баспаханасы, - 2005 ж. -31-32 б.
88 Бирюков В.В. Лизинговые платежи и методика их расчета. // Орталық Азия одағының Ұлттық экономика жүйесінің мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы. Халықаралық конференцияның материалдары. Екінші бөлім – Түркістан. ХҚТУ, «Тұран» баспаханасы, - 2005 ж. -41-44 б.
89 Италмасова Р.Б., Махамбетова М. Инвестиционная политика для малого инновационного бизнеса. // Орталық Азия одағының Ұлттық экономика жүйесінің мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы. Халықаралық конференцияның материалдары. Екінші бөлім – Түркістан. ХҚТУ, «Тұран» баспаханасы, - 2005 ж. -250-252 б.
90 Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік – Астана: - 2005. 171 б.
91 Мейрбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. – Астана. 2008ж. -247 б.
92 Әбдікәрімова Г.И. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы. 2008 ж
93 Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару – Алматы. 2002 ж
94 Сұлтанахмет С.Д. Кәсіпкерлік және шағын кәсіпкерлікті қолдау. «Қазақ Мемлекеттілігінің хронологиясы, құрылымы және қалыптасу заңдылығы туралы мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Түркістан: А.Ясауи атындағы ХҚТУ. -2008ж. 372-377 б.
95 Аскараев Е.С. О Научной работе . Руководства для аспирантов, соискателей и магистров.- Алматы: Домино, - 2002 ж. 187б.
96 Аскаров Е.С., Балафанов Е.К., Койшыбаев Б.А. Основы научных исследовании: Учебно-методическое пособие. –Алматы: ИНТ, 2004 -198с.
97 Экономика предприятия : учеб. для вузов / ред. В. Я. Горфинкель, В. А. Швандар. - 4-е изд., перераб. и доп.,5-е изд., перераб. и доп. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 671 с.
98 Жанибекова Г.К. Налоговое регулирование инновационной деятельности / Г. К. Жанибекова // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы = Вестник КазНУ. Серия экономическая. - 2008. - № 1. - С. 68-71
99 Ташимова Н. Активизация инновационной деятельности и развитие хозяйственной системы. / Н. Ташимова // Транзитная экономика. - 2007. - №6. - С. 107-112.
100 Тургинбаева А. Инновационная восприимчивость как фактор конкурентоспособности промышленных предприятий Республики Казахстан / А. Тургинбаева //Analytic. -2007.- № 5. -С. 63-70.
101 Мустапаев Р.Т. Инновационный механизм повышения конкурентоспособности регионов / Р. Т. Мустапаев.-Астана : Елорда, 2007. - 208 с. - Библиогр.: с. 197-205
102 Бунин М. Экономическая сущность понятия инновация / М. Бунин, А. Эйдис // Международный с/х журнал.- 2004.- № 4.- С. 13-14.
103 Сергиенко Я. Венчурные инвестиции и инновационная активность / Я.Сергиенко, А. Френкель // Вопросы экономики.- 2006.- № 5. - С.115-121.
104 Глущенко И.И. Оценка эффективности системы управления инновационными проектами / И.И. Глущенко // Менеджмент в России и за рубежом.- 2006.- № 3. - С.53-60.
105 Булашева А.А. Инновационно-инвестиционные процессы в экономике Казахстана: совершенствование способов отбора проектов для финансирования : автореф. дис. на соиск. ученой степ. канд. экон. наук / А. А. Булашева ; КазАТУ им. С. Сейфуллина. - Защищена 30.06.2008. - Астана, 2008. - 29 с
106 Есенов С. Эффективность инновационной деятельности машиностроительного предприятия / С. Есенов // Транзитная экономика.- 2006.- № 4.- С. 112-116.
107 Зейнолла С.Ж. Экономические условия формирования инновационного производства в Казахстане / С.Ж. Зейнолла // АльПари.- 2008.- № 1-2 .- С. 22-25.
108 Шакуликова Ш.Т. К вопросу участия государства в кредитовании инновационной деятельности / Ш.Т. Шакуликова // Финансы Казахстана.- 2008.- № 1.- С. 38-42.
109 Тастенова Ш.Ж. Особенности индустриально-инновационной политики в Казахстане / Ш.Ж. Тастенова // Банки Казахстана.- 2007.- № 8.- С. 25-27.
110 Ерешев Б.Т. Стратегия управления инновационным процессом в малом предпринимательстве / Б.Т. Ерешев // Транзитная экономика.- 2007.- № 6.- С.13-17.
111 Аубакирова Г. Анализ инновационной деятельности промышленных предприятий / Г. Аубакирова // Финансы и кредиты.- 2007.- № 6.- С. 21-25.
112 Салимова Г. Модель оценки эффективности инновационного фактора с позиции роста конкурентоспособности промышленного производства / Г. Салимова // Экономика и статистика.- 2006.- № 4.- С. 22-24.
113 Ахметов С.С. Инновационно-кредитный фонд и производственно-инновационное предпринимательство / С.С. Ахметов // Транзитная экономика.- 2007.- № 2.- С. 115-121.
114 Баймуратов У.Б. Проблемы венчурного финансирования инновационной деятельности в экономике Казахстана / У.Б. Баймуратов // Транзитная экономика.- 2007.- № 1.- С. 16-26.
115 Мукалиев Н.К. Принципы деятельности финансово-промышленных групп как инновационных центров строительного комплекса / Н.К. Мукалиев // Банки Казахстана.- 2006.- № 11.- С. 19-22.
116 Юшко В. Инновационная стратегия предприятия в условиях глобализации / В. Юшко // Саясат. – 2005.- № 12.- С. 17-19.
117 Сальжанова З.А.Совершенствование экономических методов управления инновационно-технологическим развитием промышленности / З.А. Сальжанова // АльПари.- 2004.- № 4.- С. 77-81.
118 Товма Н.А. Экономическое стимулирование бизнеса / Н.А. Товма // Банки Казахстана.- 2007.- № 8.- С. 38-42.
Қазақстан Республикасының бiлiм және ғылым министрлiгi
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрiк университетi
ӘОЖ: 331. 883 4 (5845) Қолжазба құқығында
КӨЛБАЕВА МЕРУЕРТ АМАНКЕЛДІҚЫЗЫ
Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдірудің
нарықтық механизмдері
08.00.05-Экономика және халық шаруашылығын басқару
(салалар мен қызмет сфералары бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі:
экономика ғылымдарының докторы,
профессор Исабеков Бауржан Нарзуллаұлы
Қазақстан Республикасы
Түркiстан, 2009
Мазмұны
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ 3
ТІЗІМІ
Кіріспе 4
1 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қалыптастыру мен дамытудың
ілімдік және ғылыми негіздері
1.1 Инновациялық кәсіпкерліктің мәні, негізгі элементтері және оны 8
ұйымдастыру түрлері
1.2 Қазақстан экономикасындағы кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін 44
дамытудың қажеттілігі мен ерекшеліктері
1.3 Кәсіпкерліктің инновациялық іс-әрекеттерін мемлекеттік реттеу 53
механизмдерінің тенденциялары мен тұжырымдамалары
2 инновациялық кәсіпкерліктің түрлерінің ұйымдастыру-экономикалық
жағдайын талдау
2.1 Қоғам мен бизнестің дамуындағы инновациялық кәсіпкерліктің әлуеті64
мен жағдайы
2.2 Инновациялық кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың тиімділігін 82
бағалау және көрсеткіштерін экономикалық талдау
2.3 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерінің дамуын талдау 88
3 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамыту және жетілдірудің
негізгі бағыттары
3.1 Венчурлық, концессиялық, лизингттік және франчайзингілік 103
бизнестерді қалыптастыру және дамыту бойынша механизмдерді жетілдіру
3.2 Инновациялық іс-әрекетті ұйымдастыру және басқаруды жүзеге асыру115
3.3 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамытуда Кентау 129
Трансформатор зауытының пайдалылық деңгейін болжау
Қорытынды 129
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 132
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ ТІЗІМІ
ҚР - Қазақстан Республикасы
ХСҰ - Халықаралық стандарт ұйымы
ДСҰ - Дүниежүзлік сауда ұйымы
ЖҚҚ - Жалпы қосымша құн
ЕО - Еуропалық Одақ
ҒЗЖ - Ғылыми-зерттеу жұмыстары
ҒТБ - Ғылыми-техникалық бағдарлама
РФ - Ресей Федерациясы
ОЭК - Отын энергетикалық кешені
ҚазМемТТАИ - Қазақстан мемлекеттік ғылыми-техникалық ақпараттық институты
АТП - Ақпараттық технологиялар паркі
ҒЗТКЖҚ - Ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстардың қызметтері
КТҚС - Каспий теңізінің Қазақстандық секторы
ҒТП - Ғылыми-техникалық прогресс
ИП - Инновациялық процесс
ҒЗТКЖ - Ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстар
ҒТР - Ғылыми-техникалық революция
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достығы
ҰИЖ - Ұлттық инновациялық жүйе
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Индустриалдық дамыған елдерде
экономиканың нақтылы секторы кәсіпкерлікті мемлекеттік деңгейде дамыту
мақсатымен инновациялық іс-әрекеттерді жандардыру мәселелеріне үлкен көңіл
бөлінеді. Бұл сонымен қатар, кез-келген елдегі инновациялық белсенділіктің
босағалық мағынадан төмендеу фактісі ұлттық қауіпсіздіктің маңызды қауіпі
ретінде түсіндіріледі.
Қазіргі кездегі дағдарыс процестерімен күшейген нарықтық
реформалардың есептік қателіктері инновациялық дамуға жаңа көзқарас
қалыптастыруда. Қазіргі уақытта қалыптасқан жағдай түсінушіліктің төмен
деңгейімен және жаңа технологияларды, қазіргі заманғы техника мен
материалдарды және отандық кәсіпорындардағы ғылым мен техниканың басқа
жетістіктерін меңгерумен сипатталады. Мұндай жағдайлардың себептері
келешектегі дамулардың стратегиялық міндеттеріне инновациялық өрістің
барабар емес реформалануы ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық
жұмыстарды (ҒЗТЖК) қаржылаудың елеусіз көлемдері, кәсіпорынның инновациялық
енжарлығы, олардың күрделі қаржылық жағдайлары болып табылады.
Ғылыми-техникалық өнімге экономиканың мемлекеттік емес секторының
кәсіпорындары жағынан да, мемлекеттік секторының кәсіпорындары жағынан да
сұраныстың болмауы ҒЗТЖК қысқаруына, ғылыми-техникалық потенциалдың
қысқаруына, салалық комплекстерде, ойлап тапқыштық және рациональдық іс-
әрекеттердің қысқаруына әкеліп соқтырады. Инновациялық белсенділікке
кедергі келтіретін себептердің қатарына – бюджет тапшылығына және
инновациялық жұмыстарды қаржылау үшін қаражаттың жоқтығына байланысты
мемлекеттің инновациялық іс-әрекеттер өрісінен іс жүзінде кетуі,
қымбаттығына байланысты несиелік нарық қорларының өндірушілер үшін қол
жетпестігі, инновациялық жобаларға инвестициялаулардың жоғары тәуекелдері.
ҚР экономикасының өзгеру жағдайларында инновациялық процестерді
басқаруды зерттеу, инновациялық іс-әрекеттер мазмұнына талдау жасау,
тәжірибелік сипаттағы нақтылы әдістемелер мен сыпаттамаларды жасап шығару
әсіресе маңызды болып табылады. Инновациялық іс-әрекеттерді қалыптастырудың
өз жаралу кезеңдері бар, күрделі ұйымдастырушылық-экономикалық жұмыс істеу
формалары, ерекше индикаторлар, реттеуші тетіктер. Инновациялық іс-
әрекеттердің теориялық және методологиялық негіздері экономикалық
қатынастардың шындығында жаңа типтері бола тұрып, нарық жағдайларында енді
зерттеле бастайды және тереңдете зерттеуді қажет етеді.
Бұл мәселенің күрделілігі мен көп қырлылығының ішкі құрылымның
біршама жеткіліксіз зерттелумен ғана емес, сонымен қатар көптеген теориялық
және тәжірибелік жағдайларға көпшілік таныған амалдың жоқтығымен де
қамтамасыз етілген, бұл инновациялық процестің тиімді ұйымдастырушылық-
экономикалық механизмін қалыптастыру мен қолдануда елеулі кедергі болып
табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Әртүрлі ғалымдар, негізінен шетелдік
ғалымдар: Н.Леончев, И.Перлаки, В.Д.Хартман, Э.Мэнсфилд, Р.Фостер, Б.Твисс,
И.Шумпетер, Э.Роджерем, Ф.Никсон, Б.Санто және басқалары инновация ұғымын
өздерінің зерттеу объектілері мен заттарына байланысты қолданған.
И.Шумпетер тұтас инновациялық теорияны дамытуға мүмкіндік берді, оның
принципиалдық жағдайы 1970 жылдың басында 1980 жылдың аяғында Г.Менш,
Х.Фримен, Р.Кумбс сияқты Батыс еуропалық зерттеушілердің жұмыстарында бұдан
былай дамыған инновациялық концепциялардың негізі болды.
Инновацияның қазіргі заманғы теориясы үшін ХХ ғасырдың басқа ұлы
экономисті Ф.Хайсктің идеясы өте маңызды. Ол алғашқылардың бірі болып
экономикалық дамудың өзгеше ерекшеліктерін талдап шықты – мәліметтер
шектеулілігі, белгісіздік, білімнің жетілмегендігі, яғни инновациялық
процестерді құраушы жағдайларды қарастырды.
Инновация ұғымы зерттеушілердің ресей ғалымдарының Н.И.Лапин,
Д.В.Соколов, А.Б.Титов, М.М.Шабанованың жұмыстарында принципиалды жаңа
немесе модификацияланған жаңалықтарды жасау мен меңгерудің қорытынды
нәтижелері инновация болып танылады.
Қазақстандық ғалым-экономист ішінде Д.Муканов, Т.Исахметов,
А.Кажмухаметова, Г.Куатбаева, Д.Раисов, К.Нургалиев, Т.Нуркиянова,
Н.Урузбаева, К.Айтекенов, А.Исекешев, Е.Орынбаев, Б.Н.Исабеков,
С.Т.Купешова, Х.Қалқымаұлы, А. Акчурин, М.Ш.Даржанова, Э.Б. Икматова,
Е.Қ.Қалдыкөзова, А.Кажымурат, А.Кравцов, Ж.Байкенова, А.К.Туленбаев,
Б.Иманбекова, Г.Т.Мустапаев, А.С.Садыков еңбектерінде кәсіпкерліктің
инновациялық даму мәселелері кеңінен талданады.
С.Б.Абдигаппарова өзінің Қазақстанның инновациялық потенциалы:
активтендіру механизміндері монографиясында инновацияны анықтаудың
көптеген варианттарын, әр түрлі ғалым-экономисттердің инновациялық
процестерінің әр түрлі варианттарын береді, бұларда мәселелерді қараудың әр
түрлі амалдары бақыланады, әр түрлі, кейде тікелей қарама-қарсы көзқарастар
айтылады. Алайда барлық авторларды ортақ бір нәрсе біріктіреді – жаңа
енгізу ең алдымен қоғам қажеттіктерінің және оны дамыту жағдайларының
қайталанушы, тұрақты типтік реакциясын жасаумен байланысты. Бұл қажеттіктер
әр түрлі әлеуметтік-экономикалық деңгейдегі елдерде түрліше қабылданады
және жүзеге асырылады және инновациялық іс-әрекетті құқықтық реттеу
институттарының жүйесі арқылы жаңадан өндіріледі. Әр түрлі әлеуметтік-
экономикалық деңгейдегі елдердің өкілдері болып табылатын авторларды
мемлекеттің функционалдық рөлінің жоқтығы біріктіреді, олармен ұсынылған
анықтамаларда инновациялық процестерге мемлекеттік әсер ету шаралары олар
бөлінбеген және атап көрсетілмеген.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Диссертациялық
жұмысты жазу барысында қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына жолдаулары, Парламенттің және Министрлер Кабинетінің басқа да
нормативтік құжаттары, стратегиялары және бағдарламалары әдістемелік негіз
болды.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық
жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің
инновациялық түрлерін жетілдірудің нарықтық механизмдерін дамуы мен тиімді
қызмет атқаруын қалыптастыруда теориялық-әдістемелік және тәжірибелік
негізін тұжырымдау.
