Арал теңізінің экологиялық ахуалы туралы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. Аралдағы адам денсаулығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Арал теңізінің экологиялық ахуалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. “Возрождение” аралы алапат апаттың араны ... ... ... ..

ІІ. Аурулардың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Қатерлі ауруларға шалдыққан аралдықтар ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Арал проблемасы бүкіл дүние жүзі халықтарын алаңдатуда ... ... ... .

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе
Қазіргі таңда табиғатқа түсіп отырған ауыртпашылықтың дәрежесі орасан екендігі соншалық, егер оны қорғауға тиісінше шұғыл көңіл бөленбесе, мұның ақыры апатқа әкелуі әбден мүмкін. Өйткені қоршаған ортаның ластануы ауқымы халықтың денсаулығы мен еңбек қабілетіне қатер төндіретіндей дәрежеге жеткендігі анық.
Арал - Қазақстан жеріндегі Қызылорда және Ақтөбе облыстары мен Өзбекстан жерінде, Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде орналасқан тұйық көл. Алабындағы қарқынды антропогондік әрекеттерге дейін ( 1960 – 70 ж. ) дүние жүзілік теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте жатқан. Осы деңгейдегі айдынының ауданы аралдарымен қосқанда 66,1 мың км кв, орташа тереңдігі 16,1 м, ұзындығы 428 км, ені 235 км, су жинау алабының ауданы 69 000 мың км кв. болған. Сол кездерде жылына 50 - 150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген. Алабындағы шаруашылық мақсаттарға үздіксіз су алу барысында 1998 ж. теңіз деңгейі 18 м - ге төмендеді. Аралдың ауыр ахуалын Кеңес үкіметі кезіндегі ең жоғарғы лауазымды мемлекет және партия қайраткерлері білді. Бірақ, біле тұра тақап келе жатқан апат туралы ащы шындықты халықтан жасырды. 1988 жылы Көкарал аралы Оңтүстік құлықпен қосылып кетті. Нәтижесінде теңіз 2 суқоймаға – Үлкен Арал және Кіші Аралға бөлініп қалды. Суы тайыз, тартылуы да қарқынды Кіші теңіз – Қазақстан жағында, ал Үлкен теңіз - Өзбекстан жағында қалды.
Арал теңізі көне замандардан белгілі. Ежелгі гректер мен римдіктер теңізді Каспийдің “сақ шығанағы” деп есептесе, А. Македонский кезінде Окс теңізі ( Окс – Сырдарияның грекше аты ) деп атаған. Кейін Птоломей оның географиялық орнын анықтаған. Арал теңізінің Хорезм, Жент, Кердері сияқты аттары да бар. Араб саяхатшылары Әбу Али Ахмед ибн Русте, Әбу Исхақ әл - Истахри, Әбу Абдаллаһ, Мұхаммед әл - Идриси, Әбу – л - Фида, сондай - ақ Әбілғазы жазбаларында Арал туралы деректер көптеп кездеседі. Теңіз табиғатын жан - жақты зерттеу Ресей империясының шығысты отарлау саясатын жүргізу кезінде іске асырыла бастады. 1848 – 49 ж. әскери теңізші, әрі зерттеуші А. И. Бутаковтың экспедициясы Арал теңізінің су айдынын алғаш рет толық зерттеді, нәтижесінде 1850 ж. Аралдың алғашқы толық картасы жасалды. Теңіздің морфометриялық сипаттамаларын тұңғыш рет И. А Стрельбицкий анықтаған. 1874 ж. геодезист А. А. Тилло теңіз деңгейін өлшеп, солтүстік - батыс жағына қада орнатты. Теңіз суының химиялық құрамы туралы зерттеулердің нәтижесі 1870 – 73 ж. жарық көрді. 1900 – 1903 ж. теңіздегі және оның маңайындағы кешенді географиялық және гидрологиялық зерттеулер Л. С. Бергтің басшылығымен жүргізілді. Одан кеіінгі жылдары теңізді зерттеумен көптеген ғылыми - зерттеулер және жобалау институттары шұғылданды.

Қолданылған әдебиеттер

1. “Экология және табиғатты тиімді пайдалану” Ә. Бейсенова, Т. Есполов
2. Арал теңізінде орналасқан арал// “Егемен Қазақстан” 2004 жыл, 28 сәуір
3. Арал аспанындағы атом жарылыстары//“Егемен Қазақстан” 2003 жыл, 29 қазан
4. Арал өңірінің экологиялық проблемалары//”Атамекен” 2004 жыл, 24 маусым
5. “Экология және таза су проблемалары” А. Баешов, Алматы 2003 жыл
6. “Экология” Г. Оспанова, Алматы 2002
7. Арал қайта тірілді//”Егемен Қазақтан” 2004 жыл,24 қараша
8. “Экология негіздері” Ж. Жатқанбаев, Алматы 2004
9. “Қазақстан” энциклопедия 2006
10. “Экология” Байжомартов//Ақтөбе 2005
11. "Зерде" республикалық ғылыми-көпшілік журнал.
№9. 2002 ж.
12. "Атамекен" газеті 1 қаңтар 2001 ж.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. Аралдағы адам
денсаулығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.1. Арал теңізінің экологиялық
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. “Возрождение” аралы алапат апаттың араны ... ... ... ..

ІІ. Аурулардың
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
2.1. Қатерлі ауруларға шалдыққан аралдықтар ... ... ... ... ... ... . ...
2.2. Арал проблемасы бүкіл дүние жүзі халықтарын алаңдатуда ... ... ... .

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе
Қазіргі таңда табиғатқа түсіп отырған ауыртпашылықтың
дәрежесі орасан екендігі соншалық, егер оны қорғауға тиісінше шұғыл көңіл
бөленбесе, мұның ақыры апатқа әкелуі әбден мүмкін. Өйткені қоршаған
ортаның ластануы ауқымы халықтың денсаулығы мен еңбек қабілетіне қатер
төндіретіндей дәрежеге жеткендігі анық.