Аталған мақсатқа сай мына төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қалыптастыру мен
дамытуды ілімдік негіздеу және объективті қажеттілігінің
пайда болуының алғы шарттарын зерттеу;
– Қазақстан Республикасында қалыптасқан инновациялық
кәсіпкерліктің даму тенденциясын анықтау және бағалау;
– Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің инновациялық
түрлерін жетілдірудің нарықтық механизмдерін дамытудың
мүмкіндіктерін талдау;
– Индустриялықинновациялық стратегияны жүзеге асыру үшін
кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қаржыландыру және
қорландыру көздерін талдау;
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдіру үшін
маңызды инфрақұрылымды қалыптастыру бойынша ісшаралар
жиынтығын негіздеу.
Диссертациялық зерттеу нысаны Қазақстан Республикасының инновациялық
кәсіпкерлікті қаржыландыру тетіктері, венчурлық, лизингтік және
франчайзингтік компаниялардың мүмкіндіктері болып табылады.
Зерттеу пәні Қазақстандағы кәсіпкерліктің даму тенденциясы және оны
қаржыландырудың әртүрлі тетіктері мен формаларын зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының нормативтік ақпараттық базасы. Ақпараттың негізгі
көздері: ҚР статистика бойынша агентігінің мәліметтері және нормативтік
анықтамалық материалдары, Министірліктер мен ведомствалардың веб
парақшалары.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жүргізілген зерттеу
қорытындысында жұмыстың ғылыми жаңалығын айқындайтын мына төменгі негізгі
нәтижелерге қол жеткізілді:
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қалыптастыру мен
дамытуды ілімдік негіздеуі дамытылып, дағдарыс уақытында
инновациялық кәсіпкерлікті дамыту маңыздылығының алғы
шарттары қарастырылды;
– Қазақстандағы инновациялық кәсіпкерліктің қазіргі кездегі
даму тенденциясы анықталып және даму бағыттары мен
мүмкіндіктері бағаланды;
– Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің инновациялық
түрлерін жетілдірудің венчурлық, концессилық, лизингтік
және франчайзингтік негіздегі нарықтық механизмдері арқылы
дамытудың мүмкіндіктері талданды;
– Индустриялықинновациялық стратегияны жүзеге асыру үшін
кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қаржыландыру және
қорландыруда мемлекеттік және жеке қаржылық мүмкіндіктерді
бірлікте қолдану арқылы инновациялық тәуекелділік деңгейін
төмендетудің бағалау жүйесі ұсынылды;
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдіру үшін
маңызды инфрақұрылымды қалыптастыруда мемлекеттің ролі
негізделді.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми нәтижелер:
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдіруде
венчурлық, концессиялық, лизингтік және франчайзингтік
негіздегі нарықтық механизмдерді қолдану тетіктері
дайындалды;
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қаржыландыру және
қорландыруда мемлекеттік және жеке қаржылық мүмкіндіктерді
бірлікте қолдану арқылы инновациялық тәуекелділік деңгейін
төмендетудің бағалау жүйесі ұсынылды;
– инновациялық кәсіпкерліктің қазіргі кездегі даму
тенденциясы анықталды және болжамы жасалынды.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жүргізілген зерттеулер Қазақстан
Республикасындағы кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдіру
ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижесінде алынған
қорытындылар кәсіпорындарда инновациялық мүмкіндіктерді енгізуге пайдалану
арқылы іс-тәжірибесінде қолданыла алады.
Зерттеу нәтижелерін апробациялау бірнеше халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциялар мен жорналдарда жүргізілді: Концессиялық бизнестің
қажеттілігі және оны пайдаланудың негізгі шарты (Түркістан 2008),
Қазақстанда франчайзингті қалыптастыру және даму мүмкіншіліктері
(Түркістан 2008), Индустрия өндірістік интенсивті дамытудың инновациялық
тетіктері (Алматы 2008), Лизинг және лизингілік операциялар түрлері
(Шымкент 2008), Экономикалық дағдарыс және оны шешу жолдары (Алматы
2008).
Диссертация материалдары Кентау трансформатор зауыты Акционерлік
қоғамында, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық ҚазақТүрік Университетінің
факультеттеріндегі оқу процессінде пайдаланылуда. Диссертацияда
қарастырылатын негізгі мәселелер, шешімдер мен ұсыныстар автордың
мақалаларында көрініс тапқан.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 139
бетте мазмұндалған кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және 19 кесте мен 3 суреттен тұрады.
1 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қалыптастыру мен дамытудың
ілімдік және ғылыми негіздері
1.1 Инновациялық кәсіпкерліктің мәні, негізгі элементтері және оны
ұйымдастыру түрлері
Инновация ағылшын тілінен аударғанда - жаңалык енгізу, жаңашылдық
деген ұғымды білдіреді. Яғни, жаңа өндірістік үрдісті, өнімді немесе
қызметті игеру, әйтпесе жаңалықты инвестициялау деген ұғымды білдіреді. Ал,
бұл термин латын тілінде жаңару, өзгеру сөздерімен баламаланып, бұдан бұрын
болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың жаңа әдісі
деген түсінікті ұғындырады.
Белгілі американдық және англиялық ғалым-экономистер С.Уайетт,
С.Глеизер, Э.Дж.Хэкинг және медициналық биотехнология саласының американдық
мамандары капиталистік құрылымдық өзгерістерді ғылым мен технологияның
инновациялық процеске қосқан үлесінің өсуі, инновацияның өндірістің ең үш
жаңа ортада – микроэлектроникада және ақпараттық жүйелер, гендік инженерия
және биотехнологияда жаңа материалдарды пайдалануда, біртұтастанудың және
де ғылыми парктер жүйесінің кеңеюінің нәтижесі деп есептейді. Бұл көзқарас
экономикалық прогрестi, соның ішінде, инвестициялық белсенділіктің өзгеруі
және ресурстарды салалар арасындағы технологиялық тасқынның бағыттарын,
инновациялық процестегі даму бағыттарын т.б жан-жақты зерттеуге мүмкіндік
берді. С.Уайеттің айтуынша, кейбір экономистер көрсетілген үш ортадағы
жетістіктерді микроэлектрониканың тарауына негізделген экономикалық
белсенділіктің жаңа ұзақ мерзімдік циклінің элементi деп түсіндіреді. Бұл
цикл ұзақ бола ма, жоқ па, әйтеуір, инновацияның біртұтастығы, олардың
өзара әрекеттестігінен туындаған синергиялық нәтиже сияқты айқын факт деп
танылады. Дж.К.Гэлбрейт “технологияны ғылыми және де басқа ұйымдастырылған
білімдерді тәжірибе жүзіндегі міндеттерді жүйелі түрде іске асыру”-деп
түсіндіреді [1]. Ғылым мен технологияның арақатынасы уақыт және салалар
бойынша өзгеріп отырады. Инновация түсінігіне оны іске асырудың барлық
сатыларын – зерттеу, дайындау, өндіріс және маркетингке ендіру мақұлданған
И.Шумпетердің көзқарасы бойынша, инновацияның батыл толқындары ескі
салаларды шайып кетеді, экономиканың жаңашылдары көбіне өмірмен келеді. Ол
техникалық прогрестің жеделдету сипатын тірек етті, ал көптеген экономистер
оның эволюциялық сипатына ерекше көңіл аударды.
Өткен ғасырдың 80-ші жылдарына дейін шағын фирмалардың үлесіне елеулі
инновациялардың аз бөлігі тиетін. 80-ші жылдары шағын ең жаңа технологиялық
фирмалардың санының көбеюіне байланысты олардың инновациялық үлесі де өсті.
Шағын ең жаңа технологиялық фирмалары дамыған жаңа салалар
экономикадағы құрылымдық қозғалыстарды және жоғарғы дайындықты мамандарға
сұраныстың өсуін қамтамасыз етті. Оларды жұмысшылармен және кәсіпкерлермен
қамтамасыз етуде университеттер негізгі рөл атқарады. Уақыт оларды
өнеркәсіп пен нарықтың сұранысына сай қайта құруды талап етті. Ғылыми
парктердің құрылуы, осы қайта құрудың нақты дәлелі. Өңдеуші өнеркәсіптің ең
жаңа (таза) сыйымдылықты өндірісінде инновация көп болғандықтан, фирманың
жетістігінің шешуші факторы болып, оның көлемі емес, осы сияқты дамыған
өндірістің құрамы болып табылады. Ең жаңа технологиялық фирмалардың
болашағы зор, олар жұмыспен қамтамасыз етудің тез өсуіне бейімделген және
де мұнда еңбектің сапалық сипаты жоғары.
Американдық жетекші ғылыми парктерді немесе инновациялық орталықтарды
құруда жеке фирмалар белсенді рөль атқарған: Бостонда -Диджитя эжвиплент,
Станфорде - Хьюлетті-Паккард екі он жылдықта ipi халықаралық корпорация
дәрежесіне дейін көтерілді. Пало Альтоның дамуында Фэйрчайлд,
Миннеаполистің – Контрол (дейта), Хьюстонның -Тексас инструменте шешуші
рөл атқарды.
АҚШ-тың инновациялық орталықтары алғашқы кезде Ұлттық ғылыми қормен
қаржыландырылды. Олар нақты зерттеу институттары мен олардың зерттеу
бағдарламасына бекінді. Жалпы елде жоғарғы технология барлық деңгейде
қолдау тапты. Бұл жағдай космостық және әскери ортаға мүдделікпен бірге,
кәсіпкерлік пен шағын бизнеске берілген мүдделікті көрсетеді [2, 3].
Егер біздің индустриялық – инновациялық бағдарламаға келетін болсақ,
онда ол негізінен жалпы экономикалық өсуге бейімделген. Бағдарламаның мәні
– мемлекеттің белсенді көмек көрсетуі арқылы жоғарғы қосымша құнды өнім
өндіру және шетелге шығару, бәсекелестік қабілеті бар бейтараптандырылған
өнеркәсіп құру және ұзақ мерзімдік жағдайда сервистік-технологиялық
экономикаға көшудің алғы шарттарын дайындау арқылы тұрақты экономикалық
дамуды қалыптастыру. Бағдарламалық міндеттердің қатарына өндіруші
өнеркәсіптің жылдық орташа өсуінің 8,4 пайыздан кем болмауын, ал аяқталу
кезеңінде еңбек өнімділігін үш еседен кем емес, ішкі жалпы өнімнің
энергиялық сыйымдылығын екі есеге кемітудi қамтамасыз ету жатады. Бұл үшін
ішкі және сыртқы нарықтарда сұраныспен пайдаланатын бәсекелестік қабілетті
өнім шығаруға жеке секторды ынталандыру бағытында қаржылық институттарда
қолайлы “кәсіпкерлік” климат жасау мүмкіндіктері қарастырылған. Нарықтық
қатынастарға өту кезiнде экономикалық реформаны сәттi жүзеге асыру
кәсiпкерлiктi жан-жақты дамытуды ұйғарады, ол Қазақстанның 2030
стратегиясынан шығатын әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi шешуде басты рөл
ойнайды. Яғни кәсiпкерлiк мәселелерiн тиiмдi жүргiзу экономиканы тұрақты
дамытудың басты бағыты болып табылады. Ғылыми сыйымдылықты және жоғары
технологиялық қабiлеттегi шет ел үшiн өнім шығаруға бағытталған өндіріс,
елдің шет елге шығару потенциалын жоғарғы қосымша құнды тауар мен қызметтің
пайдасына қарай бейтараптандыру, сапаның дүниежүзілік стандартына көшу,
дүниежүзілік ғылыми-техникалық және инновациялық процестерге қатыса отырып
аймақтық экономика және дүниежүзілік шаруашылық жүйеге қосылу.
Бағдарламаны үш кезеңде іске асыру көзделген болатын. 2003-2005
жылдарға созылатын бірінші кезеңде заңдар жиынтығы мен салалық даму
бағдарламаларына өзгерістер енгізу, ғылым мен білімді қаржыландыру көлемін
анықтау және жоғары дәрежедегі мамандар дайындау, бәсекелестік өнім
шығаратын біртұтас өндіріс жүйесін құруға бағытталған жобаларға мемлекеттің
қатысуына мүмкіндік жасайтын даму институттарын құру жоспарланған. Әр түрлі
салалардағы шешуші кәсіпорындарды сүйемелдей отырып, дүниежүзілік
рыноктарға шығаруға мүмкіндігі бар жоғары қосымша құнды өнім өндіруді
көтермелеу.
2005-2010-шы жылдардағы екінші кезеңде жеке сектордың ынталылығын
зерттеуге, жобаларды қаржыландыра алатын инвесторлар іздеуге және де
басқарушы, оқытушы, инженерлік, техникалық және жұмысшы кадрларын
дайындауға көңіл бөлінеді.
2011-2015 жылдардағы үшінші негізгі кезеңде ұйымдастырушылық іс-
әрекетті ретке келтіру, өңдеуші өнеркәсіптің өнімдерінің бәсекелестік
қабілеттілігін күшейту арқылы құрылымын өзгерту және өнімді шетелге
шығаруды бейтараптандыру ұйғарылып отыр. Осы шарттарды орындаған жағдайда
отандық экономиканың өсуі жылына – 9,5 пайыздан кем болмайтынына, өндіруші
өнеркәсіптің – 8,4 пайыздан кем емес, ішкі жалпы өнімнің 2015 жылы 2000
жылмен салыстырғанда 3,5-3,9 есеге ұлғаятынына сенуге болады. Алдын ала
есептеулерге қарағанда қойылған міндеттерді орындау үшін айтылған салаларға
жеке инвестицияларды қоса отырып, жыл сайын 1,2 млрд, доллар инвестиция
жасалуы керек. Мемлекет жағынан инвестиция көлемі жылына 260 млн. доллардан
кем болмауға тиіс [4, 5]. Бұл белгіленген межелерге жету оңай емес.
Дүниежүзілік тәжірибе экономиканы құрылымдық қайта құру 30 жылдай уақыт
алатынын көрсетіп отыр. Егер бұл мәселелерді шешуді бүгін қолға алмасақ,
болашақта оларды шешу қиындай және қымбаттай түседі.
Өнімнің әр бірлігіне капитал шығынының деңгейінің жоғары болуы ғылыми
және инновациялық жобаларды өндіріске енгізуге толық көлемде қаражат
тартуға мүмкіндік бермейді. Мысалы, бір долларға шаққандағы ішкі жалпы
өнімге электр энергиясының шығынының деңгейі бойынша біз индустриялды
дамыған елдерден 10 еседен артық артта келеміз.
Белсенділік қабілеттілікті жоғарылатудың негізгі мәселелері-
менеджменттің деңгейін көтеру, еңбек өнімділігін өсіру, материалдық және
энергиялық сыйымдылықты төмендету. Шикізаттық конъюнктураға тәуелділік
бағытқа белсенді түрде қарсы тұра алу үшін ғылыми-инновациялық жобалардың
шикізаттық бағытта емес, салаларға тартуды ынталандыратын мемлекеттік
саясатты жүзеге асыру қажет. Ғылыми және өндірістік потенциалды толық іске
қосу үшін бағдарламада технопарктерді (ғылыми парк, технополис деп те
аталады) ұйымдастырудың іс-шаралары белгіленген.
Дамыған елдерде өткен ғасырдың екінші жартысында ғылыми парктер
мәселелеріне едәуір көңіл бөлінді. Көптеген ғылыми парктерді құруға
жергілікті дәне аймақтық билік орындары бастаушы болды. Оларға орталық
әкімшіліктер де қолдау көрсетіп отырды. Ғылыми парктердің инфрақұрылымына
инвестицияның 75 пайыздан артығын мемлекеттік сектор қаржыландыруда, соның
ішінде Германияда-78, Францияда-74, Бельгияда-100, Нидерландта-70,
Ұлыбританияда-62 пайыз. Ғылыми парктің жақтаушыларының пікірінше,- деп
көрсетеді М.Жевре, ғылыми және техникалық кадрлардың, алдыңғы қатардағы
кәсіпорындар мен лабораториялардың шектелген жер көлемінде шоғырланды, “ой
өндірісін” ынталандырады, ерекше әлеуметтік климат қалыптастыруға мүмкіндік
туғызады. Француз зерттеушісі В.Гимье, Франциядағы ғылыми парк
концепциясының іс-жүзінде іске асырылу тәжірибесін зерттей келе, ғылыми
парктер елдің ғылыми-техникалық және өнеркәсіптік потенциалының маңызды
“даму векторына” айналды деген тұжырымға келді [1]. Мұндай құрылымдардың
басты принципi – ол шектелген жер шеңберінде ғылыми орталықтың айналасында
ерекше инфрақұрылым қалыптасады, - деп көрсетеді М.Кенжегузин [2]. Ол жаңа
технологияны өнеркәсіпке жеткізуді қамтамасыз етеді және ғылыми
сыйымдылықты, негізінен, шағын кәсіпорындарды шоғырландырады. Парктер
ғылым, өндіріс және кәсіпкерлік іс-әрекетті ең жақсы түрде біріктіреді.
Сондықтан да технопарктер ұлттық инновациялық жүйенің түйінi болуы тиіс.
Кейбір авторлар, индустриялдық-инновациялық бағдарламаның осал
жақтарына да көңіл аударады. О.Ельцованың ойынша-бағдарламада өнеркәсіптің
салаларының өсу қарқыны жеткіліксіз дәлелденген (олар шамамен бірдей). Кіші
экономикалық ел болғандықтан инновациялық іс-әрекетті ғылым мен
технологияның барлық бағыттарында іске асыруға Қазақстанның ғылыми негізі
және потенциалы жоқ. Бұл іс үлкен мемлекеттер үшін де мүмкін емес. Алдын-
ала белгіленген инновациялық іс-әрекеттің басымдылықтарына қарағанда, бұдан
ең үлкен даму қозғаушы күшті химия өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы,
металлургия және металл өңдеуші салалардың алуы мүмкін, ал
мультипликативтік нәтиже олармен шектес салаларда байқалуы мүмкін [6].
Бағдарламада ішкі нарықты ішке шет елден тауар әкелуді бұдан ары қорғау
отандық өндіруші өнеркәсіптердің тауарларының, кәсіпорындарының ұқсас
тауарларынан бағасы бойынша да, тұтыну қасиеті бойынша да үміт күтпейтіндей
артта қалуға әкеліп соқтырады. Сонымен, бағдарламада ерікті немесе еріксіз
шет елдік тауарды алмастыру және сыртқа шығаруға бейімделген саясаттар
арасында қарама-қайшылық туындап отыр. Шет елдік тауарды алмастыру
өркениеттік түсінігі отандық нарықты қарапайым түрде жабу емес. Ол қолда
бар прогрессивтік технология мен құрал-сайман негізінде ішкі қажеттілікті
қанағаттандыратын және сыртқы нарықта сұраныс пен пайдаланатын бәсекелестік
қабілетті өнім шығаруды ынталандыру.
XXI ғасыр жүз жылдық ғаламдық инновацияның өркендеу ғасырына
айналатынын қазіргі әлем елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр [7].
Кез-келген ойлап табулар, жаңа құбылыстар, қызметтер мен әдістер
түрлері тек олар таралғанда ғана, көпшілікке танымал болады және енді жаңа
сапада олар жаңа енгізулер, инновация түрінде болады. Әлемнің әртүрлі
ғалымдары, негізінен шетелдік ғалымдар (Н.Леончев, И.Перлаки, В.Д.Хартман,
Э.Мэнсфилд, Р.Фостер, Б.Твисс, И.Шумпетер, Э.Роджерем және басқалар) бұл
ұғымды өздерінің зерттеу объектілері мен заттарына байланысты қолданады. Б.
Твисс инновацияны ойлап табулар немесе идеялар экономикалық мазмұнға ие
болатын процесс ретінде анықтайды. Ф.Никсонның ойынша, инновация – бұл
нарықта жаңа және жақсартылған өнеркәсіптік процестер мен құрал-
жабдықтардың пайда болуына әкелетін техникалық, өндірістік және
коммерциялық шаралардың жиынтығы. Б. Сантоның пікірімен, инновация – бұл
идеялар мен ойлап табуларды тәжірибелік қолдану арқылы өз қасиеттері
бойынша ең жақсы өнімдер мен технологияны жасауға әкелетін қоғамдық-
техникалық-экономикалық процесс, егер инновация экономикалық пайда мен
табысқа бағытталған жағдайда, оның нарықта пайда болуы қосымша табыс әкелуі
мүмкін [8].
Австриялық ғалым И. Шумпетердің арқасында ХХ-ғасырдың 30-шы жылдары
инновация терминінің экономикалық ғылымда көпшілікке танымал болғанын
айта кету керек. Ол инновацияны тұтыну тауарларының жаңа түрлерін, жаңа
өндірістік және тасымал құралдарын, нарықтар мен өнеркәсіптегі ұйымдастыру
формаларын енгізу және қолдану мақсатындағы өзгерістер ретінде түсіндіреді.
И. Шумпетердің айтуынша, инновация – бұл тек жаңа енгізулер емес, бұл
өндірістің жаңа қызметі. Оның негізі - өнім өндіру технологиясын өзгерту
қажеттігі, ұйымдастырушылық, қаржылық, ғылыми зерттеу және басқа салаларда
жаңалықтар енгізу.
Қазіргі уақытта әлемдік ғылыми-техникалық прогресті инновациялық
қызметтің ителлектуалдық өнімінсіз елестету мүмкін емес екендігіне
байланысты, бұл саланың өзіндік ғылыми жүйесі қалыптасуда. Бұған орай
кейбір ғалымдар: Инновация - жаңа техника мен технологияға салынған
капиталдан алынған материалдық игілік, қызмет көрсету, басқару және тағы
басқа да жүйелер бойынша еңбек өндірісін ұйымдастырудың жаңа формалары
деген анықтама береді [9,10], яғни, осы сипаттамаларды қорыта келе,
инновацияның өтімділігі жоғары жаңа өнім ойлап табу деген ұғым туады. Бұл
тұрғыдан алғанда ашылған жаңалықтың барлығы инновацияға жатпайтынын айтқан
жөн. Өйткені, іргелі міндетерді атқаруға негізделген, яғни осыған дейін
белгісіз болып келген табиғат құбылыстарын ашу сияқты жаңалықтар ешқандай
материалдық игіліктерді тарту етпейтіндіктен де, ол ғылыми іздестірудің
жемісі ретінде ғана есептелінеді.
Экономикалық қатынастар жүйесінен инновацияның алатын орны орасан зор.
Себебі инновациялық тәжірибені өндіріске қолданбастан, бәсекеге қабілетті
өнім алу мүмкін еместігін дамыған елдер ертерек түсініп, бар күшті осы
салаға жұмсап келеді. Осыған байланысты нарықтық экономика кезеңіндегі
бәсекелестік күресте инновация өнімінің өзіндік құнын азайту, инвестициялар
ағынын арттыру, өнім өндірушінің имиджін қалыптастыру және жаңа нарықтарды,
оның ішінде сыртқы нарықтарды бағындырудағы аса тиімді таптырмас құралға
айналуда.
Инновацияны технологиялық сипаттарына байланысты өнімдік және үрдістік
деп екіге бөледі, өнімдік инновациялар жаңа материалдар мен жартылай
фабрикаттарды пайдалана отырып, жаңа өнім алуға негізделсе, үрдістік
инновациялар өндірісті жаңа технологиялар арқылы ұйымдастырудың тәсілдері
болып табылады. Сонымен бірге, өнімнің маңыздылығы мен қызмет ету аясына
қарай инновацияларды әлемдік салалар үшін, елшілік салалары үшін және
белгілі бір кәсіпорын үшін деп жіктелінеді. Бір есте болатын жай, саланың
басты сипаты ғылыми-техникалық ізденістердің нәтижесі болып табылатындықтан
да, өнім түсінің, түрінің өзгеруі сияқты жаңашылдықтар инновацияға
жатпайды. Өйткені, өнім ішінара өзгерістерге ұшырағанымен, ол өндірісте
бұрын болмаған жаңалық емес. Жалпы ииновациялық жаңалықтар 1992 жылы Осло
қаласында кабылданған шешім бойынша оның технологиялық сипаттары мен
нарықтық ұстанымдарын айқындайтын халықаралық стандарттарына сәйкес келуі
керек.
Инновацияның дамуына қозғаушы тетік - бірінші кезекте нарықтық
бәсекелестік болып табылады. Нарық жағдайында өнім өндірушілер немесе
қызмет көрсетушілер әрдайым өндірістік дағдарысты болдырмаудың жолы мен
тауарын өткізетін жаңа нарықтарды іздестірумен болады. Сондықтан,
инновацияны бірінші болып тиімді игерген кәсіпорындар өз бәсекелестіктері
алдында басымдылыққа ие болады. Қазіргі кезеңде жаңа тауарлар түрлері өсіп,
тұтынушы талғамы артып отырған уақытта, әсіресе шағын кәсіпорындардың
икемділік қабілеттерін күшейту аса тиімді саналады. Әлемдік тәжірибе
бойынша мұндай шағын шабақтар қайрандап қалып қоймаулары үшін түрлі
салалардағы жаңа өнімдер мен жаңа технологияларды шығару басымдық негіздегі
сұрақтардың деңгейінде жүреді екен.
Инновацияны зерттеушілер жаңа өнімді өмірге әкелу үрдісін жеті
қадамменен жіктейді екен. Ол инновациялық пікірдің тууынан бастап, оны
өткізу нарығын анықтау, өнімді шығару, сату болып жалғаса береді. Соның
ішінде әуелі жаңа тауарды аз көлемде шығарып, оны жарнамалау, сауда үрдісін
ұйымдастыру арқылы оның өміршендігін немесе өмір сүру жасын анықтау болып
табылады. Бұл орайда инновациялық өнімді нарықтық жағдайда өткізу көлемін
арттыру, сұранысын молайтуда тауар бағасын төмендету, тұтынушыға қосымша
сыйлықтар, түсім сияқты қосымша тәсілдерді қолданудың қажеттілігі туады.
Сонымен бірге белгілі бір мерзімді аяқтап, өзін-өзі өтеген инновация мүлдем
ескіріп кетпеу үшін, оны келесі аймаққа немесе басқа нарыққа
көшіру қажеттігімен анықталады.
Нарықтық экономикада инновациялық пікірлерді жүзеге асыру
үрдісінің ұзақ мерзімге созылып кетуі оның құндылығын жойуыменен пара-пар.
Өйткені, ақша-инновация ережесінен негізделген жүйеде тезірек табыс алу
үшін басқа кәсіпорында біраз уақыттан бері жүзеге асырылмай келе жатқан
жобаға ұқсас нұсқаларды ойлап табу арқылы оның алдын алып кету оқиғалары
да кездеседі. Қазіргі уақытта біздің елімізде бәсекеге қабілетті
өнімдерді өндіруге негізделген жаңа ақпараттық технологияларды
игеру, республикамыздың индустрия және ғылыми техникадағы әлеуетін
дамыту басты стратегиялық міндеттердің бірі болып отыр. Соған
сәйкес 2003 жылы республикамыздың индустриялық-инновациялық дамуының 2003-
2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданды. Стратегияның мақсаты -
шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика салаларын әртараптандыру
жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда сервистік-
технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау қарсатырылған.
Қазақстанның мұндай маңызды қадам жасауына әлемдегі экономикалық даму
қарқыны да негіз болып отыр. Қазіргі уақытта елдер арасында жан-жақты
тұрақты байланыстар қалыптасып келеді. Халықаралық валюта қоры,
Дүниежүзілік банк, трансұлттық корпорациялар сияқты институттардың осыған
дейін де әлемдік экономикада билік жүргізіп келуі, Қазақстан сияқты дамушы
елдерге тезірек инновациялық игіліктерді игеруге түрткі болуда. Өйткені
әлемдік шеткері жатқан дамушы елдер шикізат жеткізуші қызметін атқарып, ал
аталмыш институттардың құрылуына негіз қалаған орталықтағы іргелі
мемлекеттердің оны өңдеп, оларға қайта сату болашақта шикізатқа бағытталған
мемлекеттердің әлемдік тауар нарықтарындағы жағдайларға тәуелді болып қалу
қаупін туғызады. Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, шикізат қорына бай
кейбір елдер осы сектор арқылы едәуір табысқа ие болады да, индустрияның
жаңа салаларын дамытуға ынталанбайды. Алайда, шикізат қоры бір
кездері сарқылатындықтан да, тұрақты даму тұрғысынан алғанда шикізатты
ел елеулі проблемалармен кездесуі мүмкін. Бастапқыда шикізаттық
мемлекеттер саналатын Латын Америкасы, Мексика және Бразилия елдері, Шығыс
Азиядағы Онтүстік Корея, Сингапур мемлекеттері инновациялық саясаттарды
қолдану, яғни сервистік-технологиялық экономикаға өту арқылы өркеңдеуге қол
жеткізуге болатынын дәлелдеп берді. Шығыс Азия елдерінің тәжірибесін
қабылдау Қазақстан үшін тиімді болатынын нақты жағдай байқатып отыр
[11,15].
Индустриялық-инновациялық стратегияға сәйкес өңдеуші саланы дамытудың
алғашқы қадамдары қазірдің өзінде қолға алынды [16]. Атап айтсақ, жоғары
технологиялық және ғылыми өндірістерді құру жобаларын дамыту, оларды
қаржыландыру, сырттан инвестиция тартуға негізделген Инвестициялық,
Инновациялық қорлар, Даму банкі, Экспорттық несиелер мен инвестицияларды
сақтандыру корпорациясы сияқты даму институттары құрылды. Даму банкі
құрылғалы бері, жалпы құны 400 миллион АҚШ доллары тұратын 35 инвестициялық
жобалар мен экспорттық операцияларды жүзеге асыруға қатысты. Сонымен бірге,
бүгін де аталған даму институттарына республикамыздың жеке кәсіпкерлік
секторына халық тұтынатын тауар түрлері бойынша жүздеген жобалар келіп
түсті. 2002 жылдан бастап жаңа өнім түрімен сапасына жасалған сараптамадан
өткен жобалар қаржыландырыла бастады. Осы орайда отандық инновациялық
жобаларға нарықтағы бәсекелестікте төтеп беру үшін қатаң талаптар қойылып,
оларды мемлекеттік емес, даму институттары арқылы ғана инвестициялау
қарастырылып отыр. Қазақстандық мамандар мұндай шешімге 1979 жылы Филиппин
үкіметінің елде жаңа мүмкіндіктерді туғызу ниетімен толық талданбаған ірі
индустриялық жобаларды қаржыландыруда еш нәтиже шығара алмаған, тәжірибесі
негізінде іргелі істерге келді. Мысалы, Алматы қаласының маңындағы Алатау
кентінде ақпараттық технологиялар саласында экспортқа бейімделген және
импорт алмастырумен айналысатын, Ақпараттық технологиялар паркі еркін
экономикалық аймағы іске қосылды.
Инновациялық кәсіпкерлікті дамыту және ұйымдастыру түрлері:
Инновациялық кәсіпкерлікті дамытудағы венчурлық бизнестің маңызы:
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2030"
Стратегиясының 10 жылдығына арналған конференцияда сөйлеген сөзінде:
Технологиялық жаңғыртудың басым бағыты венчурлық қаржыландыру жүйесін
дамыту болуы керек деп айтқан болатын [17].