Арал - Қазақстан жеріндегі Қызылорда және Ақтөбе облыстары
мен Өзбекстан жерінде, Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс
шетінде орналасқан тұйық көл. Алабындағы қарқынды антропогондік әрекеттерге
дейін ( 1960 – 70 ж. ) дүние жүзілік теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте
жатқан. Осы деңгейдегі айдынының ауданы аралдарымен қосқанда 66,1 мың км
кв, орташа тереңдігі 16,1 м, ұзындығы 428 км, ені 235 км, су жинау алабының
ауданы 69 000 мың км кв. болған. Сол кездерде жылына 50 - 150 мың балық
ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген.
Алабындағы шаруашылық мақсаттарға үздіксіз су алу барысында 1998 ж. теңіз
деңгейі 18 м - ге төмендеді. Аралдың ауыр ахуалын Кеңес үкіметі кезіндегі
ең жоғарғы лауазымды мемлекет және партия қайраткерлері білді. Бірақ, біле
тұра тақап келе жатқан апат туралы ащы шындықты халықтан жасырды. 1988 жылы
Көкарал аралы Оңтүстік құлықпен қосылып кетті. Нәтижесінде теңіз 2
суқоймаға – Үлкен Арал және Кіші Аралға бөлініп қалды. Суы тайыз, тартылуы
да қарқынды Кіші теңіз – Қазақстан жағында, ал Үлкен теңіз - Өзбекстан
жағында қалды.
Арал теңізі көне замандардан белгілі. Ежелгі гректер мен
римдіктер теңізді Каспийдің “сақ шығанағы” деп есептесе, А. Македонский
кезінде Окс теңізі ( Окс – Сырдарияның грекше аты ) деп атаған. Кейін
Птоломей оның географиялық орнын анықтаған. Арал теңізінің Хорезм, Жент,
Кердері сияқты аттары да бар. Араб саяхатшылары Әбу Али Ахмед ибн Русте,
Әбу Исхақ әл - Истахри, Әбу Абдаллаһ, Мұхаммед әл - Идриси, Әбу – л - Фида,
сондай - ақ Әбілғазы жазбаларында Арал туралы деректер көптеп кездеседі.
Теңіз табиғатын жан - жақты зерттеу Ресей империясының шығысты отарлау
саясатын жүргізу кезінде іске асырыла бастады. 1848 – 49 ж. әскери теңізші,
әрі зерттеуші А. И. Бутаковтың экспедициясы Арал теңізінің су айдынын алғаш
рет толық зерттеді, нәтижесінде 1850 ж. Аралдың алғашқы толық картасы
жасалды. Теңіздің морфометриялық сипаттамаларын тұңғыш рет И. А
Стрельбицкий анықтаған. 1874 ж. геодезист А. А. Тилло теңіз деңгейін өлшеп,
солтүстік - батыс жағына қада орнатты. Теңіз суының химиялық құрамы
туралы зерттеулердің нәтижесі 1870 – 73 ж. жарық көрді. 1900 – 1903 ж.
теңіздегі және оның маңайындағы кешенді географиялық және гидрологиялық
зерттеулер Л. С. Бергтің басшылығымен жүргізілді. Одан кеіінгі жылдары
теңізді зерттеумен көптеген ғылыми - зерттеулер және жобалау институттары
шұғылданды.
І. Аралдағы адам денсаулығы
1.1. Арал теңізінің экологиялық ахуалы
АРАЛ ТЕҢІЗІ - Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе
обл.) жерінде, Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде
орналасқан тұйық көл. Алабындағы қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін
(1960 — 70 ж.) дүн. жүз. теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте жатқан (кестені
қ.). Осы деңгейдегі айдынының ауд. 66,1 мың км2 (аралдарымен қоса), суының
көл. 1064 км3, орташа тереңд. 16,1 м (ең терең жері 67 м), ұз. 428 км, ені
235 км, су жинау алабының ауд. 69000 км2 болған. Алабындағы шаруашылык
мақсаттарға үздіксіз су алу барысында 1998 ж. теңіз деңгейі 18 м-ге
төмендеді (1997). Нәтижесінде теңіз 2 суқоймаға — Үлкен Арал және Кіші
Аралға бөлініп қалды. А. т. көне замандардан белгілі. Ежелгі гректер мен
римдіктер теңізді Каспийдің "сақ шығанағы" деп есептесе, А. Македонский
кезінде Окс теңізі (Окс — Сырдарияның грекше аты) деп атаған. Кейін
Птолемей оның геогр. орнын анықтаған. А. т-нің Хорезм т., Жент т., Кердері
т. сияқты аттары да бар. Араб саяхатшылары Әбу Әли Ахмед ибн Русте (10 ғ.),
Әбу Исхақ әл-Истахри (10 ғ.), Әбу Абдал-лаһ Мүхаммед ол-Идриси (12 ғ.), Әбу-
л-Фида (14 ғ.), сондай-ақ Әбілғазы жазбаларында А. т. туралы деректер
кездеседі. 1850 ж. Аралдың алғашқы толық картасы жасалды. Теңіздің
морфометриялық сипаттамаларын тұңғыш рет (1874,-1889) И.А. Стрельбицкий
анықтады.
Арал теңізінің жағалауында халық аз тұрады, жергілікті халық
балық аулау, мал шаруашылығымен және көкөніс - бақша өсірумен айналысады.
Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік - экономикалық
тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік кешті. Теңіз өңіріедегі елді
мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты
жұмыс істеген.
1960 жылдырдан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы
аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен Тәжікістанда 1,5,
Түркменстанда 2,4, Қазақсатнда 1,7 есеге өсті. Ал Амудария мен Сырдария
бойындағы халықтар саны 1960 - 1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты.