Ғаламдану үрдісі, халықаралық бәсекелестіктің күшеюі, жаңа
технологиялық өндірісті қалыптастыру арқылы ғылыми деңгейі жоғары
инновациялық бағытта өнім өндіру үшін отандық өнеркәсіпке тез арада
өзгерістер енгізуді қажет етуде.
Жаңа экономика кең тұрғыда – бұл жоғары технологиялар ғылымды көп
қажет ететін, барлық салалар мен сегменттерде инновациялармен
қаныққан экономика. Шикізаттық және индустриялық экономикадан
санаткерлік ресурстарға, ғылымды көп қажет ететін және ақпараттық
технологияларға негізделген осынау сапалық басқа құбылысқа көшу
әлемдік шаруашылық барынша маңызды үрдістерінің біріне айналды -
деп атап өткен өз еңбегінде Ел Президенті Н.Назарбаев [18].
Жалпы ел экономикасының қарқынды дамуы мен халықтың әл-
ауқатының жақсаруы ғылыми-техникалық жетістіктердің дамуына тікелей
байланысты болып табылады. Ал ғылыми-технкалық жетістіктердің дамуы тікелей
оны қаржыландыру көздеріне байланысты.
Көбіне қарапайым қаржыландыру көздері, яғни банктер немесе басқа да
қорлар инновациялық ғылыми-техникалық жобаларды қаржыландырудан бас
тартады. Өйткені онда тәуекелділік жоғары болады. Сондықтан бұл жағдайда
арнайы осындай көп тәуекелі бар жобаларды қаржыландыру үшін әлемдік
тәжірибеде венчурлық қорлар құрылады.
Венчур –ағылшынның venture тәуекелді кәсіпорын, бастама дегенді
немесе мекеме тәуекуелділігі деген мағынаны білдіреді.
Ұлттық иновациялық жүйені құру мен дамыту жөніндегі бағдарламада
көрсетілгендей, ҰИЖ – нің ең басты элементтерінің бірі – венчурлік қорлар.
Осы бағдарламаларға сәйкес венчурлік бизнесті инвестициялау дегеніміз:
- идеяның, жаңа өнімнің пилоттық үлгілерін құрумен байланысты
қолданбалы зерттеулер және оның коммерциялық әлеуетін бағалау;
- алғашқы сериялық өндіріс және өнімді алғашқы сатулар;
- өндірістің алғашқы кеңейтілімі және өнімді өткізу үшін жаңа
рыноктарға шығу.
Венчурлік қорлар – венчурлік инвестициялаудың негізгі механизмі болып
табылады. Венчурлік инвестициялаудың бастапқы кезеңінде қызметті инновация
жасау мен коммерциялауға бағытталған компанияларға жеке, отандық және
шетелдік капиталды тарту мемлекеттің тікелей үлестік қатысуымен венчурлік
қорларды құрғанда мүмкін болады.
Венчурлік қорға инвестицияланатын мемлекеттік қаржылар осы қорға
кіретін жеке инвестициялардың тәуекелдерін төмендетеді. Венчурлік
индустрияның қалыптасуының бастапқы кезеңінде мемлекеттің араласуының
осындай үлгісі барлық елдерде өзінің тиімділігін көрсетті.
Венчурлік қорларды құрғанда мемлекеттің қатысуы ҰИҚ–ң инвестициялық
саясатының басты бағыттарының бірі – отандық және шетелдік инвестициялармен
бірлесе отырып құрылған венчурлік қорлардың капиталындағы үлестік қатысуы
(49%) арқылы венчурлік қорларды құру болып табылады.
Венчурлік қор – венчурлік инвестициялауды жүзеге асыру мақсатында заңды
тұлға қуру арқылы немесе құрмай-ақ жеке және заңды тұлғалар капиталының
шоғырлануын атайды.
Венчурлiк инвестициялау - идеяларды жаңа өнiмнiң тұсаукесер үлгiлерiн
құруға және оның коммерциялық әлеуетiн бағалауға дейiн жеткiзуге байланысты
қолданбалы ҒЗТКЖ-ның зерттеулерi; бастапқы сериялық өндiрiс және өнiмдi
бiрiншi сату; өндiрiстi ерте ұлғайту және өнiмдi өткiзудiң жаңа рыноктарына
шығу кезеңдерiнде инновацияларды құруға және коммерцияландыруға бағытталған
инвестициялау.
Шығу - инвестордың оның иелігіндегi акциялардың қатысу үлесiн
сатудағы венчурлiк инвестициялау процесiнiң аяқталған кезеңi.
Венчурлық инвестициялау келесі түрде жүзеге асырылады: Венчурлық қор
инвестицияланатын объектінің акцялар пакетінің бір бөлігін сатып алады. Бұл
жердегі қорды басқаратын компания заңды тұлға ретінде бір немесе бірнеше
инвесторлардың қаржы құралдарын пайдалана алады. Қаржыландыру объектісі осы
қаржылар негізінде дамып өз құнын арттыра береді. Белгілі бір келісілген
уақыт ішінде объектіні қаржыландырған инвестор, осы компанияның пакет
акцияларын өзіне сату арқылы қаржысын толығымен және үстемесімен қайтарады.
Осы модел негізінде Microsoft, Intel, Apple және Sun сияқты атақты
компаниялар пайда болған.
Осы түрдегі яғни компания объектінің акционерлік капиталының бір
бөлігін сатып алу акционерлік қаржыландыру (equity financing) деп
аталады. Ал егер инвестор компания объектінің шығарған облигациясын сатып
алуға шешім қабылдаса онда бұл міндетемелік қаржыландыру (debt financing)
болып табылады.
Венчурлық инвестордың көзқарасынан компания объектісінің келесідей
даму деңгейінен өтеді:
Кесте 1 – Инновациялық компанияның даму деңгейлері
Деңгейлер Мазмұны
Бизнес идеясы (seed stage) идеяны саудалау және болашақ
өнімнің үздік үлгілерін дайындау;
Бизнесті ашу (start-up stage) жобаны жүзеге асыра бастау;
Өсу деңгейі (expansion stage) жаңа өндірістік қуаттылықты қосу
және персоналдар санының өсуі;
Кеңею деңгейі (mezzanine stage) нарықтың бір бөлігін жаулап алу,
пайданың тұрақты болуы;
Өтімділік деңгейі (liquidity бизнестің нақты (реалды) нарықтық
stage) құнының қалыптасуы.
Ескерту: автор құрастырған
Венчурлық қаржыландыру алдыңғы үш деңгейде қаржыландыра алады. Ал көп
қолданылатын міндеттемелік қаржыландыру тек үшінші деңгейден ғана
басталады.
Венчурлық қаржыландыруға процесіне көбіне:
• Инвесторлар;
• Венчурлық қорлар;
• Қорды басқару компаниясы;
• Қаржыландырылатын объекті немесе компания.
Алғашқы кезде пайда болған венчурлық қаржыландырудың америкалық
моделіне (бір инвестор - бір қаржыландыру объектісі) қарағанда, қазіргі
кезде көп даму алып келе жатқан венчурлық қаржыландыруда бірнеше
инвестордың венчурлық қор арқылы басқаруы нәтижесінде қауып-қатер
инвесторлар арасында бөлініп, соның нәтижесінде азаюда. Бұл сонымен қатар
венчурлық қорлардың да жалпы қауіп-қатер деңгейін төмендетеді.
Инвесторларды мазалайтын тек бір ғана сұрақ – ол баламалы қаржы
құралдарын қолдану арқылы бұдан жоғары табыс алу мүмкін бе? Өйткені
инвестициялық келісім-шарттың басты мақсаты қаржыландырылатын объектінің
капитализациясының өсуі. Сондықтан инвесторлардың мақсаты компанияның
жылдық табысын акционерлер арасында бөлістіруі емес, оны бизнеске қайта
салуын жүзеге асыру.
Ал компанияның басты мақсаты – инвестицияларды қосымша шығынсыз алып,
өз компаниясын дамытып, компанияның акциясы өсуінен пайда тауып, ақырында
өз компаниясына ие болып қалу. Сондықтан инвестициялық қорларға кәсіпкерлер
тарапынын тек пайда табуға бағытталған капиталист деген жағымсыз көз-қарас
қалыптасауды.
Басқа жағына венчурлық қорлар өзін қалыптастырған инвесторларға тәуелді
болып табылады және қаржыландыру объектісінің оперативті басқаруна және
ондағы жыл соңындағы табыстың бөлінуне акция үлесіне қарай шектеулі болады.
Венчурлық қорлар қызметінің қаржылық параметірлеріне келетін болсақ,
жоғарыда айтылғандай венчурлық қорлар қаржыландыру объектісінің бақылау
пакет акциясынан төмен үлес алуды көздейді. Көбіне 25% +1 акция немесе
басқаша айтқанда қарсы тұрушы акциялар пакетіне ие болады. Бұның бір
себебі венчурлық қорлар қауіп-қатердің аз деңгейде болуын қалауы. Ал екінші
себебі мотивациялық фактор. Яғни компания басшылығы бақылау пакет акциясына
ие болғандықтан барлық ісәрекет жасау өз мойындарында, яғни бұл
компанияның жұмысқа ынтасын арттырады. Сондықтан көп венчурлық қорлардың
бақылау пакет акциясының ие болмауға тырысуы бұл саяси шешім.
Бұндай жағдай бизнесті бастаушылар үшін де тиімді, өйткені оларға
венчурлық қордың тәжірибелі заңгерлері мен қаржыгерлері өз тәжірибесін
ұсына алады.
Ақшалай түрінде алып қарайтын болсақ жеке жобалар бойынша венчурлық
қаржыландыру шамамен 1-5 млн.доллардан бастап 15-50 млн. доллар арасында
болады. Бұл соммадан төмен қаржыландыру кезінде бизнестің өзінөзі ақтауы
қыйынға түседі (өзіндік шығындар, аудиторларға, кеңесшілерге шығындар).
Венчурлық бизнестің бір миллион долларға дейінгі жобалар да құр
қалмайды, бұл нарықта бизнес періштелері деп аталатын жеке инвесторлар
шағын венчурлық қор сияқты қызмет атақарады.
Жалпы инвестициялық жобалардың басталуынан аяқталуына дейнгі мерзім 3
жылдан 8 жылға дейін созылуы мүмкін. Оның жоғарғы шегі инвесторлардың
талабы негізінде, ал төменгі шегі инвестициялық жобаның егжейтегжей
саралануымен байланысты.
Венчурлық инвестициялаудың ресейлік ассоцияциясының мәліметіне сүйенсек
жалпы венчурлық инвестицялардан түсетін пайда 35 % жобасында. Ал, орташа
европалық көрсеткіштер шамамен 12-14% құрайды.
Венчурлық қорлардың өмірлік цикылы және ішкі ұйымдастырылуына келетін
болсақ, кезкелген қордың өзіндік паспорты ретінде танылатын
инвестициялық меморандумы бар. Бұл мемоморандум қордың негізгі құжаты болып
табылады және оның ішінде қордың мақсат, міндеттері, ұйымдастыр
принциптері және қызметі туралы ақпарттар жазылады, сонымен қатар:
Қордың өмірлік цикылындағы алғашқы қадамы бұл, әрине қорды жинақтау,
инвесторлар негізінде қаржыландыру көзін қалыптастыру.
Екінші кезекте, жарамды жобаларды іздеу, таңдау және бастапқы
бағалауға кетеді. Бұл қадамға қор қызметкерлерінің уақытының 30 пайызы
жұмсалады екен. Бұл жердегі басты мәселе жарамды инвестициялық жобалардың
тапшылығында. Сондықтан оларды іздеуде венчурлық қорлар барлық күш қуатын
жұмсауға және түрлі тәсілдер қолдануға тура келеді(интернет арқылы, туыстар
арқылы т.б.). Екінші жағынан инвестициялық жобалардың шикілігінде.
Сурет 1 Қор туралы ақпарат тасушы инвестициялық меморандумның негізгі
мазмұны.
Ескерту автор құрастырған
Үшінші кезекте, тиімді жоба бастапқы сұрыптаудан өткен соң, оны
Инвестициялық комитетке ұсыну үшін жобаға ақпараттық меморандум жасалынады.
Бұл ақпарттық меморандумда: жобаның құрылымының сипаттамасы, жұмыс істеу
принциптері, баға саясаты, өткізу саясаты, қаржылық есептілігі, сонымен
қатар бұл компания келешекте жұмыс істейтін салаға монторинг нәтижесі және
аймақтың немесе мемлекеттің макроэкономикалық жағдайы көрініс табады.
Қор жобаны дұрыс деп шешім қабылдаған соң, қор мамандары Инвестициялық
ұсыныс дайындайды және бекітеді, онда: келесі ісқыймылдар реті және
қаржыландыратын компанияны талдау бойынша ақпарат көрініс табады.
Келесі төртінші қадам, шетел тәжірибесінде due diligence атына ие,
яғни толық тексеруден өту, немесе аудиттен өту дегенді білдіреді. Оның
негізінде, қаржыэкономикалық, заң, технологиялық және маркетингтік аудт
жатыр. Бұл кезең 3-6 айға дейін созылуы мүмкін.
Аудит нәтижесінде көбіне жобалар көптеген түзетулерден өтеді.
Осыдан барып алғашқы инвестициялық транзакция немесе ақша аударымы
жүреді.
Ары қарай бесінші кезең жобаның аяғына дейін, яғни инвестордың жобадан
шығуына дейін созылады. Бұл кезде инвесторлар немесе венчурлық қорлар
компания қызметі көрсеткіштері мониторингімен айналысады.
Шетелдерде қалыптасқан венчурлық қорлардың бұндай ұйымдастыру құрылымы
қарапайым әрі тиімді болып келеді. Қор жұмысында үш мамандар тобы қатысады:
қордың командасы, Инвестициялық комитет, Консультативтік кеңес.
Қордың командасы:жобаны жүзеге асуынан аяқталуына дейін белсенді жұмыс
командасы болып табылады. Бұл команда 3-10 мамандардан құралуы мүмкін. Бұл
командада инвесторлардың өзі де болуы мүмкін, бірақ көбіне онда компания
табысына қарай ақша алатын менеджерлер жұмыс атқарады.
Қордың жоғарғы органы Инвестициялық комитет болып саналады. Ол қор
командасының топменеджерлерінен және инвесторлардың сенімді өкілдерінен
тұрады. Инвестициялық комитет қорға байланысты маңызды шешімдер қабылдап,
құжаттарды қарап, бекітеді.
Ал Консультативтік кеңес көбіне үлкен шетелдік венчурлық қорларда
болады. Оның құрамына: осы саладағы мамандар, саясатшылар, адвокаттар және
қордың достарынан немесе серіктестерінен тұрады.
Венчурлік капитал жеке бизнесті қаржыландырудың баламалы нысаны ретінде
АҚШ-та 50-жылдардың ортасында пайда болды. Еуропаға ол тек 70-жылдардың
соңында ғана келді. Венчурлік капитал пайда болғанға дейін әлемде шағын
және орта бизнесті қаржыландыруды банктік капитал, ірі корпорациялар мен
компаниялар және ауқатты адамдар, яғни бизнес періштелерінің
қаржыландыруы арқылы жүзеге асырылған.
Венчурлік бизнестің отаны – Силикон аңғары. 1957 жылы Артур Рок
инвестициялық банкте істеп жүрген кезінде Shorkley Semiconductors
Laborotories компаниясының инженері Юджин Клейнерден хат алады. Клейнер
жаңа кремний транзисторын шығару идеясын қолдайтын фирма іздеп жүрген
болатын. Кездесуден кейін Артур Рок Клейнердің жобасына қажет 1,5 млн.