Халық санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай, 1970
- 1980 жылдар аралығында Аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның негізгі
себептері - антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды көп қажет
ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқындап дамыды.
Орта Азияда су баратын жердің бәріне дерлік мақта егілді. Жердің әр
гектарына жүздеген килограмм минералды тыңайтқыштар, ондаған килограмм улы
химикаттар қосылды. Әр гектардан 23 центнер мақта алу үшін, мөлшердегіден
екі есе артық су жұмсалды. Осындай құйтырқы әрекеттердің негізінде Аралдың
табаны жалаңаштана бастады. Жағалау, теңіз порттарынан 40 - 50 шақырымға
ұзап кетті. Ауа райы өзгеріп, жан - жануарлар дүниесі құрып, жоғала
бастады, 178 түрлі жануарлардың арасынан қазіргі күні 38 - і қалыпты.
Орта ғасырда Сейхун деп аталған Сыр өзенінің Фархад тауын жарып өтетін
бір тармағына 1948 жылы Фархад ГЭС - і ашылса, бертін келе, алпысыншы
жылдары, Шардары ГЭС - і, мұнан басқа – Тоқтағұл, Әндіжан, Шарбақ су
қоймалары пайдалануға берілді. Бұл іс - әрекеттер көптеген суару -
суландыру жүйелерін іске қосуға мүмкіншілік жасады. Жол жөнекей Сырдың суын
әркім әлі келгенше жарып ала берді. Ақыр аяғы бір кездері кемерінен асып,
төгіле аққан лай суының жойқын күшіне қарай Сейхун аталған. Мол өзеннің
жұрнағы ғана Арал теңізіне жетіп жатты. Дәл осындай күйді теңіздің
сыңарындай Амудария өзені де көріп жатты. Арал теңізіне негізгі суды әкеліп
жатқан екі өзен жабылып, 60 - шы жылдардың басында 60 текше шақырым су
берсе, 1980 жылдан бастап, жылына орта есеппен, 4 текше шақырым ғана су
беріп келеді. Ал теңізге қажетті ылғалды беру үшін, кемінде жылына 40 - 45
текше шақырым су керек. Аралдың бұрынғы 66 мың шаршы шақырым су айдыныннан,
қазір небәрі, шамамен 25 шаршы шақырымға жуық су айдыны қалып отыр.
Орта Азияның егіс далаларында көптеген жылдар бойы мақтаның “ Солыма ”
деген ауруына қарсы ДДТ химикаты пайдаланылған. Ол адам үшін өте қауіпті,
өзі табиғат аясында ыдырау дегенді білмейді. Сол ДДТ және де басқа да улы
химикаттар, көптеген жылдар бойы егіс алқаптарынан ақаба күйінде ағып
шығып, теңізге келіп қосыла берген. Кейінгі жылдарда Арал өңірінде – малға,
балыққа, құсқа қорек болып, адамдарды асырап келген жүздеген табиғи көлдер
тартылып кетті.
Аралдың балық аулау ауданында Арал теңізіне құятын өзендердің атырау
аумағы кіреді. Балық өңдеу зауыттары бұрын Әмударияның атырауынан, Аван
кентіне, Бөген ауылында, бұрынғы Ұялы және Ұзынқайыр аралдарында орналасқан
болатын. Алған Амударияның атырау тұсы Арал теңізі аталып ( аралдардың өте
көп болуы себепті ), кейін теңіз түгелдей Арал атанған.
Арал теңізі – Қазақстанның інжу - маржаны, шөл белдеміндегі бірден - бір
көгілдір су айдыны еді. Мойнақтан Аралға дейін кемелер ерсілі - қарсылы
жүріп жататын. Енді міне, Арал теңізінің деңгейі 23 метрге дейін төмендеп,
оның су айдыны 30 - 200 км - ге дейін қусырылды. Табанының біраз аумағы
қолдан жасалған шөлге айналып шыға келді, оған “ Аралқұм ” деген ат та
беріліп үлгерді. Аралқұмда улы тұздардың миллиардтаған тоннасы шөгіп жатыр.
Судың тұздылығы 40 пайызға артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы
шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану бұрын соңды
болмаған көрсеткішке жетті. Тыңайтқыштарды қолдану 10 - 15 есеге өскен.
Осындай анропогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты.
Құрғап қалған теңіз түбінен жыл сайын айналаға зиянды өте жоғары 2 млн.
тонна тұз шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастайды.
Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға:
- жергілікті жердің тарихи - табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
- суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп
жіберу;
- жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді
пайдаланбау;
- табиғи ресурстарын пайдалануға жіберген қателіктер мен оны меңгерудің
ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады;
Осы аталған фактілер Арал теңізінің экожүйесіндегі тіршілік атаулыны
экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген
қателігі ретінде дүние жүзіне белгілі болды.
Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл өткен
сайын теңіз суын тарылтуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жақын.
Топырақтың тұздалуы өте жылдам жүруде. Арал теңізінде балық өсіру
шаруашылығы тоқталып, соңғы 1 - 2 жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы
тұрғындардың әлеуметтік жағдайы төмендеп кетті. Теңіз түбінен көтерілген
улы тұздың мөлшері жылына 13 - 20 млн. тонна деп есептеледі. Тіптен, тұзды
шаңдар әсері сонау Орта Азия республикалары аумағына жетіп, ауыл
шаруашылығына зардабын тигізуде. Шаңды бұлттар – Памирдің, Алтайдың, Тянь-
Шаньға барып түсіп, бастауын сол жақтан алатын өзендердің режимін де
бүлдіріп отыр. Арал өңіріндегі климаттың өзгеруі шөл белдемінің табиғи
ландшафтарын бірте - бірте күрделі, әрі қайтымсыз антропогендік
экожүйелерге қарай ығыстыруда.