долларды қаржыландыруға инвестор тауып беруге келісті. Алайда Артур
жолыққан 35 корпоративтік инвесторлар ұсынысқа қызығущылық танытқанымен
қаржыландыруға келіспеді. Сол кезде Рокқа Шерман Фэрчайлдқа жолығуға кеңес
берді. Ш.Фэрчайлд – өнертапқыш және жаңа компанияларды қаржыландыру жөнінде
тәжірибесі бар еді. Ол қаржыландырған 1,5 млн. доллар нәтижесінде Fairchild
Semiconductors Силикон аңғарындағы барлық жартылай өткізгіштер шығаратын
компаниялардың негізі қаланды.
Табысты венчурлік капиталистердің бірі – Cisco Systems компаниясы
желілік маршрутизатор және телекоммуникациялық жабдықтар өндірісі жөнінен
әлемдік көшбасшылардың бірі. 1987 ж. Дон Валентин Sequoia Cisco Systems
компаниясының 2,5 млн. доллар тұратын акциялар пакетін сатып алды. 1 жылдан
кейін ол 3 млрд доллар болды.
Артур Рок, Франклин Джонсон, Том Паркинс –венчурлік капиталдың
негізін қалаушылар. Венчурлік бизнес арқасында АҚШ-та 100 мыңдаған жаңа
жұмыс орындары пайда болып, миллиардтаған қосымша табыс әкелінді. Венчурлік
капиталдың қалыптасуы уақыт бойынша компьютерлік технологияның қарқынды
дамып, орта тап американдықтардың қалыптасып, әл-ауқатының өсуімен сәйкес
келеді.
Қазіргі заманғы компьютерлік бизнестің алыптары Apple Computers,
Compaq, Sun Microsystems, Microsoft, Lotus, Intell венчурлік капитал
көмегімен осы дәрежеге жетті. Сонымен қатар, персоналды компьютерлер мен
биотехнология секілді жаңа салалардың да қарқынды дамуы негізінен венчурлік
инвестицияның қатысуымен мүмкін болды. Еуропада венчурлік капитал пайда
болмастан 15 жыл бұрын жеке кәсіпкерлер акционерлік капиталды қаржыландыру
көздеріне қолы еркін жетпейтін. 80-жылдардың ортасынан бастап еуропалық
салымшылар тұрақты табысы бар дәстүрлі активтерге аз қаражат салып,
акцияларға инвестиция салу мүмкіндігіне қызығушылық танытты.
Еуропадағы венчурлік индустрияның пионері – Ұлыбритания, әлемдегі
қуатты қаржылық орталық. 1979 жылы осы елдегі венчурлік инвестициялардың
жалпы көлемі 20 млн. фунт болса, 8 жылдан кейін бұл сома 6 млрд. Фунтқа
жетті. Кейінгі онжылдықтағы Еуропадағы венчурлік бизнеске 46 млрд фунт
шоғырланды және инвестициялаған жеке компаниялар саны 200 мыңға жуық.
Еуропаның 20 елінде 500 венчурлік қор мен компания бар.
Тәуекелді инвестициялау ережесіне кіші және орта фирмаларға кепіл
затсыз түрде несие беріледі. Венчурлық қорға фирма капиталы салынады,
кімнің акциясы екеніне қарамастан қор нарығыда толығымен акционерлер
арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрiк университетi
ӘОЖ: 331. 883 4 (5845) Қолжазба құқығында
КӨЛБАЕВА МЕРУЕРТ АМАНКЕЛДІҚЫЗЫ
Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдірудің
нарықтық механизмдері
08.00.05-Экономика және халық шаруашылығын басқару
(салалар мен қызмет сфералары бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі:
экономика ғылымдарының докторы,
профессор Исабеков Бауржан Нарзуллаұлы
Қазақстан Республикасы
Түркiстан, 2009
Мазмұны
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ 3
ТІЗІМІ
Кіріспе 4
1 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қалыптастыру мен дамытудың
ілімдік және ғылыми негіздері
1.1 Инновациялық кәсіпкерліктің мәні, негізгі элементтері және оны 8
ұйымдастыру түрлері
1.2 Қазақстан экономикасындағы кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін 44
дамытудың қажеттілігі мен ерекшеліктері
1.3 Кәсіпкерліктің инновациялық іс-әрекеттерін мемлекеттік реттеу 53
механизмдерінің тенденциялары мен тұжырымдамалары
2 инновациялық кәсіпкерліктің түрлерінің ұйымдастыру-экономикалық
жағдайын талдау
2.1 Қоғам мен бизнестің дамуындағы инновациялық кәсіпкерліктің әлуеті64
мен жағдайы
2.2 Инновациялық кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың тиімділігін 82
бағалау және көрсеткіштерін экономикалық талдау
2.3 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерінің дамуын талдау 88
3 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамыту және жетілдірудің
негізгі бағыттары
3.1 Венчурлық, концессиялық, лизингттік және франчайзингілік 103
бизнестерді қалыптастыру және дамыту бойынша механизмдерді жетілдіру
3.2 Инновациялық іс-әрекетті ұйымдастыру және басқаруды жүзеге асыру115
3.3 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамытуда Кентау 129
Трансформатор зауытының пайдалылық деңгейін болжау
Қорытынды 129
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 132
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ ТІЗІМІ
ҚР - Қазақстан Республикасы
ХСҰ - Халықаралық стандарт ұйымы
ДСҰ - Дүниежүзлік сауда ұйымы
ЖҚҚ - Жалпы қосымша құн
ЕО - Еуропалық Одақ
ҒЗЖ - Ғылыми-зерттеу жұмыстары
ҒТБ - Ғылыми-техникалық бағдарлама
РФ - Ресей Федерациясы
ОЭК - Отын энергетикалық кешені
ҚазМемТТАИ - Қазақстан мемлекеттік ғылыми-техникалық ақпараттық институты
АТП - Ақпараттық технологиялар паркі
ҒЗТКЖҚ - Ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстардың қызметтері
КТҚС - Каспий теңізінің Қазақстандық секторы
ҒТП - Ғылыми-техникалық прогресс
ИП - Инновациялық процесс
ҒЗТКЖ - Ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстар
ҒТР - Ғылыми-техникалық революция
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достығы
ҰИЖ - Ұлттық инновациялық жүйе
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Индустриалдық дамыған елдерде
экономиканың нақтылы секторы кәсіпкерлікті мемлекеттік деңгейде дамыту
мақсатымен инновациялық іс-әрекеттерді жандардыру мәселелеріне үлкен көңіл
бөлінеді. Бұл сонымен қатар, кез-келген елдегі инновациялық белсенділіктің
босағалық мағынадан төмендеу фактісі ұлттық қауіпсіздіктің маңызды қауіпі
ретінде түсіндіріледі.
Қазіргі кездегі дағдарыс процестерімен күшейген нарықтық
реформалардың есептік қателіктері инновациялық дамуға жаңа көзқарас
қалыптастыруда. Қазіргі уақытта қалыптасқан жағдай түсінушіліктің төмен
деңгейімен және жаңа технологияларды, қазіргі заманғы техника мен
материалдарды және отандық кәсіпорындардағы ғылым мен техниканың басқа
жетістіктерін меңгерумен сипатталады. Мұндай жағдайлардың себептері
келешектегі дамулардың стратегиялық міндеттеріне инновациялық өрістің
барабар емес реформалануы ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық
жұмыстарды (ҒЗТЖК) қаржылаудың елеусіз көлемдері, кәсіпорынның инновациялық
енжарлығы, олардың күрделі қаржылық жағдайлары болып табылады.
Ғылыми-техникалық өнімге экономиканың мемлекеттік емес секторының
кәсіпорындары жағынан да, мемлекеттік секторының кәсіпорындары жағынан да
сұраныстың болмауы ҒЗТЖК қысқаруына, ғылыми-техникалық потенциалдың
қысқаруына, салалық комплекстерде, ойлап тапқыштық және рациональдық іс-
әрекеттердің қысқаруына әкеліп соқтырады. Инновациялық белсенділікке
кедергі келтіретін себептердің қатарына – бюджет тапшылығына және
инновациялық жұмыстарды қаржылау үшін қаражаттың жоқтығына байланысты
мемлекеттің инновациялық іс-әрекеттер өрісінен іс жүзінде кетуі,
қымбаттығына байланысты несиелік нарық қорларының өндірушілер үшін қол
жетпестігі, инновациялық жобаларға инвестициялаулардың жоғары тәуекелдері.
ҚР экономикасының өзгеру жағдайларында инновациялық процестерді
басқаруды зерттеу, инновациялық іс-әрекеттер мазмұнына талдау жасау,
тәжірибелік сипаттағы нақтылы әдістемелер мен сыпаттамаларды жасап шығару
әсіресе маңызды болып табылады. Инновациялық іс-әрекеттерді қалыптастырудың
өз жаралу кезеңдері бар, күрделі ұйымдастырушылық-экономикалық жұмыс істеу
формалары, ерекше индикаторлар, реттеуші тетіктер. Инновациялық іс-
әрекеттердің теориялық және методологиялық негіздері экономикалық
қатынастардың шындығында жаңа типтері бола тұрып, нарық жағдайларында енді
зерттеле бастайды және тереңдете зерттеуді қажет етеді.
Бұл мәселенің күрделілігі мен көп қырлылығының ішкі құрылымның
біршама жеткіліксіз зерттелумен ғана емес, сонымен қатар көптеген теориялық
және тәжірибелік жағдайларға көпшілік таныған амалдың жоқтығымен де
қамтамасыз етілген, бұл инновациялық процестің тиімді ұйымдастырушылық-
экономикалық механизмін қалыптастыру мен қолдануда елеулі кедергі болып
табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Әртүрлі ғалымдар, негізінен шетелдік
ғалымдар: Н.Леончев, И.Перлаки, В.Д.Хартман, Э.Мэнсфилд, Р.Фостер, Б.Твисс,
И.Шумпетер, Э.Роджерем, Ф.Никсон, Б.Санто және басқалары инновация ұғымын
өздерінің зерттеу объектілері мен заттарына байланысты қолданған.
И.Шумпетер тұтас инновациялық теорияны дамытуға мүмкіндік берді, оның
принципиалдық жағдайы 1970 жылдың басында 1980 жылдың аяғында Г.Менш,
Х.Фримен, Р.Кумбс сияқты Батыс еуропалық зерттеушілердің жұмыстарында бұдан
былай дамыған инновациялық концепциялардың негізі болды.
Инновацияның қазіргі заманғы теориясы үшін ХХ ғасырдың басқа ұлы
экономисті Ф.Хайсктің идеясы өте маңызды. Ол алғашқылардың бірі болып
экономикалық дамудың өзгеше ерекшеліктерін талдап шықты – мәліметтер
шектеулілігі, белгісіздік, білімнің жетілмегендігі, яғни инновациялық
процестерді құраушы жағдайларды қарастырды.
Инновация ұғымы зерттеушілердің ресей ғалымдарының Н.И.Лапин,
Д.В.Соколов, А.Б.Титов, М.М.Шабанованың жұмыстарында принципиалды жаңа
немесе модификацияланған жаңалықтарды жасау мен меңгерудің қорытынды
нәтижелері инновация болып танылады.
Қазақстандық ғалым-экономист ішінде Д.Муканов, Т.Исахметов,
А.Кажмухаметова, Г.Куатбаева, Д.Раисов, К.Нургалиев, Т.Нуркиянова,
Н.Урузбаева, К.Айтекенов, А.Исекешев, Е.Орынбаев, Б.Н.Исабеков,
С.Т.Купешова, Х.Қалқымаұлы, А. Акчурин, М.Ш.Даржанова, Э.Б. Икматова,
Е.Қ.Қалдыкөзова, А.Кажымурат, А.Кравцов, Ж.Байкенова, А.К.Туленбаев,
Б.Иманбекова, Г.Т.Мустапаев, А.С.Садыков еңбектерінде кәсіпкерліктің
инновациялық даму мәселелері кеңінен талданады.
С.Б.Абдигаппарова өзінің Қазақстанның инновациялық потенциалы:
активтендіру механизміндері монографиясында инновацияны анықтаудың
көптеген варианттарын, әр түрлі ғалым-экономисттердің инновациялық
процестерінің әр түрлі варианттарын береді, бұларда мәселелерді қараудың әр
түрлі амалдары бақыланады, әр түрлі, кейде тікелей қарама-қарсы көзқарастар
айтылады. Алайда барлық авторларды ортақ бір нәрсе біріктіреді – жаңа
енгізу ең алдымен қоғам қажеттіктерінің және оны дамыту жағдайларының
қайталанушы, тұрақты типтік реакциясын жасаумен байланысты. Бұл қажеттіктер
әр түрлі әлеуметтік-экономикалық деңгейдегі елдерде түрліше қабылданады
және жүзеге асырылады және инновациялық іс-әрекетті құқықтық реттеу
институттарының жүйесі арқылы жаңадан өндіріледі. Әр түрлі әлеуметтік-
экономикалық деңгейдегі елдердің өкілдері болып табылатын авторларды
мемлекеттің функционалдық рөлінің жоқтығы біріктіреді, олармен ұсынылған
анықтамаларда инновациялық процестерге мемлекеттік әсер ету шаралары олар
бөлінбеген және атап көрсетілмеген.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Диссертациялық
жұмысты жазу барысында қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына жолдаулары, Парламенттің және Министрлер Кабинетінің басқа да
нормативтік құжаттары, стратегиялары және бағдарламалары әдістемелік негіз
болды.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық
жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің
инновациялық түрлерін жетілдірудің нарықтық механизмдерін дамуы мен тиімді
қызмет атқаруын қалыптастыруда теориялық-әдістемелік және тәжірибелік
негізін тұжырымдау.
Аталған мақсатқа сай мына төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қалыптастыру мен
дамытуды ілімдік негіздеу және объективті қажеттілігінің
пайда болуының алғы шарттарын зерттеу;
– Қазақстан Республикасында қалыптасқан инновациялық
кәсіпкерліктің даму тенденциясын анықтау және бағалау;
– Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің инновациялық
түрлерін жетілдірудің нарықтық механизмдерін дамытудың
мүмкіндіктерін талдау;
– Индустриялықинновациялық стратегияны жүзеге асыру үшін
кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қаржыландыру және
қорландыру көздерін талдау;
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдіру үшін
маңызды инфрақұрылымды қалыптастыру бойынша ісшаралар
жиынтығын негіздеу.
Диссертациялық зерттеу нысаны Қазақстан Республикасының инновациялық
кәсіпкерлікті қаржыландыру тетіктері, венчурлық, лизингтік және
франчайзингтік компаниялардың мүмкіндіктері болып табылады.
Зерттеу пәні Қазақстандағы кәсіпкерліктің даму тенденциясы және оны
қаржыландырудың әртүрлі тетіктері мен формаларын зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының нормативтік ақпараттық базасы. Ақпараттың негізгі
көздері: ҚР статистика бойынша агентігінің мәліметтері және нормативтік
анықтамалық материалдары, Министірліктер мен ведомствалардың веб
парақшалары.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жүргізілген зерттеу
қорытындысында жұмыстың ғылыми жаңалығын айқындайтын мына төменгі негізгі
нәтижелерге қол жеткізілді:
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қалыптастыру мен
дамытуды ілімдік негіздеуі дамытылып, дағдарыс уақытында
инновациялық кәсіпкерлікті дамыту маңыздылығының алғы
шарттары қарастырылды;
– Қазақстандағы инновациялық кәсіпкерліктің қазіргі кездегі
даму тенденциясы анықталып және даму бағыттары мен
мүмкіндіктері бағаланды;
– Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің инновациялық
түрлерін жетілдірудің венчурлық, концессилық, лизингтік
және франчайзингтік негіздегі нарықтық механизмдері арқылы
дамытудың мүмкіндіктері талданды;
– Индустриялықинновациялық стратегияны жүзеге асыру үшін
кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қаржыландыру және
қорландыруда мемлекеттік және жеке қаржылық мүмкіндіктерді
бірлікте қолдану арқылы инновациялық тәуекелділік деңгейін
төмендетудің бағалау жүйесі ұсынылды;
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдіру үшін
маңызды инфрақұрылымды қалыптастыруда мемлекеттің ролі
негізделді.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми нәтижелер:
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдіруде
венчурлық, концессиялық, лизингтік және франчайзингтік
негіздегі нарықтық механизмдерді қолдану тетіктері
дайындалды;
– кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қаржыландыру және
қорландыруда мемлекеттік және жеке қаржылық мүмкіндіктерді
бірлікте қолдану арқылы инновациялық тәуекелділік деңгейін
төмендетудің бағалау жүйесі ұсынылды;
– инновациялық кәсіпкерліктің қазіргі кездегі даму
тенденциясы анықталды және болжамы жасалынды.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жүргізілген зерттеулер Қазақстан
Республикасындағы кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдіру
ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижесінде алынған
қорытындылар кәсіпорындарда инновациялық мүмкіндіктерді енгізуге пайдалану
арқылы іс-тәжірибесінде қолданыла алады.