Бұл өңірдегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт -
дәстүріне, экономикалық - әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етуде. Жұмыссыз
қалған балықшылар әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып, басқа аймақтар
еріксіз қоныс аударуда. Бір кездері жайнап тұрған Аралдың құты қашып
барады. Тұз жеп тастағандай сұрқай үйлер, судың жеткіліксіздігінен қурап
кете жаздап тұрған тал-теректер. Өлі теңіздің маңайындағы бұрынғы қалалық
портта, қаңсып-қираған балықшылардың кемелері. Арал маңында 29 сасық көлдер
пайда болды. Ауыл аймақтардың малы содан су ішеді.
1980 жылдардың аяғында Арал - 88 атты экспедиция ұйымдастырылған болатын.
Олар – Арал теңізі, Сырдария мен Амудария бассейндерінде 13 мың шақырым жер
жүзіп өтті. Теңіз өз порттарынан 60 - 70 шақырым шегініп кеткенін
анықтаған. Балықшылардың – трауерлері, шхуналары, катерлері, моторлы
қайықтары мен баркастары, қу далаға айналған, теңіз табанында суырылған
құмға жонын тосып, тот басып шіріп жатыпты.
Теңіздің деңгейі жыл сайын жарты метрге төмендеп барады, яғни қажетті
шаралар қолданбаса ендігі оншақты жылда, Арал теңіз ретінде жойылып, әр
жерде бөлек - бөлек ластанған бірнеше су қоймаларына айналып кетуі әбден
мүмкін.
Арал теңізін апаттан сақтау үшін көптеген жобалардың ұсынылғаны белгілі.
Алайда олардың көпшілігі тенізді толтыруды емес, оны тек бүгінгі деңгейде
ұстап қалуды көздейді. Ол ұсыныстар мынандай болатын:
1. Сыр және Амудария өзендерінің суларын тиімлі пайдалану;
2. Оңтүстіктен солтүстікке карай Возрождение аралын пайдаланып дамба салу.
Кіші Аралдан тұз өндіріледі, ал Үлкен Арал Сыр және Амудария есебінен
сақталады;
3. Жел тұрғанда аспаннан тұз жаумас үшін жағалауларға сексеуіл т.б. жасыл
желек ағаштарды отырғызу;
4. Арал аймағын Иран еліндегідей жер асты суларымен камтамасыз ету;
5. Сібір өзендерінің бір бөлігін Аралға бұру.
Бұл шаралардың теңізді бұрынғы қалпына келтіре алмайтыны анық. Әрине Сібір
өзендерінің бір бөлігін Аралға тартуға болар еді, бірақ ол біріншіден
қымбатқа түседі, екіншіден Ресей оған келісе коймайды.
АҚШ, Жапония, Канада ғалымдарының Арал теңізінің суын бұрынғы деңгейіне
жеткізу үшін 200 миллиард доллар қажет дейтін көрінеді. Аралды бұрынғы
қалпына келтіру үшін іргелі зерттеу жолымен Каспий-Арал каналының ғылыми-
техникалық дәлелдемесі жасалынады. Сол жоба бойынша Арал апатын шешу үшін
300 млн доллар жеткілікті екеніне көз жеткізген.
Каспий теңізінен деңгейі бір кезде көтеріліп, бір кезде төмендеп кететіні,
яғни ғасырлық тербелісі бұрыннан белгілі құбылыс. Соңғы көтерілуінде теңіз
деңгейі 214 см-ге өсіпті. Каспиймен шекарасы жанасқан мемлекетттердің
(Ресей, Казақстан, Иран, Түрікменстан, Әзірбайжан) біраз жағалық жерлері
судың астында қалды. Кәзірдің өзінде де бұл елдердің мұнай өндіріп тұрған
көптеген кен орындары мен халық орналасқан жерлері су астына кету қаупі
бар.
Егер жоғарыда көрсетілген (214 см) судың қабатын Каспий теңізінің
акваториясының ауданына (380 000 км2) көбейтсек, ол 800 км текше километр
(800 км3) су болады. Бір кызығы, дәл осыншама су көлемі кұрып бара жатқаны
Аралға жетпей тұр! Каспий теңізіндегі артық суды шарпып алып Аралға құйса
екі теңіз де өздерінің баяғы күйлеріне келер еді. Мұны екі теңізді каналмен
косу арқылы оңай жүзеге асыруға болады. Арал Каспийден 74 метр биіктікте
орналасқан және екеуінің арақашықтығы 500 километрді құрайды. Жоба бойынша
Каспий-Арал каналын салуды 2 кезеңге бөліп жүргізу керек. Алдымен каналдың
аса терең емес табан бөлігін минерал жыныстың ішінен қазып, одан шыққан
топырақты каналды бойлай жағалауға үйеді. Каналды бетонмен каптап, жылына
25 текше километр (25 км3) су жүретіндей етіп іске қосады. Екінші кезеңде,
каналдың жағасында жиналған үйінді топырақты тегістеп жайып, каналдың екі
жағынан бірдей дамба көтереді. Соның нәтижесінде каналдың көлемі кенейіп,
40 текше километр (40 км3) су жүретін болады. Бұл есептеу жайдан-жай,
кездейсоқ алынып отырған жоқ. Олар Аралды қалпына келтіру жұмысында
құрылысқа өте аз шығын жұмсап, энергияны үнемді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Әрине, аталған жоба бойынша бірінші кезектегі каналдың құрылысын 3-4 жылда,
ал екінші кезектегі құрылысты асықпай, келесі 15-20 жылдың ішінде салуға
болар еді. Бірақ та, біз күткенмен де Каспий күтпейді, сондықтан бұл
жұмысты ұзақ мерзімге қалдыруға әсте болмайды.
Канал жағалауларынын дамбасын салуды каналды қазу жұмысымен қатар
жүргізгенде оны толығымен 5-6 жылда аяқтауға болады. Жоғарыда, соңғы 15
жылдың ішінде Каспийдің суы 800 км3-ге артты делік. Яғни, ол жыл сайын 53
км3 су қосылғанын, немесе теніз денгейінің жылына 14 см-ге көтерілетінін
білдіреді. Егер Каспий теңізінен жылына 40 км3 су алынып тұрса, ол теңіз
суының көтерілуіне жақсы тежеу болмақ. Аралды суға толтыруға кажетті 25
жылдың ішінде су деңгейінің көтерілу қарқыны осы күйінде сақталғанның
өзінде Каспий суының деңгейі 3,5 метрдің орына тек 0,87 метрге ғана
көтеріледі. Сөйтіп 25 жылдың ішінде Аралға 1000 км3 су құйылады.
Канал Үстірт шоқысынан өтетін болғандықтан Каспийдің суын насоспен айдап,
оны 150 метрге көтеру қажет. Канал кұрылысы мен насос станцияларының шығыны
300 млн долларды құрайды. Оның 43 бөлігі канал құрылысына, ал қалғаны
насос станциясы сияқты косымша қондырғыларға жұмсалады.
Судың булану нәтижесінде Каспийдің тұзы Аралдың түбіне жиналып, оның
тұздылығын арттыруы мүмкін. Оның алдын алмаса, тағы да 100-150 жылдағы
кейін ол өзінің пайдалы маңызын жояды. Осындай жағдайды болдырмас үшін енді
Аралдан Каспийге қарай ағатын екінші канал салу керек. Сонда Каспий-Арал
каналы Аралды сумен толуды камтамасыз етсе, екінші Арал - Каспий каналы
теңіздің тұздылану балансын бірқалыпты ұстап отырады. Екінші Арал—Каспий
каналын салу көп қаржыны талап етпейді. Жоба бойынша ол 30 млн долларға
бағаланып тұр. Бұл каналға насос станиясының қажеті жоқ, канал қазылып суға
жол берілсе болды, ылдиға қарай судың өзі зымырайды. Каспийге кұятын
Арал—Каспий каналының ұзындығы негізгі каналға карағанда 2,5 есе қысқа
болмақ.
Екінші каналдың кұрлысын еліміздің экономикасы бекіп, аяғынан тік тұрып,
Аралымыздың арнасы суға толғаннан кейін 25-30 жылдан соң бастауға болады.
Иншалла!
Каспийге құятын Арал Каспий каналы іске косылған соң Арал Каспийден жылына
20 км3 су алумен ғана шектеледі. Каспийдің су балансының тепе-теңдігі 20
км3 судан бұзылмайды.
300 млн доллар! Кәзіргі жағдайда бұл тиімді баға ма, әлде көп пе?
Адамзаттың уайым-қайғысыз, шаттанып өмір сүруі үшін үлкен екі аймақта
тұратын миллиондаған халықты апаттан құтқаруға жұмсалатын 300 млн доллар
ешкандай қымбатшылық емес! Бәрі де салыстырмалы түрде айқын болады. Мысалы,
"Стеллс" атты американдық бомбалаушы ұшағының құны 840 млн доллар. Ла-Манш
арқылы өтетін туннельдің кұрлысы 80 млрд доллардан асып түсті.
Көріп отырғанымыздай, Аралды құтқарумен асау Каспийге тұсау салуға 300 млн
доллар соншалықты қол жетпейтін сома емес. Каспий жағасында орналасқан
қазақ жеріне судың көтерілуіне байланысты 40 млрд теңге (40 млн доллар)
зиян келтіріледі. Оның үстіне әсіресе төмендегі мәселелерді ескерсек, канал
құрлысының тиімділігіне тағы көз жеткіземіз.
1. Арал бүкіл планетаның жанды жарасы. №1 экологиялық апат. Орталық Азия
мен Казақстанның және т.б. елдердің тағдыры Арал мәселесін дұрыс шешуге
тікелей байланысты.
2. Каспий теңізін айналдыра дамба салу үшін жұмсалатын қаражат пайда
келтірмейтін өлі капиталмен тең.
Жоғарыда айтылғандардың тоқ етер түйіні, ортақ іске қатысы бар мемлекеттер
бірігіп, керекті 300 млн доллар қаржы жинап, орасан күрделі екі экологиялық
ахуалдың шиеленісуін шешпесе болмайды.
Ол шара Аралдын шипалы суын калпына келтіріп, балығын халыққа үйіп-төгіп
бергеннен соң, барлық шығынды өтейді. Әрі асау Каспий де біраз тынышталып,
Орта Азияның негізгі екі өзеніне көмектесіп, Аралдың мың жылдық әсемдігін
тағы да 1 000 жылға оздырмақ.
Арал теңізінің 2010 жылы құриды деген ғылыми болжам бар: шындық па, дақпырт
па? Қазіргі Арал теңізінің экологиялық проблемалары осы жүйедегі бүгінгі
таңда әлі шешімі табылмаған күрделі мәселелердің бірі болып отыр.
Негізінен, Арал теңізі жайлы соңғы толық зерттеулер 1946-1950 жыддарға
жатады. Ол мәліметтер бойынша теңіз көлемі 66 мың шаршы шақырым, ең ұзын
бөлігі 424 шақырым, ал ең енді бөлігі 292 шақырым. Орташа тереңдігі 16,1
метр. Теңіздің шығыс бөлігі тайыз деп саналған. Тек жағадан 60 шақырым
ұзағанда барып, оның терендігі 10 метрге жеткен. Судың тұздылығы 10-11
пайыз. Теңіздің су балансының кірісіңде өзен суларының үлесі 52 текше
шақырым 5,3 текше шақырым. Ал, маусымдық су деңгейінің орташа ауытқуы 25
сантиметр деп есептелінген, ал оның көп жылдығы 3 метрден. Демек, 1960 жылы
Арал теңізінің абсолютті биіктігі 53,4 метр болса, ал 1967 жылы 51,66
метрге дейін төмендеген.
І985 жылы Сырдария мен Әмудария өзендері Арал теңізіне құюын мүлдем
тоқтатты. 1967-1985 жылдары Арал теңізі 800 текше шақырым суды кем алды.
Яғни, екі өзеннен Арал теңізіне құйған судың көлемі 1960 жылы 46 текше
шакырым, 1970 жылы 35,6, 1980 жылы 10 және 1985 жылы 5 текше шақырым. Ал,
1986 жылы екі өзеннің ағысы теңізге жете алмай егіс далаларындағы атыздарга
тарап тоқтады.
Демек, 25-30 жылдың ішіңце бір ұрпақтың көз алдында жер бетінен аумағы 6
миллион гектарға созылған, терендігі 68 метр теңіздің жоғалып кетуі адам
сенбейтін жағдай. Өйткені, теңіздің деңгейі төмендеген сайын
зерттеушілердің мөліметтеріне карағаңда, оның бір шаршы шақырым кепкен
орнында 7 мың тонна тұз қалады екен.
Қызылқұм мен Қарақұмға қарағанда, жаңадан пайда болған шөл дала казір жай
ғана сусыз аймақ емес, бетін жауып тұрған шөбі жоқ, бұрқыраған құмды,
сортаңды шөлге айналды. Бүгінде, оның аумағы шамамен 3 млн гектарды
құрайды.
Қарақұмның тұсынан "Аққұм" деп аталатын тұзды, сортаңды кауіпті аймақ пайда
болды. Оның көлемі күн сайын ұлғаюда. Демек, бұл осы өңірдегі табиғи
өсімдік жамылғысының өсуіне топырақтың күшті тұздануы өз әсерін тигізіп
отыр деген сөз.
Бұрынғы теңіздің астауын сақтап келген қысым бірте-бірте азайып, енді теңіз
түбінің көтерілу процессі бастау алды. Демек бұл процесс негізінен екі
бағытта яғни, онтүстіктен солтүстікке, шығыстан батысқа қарап бет ала
бастады. Осыған орай кейбір ғалымдарының есептеулері бойынша Арал теңізі
түбінің бүгінгі көтерілу жылдамдығы жылына 5-7 мм, ал жарты ғасырдан кейін
50-70 сантиметрге жетеді екен.
Сөйтіп, жергілікті тұрғындардың тіршілік етулері жыл өткен сайын, оларды
айтарлықтай қусырып, қиындатып барады. Сонымен бірге бұл аймақта жылына 15
рет катты дауыл соғып, тұзды шаңды жүздеген шақырымға таратады. Яғни, майда
тұз аралас шаң атмосфераның ағынымен сонау Қиыр Шығыстағы Амур өзенінің
бассейніне жөне АҚШ-тың Онтүстік Штаттарына дейін жетіп тұрғанын
дәлелдейтін деректер өз алдына.
Міне, соған қарағанда бұл құбылыс келешекте жақсы үміт күттірмейтін сияқты.
Өйткені қазіргі Арал апатын, оның айналасында жан-жаққа етек ала жайылып
бара жатқан сор шаңдақты, бұрқыраған шөл даланы көргенде Африкандағы өлемге
өйгілі Сахара шөлі көзге еріксіз елестейді.
Ол аймақ та кезінде егінді, малды, гүлденген өлке болған. Бірақ, кезінде
сол жерді мекендеген халық табиғаттың заңымен санаспай, шаруашылықты қалай
болса солай жүргізудің нөтижесінде ұланғайыр кең жер елсіз, сусыз шөлге
айналған көрінеді.
Ал, біз болсақ, сол кайғылы төжірибені кайталауға бірте-бірте жакындап
келеміз. Міне, осыған орай теңізді сумен толтырмағанмен оның кепкен
ұлтанындағы құм, тұз, шаңды ұшырмаудың тезірек бір амалын жасаған жөн.
Арал теңізі Каспийден 74 метр биіктікте жатыр, ал Каспий Қара теңіз
деңгейінен 26 метр төмен, демек Арал теңізінің айдын беті кезінде мұхит
деңгейінен 48 метр биік болған. Аралдың түбінің ең терең жері мұхит бетінен
20 метр төмен, ал Каспий айдынынан 6 метр жоғары.
Сондай-ақ, Каспий теңізінің тереңдігі 944 метр, ал Арал теңізі ең терең
жері небәрі 68 метр ғана. Өкінішке орай, осы уақытқа дейін теңіз астының
қүпия ағыстары мен иірімдерін ғана зерттеген ғылым үшін жер асты суларының
өзара карым-қатынас ағыс иірімдері әлі жұмбақ. Алайда Арал мен Каспий егіз
болғанымен, мінездері кереғар. Өйткені, Каспийде су көбейсе, Арал да
азаяды. Ал, Аралда су көбейсе Каспий шегінеді. Демек, осы екі теңіз өзара
тұтасып жатқан жоқ па деген сауал Қорқыт дәуірінен бері алға тартылып
келеді.
Аралдың кайғылы тағдыры мен ызғарлы зардабы қазір аймақ шеңберінен асып,
бүкіл әлем биігінен білінуде. Осыдан-ақ теңіздің казіргі жағдайы тым ауыр,
келешегі тым күңгірт екенін түсінуге әбден болады.
Қазір Аралдың кебуі күнмен есептелуде. Демек, бүгінгі таңда кезек
күттірмейтін мәселе - құрғаған теңіз табанындағы тұз, шаңның көбеюін
қалайда бәсеңдету. Ол үшін жоғарыда сөз болғандай сол кепкен теңіз
ұлтанындағы кұм, тұз шаңдарды жет үсті немесе жер асты суымен бастыру, сол
сияқты өсімдік түрлерін егу жұмыстарын айрықша назарға алған жөн. Әлі де
Арал теңізі бассейніндегі проблемаларға орай, халыкаралық қорлар мен
ұйымдардың каржылары мен мумкіншіліктерін жұмылдыру қажет-ақ.
Егер де жоғарыда аталған жұмыс көлемдері толық іске асырылған жағдайда Арал
өңірінің атмосфералық ауа қабаттары тазарып, сондай-ақ аймақта төтенше ауру
түрлерінің қаңдай түрі болса да таралмауына оң жағдай туар еді.

1.2. “Возрождение” аралы алапат апаттың араны

Арал теңізі және оның экологиясы туралы айтқанда
“Возрождение “ аралына тоқтамай өтуге болмайды. Возрождение
аралы бұрынғы Кеңес Одағының 1992 жылға дейінгі ең құпия әскери нысаны
болып келді. Онда орналасқан полигон 1980 - жылдардың соңына дейін бірнеше
кодты атаулары бар биологиялық қару мен жабдықтарды сынақтан өткізіп
отыратын жасырын мекенге айналды. Бұлар негізі “ Аральск – 7 ”, “ Бархан ”
және “ ПНИЛ – 52 ” ( полевая научно - исследовательская лаборатория ) деп
аталатын нысандар арқылы жүзеге асып жатты.
Ертеректе Арал теңізінің алып айдынында 300 – ден аса
аралдар болған екен. Қазіргі таңда бұлардың арасындағы ең ірілері –
Барсакелмес пен Көкарал жермен бір жағалауын ұштастырып, түбекке айналып
кетті. Ал, бір кездергі Возрождение, Комсомол, Шағала, Константин және
Лазарев аралдары үлкен бір аралға бірігіп, бүгінде Возрождение деген ортақ
атқа иеленіп отыр. Бұл аралдың өзі Қарақалпақ жеріндегі Мойнақ қаласы
тұсынан құрлықпен шектесіп кетуге шаққа қалып тұр.
Осы ретте Арал теңізі мен Возрождение аралының таяу
ғасырдағы тарихына тоқталып өткеннің артықшылығы болмас. 1924 жылы
республика орталығы Орынбордан Қызылордаға көшірілетін туралы шешім
шыққаннан кейін бұрын Түркістан АССР - інің қарауында болған Қарақалпақ
автономиялы облысы Қазақ АССР – інің бағынысына ауысты. Ал, 1936 жылғы 5
желтоқсанда Қазақтан одақтас республикаға айналған кезде қарақалпақтар
Өзбекстан республикасының әкімшілік құзырына қарады. Осылайша 1920 - шы
жылдардан бастап 1936 жылға дейін Арал теңізі түгелімен біздің
республиканың аумағына енді. Әлбетте, Возрождение аралы да бізге қарады.
1963 жылы Л. И. Брежнев Өзбектан мен Қазақстанның теңіз аумағындағы
шекарасын терістікке қарай жылжытып, көршілерді теңіздегі үлес мөлшерін
көбейте түсті. Сол тәртіппен Возрождение аралының 78,97 пайыз бөлігі
өзбектер жағына қарап кетті.
Атақты аралдың қуатты әскери полигонга айналуы теңіздің екі
республика арасында бөлініске түскен 1936 жылымен дәлме - дәл келеді. Сол
жылы Сталиннің бұйрығына сай айдын ортасындағы оқшау отау – Возрождение
Қызыл Армияның Ғылыми - медициналық институтының пайдалануы үшін Қорғаныс
министрлігіне берілді. Профессор Иван Великанов бастаған құрамы 100 кісіден
тұратын бірінші экспедиция сол жылдың жазында - ақ аралға келіп жайғасты.
Зерттеушіліер арнайы бағыттағы кемелермен және ұшақтармен қамтамасыз
етілді. Олар бастапқы жылы туляремия мен соған ұқсас микроорганизмдердің
таралуын бақылайтын тәжірибелерді жасап көрді. Бірақ, бұл экспедицияның
ғұмыры ұзаққа созылмады. 1937 жылдың күзінде зерттеу орталығының жетекшісі
мен бірнеше маман “халық жауы” деген жаламен ұсталып, атылып кетті.
Кеңес үкіметі содан кейін Возрождениеге тек 1952 жылы
ғана назар аударды. Алдымен ресми түрде Аральск - 7 аталған биологиялық
қаруларды сынақтан өткізетін полигон қалпына келтірілді. 1954 жылы Комсомол
қатарға қосылды. Далалық ғылыми зерттеу зертханасы түрлі тәжірибелерді
жүзеге асырып тұру мақсатында құрылды. Құрамында едәуір әскері бар № 25484
- санды әскери бөлім де аралға орналастырылып, ортақ жұмысқа жұмылдырылды.
Зертхана кеңес әскерлерінің биологиялық қарулардың соққысынан қорғану әдісі
жөнінде эксперимент жүргізумен шұғылданды. Мұнда сондай - ақ әскери
техника, құрал - жабдықтар, қорғаныс киімдері үнемі сынақтан өтіп тұрды.
Возрождение аралындағы биологиялық қаруды сынау алаңы
оңтүстік беттегі сынақ кешені мен солтүстік шеттегі әскери қалашық болып
екі бөлікке бөлінді. Қалашықта казарма, тұрғын үйлер, бастауыш мектеп,
балалар бақшасы, асхана, қоймалар және электр станциясы болған. Мұнда
тұрған арнаулы құрам ұдайы сақтану шараларынан өтетін болған. Оларға
жұмыстарына байланысты төлемақы төленіп келген. Тұрғын жайларға жақын маңға
қоныс тепкен ПНИЛ зерханалары қазіргі заманғы жабдықтармен
жарақтандырылып тұрған. Аралдың солтүстік бөлігіне сондай - ақ Бархан атты
әуежай орналасқан.
Аралдың оңтүстік бөлігінің аспан астындағы сынақ алаңында
биологялық қарудың аэрозол компоненттері моделінің тарауын, оларды табу
тәсілдерін, түрлі типті биологиялық құралдары бар шағын калибрлі аэрозол
бомбалары ауқымын сынау жұмыстары жүрді. Ашық аспан астындағы жарылыстар
көбіне желдің оңтүстікке қарай соғып тұрған кезінде жасалған. Зерттеушілер
биологиялық қару залалы осылайша аралдың теріскейіндегі әскери қалашыққа
әсері болмауын көздеген. Ал арнайы бөлімшелер алдын - ала қауіпсіздік
әрекеттерін орындап отырған. Алайда, аралда құпия жасалып жатқан мұндай
әрекеттер аймақ тұрғындарына көп ұзмай белгілі болып қалды. Себебі,
мұндағылар қанша жерден сақтық шараларын қарастырып, қымтану қимылдарын
жүзеге асырса да сынақты залалды зардаптары айналаға таралмай қалмаушы еді.
Сол сынақтардың соңын ала мұндағы адамдар арасында жедел бой көтеретін
түрлі науқастар оларды еріксіз ойландырды. Мұнымен қатар далада жүрген
жануарлар мен теңізде жүзген балықтың қырылу деректері кей жылдары қылаң
беріп тұрды. Сондықтан Арал өңіріндегілердің бұл жағдайлардың сырын білуге
құштарлық танытулары табиғи заңдылық болатын.
Сырдарияның зеңгір көкте жасын ойнатқан тұңғыш жарылыс
1956 жылғы 2 ақпан күні тіркелді. Сол күні Еділ бойындағы Капустин Яр
атты полигоннан ұшырылған қуаттылығы 0,3 килотонна Р - 5М баллистикалық
ракета есепті уақыт ішінде Арал теңізінің солтүстік жағалауындағы тақырдың
үстінде от болып шашылды. Ядролық зарядпен оқталған бомбаның жарылуын
қамтамасыз еткен “ Байкал ” атты бұл операцияның мұндағы жұртшылыққа
қаншалықты зиян әкелгенін, қоршаған ортаға қандайлық залалы болғанын
бүгінгі күн тұрғысынан анықтау бізге кәзір қиынға соғып тұр.
Себебі, ендігі жерде оқиғаны өз көзімен
көргендерді табу оңай шаруалардың бірі емес. Бұдан қалды, Мәскеу кезінде
осы жойқын жарылыс зардаптарын зерттеуге тыйым салған еді. Қазіргі уақытта
бізге белгілісі, сол күндері Кремльдің Съездер сарайында КОКП - ның әйгілі
ХХ съезі өтіп жатқан болатын. Оқиға орын алысымен еліміздің жоғарғы әскери
қолбасылары коммунисттер форумын жүргізіп отырған мемлекет басшыларына
операцияның “ сәтті ” өткендігін мақтанышпен баяндап жатты. Сөз ретінде
айта кету керек, алғашында Байқоңыр полигоны да ядролық оқтұмсықты
ракеталарды ұшырып тұрды. Дәл сол 1950 жылдардың ортасында бұл жерден алғаш
рет континентаралық Р - 7 ракетасы зымырай ұшып, ядролық зарядты бомбаны
бір қиырдағы Камчатка түбегіне жеткізді.
Арал аймағындағы ашық аспанның астында жүзеге
асырылған келесі ядролық жарылыстар 1961 жылдың күзінде қыркүйек-қараша
айларына тұспа-тұс келді. Әуелі қыркүйекте 50 шақырым биіктікке қуаты 11,40
килотонналық екі атмосфералық жарылыс жасалды. Екеуі де жерге жақын
жарылғандықтан еш залалсыз кетпеуі мүмкін емес еді. Бұдан кейін қазан
айында болған осындай екі жарылыс жоғарғы ауа қабатын қамтыды. Олар көк
жүзіндегі 150 - 200 километр биіктікте шашылды. Ал, қуаты 1,2 килотоннаны
құрады. Осылардың соңын ала қараша айында тағы үш жарылыс сынақтан өтті.
Бұлар атмосфералық аумақтың 300, 150 және 80 шақырымдық өлшемдерінде
орындалды. Атап өтетін бір жайт, осынау сынақтар кездерінде ядролық заряды
бар екі континентаралық ракета әлгіндегі Капустин Яр полигонынан Арал мен
Байқоңырға қарай үнемі ұшырылып тұрды. Олардың біріндегі ядролық заряд ұшып
жеткен бойы міндетті түрде ауада жарылатын. Ал, екіншісін, Байқоңырдан
қарсы ұшқан ракета қағып түсіретін. Сөйтіп, әрбір операцияның барысында екі
бірдей міндет атқарылды. Бұл жарылыстардың бәрінің түпкі мақсаты Мәскеуді
ядролық шабуылдан қорғап қалуға дайындықты жетілдіру болатын. Сонымен, бар
- жоғы 3 айдың шамасында әуеде осындай 7 жарылысқа жол берілді. Бұған
осыдан 5 жыл бұрынғы алғашқы жарылысты қоссақ, ұзын саны 8 - ге жетеді
екен.
Қырық жыл бойы осындай ашық ауада жүргізілген сынақ
кезінде, жұқпалы бактериялардың, полигон сыртына щығып кетпегендігіне қазір
ешкім кепіл бола алмайды. Себебі, сол жылдары аралға жақын жерлерде, шала
жансыр, ауру және өлген балықтарды, құстарды балықшылар көріп жүрген.
“ Возрождение ” аралында биологиялық қарулардың
қалдықтары да көмілген көрінеді. Көп уақыт жүргізілген бактериологиялық
сынақтардың залалы әлі зерттелген жоқ. Бүгінгі күні, бұл арал қараусыз
жатыр. 1992 жылы Ресей әскерлері бұл маңнан толық кетісімен Өзбестан мен
Қазақстанның аралға жақын маңайдағы елді мекендерінің тұрғындары осылай
қарай тал - таяғымен ағылды. Олар әскерилердің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.