Зерттеу нәтижелерін апробациялау бірнеше халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциялар мен жорналдарда жүргізілді: Концессиялық бизнестің
қажеттілігі және оны пайдаланудың негізгі шарты (Түркістан 2008),
Қазақстанда франчайзингті қалыптастыру және даму мүмкіншіліктері
(Түркістан 2008), Индустрия өндірістік интенсивті дамытудың инновациялық
тетіктері (Алматы 2008), Лизинг және лизингілік операциялар түрлері
(Шымкент 2008), Экономикалық дағдарыс және оны шешу жолдары (Алматы
2008).
Диссертация материалдары Кентау трансформатор зауыты Акционерлік
қоғамында, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық ҚазақТүрік Университетінің
факультеттеріндегі оқу процессінде пайдаланылуда. Диссертацияда
қарастырылатын негізгі мәселелер, шешімдер мен ұсыныстар автордың
мақалаларында көрініс тапқан.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 139
бетте мазмұндалған кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және 19 кесте мен 3 суреттен тұрады.
1 Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін қалыптастыру мен дамытудың
ілімдік және ғылыми негіздері
1.1 Инновациялық кәсіпкерліктің мәні, негізгі элементтері және оны
ұйымдастыру түрлері
Инновация ағылшын тілінен аударғанда - жаңалык енгізу, жаңашылдық
деген ұғымды білдіреді. Яғни, жаңа өндірістік үрдісті, өнімді немесе
қызметті игеру, әйтпесе жаңалықты инвестициялау деген ұғымды білдіреді. Ал,
бұл термин латын тілінде жаңару, өзгеру сөздерімен баламаланып, бұдан бұрын
болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың жаңа әдісі
деген түсінікті ұғындырады.
Белгілі американдық және англиялық ғалым-экономистер С.Уайетт,
С.Глеизер, Э.Дж.Хэкинг және медициналық биотехнология саласының американдық
мамандары капиталистік құрылымдық өзгерістерді ғылым мен технологияның
инновациялық процеске қосқан үлесінің өсуі, инновацияның өндірістің ең үш
жаңа ортада – микроэлектроникада және ақпараттық жүйелер, гендік инженерия
және биотехнологияда жаңа материалдарды пайдалануда, біртұтастанудың және
де ғылыми парктер жүйесінің кеңеюінің нәтижесі деп есептейді. Бұл көзқарас
экономикалық прогрестi, соның ішінде, инвестициялық белсенділіктің өзгеруі
және ресурстарды салалар арасындағы технологиялық тасқынның бағыттарын,
инновациялық процестегі даму бағыттарын т.б жан-жақты зерттеуге мүмкіндік
берді. С.Уайеттің айтуынша, кейбір экономистер көрсетілген үш ортадағы
жетістіктерді микроэлектрониканың тарауына негізделген экономикалық
белсенділіктің жаңа ұзақ мерзімдік циклінің элементi деп түсіндіреді. Бұл
цикл ұзақ бола ма, жоқ па, әйтеуір, инновацияның біртұтастығы, олардың
өзара әрекеттестігінен туындаған синергиялық нәтиже сияқты айқын факт деп
танылады. Дж.К.Гэлбрейт “технологияны ғылыми және де басқа ұйымдастырылған
білімдерді тәжірибе жүзіндегі міндеттерді жүйелі түрде іске асыру”-деп
түсіндіреді [1]. Ғылым мен технологияның арақатынасы уақыт және салалар
бойынша өзгеріп отырады. Инновация түсінігіне оны іске асырудың барлық
сатыларын – зерттеу, дайындау, өндіріс және маркетингке ендіру мақұлданған
И.Шумпетердің көзқарасы бойынша, инновацияның батыл толқындары ескі
салаларды шайып кетеді, экономиканың жаңашылдары көбіне өмірмен келеді. Ол
техникалық прогрестің жеделдету сипатын тірек етті, ал көптеген экономистер
оның эволюциялық сипатына ерекше көңіл аударды.
Өткен ғасырдың 80-ші жылдарына дейін шағын фирмалардың үлесіне елеулі
инновациялардың аз бөлігі тиетін. 80-ші жылдары шағын ең жаңа технологиялық
фирмалардың санының көбеюіне байланысты олардың инновациялық үлесі де өсті.
Шағын ең жаңа технологиялық фирмалары дамыған жаңа салалар
экономикадағы құрылымдық қозғалыстарды және жоғарғы дайындықты мамандарға
сұраныстың өсуін қамтамасыз етті. Оларды жұмысшылармен және кәсіпкерлермен
қамтамасыз етуде университеттер негізгі рөл атқарады. Уақыт оларды
өнеркәсіп пен нарықтың сұранысына сай қайта құруды талап етті. Ғылыми
парктердің құрылуы, осы қайта құрудың нақты дәлелі. Өңдеуші өнеркәсіптің ең
жаңа (таза) сыйымдылықты өндірісінде инновация көп болғандықтан, фирманың
жетістігінің шешуші факторы болып, оның көлемі емес, осы сияқты дамыған
өндірістің құрамы болып табылады. Ең жаңа технологиялық фирмалардың
болашағы зор, олар жұмыспен қамтамасыз етудің тез өсуіне бейімделген және
де мұнда еңбектің сапалық сипаты жоғары.
Американдық жетекші ғылыми парктерді немесе инновациялық орталықтарды
құруда жеке фирмалар белсенді рөль атқарған: Бостонда -Диджитя эжвиплент,
Станфорде - Хьюлетті-Паккард екі он жылдықта ipi халықаралық корпорация
дәрежесіне дейін көтерілді. Пало Альтоның дамуында Фэйрчайлд,
Миннеаполистің – Контрол (дейта), Хьюстонның -Тексас инструменте шешуші
рөл атқарды.
АҚШ-тың инновациялық орталықтары алғашқы кезде Ұлттық ғылыми қормен
қаржыландырылды. Олар нақты зерттеу институттары мен олардың зерттеу
бағдарламасына бекінді. Жалпы елде жоғарғы технология барлық деңгейде
қолдау тапты. Бұл жағдай космостық және әскери ортаға мүдделікпен бірге,
кәсіпкерлік пен шағын бизнеске берілген мүдделікті көрсетеді [2, 3].
Егер біздің индустриялық – инновациялық бағдарламаға келетін болсақ,
онда ол негізінен жалпы экономикалық өсуге бейімделген. Бағдарламаның мәні
– мемлекеттің белсенді көмек көрсетуі арқылы жоғарғы қосымша құнды өнім
өндіру және шетелге шығару, бәсекелестік қабілеті бар бейтараптандырылған
өнеркәсіп құру және ұзақ мерзімдік жағдайда сервистік-технологиялық
экономикаға көшудің алғы шарттарын дайындау арқылы тұрақты экономикалық
дамуды қалыптастыру. Бағдарламалық міндеттердің қатарына өндіруші
өнеркәсіптің жылдық орташа өсуінің 8,4 пайыздан кем болмауын, ал аяқталу
кезеңінде еңбек өнімділігін үш еседен кем емес, ішкі жалпы өнімнің
энергиялық сыйымдылығын екі есеге кемітудi қамтамасыз ету жатады. Бұл үшін
ішкі және сыртқы нарықтарда сұраныспен пайдаланатын бәсекелестік қабілетті
өнім шығаруға жеке секторды ынталандыру бағытында қаржылық институттарда
қолайлы “кәсіпкерлік” климат жасау мүмкіндіктері қарастырылған. Нарықтық
қатынастарға өту кезiнде экономикалық реформаны сәттi жүзеге асыру
кәсiпкерлiктi жан-жақты дамытуды ұйғарады, ол Қазақстанның 2030
стратегиясынан шығатын әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi шешуде басты рөл
ойнайды. Яғни кәсiпкерлiк мәселелерiн тиiмдi жүргiзу экономиканы тұрақты
дамытудың басты бағыты болып табылады. Ғылыми сыйымдылықты және жоғары
технологиялық қабiлеттегi шет ел үшiн өнім шығаруға бағытталған өндіріс,
елдің шет елге шығару потенциалын жоғарғы қосымша құнды тауар мен қызметтің
пайдасына қарай бейтараптандыру, сапаның дүниежүзілік стандартына көшу,
дүниежүзілік ғылыми-техникалық және инновациялық процестерге қатыса отырып
аймақтық экономика және дүниежүзілік шаруашылық жүйеге қосылу.
Бағдарламаны үш кезеңде іске асыру көзделген болатын. 2003-2005
жылдарға созылатын бірінші кезеңде заңдар жиынтығы мен салалық даму
бағдарламаларына өзгерістер енгізу, ғылым мен білімді қаржыландыру көлемін
анықтау және жоғары дәрежедегі мамандар дайындау, бәсекелестік өнім
шығаратын біртұтас өндіріс жүйесін құруға бағытталған жобаларға мемлекеттің
қатысуына мүмкіндік жасайтын даму институттарын құру жоспарланған. Әр түрлі
салалардағы шешуші кәсіпорындарды сүйемелдей отырып, дүниежүзілік
рыноктарға шығаруға мүмкіндігі бар жоғары қосымша құнды өнім өндіруді
көтермелеу.
2005-2010-шы жылдардағы екінші кезеңде жеке сектордың ынталылығын
зерттеуге, жобаларды қаржыландыра алатын инвесторлар іздеуге және де
басқарушы, оқытушы, инженерлік, техникалық және жұмысшы кадрларын
дайындауға көңіл бөлінеді.
2011-2015 жылдардағы үшінші негізгі кезеңде ұйымдастырушылық іс-
әрекетті ретке келтіру, өңдеуші өнеркәсіптің өнімдерінің бәсекелестік
қабілеттілігін күшейту арқылы құрылымын өзгерту және өнімді шетелге
шығаруды бейтараптандыру ұйғарылып отыр. Осы шарттарды орындаған жағдайда
отандық экономиканың өсуі жылына – 9,5 пайыздан кем болмайтынына, өндіруші
өнеркәсіптің – 8,4 пайыздан кем емес, ішкі жалпы өнімнің 2015 жылы 2000
жылмен салыстырғанда 3,5-3,9 есеге ұлғаятынына сенуге болады. Алдын ала
есептеулерге қарағанда қойылған міндеттерді орындау үшін айтылған салаларға
жеке инвестицияларды қоса отырып, жыл сайын 1,2 млрд, доллар инвестиция
жасалуы керек. Мемлекет жағынан инвестиция көлемі жылына 260 млн. доллардан
кем болмауға тиіс [4, 5]. Бұл белгіленген межелерге жету оңай емес.
Дүниежүзілік тәжірибе экономиканы құрылымдық қайта құру 30 жылдай уақыт
алатынын көрсетіп отыр. Егер бұл мәселелерді шешуді бүгін қолға алмасақ,
болашақта оларды шешу қиындай және қымбаттай түседі.
Өнімнің әр бірлігіне капитал шығынының деңгейінің жоғары болуы ғылыми
және инновациялық жобаларды өндіріске енгізуге толық көлемде қаражат
тартуға мүмкіндік бермейді. Мысалы, бір долларға шаққандағы ішкі жалпы
өнімге электр энергиясының шығынының деңгейі бойынша біз индустриялды
дамыған елдерден 10 еседен артық артта келеміз.
Белсенділік қабілеттілікті жоғарылатудың негізгі мәселелері-
менеджменттің деңгейін көтеру, еңбек өнімділігін өсіру, материалдық және
энергиялық сыйымдылықты төмендету. Шикізаттық конъюнктураға тәуелділік
бағытқа белсенді түрде қарсы тұра алу үшін ғылыми-инновациялық жобалардың
шикізаттық бағытта емес, салаларға тартуды ынталандыратын мемлекеттік
саясатты жүзеге асыру қажет. Ғылыми және өндірістік потенциалды толық іске
қосу үшін бағдарламада технопарктерді (ғылыми парк, технополис деп те
аталады) ұйымдастырудың іс-шаралары белгіленген.
Дамыған елдерде өткен ғасырдың екінші жартысында ғылыми парктер
мәселелеріне едәуір көңіл бөлінді. Көптеген ғылыми парктерді құруға
жергілікті дәне аймақтық билік орындары бастаушы болды. Оларға орталық
әкімшіліктер де қолдау көрсетіп отырды. Ғылыми парктердің инфрақұрылымына
инвестицияның 75 пайыздан артығын мемлекеттік сектор қаржыландыруда, соның
ішінде Германияда-78, Францияда-74, Бельгияда-100, Нидерландта-70,
Ұлыбританияда-62 пайыз. Ғылыми парктің жақтаушыларының пікірінше,- деп
көрсетеді М.Жевре, ғылыми және техникалық кадрлардың, алдыңғы қатардағы
кәсіпорындар мен лабораториялардың шектелген жер көлемінде шоғырланды, “ой
өндірісін” ынталандырады, ерекше әлеуметтік климат қалыптастыруға мүмкіндік
туғызады. Француз зерттеушісі В.Гимье, Франциядағы ғылыми парк
концепциясының іс-жүзінде іске асырылу тәжірибесін зерттей келе, ғылыми
парктер елдің ғылыми-техникалық және өнеркәсіптік потенциалының маңызды
“даму векторына” айналды деген тұжырымға келді [1]. Мұндай құрылымдардың
басты принципi – ол шектелген жер шеңберінде ғылыми орталықтың айналасында
ерекше инфрақұрылым қалыптасады, - деп көрсетеді М.Кенжегузин [2]. Ол жаңа
технологияны өнеркәсіпке жеткізуді қамтамасыз етеді және ғылыми
сыйымдылықты, негізінен, шағын кәсіпорындарды шоғырландырады. Парктер
ғылым, өндіріс және кәсіпкерлік іс-әрекетті ең жақсы түрде біріктіреді.
Сондықтан да технопарктер ұлттық инновациялық жүйенің түйінi болуы тиіс.
Кейбір авторлар, индустриялдық-инновациялық бағдарламаның осал
жақтарына да көңіл аударады. О.Ельцованың ойынша-бағдарламада өнеркәсіптің
салаларының өсу қарқыны жеткіліксіз дәлелденген (олар шамамен бірдей). Кіші
экономикалық ел болғандықтан инновациялық іс-әрекетті ғылым мен
технологияның барлық бағыттарында іске асыруға Қазақстанның ғылыми негізі
және потенциалы жоқ. Бұл іс үлкен мемлекеттер үшін де мүмкін емес. Алдын-
ала белгіленген инновациялық іс-әрекеттің басымдылықтарына қарағанда, бұдан
ең үлкен даму қозғаушы күшті химия өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы,
металлургия және металл өңдеуші салалардың алуы мүмкін, ал
мультипликативтік нәтиже олармен шектес салаларда байқалуы мүмкін [6].
Бағдарламада ішкі нарықты ішке шет елден тауар әкелуді бұдан ары қорғау
отандық өндіруші өнеркәсіптердің тауарларының, кәсіпорындарының ұқсас
тауарларынан бағасы бойынша да, тұтыну қасиеті бойынша да үміт күтпейтіндей
артта қалуға әкеліп соқтырады. Сонымен, бағдарламада ерікті немесе еріксіз
шет елдік тауарды алмастыру және сыртқа шығаруға бейімделген саясаттар
арасында қарама-қайшылық туындап отыр. Шет елдік тауарды алмастыру
өркениеттік түсінігі отандық нарықты қарапайым түрде жабу емес. Ол қолда
бар прогрессивтік технология мен құрал-сайман негізінде ішкі қажеттілікті
қанағаттандыратын және сыртқы нарықта сұраныс пен пайдаланатын бәсекелестік
қабілетті өнім шығаруды ынталандыру.
XXI ғасыр жүз жылдық ғаламдық инновацияның өркендеу ғасырына
айналатынын қазіргі әлем елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр [7].
Кез-келген ойлап табулар, жаңа құбылыстар, қызметтер мен әдістер
түрлері тек олар таралғанда ғана, көпшілікке танымал болады және енді жаңа
сапада олар жаңа енгізулер, инновация түрінде болады. Әлемнің әртүрлі
ғалымдары, негізінен шетелдік ғалымдар (Н.Леончев, И.Перлаки, В.Д.Хартман,
Э.Мэнсфилд, Р.Фостер, Б.Твисс, И.Шумпетер, Э.Роджерем және басқалар) бұл
ұғымды өздерінің зерттеу объектілері мен заттарына байланысты қолданады. Б.
Твисс инновацияны ойлап табулар немесе идеялар экономикалық мазмұнға ие
болатын процесс ретінде анықтайды. Ф.Никсонның ойынша, инновация – бұл
нарықта жаңа және жақсартылған өнеркәсіптік процестер мен құрал-
жабдықтардың пайда болуына әкелетін техникалық, өндірістік және
коммерциялық шаралардың жиынтығы. Б. Сантоның пікірімен, инновация – бұл
идеялар мен ойлап табуларды тәжірибелік қолдану арқылы өз қасиеттері
бойынша ең жақсы өнімдер мен технологияны жасауға әкелетін қоғамдық-
техникалық-экономикалық процесс, егер инновация экономикалық пайда мен
табысқа бағытталған жағдайда, оның нарықта пайда болуы қосымша табыс әкелуі
мүмкін [8].
Австриялық ғалым И. Шумпетердің арқасында ХХ-ғасырдың 30-шы жылдары
инновация терминінің экономикалық ғылымда көпшілікке танымал болғанын
айта кету керек. Ол инновацияны тұтыну тауарларының жаңа түрлерін, жаңа
өндірістік және тасымал құралдарын, нарықтар мен өнеркәсіптегі ұйымдастыру
формаларын енгізу және қолдану мақсатындағы өзгерістер ретінде түсіндіреді.
И. Шумпетердің айтуынша, инновация – бұл тек жаңа енгізулер емес, бұл
өндірістің жаңа қызметі. Оның негізі - өнім өндіру технологиясын өзгерту
қажеттігі, ұйымдастырушылық, қаржылық, ғылыми зерттеу және басқа салаларда
жаңалықтар енгізу.
Қазіргі уақытта әлемдік ғылыми-техникалық прогресті инновациялық
қызметтің ителлектуалдық өнімінсіз елестету мүмкін емес екендігіне
байланысты, бұл саланың өзіндік ғылыми жүйесі қалыптасуда. Бұған орай
кейбір ғалымдар: Инновация - жаңа техника мен технологияға салынған
капиталдан алынған материалдық игілік, қызмет көрсету, басқару және тағы
басқа да жүйелер бойынша еңбек өндірісін ұйымдастырудың жаңа формалары
деген анықтама береді [9,10], яғни, осы сипаттамаларды қорыта келе,
инновацияның өтімділігі жоғары жаңа өнім ойлап табу деген ұғым туады. Бұл
тұрғыдан алғанда ашылған жаңалықтың барлығы инновацияға жатпайтынын айтқан
жөн. Өйткені, іргелі міндетерді атқаруға негізделген, яғни осыған дейін
белгісіз болып келген табиғат құбылыстарын ашу сияқты жаңалықтар ешқандай
материалдық игіліктерді тарту етпейтіндіктен де, ол ғылыми іздестірудің
жемісі ретінде ғана есептелінеді.
Экономикалық қатынастар жүйесінен инновацияның алатын орны орасан зор.
Себебі инновациялық тәжірибені өндіріске қолданбастан, бәсекеге қабілетті
өнім алу мүмкін еместігін дамыған елдер ертерек түсініп, бар күшті осы
салаға жұмсап келеді. Осыған байланысты нарықтық экономика кезеңіндегі
бәсекелестік күресте инновация өнімінің өзіндік құнын азайту, инвестициялар
ағынын арттыру, өнім өндірушінің имиджін қалыптастыру және жаңа нарықтарды,
оның ішінде сыртқы нарықтарды бағындырудағы аса тиімді таптырмас құралға
айналуда.
Инновацияны технологиялық сипаттарына байланысты өнімдік және үрдістік
деп екіге бөледі, өнімдік инновациялар жаңа материалдар мен жартылай
фабрикаттарды пайдалана отырып, жаңа өнім алуға негізделсе, үрдістік
инновациялар өндірісті жаңа технологиялар арқылы ұйымдастырудың тәсілдері
болып табылады. Сонымен бірге, өнімнің маңыздылығы мен қызмет ету аясына
қарай инновацияларды әлемдік салалар үшін, елшілік салалары үшін және
белгілі бір кәсіпорын үшін деп жіктелінеді. Бір есте болатын жай, саланың
басты сипаты ғылыми-техникалық ізденістердің нәтижесі болып табылатындықтан
да, өнім түсінің, түрінің өзгеруі сияқты жаңашылдықтар инновацияға
жатпайды. Өйткені, өнім ішінара өзгерістерге ұшырағанымен, ол өндірісте
бұрын болмаған жаңалық емес. Жалпы ииновациялық жаңалықтар 1992 жылы Осло
қаласында кабылданған шешім бойынша оның технологиялық сипаттары мен
нарықтық ұстанымдарын айқындайтын халықаралық стандарттарына сәйкес келуі
керек.
Инновацияның дамуына қозғаушы тетік - бірінші кезекте нарықтық
бәсекелестік болып табылады. Нарық жағдайында өнім өндірушілер немесе
қызмет көрсетушілер әрдайым өндірістік дағдарысты болдырмаудың жолы мен
тауарын өткізетін жаңа нарықтарды іздестірумен болады. Сондықтан,
инновацияны бірінші болып тиімді игерген кәсіпорындар өз бәсекелестіктері
алдында басымдылыққа ие болады. Қазіргі кезеңде жаңа тауарлар түрлері өсіп,
тұтынушы талғамы артып отырған уақытта, әсіресе шағын кәсіпорындардың
икемділік қабілеттерін күшейту аса тиімді саналады. Әлемдік тәжірибе
бойынша мұндай шағын шабақтар қайрандап қалып қоймаулары үшін түрлі
салалардағы жаңа өнімдер мен жаңа технологияларды шығару басымдық негіздегі
сұрақтардың деңгейінде жүреді екен.
Инновацияны зерттеушілер жаңа өнімді өмірге әкелу үрдісін жеті
қадамменен жіктейді екен. Ол инновациялық пікірдің тууынан бастап, оны
өткізу нарығын анықтау, өнімді шығару, сату болып жалғаса береді. Соның
ішінде әуелі жаңа тауарды аз көлемде шығарып, оны жарнамалау, сауда үрдісін
ұйымдастыру арқылы оның өміршендігін немесе өмір сүру жасын анықтау болып
табылады. Бұл орайда инновациялық өнімді нарықтық жағдайда өткізу көлемін
арттыру, сұранысын молайтуда тауар бағасын төмендету, тұтынушыға қосымша
сыйлықтар, түсім сияқты қосымша тәсілдерді қолданудың қажеттілігі туады.
Сонымен бірге белгілі бір мерзімді аяқтап, өзін-өзі өтеген инновация мүлдем
ескіріп кетпеу үшін, оны келесі аймаққа немесе басқа нарыққа
көшіру қажеттігімен анықталады.
Нарықтық экономикада инновациялық пікірлерді жүзеге асыру
үрдісінің ұзақ мерзімге созылып кетуі оның құндылығын жойуыменен пара-пар.
Өйткені, ақша-инновация ережесінен негізделген жүйеде тезірек табыс алу
үшін басқа кәсіпорында біраз уақыттан бері жүзеге асырылмай келе жатқан
жобаға ұқсас нұсқаларды ойлап табу арқылы оның алдын алып кету оқиғалары
да кездеседі. Қазіргі уақытта біздің елімізде бәсекеге қабілетті
өнімдерді өндіруге негізделген жаңа ақпараттық технологияларды
игеру, республикамыздың индустрия және ғылыми техникадағы әлеуетін
дамыту басты стратегиялық міндеттердің бірі болып отыр. Соған
сәйкес 2003 жылы республикамыздың индустриялық-инновациялық дамуының 2003-
2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданды. Стратегияның мақсаты -
шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика салаларын әртараптандыру
жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда сервистік-
технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау қарсатырылған.
Қазақстанның мұндай маңызды қадам жасауына әлемдегі экономикалық даму
қарқыны да негіз болып отыр. Қазіргі уақытта елдер арасында жан-жақты
тұрақты байланыстар қалыптасып келеді. Халықаралық валюта қоры,
Дүниежүзілік банк, трансұлттық корпорациялар сияқты институттардың осыған
дейін де әлемдік экономикада билік жүргізіп келуі, Қазақстан сияқты дамушы
елдерге тезірек инновациялық игіліктерді игеруге түрткі болуда. Өйткені
әлемдік шеткері жатқан дамушы елдер шикізат жеткізуші қызметін атқарып, ал
аталмыш институттардың құрылуына негіз қалаған орталықтағы іргелі
мемлекеттердің оны өңдеп, оларға қайта сату болашақта шикізатқа бағытталған
мемлекеттердің әлемдік тауар нарықтарындағы жағдайларға тәуелді болып қалу
қаупін туғызады. Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, шикізат қорына бай
кейбір елдер осы сектор арқылы едәуір табысқа ие болады да, индустрияның
жаңа салаларын дамытуға ынталанбайды. Алайда, шикізат қоры бір
кездері сарқылатындықтан да, тұрақты даму тұрғысынан алғанда шикізатты
ел елеулі проблемалармен кездесуі мүмкін. Бастапқыда шикізаттық
мемлекеттер саналатын Латын Америкасы, Мексика және Бразилия елдері, Шығыс
Азиядағы Онтүстік Корея, Сингапур мемлекеттері инновациялық саясаттарды
қолдану, яғни сервистік-технологиялық экономикаға өту арқылы өркеңдеуге қол
жеткізуге болатынын дәлелдеп берді. Шығыс Азия елдерінің тәжірибесін
қабылдау Қазақстан үшін тиімді болатынын нақты жағдай байқатып отыр
[11,15].
Индустриялық-инновациялық стратегияға сәйкес өңдеуші саланы дамытудың
алғашқы қадамдары қазірдің өзінде қолға алынды [16]. Атап айтсақ, жоғары
технологиялық және ғылыми өндірістерді құру жобаларын дамыту, оларды
қаржыландыру, сырттан инвестиция тартуға негізделген Инвестициялық,
Инновациялық қорлар, Даму банкі, Экспорттық несиелер мен инвестицияларды
сақтандыру корпорациясы сияқты даму институттары құрылды. Даму банкі
құрылғалы бері, жалпы құны 400 миллион АҚШ доллары тұратын 35 инвестициялық
жобалар мен экспорттық операцияларды жүзеге асыруға қатысты. Сонымен бірге,
бүгін де аталған даму институттарына республикамыздың жеке кәсіпкерлік
секторына халық тұтынатын тауар түрлері бойынша жүздеген жобалар келіп
түсті. 2002 жылдан бастап жаңа өнім түрімен сапасына жасалған сараптамадан
өткен жобалар қаржыландырыла бастады. Осы орайда отандық инновациялық
жобаларға нарықтағы бәсекелестікте төтеп беру үшін қатаң талаптар қойылып,
оларды мемлекеттік емес, даму институттары арқылы ғана инвестициялау
қарастырылып отыр. Қазақстандық мамандар мұндай шешімге 1979 жылы Филиппин
үкіметінің елде жаңа мүмкіндіктерді туғызу ниетімен толық талданбаған ірі
индустриялық жобаларды қаржыландыруда еш нәтиже шығара алмаған, тәжірибесі
негізінде іргелі істерге келді. Мысалы, Алматы қаласының маңындағы Алатау
кентінде ақпараттық технологиялар саласында экспортқа бейімделген және
импорт алмастырумен айналысатын, Ақпараттық технологиялар паркі еркін
экономикалық аймағы іске қосылды.
Инновациялық кәсіпкерлікті дамыту және ұйымдастыру түрлері:
Инновациялық кәсіпкерлікті дамытудағы венчурлық бизнестің маңызы:
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2030"
Стратегиясының 10 жылдығына арналған конференцияда сөйлеген сөзінде:
Технологиялық жаңғыртудың басым бағыты венчурлық қаржыландыру жүйесін
дамыту болуы керек деп айтқан болатын [17].
Ғаламдану үрдісі, халықаралық бәсекелестіктің күшеюі, жаңа
технологиялық өндірісті қалыптастыру арқылы ғылыми деңгейі жоғары
инновациялық бағытта өнім өндіру үшін отандық өнеркәсіпке тез арада
өзгерістер енгізуді қажет етуде.
Жаңа экономика кең тұрғыда – бұл жоғары технологиялар ғылымды көп
қажет ететін, барлық салалар мен сегменттерде инновациялармен
қаныққан экономика. Шикізаттық және индустриялық экономикадан
санаткерлік ресурстарға, ғылымды көп қажет ететін және ақпараттық
технологияларға негізделген осынау сапалық басқа құбылысқа көшу
әлемдік шаруашылық барынша маңызды үрдістерінің біріне айналды -
деп атап өткен өз еңбегінде Ел Президенті Н.Назарбаев [18].
Жалпы ел экономикасының қарқынды дамуы мен халықтың әл-
ауқатының жақсаруы ғылыми-техникалық жетістіктердің дамуына тікелей
байланысты болып табылады. Ал ғылыми-технкалық жетістіктердің дамуы тікелей
оны қаржыландыру көздеріне байланысты.
Көбіне қарапайым қаржыландыру көздері, яғни банктер немесе басқа да
қорлар инновациялық ғылыми-техникалық жобаларды қаржыландырудан бас
тартады. Өйткені онда тәуекелділік жоғары болады. Сондықтан бұл жағдайда
арнайы осындай көп тәуекелі бар жобаларды қаржыландыру үшін әлемдік
тәжірибеде венчурлық қорлар құрылады.
Венчур –ағылшынның venture тәуекелді кәсіпорын, бастама дегенді
немесе мекеме тәуекуелділігі деген мағынаны білдіреді.
Ұлттық иновациялық жүйені құру мен дамыту жөніндегі бағдарламада
көрсетілгендей, ҰИЖ – нің ең басты элементтерінің бірі – венчурлік қорлар.
Осы бағдарламаларға сәйкес венчурлік бизнесті инвестициялау дегеніміз:
- идеяның, жаңа өнімнің пилоттық үлгілерін құрумен байланысты
қолданбалы зерттеулер және оның коммерциялық әлеуетін бағалау;
- алғашқы сериялық өндіріс және өнімді алғашқы сатулар;
- өндірістің алғашқы кеңейтілімі және өнімді өткізу үшін жаңа
рыноктарға шығу.
Венчурлік қорлар – венчурлік инвестициялаудың негізгі механизмі болып
табылады. Венчурлік инвестициялаудың бастапқы кезеңінде қызметті инновация
жасау мен коммерциялауға бағытталған компанияларға жеке, отандық және
шетелдік капиталды тарту мемлекеттің тікелей үлестік қатысуымен венчурлік
қорларды құрғанда мүмкін болады.
Венчурлік қорға инвестицияланатын мемлекеттік қаржылар осы қорға
кіретін жеке инвестициялардың тәуекелдерін төмендетеді. Венчурлік
индустрияның қалыптасуының бастапқы кезеңінде мемлекеттің араласуының
осындай үлгісі барлық елдерде өзінің тиімділігін көрсетті.
Венчурлік қорларды құрғанда мемлекеттің қатысуы ҰИҚ–ң инвестициялық
саясатының басты бағыттарының бірі – отандық және шетелдік инвестициялармен
бірлесе отырып құрылған венчурлік қорлардың капиталындағы үлестік қатысуы
(49%) арқылы венчурлік қорларды құру болып табылады.
Венчурлік қор – венчурлік инвестициялауды жүзеге асыру мақсатында заңды
тұлға қуру арқылы немесе құрмай-ақ жеке және заңды тұлғалар капиталының
шоғырлануын атайды.
Венчурлiк инвестициялау - идеяларды жаңа өнiмнiң тұсаукесер үлгiлерiн
құруға және оның коммерциялық әлеуетiн бағалауға дейiн жеткiзуге байланысты
қолданбалы ҒЗТКЖ-ның зерттеулерi; бастапқы сериялық өндiрiс және өнiмдi
бiрiншi сату; өндiрiстi ерте ұлғайту және өнiмдi өткiзудiң жаңа рыноктарына
шығу кезеңдерiнде инновацияларды құруға және коммерцияландыруға бағытталған
инвестициялау.
Шығу - инвестордың оның иелігіндегi акциялардың қатысу үлесiн
сатудағы венчурлiк инвестициялау процесiнiң аяқталған кезеңi.
Венчурлық инвестициялау келесі түрде жүзеге асырылады: Венчурлық қор
инвестицияланатын объектінің акцялар пакетінің бір бөлігін сатып алады. Бұл
жердегі қорды басқаратын компания заңды тұлға ретінде бір немесе бірнеше
инвесторлардың қаржы құралдарын пайдалана алады. Қаржыландыру объектісі осы
қаржылар негізінде дамып өз құнын арттыра береді. Белгілі бір келісілген
уақыт ішінде объектіні қаржыландырған инвестор, осы компанияның пакет
акцияларын өзіне сату арқылы қаржысын толығымен және үстемесімен қайтарады.
Осы модел негізінде Microsoft, Intel, Apple және Sun сияқты атақты
компаниялар пайда болған.
Осы түрдегі яғни компания объектінің акционерлік капиталының бір
бөлігін сатып алу акционерлік қаржыландыру (equity financing) деп
аталады. Ал егер инвестор компания объектінің шығарған облигациясын сатып
алуға шешім қабылдаса онда бұл міндетемелік қаржыландыру (debt financing)
болып табылады.
Венчурлық инвестордың көзқарасынан компания объектісінің келесідей
даму деңгейінен өтеді:
Кесте 1 – Инновациялық компанияның даму деңгейлері
Деңгейлер Мазмұны
Бизнес идеясы (seed stage) идеяны саудалау және болашақ
өнімнің үздік үлгілерін дайындау;
Бизнесті ашу (start-up stage) жобаны жүзеге асыра бастау;
Өсу деңгейі (expansion stage) жаңа өндірістік қуаттылықты қосу
және персоналдар санының өсуі;
Кеңею деңгейі (mezzanine stage) нарықтың бір бөлігін жаулап алу,
пайданың тұрақты болуы;
Өтімділік деңгейі (liquidity бизнестің нақты (реалды) нарықтық
stage) құнының қалыптасуы.
Ескерту: автор құрастырған
Венчурлық қаржыландыру алдыңғы үш деңгейде қаржыландыра алады. Ал көп
қолданылатын міндеттемелік қаржыландыру тек үшінші деңгейден ғана
басталады.
Венчурлық қаржыландыруға процесіне көбіне:
• Инвесторлар;
• Венчурлық қорлар;
• Қорды басқару компаниясы;
• Қаржыландырылатын объекті немесе компания.
Алғашқы кезде пайда болған венчурлық қаржыландырудың америкалық
моделіне (бір инвестор - бір қаржыландыру объектісі) қарағанда, қазіргі
кезде көп даму алып келе жатқан венчурлық қаржыландыруда бірнеше
инвестордың венчурлық қор арқылы басқаруы нәтижесінде қауып-қатер
инвесторлар арасында бөлініп, соның нәтижесінде азаюда. Бұл сонымен қатар
венчурлық қорлардың да жалпы қауіп-қатер деңгейін төмендетеді.
Инвесторларды мазалайтын тек бір ғана сұрақ – ол баламалы қаржы
құралдарын қолдану арқылы бұдан жоғары табыс алу мүмкін бе? Өйткені
инвестициялық келісім-шарттың басты мақсаты қаржыландырылатын объектінің
капитализациясының өсуі. Сондықтан инвесторлардың мақсаты компанияның
жылдық табысын акционерлер арасында бөлістіруі емес, оны бизнеске қайта
салуын жүзеге асыру.
Ал компанияның басты мақсаты – инвестицияларды қосымша шығынсыз алып,
өз компаниясын дамытып, компанияның акциясы өсуінен пайда тауып, ақырында
өз компаниясына ие болып қалу. Сондықтан инвестициялық қорларға кәсіпкерлер
тарапынын тек пайда табуға бағытталған капиталист деген жағымсыз көз-қарас
қалыптасауды.
Басқа жағына венчурлық қорлар өзін қалыптастырған инвесторларға тәуелді
болып табылады және қаржыландыру объектісінің оперативті басқаруна және
ондағы жыл соңындағы табыстың бөлінуне акция үлесіне қарай шектеулі болады.
Венчурлық қорлар қызметінің қаржылық параметірлеріне келетін болсақ,
жоғарыда айтылғандай венчурлық қорлар қаржыландыру объектісінің бақылау
пакет акциясынан төмен үлес алуды көздейді. Көбіне 25% +1 акция немесе
басқаша айтқанда қарсы тұрушы акциялар пакетіне ие болады. Бұның бір
себебі венчурлық қорлар қауіп-қатердің аз деңгейде болуын қалауы. Ал екінші
себебі мотивациялық фактор. Яғни компания басшылығы бақылау пакет акциясына
ие болғандықтан барлық ісәрекет жасау өз мойындарында, яғни бұл
компанияның жұмысқа ынтасын арттырады. Сондықтан көп венчурлық қорлардың
бақылау пакет акциясының ие болмауға тырысуы бұл саяси шешім.
Бұндай жағдай бизнесті бастаушылар үшін де тиімді, өйткені оларға
венчурлық қордың тәжірибелі заңгерлері мен қаржыгерлері өз тәжірибесін
ұсына алады.
Ақшалай түрінде алып қарайтын болсақ жеке жобалар бойынша венчурлық
қаржыландыру шамамен 1-5 млн.доллардан бастап 15-50 млн. доллар арасында
болады. Бұл соммадан төмен қаржыландыру кезінде бизнестің өзінөзі ақтауы
қыйынға түседі (өзіндік шығындар, аудиторларға, кеңесшілерге шығындар).
Венчурлық бизнестің бір миллион долларға дейінгі жобалар да құр
қалмайды, бұл нарықта бизнес періштелері деп аталатын жеке инвесторлар
шағын венчурлық қор сияқты қызмет атақарады.
Жалпы инвестициялық жобалардың басталуынан аяқталуына дейнгі мерзім 3
жылдан 8 жылға дейін созылуы мүмкін. Оның жоғарғы шегі инвесторлардың
талабы негізінде, ал төменгі шегі инвестициялық жобаның егжейтегжей
саралануымен байланысты.
Венчурлық инвестициялаудың ресейлік ассоцияциясының мәліметіне сүйенсек
жалпы венчурлық инвестицялардан түсетін пайда 35 % жобасында. Ал, орташа
европалық көрсеткіштер шамамен 12-14% құрайды.
Венчурлық қорлардың өмірлік цикылы және ішкі ұйымдастырылуына келетін
болсақ, кезкелген қордың өзіндік паспорты ретінде танылатын
инвестициялық меморандумы бар. Бұл мемоморандум қордың негізгі құжаты болып
табылады және оның ішінде қордың мақсат, міндеттері, ұйымдастыр
принциптері және қызметі туралы ақпарттар жазылады, сонымен қатар:
Қордың өмірлік цикылындағы алғашқы қадамы бұл, әрине қорды жинақтау,
инвесторлар негізінде қаржыландыру көзін қалыптастыру.
Екінші кезекте, жарамды жобаларды іздеу, таңдау және бастапқы
бағалауға кетеді. Бұл қадамға қор қызметкерлерінің уақытының 30 пайызы
жұмсалады екен. Бұл жердегі басты мәселе жарамды инвестициялық жобалардың
тапшылығында. Сондықтан оларды іздеуде венчурлық қорлар барлық күш қуатын
жұмсауға және түрлі тәсілдер қолдануға тура келеді(интернет арқылы, туыстар
арқылы т.б.). Екінші жағынан инвестициялық жобалардың шикілігінде.
Сурет 1 Қор туралы ақпарат тасушы инвестициялық меморандумның негізгі
мазмұны.
Ескерту автор құрастырған
Үшінші кезекте, тиімді жоба бастапқы сұрыптаудан өткен соң, оны
Инвестициялық комитетке ұсыну үшін жобаға ақпараттық меморандум жасалынады.
Бұл ақпарттық меморандумда: жобаның құрылымының сипаттамасы, жұмыс істеу
принциптері, баға саясаты, өткізу саясаты, қаржылық есептілігі, сонымен
қатар бұл компания келешекте жұмыс істейтін салаға монторинг нәтижесі және
аймақтың немесе мемлекеттің макроэкономикалық жағдайы көрініс табады.
Қор жобаны дұрыс деп шешім қабылдаған соң, қор мамандары Инвестициялық
ұсыныс дайындайды және бекітеді, онда: келесі ісқыймылдар реті және
қаржыландыратын компанияны талдау бойынша ақпарат көрініс табады.
Келесі төртінші қадам, шетел тәжірибесінде due diligence атына ие,
яғни толық тексеруден өту, немесе аудиттен өту дегенді білдіреді. Оның
негізінде, қаржыэкономикалық, заң, технологиялық және маркетингтік аудт
жатыр. Бұл кезең 3-6 айға дейін созылуы мүмкін.
Аудит нәтижесінде көбіне жобалар көптеген түзетулерден өтеді.
Осыдан барып алғашқы инвестициялық транзакция немесе ақша аударымы
жүреді.
Ары қарай бесінші кезең жобаның аяғына дейін, яғни инвестордың жобадан
шығуына дейін созылады. Бұл кезде инвесторлар немесе венчурлық қорлар
компания қызметі көрсеткіштері мониторингімен айналысады.
Шетелдерде қалыптасқан венчурлық қорлардың бұндай ұйымдастыру құрылымы
қарапайым әрі тиімді болып келеді. Қор жұмысында үш мамандар тобы қатысады:
қордың командасы, Инвестициялық комитет, Консультативтік кеңес.
Қордың командасы:жобаны жүзеге асуынан аяқталуына дейін белсенді жұмыс
командасы болып табылады. Бұл команда 3-10 мамандардан құралуы мүмкін. Бұл
командада инвесторлардың өзі де болуы мүмкін, бірақ көбіне онда компания
табысына қарай ақша алатын менеджерлер жұмыс атқарады.
Қордың жоғарғы органы Инвестициялық комитет болып саналады. Ол қор
командасының топменеджерлерінен және инвесторлардың сенімді өкілдерінен
тұрады. Инвестициялық комитет қорға байланысты маңызды шешімдер қабылдап,
құжаттарды қарап, бекітеді.
Ал Консультативтік кеңес көбіне үлкен шетелдік венчурлық қорларда
болады. Оның құрамына: осы саладағы мамандар, саясатшылар, адвокаттар және
қордың достарынан немесе серіктестерінен тұрады.
Венчурлік капитал жеке бизнесті қаржыландырудың баламалы нысаны ретінде
АҚШ-та 50-жылдардың ортасында пайда болды. Еуропаға ол тек 70-жылдардың
соңында ғана келді. Венчурлік капитал пайда болғанға дейін әлемде шағын
және орта бизнесті қаржыландыруды банктік капитал, ірі корпорациялар мен
компаниялар және ауқатты адамдар, яғни бизнес періштелерінің
қаржыландыруы арқылы жүзеге асырылған.
Венчурлік бизнестің отаны – Силикон аңғары. 1957 жылы Артур Рок
инвестициялық банкте істеп жүрген кезінде Shorkley Semiconductors
Laborotories компаниясының инженері Юджин Клейнерден хат алады. Клейнер
жаңа кремний транзисторын шығару идеясын қолдайтын фирма іздеп жүрген
болатын. Кездесуден кейін Артур Рок Клейнердің жобасына қажет 1,5 млн.
долларды қаржыландыруға инвестор тауып беруге келісті. Алайда Артур
жолыққан 35 корпоративтік инвесторлар ұсынысқа қызығущылық танытқанымен
қаржыландыруға келіспеді. Сол кезде Рокқа Шерман Фэрчайлдқа жолығуға кеңес
берді. Ш.Фэрчайлд – өнертапқыш және жаңа компанияларды қаржыландыру жөнінде
тәжірибесі бар еді. Ол қаржыландырған 1,5 млн. доллар нәтижесінде Fairchild
Semiconductors Силикон аңғарындағы барлық жартылай өткізгіштер шығаратын
компаниялардың негізі қаланды.
Табысты венчурлік капиталистердің бірі – Cisco Systems компаниясы
желілік маршрутизатор және телекоммуникациялық жабдықтар өндірісі жөнінен
әлемдік көшбасшылардың бірі. 1987 ж. Дон Валентин Sequoia Cisco Systems
компаниясының 2,5 млн. доллар тұратын акциялар пакетін сатып алды. 1 жылдан
кейін ол 3 млрд доллар болды.
Артур Рок, Франклин Джонсон, Том Паркинс –венчурлік капиталдың
негізін қалаушылар. Венчурлік бизнес арқасында АҚШ-та 100 мыңдаған жаңа
жұмыс орындары пайда болып, миллиардтаған қосымша табыс әкелінді. Венчурлік
капиталдың қалыптасуы уақыт бойынша компьютерлік технологияның қарқынды
дамып, орта тап американдықтардың қалыптасып, әл-ауқатының өсуімен сәйкес
келеді.
Қазіргі заманғы компьютерлік бизнестің алыптары Apple Computers,
Compaq, Sun Microsystems, Microsoft, Lotus, Intell венчурлік капитал
көмегімен осы дәрежеге жетті. Сонымен қатар, персоналды компьютерлер мен
биотехнология секілді жаңа салалардың да қарқынды дамуы негізінен венчурлік
инвестицияның қатысуымен мүмкін болды. Еуропада венчурлік капитал пайда
болмастан 15 жыл бұрын жеке кәсіпкерлер акционерлік капиталды қаржыландыру
көздеріне қолы еркін жетпейтін. 80-жылдардың ортасынан бастап еуропалық
салымшылар тұрақты табысы бар дәстүрлі активтерге аз қаражат салып,
акцияларға инвестиция салу мүмкіндігіне қызығушылық танытты.
Еуропадағы венчурлік индустрияның пионері – Ұлыбритания, әлемдегі
қуатты қаржылық орталық. 1979 жылы осы елдегі венчурлік инвестициялардың
жалпы көлемі 20 млн. фунт болса, 8 жылдан кейін бұл сома 6 млрд. Фунтқа
жетті. Кейінгі онжылдықтағы Еуропадағы венчурлік бизнеске 46 млрд фунт
шоғырланды және инвестициялаған жеке компаниялар саны 200 мыңға жуық.
Еуропаның 20 елінде 500 венчурлік қор мен компания бар.
Тәуекелді инвестициялау ережесіне кіші және орта фирмаларға кепіл
затсыз түрде несие беріледі. Венчурлық қорға фирма капиталы салынады,
кімнің акциясы екеніне қарамастан қор нарығыда толығымен акционерлер
арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz