Информатика пәні бойынша дәрістер
1 БІРІНШІ ДӘРІС ИНФОРМАЦИЯ ЖӘНЕ ИНФОРМАТИКА
2 ЕКІНШІ ДӘРІС ҚАЗІРГІ КОМПЬЮТЕРЛЕР АРХИТЕКТУРАСЫ
3 ҮШІНШІ ДӘРІС WINDOWS ЖҮЙЕСІМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ
4 ТӨРТІНШІ ДӘРІС ПРОГРАММАЛЫҚ ҚАБЫРШАҚТАР МЕН
ПРОГРАММАЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІНДЕ ЖҰМЫС ІСТЕУ
5 БЕСІНШІ ДӘРІС МӘТІНДІК РЕДАКТОР MICROSOFT WORD
6 АЛТЫНШЫ ДӘРІС MICROSOFT EXCEL.ДІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
7. ЖЕТІНШІ ДӘРІС ФУНКЦИЯ ШЕБЕРІ
8. СЕГІЗІНШІ ДӘРІС ҮШ ТҮБІР МЕН ХОРДА Ж.НЕ ЖАНАМА ӘДІСІ АРҚЫЛЫ ТЕҢДЕУ ТҮБІРІН АНЫҚТАУ
9 ТОҒЫЗЫНШЫ ДӘРІС МАТРИЦАЛАРМЕН ЖҰМЫС
10 ОНЫНШЫ ДӘРІС EXCELL . де МӘЛІМЕТТЕР ҚОЙМАСЫН
ҚҰРАСТЫРУ
2 ЕКІНШІ ДӘРІС ҚАЗІРГІ КОМПЬЮТЕРЛЕР АРХИТЕКТУРАСЫ
3 ҮШІНШІ ДӘРІС WINDOWS ЖҮЙЕСІМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ
4 ТӨРТІНШІ ДӘРІС ПРОГРАММАЛЫҚ ҚАБЫРШАҚТАР МЕН
ПРОГРАММАЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІНДЕ ЖҰМЫС ІСТЕУ
5 БЕСІНШІ ДӘРІС МӘТІНДІК РЕДАКТОР MICROSOFT WORD
6 АЛТЫНШЫ ДӘРІС MICROSOFT EXCEL.ДІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
7. ЖЕТІНШІ ДӘРІС ФУНКЦИЯ ШЕБЕРІ
8. СЕГІЗІНШІ ДӘРІС ҮШ ТҮБІР МЕН ХОРДА Ж.НЕ ЖАНАМА ӘДІСІ АРҚЫЛЫ ТЕҢДЕУ ТҮБІРІН АНЫҚТАУ
9 ТОҒЫЗЫНШЫ ДӘРІС МАТРИЦАЛАРМЕН ЖҰМЫС
10 ОНЫНШЫ ДӘРІС EXCELL . де МӘЛІМЕТТЕР ҚОЙМАСЫН
ҚҰРАСТЫРУ
“ Информация” термині латынның түсіндіру, баяндау, білу деген
ұғымнан туындаған ағылшынның information сөзінен шыққан. Кез келген
керекті информацияның мағынасын түсініп, оны басқаларға жеткізіп, соның
негізінде белгілі бір ой түйеміз. Өндірістегі информация жиыны сызулар мен
м.тіндер түрінде, анықтамалар мен есеп беру, кестелер түрінде беріледі.
Информация кез келген түрде бізге белгілі бір мағлұматтар береді.
Информация - белгілі бір н.рсе туралы таңбалар мен сигналдар арқылы
берілетін мағлұматтар. Информацияның бағалылығы оны пайдалана
отырып, қандай м.селелер шеше алатынымызға байланысты болады. Өзекті
информация жұмыс шарттары өзгерген жағдайда өте керек болады. Егер
информацияны пайдаланушылар тілінде жазса ол түсінікті болады.
Информация түрлері: м.тін, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдары ж.не
т.б.
Көптеген тілдердің негізгі алфавит болып саналады. Алфавит –белгілі
бір тілдің кез келген сөздерін құрай алатын символдардың жиыны.
Компьютердің жадында сақталатын информацияның барлық түрлері –
сөздер, сандар, суреттер, компьютер жұмысын басқару программалары - б.рі
де екілік сандар тізбегі түрінде саналады. 0 мен 1 тұратын екілік сан
таңбалары бит деп аталады. Сегіз разрядты екілік санды байт дейді. Кез
келген ондық сан белгілі ереже арқылы екілік санға айналады ж.не екілік
санға қайтадан ондық санға айналдыру қиын емес.
Информатика – ЭЕМ арқылы информацияны жинау, сақтау,
түрлендіру, жеткізу ж.не оны пайдалану зандылықтары мен т.сілдерін
зерттейтін жаңа ғылыми п.н. Сонымен қатар информацияны өңдеу, жинау,
ж.не беру т.сілдері де күннен күнге дамып келеді. Осы себептерге
байланысты информатика жиі өзгеріске ұшырайтын ғылыми п.н болып
саналады. Сондықтан “информация” ұғымы информатика мен ЭЕМ-де
жұмыс істеудің ең түбегейлі атауларының бірі болып есептеледі.
Бүгіннің көптеген қызмет салаларында ЭЕМ-дерді пайдалану адамдарға
информацияны жинау, дайындау ж.не өңдеу жұмыстарын оңайлатып,
жобалау ж.не ғылыми-зерттеу жұмыстарын жылдам жүргізуге мүмкіндік
береді. Комппьютерлік сауаттылық деп компьютерді пайдалана отырып
оқу, жазу, есептеу, сурет салу ж.не информация іздеу жолдарын меңгеруді
айтады. ЭЕМ-ді жұмыста тиімді пайдалану белгілі бір м.дениет иесі болуды
талап етеді, яғни ол м.дениеттіліктің белгісі болып саналады. Ол үшін ЭЕМ-
нің негізгі мүмкіндіктерін жақсы білу қажет,олар: м.селелерді айқын түрде
қоя білу, оларды шешудің жоспарын жасау ж.не ЭЕМ-ге түсінікті түрде
жазу, есеп шығаруға керекті м.ліметтерді айқындай білу мен алынған
н.тижелерді талдау т.сілдерін .рбір адамның жетік меңгеру болып
табылады.
ұғымнан туындаған ағылшынның information сөзінен шыққан. Кез келген
керекті информацияның мағынасын түсініп, оны басқаларға жеткізіп, соның
негізінде белгілі бір ой түйеміз. Өндірістегі информация жиыны сызулар мен
м.тіндер түрінде, анықтамалар мен есеп беру, кестелер түрінде беріледі.
Информация кез келген түрде бізге белгілі бір мағлұматтар береді.
Информация - белгілі бір н.рсе туралы таңбалар мен сигналдар арқылы
берілетін мағлұматтар. Информацияның бағалылығы оны пайдалана
отырып, қандай м.селелер шеше алатынымызға байланысты болады. Өзекті
информация жұмыс шарттары өзгерген жағдайда өте керек болады. Егер
информацияны пайдаланушылар тілінде жазса ол түсінікті болады.
Информация түрлері: м.тін, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдары ж.не
т.б.
Көптеген тілдердің негізгі алфавит болып саналады. Алфавит –белгілі
бір тілдің кез келген сөздерін құрай алатын символдардың жиыны.
Компьютердің жадында сақталатын информацияның барлық түрлері –
сөздер, сандар, суреттер, компьютер жұмысын басқару программалары - б.рі
де екілік сандар тізбегі түрінде саналады. 0 мен 1 тұратын екілік сан
таңбалары бит деп аталады. Сегіз разрядты екілік санды байт дейді. Кез
келген ондық сан белгілі ереже арқылы екілік санға айналады ж.не екілік
санға қайтадан ондық санға айналдыру қиын емес.
Информатика – ЭЕМ арқылы информацияны жинау, сақтау,
түрлендіру, жеткізу ж.не оны пайдалану зандылықтары мен т.сілдерін
зерттейтін жаңа ғылыми п.н. Сонымен қатар информацияны өңдеу, жинау,
ж.не беру т.сілдері де күннен күнге дамып келеді. Осы себептерге
байланысты информатика жиі өзгеріске ұшырайтын ғылыми п.н болып
саналады. Сондықтан “информация” ұғымы информатика мен ЭЕМ-де
жұмыс істеудің ең түбегейлі атауларының бірі болып есептеледі.
Бүгіннің көптеген қызмет салаларында ЭЕМ-дерді пайдалану адамдарға
информацияны жинау, дайындау ж.не өңдеу жұмыстарын оңайлатып,
жобалау ж.не ғылыми-зерттеу жұмыстарын жылдам жүргізуге мүмкіндік
береді. Комппьютерлік сауаттылық деп компьютерді пайдалана отырып
оқу, жазу, есептеу, сурет салу ж.не информация іздеу жолдарын меңгеруді
айтады. ЭЕМ-ді жұмыста тиімді пайдалану белгілі бір м.дениет иесі болуды
талап етеді, яғни ол м.дениеттіліктің белгісі болып саналады. Ол үшін ЭЕМ-
нің негізгі мүмкіндіктерін жақсы білу қажет,олар: м.селелерді айқын түрде
қоя білу, оларды шешудің жоспарын жасау ж.не ЭЕМ-ге түсінікті түрде
жазу, есеп шығаруға керекті м.ліметтерді айқындай білу мен алынған
н.тижелерді талдау т.сілдерін .рбір адамның жетік меңгеру болып
табылады.
1. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
2. Е.Абдильдин, Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Интернетке кіріспе.
«Бүкілдүниежүзілік өрмек». .дістемелік құрал. Алматы 2002 ж.
3. Браун С. «Мозайка» и «Всемирная паутина» для доступа в
Интернет. М., Мир, 1996
4. Нольден М. Ваш первый выход в Интернет, СПб. ИКС, 1996
технологиялар, Алматы 2000 ж.
2. Е.Абдильдин, Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Интернетке кіріспе.
«Бүкілдүниежүзілік өрмек». .дістемелік құрал. Алматы 2002 ж.
3. Браун С. «Мозайка» и «Всемирная паутина» для доступа в
Интернет. М., Мир, 1996
4. Нольден М. Ваш первый выход в Интернет, СПб. ИКС, 1996
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
1 БІРІНШІ ДӘРІС ИНФОРМАЦИЯ ЖӘНЕ ИНФОРМАТИКА
1.1 Жұмыстың мақсаты
Информатика негізгі түсініктер. Информация: мазмұны мен пішіні.
Информация: оның ерекшеліктері, қасиеттері, өлшем бірліктері, жіктелуі,
өлшеу .дістері
1.2 Теориялық түсіндірмелер
“ Информация” термині латынның түсіндіру, баяндау, білу деген
ұғымнан туындаған ағылшынның information сөзінен шыққан. Кез келген
керекті информацияның мағынасын түсініп, оны басқаларға жеткізіп, соның
негізінде белгілі бір ой түйеміз. Өндірістегі информация жиыны сызулар мен
м.тіндер түрінде, анықтамалар мен есеп беру, кестелер түрінде беріледі.
Информация кез келген түрде бізге белгілі бір мағлұматтар береді.
Информация - белгілі бір н.рсе туралы таңбалар мен сигналдар арқылы
берілетін мағлұматтар. Информацияның бағалылығы оны пайдалана
отырып, қандай м.селелер шеше алатынымызға байланысты болады. Өзекті
информация жұмыс шарттары өзгерген жағдайда өте керек болады. Егер
информацияны пайдаланушылар тілінде жазса ол түсінікті болады.
Информация түрлері: м.тін, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдары ж.не
т.б.
Көптеген тілдердің негізгі алфавит болып саналады. Алфавит –белгілі
бір тілдің кез келген сөздерін құрай алатын символдардың жиыны.
Компьютердің жадында сақталатын информацияның барлық түрлері –
сөздер, сандар, суреттер, компьютер жұмысын басқару программалары - б.рі
де екілік сандар тізбегі түрінде саналады. 0 мен 1 тұратын екілік сан
таңбалары бит деп аталады. Сегіз разрядты екілік санды байт дейді. Кез
келген ондық сан белгілі ереже арқылы екілік санға айналады ж.не екілік
санға қайтадан ондық санға айналдыру қиын емес.
Информатика – ЭЕМ арқылы информацияны жинау, сақтау,
түрлендіру, жеткізу ж.не оны пайдалану зандылықтары мен т.сілдерін
зерттейтін жаңа ғылыми п.н. Сонымен қатар информацияны өңдеу, жинау,
ж.не беру т.сілдері де күннен күнге дамып келеді. Осы себептерге
байланысты информатика жиі өзгеріске ұшырайтын ғылыми п.н болып
саналады. Сондықтан “информация” ұғымы информатика мен ЭЕМ-де
жұмыс істеудің ең түбегейлі атауларының бірі болып есептеледі.
Бүгіннің көптеген қызмет салаларында ЭЕМ-дерді пайдалану адамдарға
информацияны жинау, дайындау ж.не өңдеу жұмыстарын оңайлатып,
жобалау ж.не ғылыми-зерттеу жұмыстарын жылдам жүргізуге мүмкіндік
береді. Комппьютерлік сауаттылық деп компьютерді пайдалана отырып
оқу, жазу, есептеу, сурет салу ж.не информация іздеу жолдарын меңгеруді
айтады. ЭЕМ-ді жұмыста тиімді пайдалану белгілі бір м.дениет иесі болуды
талап етеді, яғни ол м.дениеттіліктің белгісі болып саналады. Ол үшін ЭЕМ-
нің негізгі мүмкіндіктерін жақсы білу қажет,олар: м.селелерді айқын түрде
қоя білу, оларды шешудің жоспарын жасау ж.не ЭЕМ-ге түсінікті түрде
жазу, есеп шығаруға керекті м.ліметтерді айқындай білу мен алынған
н.тижелерді талдау т.сілдерін .рбір адамның жетік меңгеру болып
табылады. Жаңа информациялық технологиялар деп ЭЕМ-дер мен олардың
желілері арқылы - информацияны дайындау, жинау, жеткізу ж.не өңдеу
технологияларын айтады. Дербес ЭЕМ-дер жұмыста ж.не үйде адамның
пайдалануына арналған шағын компьютерлер. Сондай-ақ жаңа
информациялық технологиялар дегеніміз – ЭЕМ жадындағы сақталған
картотекадағы, каталогтардағы, .ртүрлі архивтер мен кітапханалардағы
информацияларды жинақтауға, біріктіріп сақтауға, керектілерін жылдам
іздеп табуға болатын .р түрлі м.ліметтер базасы мен информациялық
жүйелер. Жаңа информациялық технологиялардың дамуын ЭЕМ желілеріне
негізделген электрондық почтасыз, байланыс желілері мен информациялық
коммуникацияларсыз көзге елестеу мүмкін емес .
1.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
1.3.1 Компьютерлік сауаттылық деген не?
1.3.2 Информатика ұғымының анықтамасы.Информатика
нені оқытады?
1.3.3 Информация дегеніміз не?
1.3.4 Бит,байт ұғымдарын қалай түсінесің?
1.3.5 Дербес компьютер деп қандай ЭЕМ-дерді айтады ?
1.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Е.К.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Д.улетқұлов Информатикадан 30
сабақ, Алматы, Шартарап 2001 ж.
2. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
3. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Р.Дүзбаева, Г.Мадьярова, Windows 9598
операциялық жүйесі. Лабораториялық практикум. Алматы 2002 ж.
2 ЕКІНШІ Д.РІС ҚАЗІРГІ КОМПЬЮТЕРЛЕР АРХИТЕКТУРАСЫ
2.1 Жұмыстың мақсаты
ДК-дің негізгі компоненттері (микропроцессор, монитор, пернелік
тақта, магниттік дискідегі жинақтауыштар, маус, принтер, сканер ж.не т.б.),
олардың қызметтері, сипаттамалары
2.2 Теориялық түсіндірмелер
2.3 Тарихи деректер
Бастапқы кезеңдерде ЭЕМ-дерде тек арнайы үйретілген адамдар ғана
жұмыс істеді, бірақ онша дайындығы жоқ адамдардың компьютерді
пайдалану мұқтаждығы маман еместерге арналған машина жасау
қажетттілігін тудырды. 70 жылдар басында “тұрмыстық” (үйдегі)
компьютерлер деп аталған микрокомпьютерлер шықты. Олардың
мүмкіндіктері шектеулі болатын, тек ойнау үшін ж.не шағын м.тіндер теру
үшін ғана пайдаланылды. 1981 жылы IBM фирмасы жасаған, кейіннен
“дербес компьютер” деп аталған шағын компьютердің шығуы болды.
2.4 Компьютерлік жүйелер
Компьютерлік жүйелер төрт негізгі құрамнан тұрады:
1) Шығарылатын есепті, орындалатын жұмысты м.селе ретінде
қойып, соның н.тижесін алатын адам;
2) Аппараттық жасақтама (Hardware);
3) М.ліметтер файлы;
4) Компьютерді программалық жасақтамасы (Software)
2.5 Компьютерлік жүйелерді пайдалану
1) Жұмыс өнімділігі
2) М.ліметтерді өңдеу жылдамдығы
3) Д.лдік пен ұқыптылық
2.6 Аппараттық жабдықтар
Орталық процессор барлық есептеу ж.не информация өңдеу істерін
орындайды. Бір интегралдық схемадан тұратын процессор микропроцессор
деп аталады. Күрделі машиналарда процессор бір-бірімен өзара байланысты
бірнеше интегралдық схемалар жиынынан тұрады.
Енгізу құрылғысы информацияны компьютерге енгізу қызметін
атқарады .
Есте сақтау құрылғысы программаларды, м.ліметтерді ж.не жұмыс
н.тижелерін компьютер жадында сақтауға арналған.
Шығару құрылғысы компьютердің жұмыс н.тижесін адамдарға
жеткізу үшін қолданылады.
2.7 Дербес ЭЕМ
Дербес ЭЕМ-нің элементтік базасы болатын электрондық
компоненттері информация өңдеудің белгілі бір қызметін немесе оны сақтау
ісін атқарады.
ДЭЕМ құрамына кіретін барлық құрылғыларды олардың олардың
функционалдық белгілеріне қарай екіге бөлу қалыптасқан,олар :жүйелік блок
ж.не сыртқы құрылғылар.
Жүйелік блок мыналардан тұрады:
- микорпроцессор;
- оперативті есте сақтаушы құрылғы немесе жедел жады;
- тұрақты есте сақтаушы құрылғы;
- қоректену блогы мен м.лемет енгізу-шығару порттары.
Ал сыртқы құрылғылар былайша бөлінеді:
- информация енгізу құрылғылары;
- информация шығару құрылғылары
- информация жинақтауыштар.
Информация мен басқару командаларын енгізетін негізгі құрылғыларға
пернетақта(клавиатура),”тышқан” т.різді тетік ж.не сканер (із тескіш)
жатады.
2.8 Негізгі блоктар
- Жүйелік блок. Құрамында микропроцессор, жедел жад, тұрақты есте
сақтаушы құрылғы, қоректену блогы мен енгізу-шығару порттары ж.не
м.лімет жинақтауыштар бар. Бұлардан басқа компьютердің жүйелік блогына
мынадай құрылғыларды қосуға болады: принтер; ”тышқан” графикалық
қолтетігі; джойстик компьютерлік ойындарда қолданалатын тетік;
графиксызғыш немесе плоттер; CD-ROM – компакт-дискілерді оқуға
арналған құрылғы; модем; стример; желілік адаптер
-Монитор немесе (дисплей). Экран түстеріне қарай монохромды ж.не
түрлі –түсті болып ,ал экранға шығарылатын информация түрлеріне
байланысты символдық ж.не графиктік .ЭЕМ-нің бейнелік құрылғысы екі
бөліктен: монитор ж.не адаптерден тұрады.
-Перне тақта немесе пернелік блок
ЭЕМ-нің жедел жады.Оперативті есте сақтау құрылғысы немесе ЭЕМ-
нің жедел жады(RAM) ,сондай-ақ тұрақты есте сақтау құрылғысы(ROM)
компьютердің ішкі жадын құрайды.Өңделуге тиісті кез келген м.лімет
алдымен компьютердің сыртқы жадынан жедел жазылады.1 байт сегіз
битпен өлшенеді, 1кб=1024байт,
1Мб=1024кб,ал винчестер деп аталып жүрген қатты дискіде 1000-
10000Мб(1-4 Гигабайт) ж.не одан да көлемді информация жазылып
сақталады.
Дискідегі информация жинақтауыш. ДЭЕМ-дерде информацияны
жинақтауыш рөлін магниттік дискілердегі жинақтауыштар
атқарады.Магниттік таспадағы жинақтауыштар-стримерлер. Магниттік
дискілердегі жинақтауыштар екі түрлі болады: иілгіш магниттік дискідегі
жинақтауыш (ИМДЖ) ж.не қатқыл магниттік дискідегі жинақтауыш
(ҚМДЖ)
Принтерлер мен плоттерлер Принтерлер түрлер :матрицалық
,лазерлік,сия бүріккіш ж.не термографиктік
Қосымша құрылғылар Модемдер компьютерлер арасында м.лемет
алмасу үшін керек,олар негізінен м.леметті жеткізу жылдамдығына қарай
топтарға бөлінеді.Мультимедиа-информацияны бейнелеудің ең жаңа түрі.
2.9 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
2.9.1 Дербес компьютердің негізгі компоненттері мен қосымша
құрылғыларын атап шығыңыз?
2.9.2 ДЭЕМ-де принтерлер қалай қолданылады?
2.9.3 Модем дегеніміз не?
2.9.4 Принтерлер түрін атап беріңіз?
2.9.5 Дисплейлер сипаттамасы қандай?
2.9.6 Мультимедиалық мүмкіндіктерді қалай түсінуге боады?
2.10 Қолданылған .дебиеттер
1. Е.К.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Д.улетқұлов Информатикадан 30
сабақ, Алматы, Шартарап 2001 ж.
2. О. Камардинов, Есептеуіш техника ж.не программалау. Алматы,
Республикалық баспа кабинеті 1997 ж.
3. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
3 ҮШІНШІ Д.РІС WINDOWS ЖҮЙЕСІМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ
3.1 Жұмыстың мақсаты
WINDOWS жүйесінде терезелер ж.не объектілермен жұмыс істеп
үйрену. Негізгі элементтерімен танысу ж.не жасалатын .ртүрлі
операцияларды істеу.
3.2 Теориялық түсіндірмелер
Кез-келген операциялық жүйелер (ОЖ) сияқты WINDOWS мынандай
м.селелердің орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
- компьютердің барлық құрал-жабдықтарын басқаруды;
- файлдық жүйемен жұмыс істеуді қамтамасыз етуді;
- қолданбалы бағдарламаларды іске қосуды;
- бір уақыттабірнеше бағдарламалардың жұмыс істеуін
қамтамасыз етуді;
- .р түрлі бағдарламалар арасында м.ліметтер алмасуды;
- масштаб бойынша өзгеріле алатын шрифттер қолдануды;
- мультимедиа мүмкіндіктерін қолдануды ;
- жалпы ортақтастырылған анықтамалық жүйені пайдалану
істерін
қамтамасыз етеді.
Жұмыс столы – бұл ОЖ – лер интерфейсінің элементі болып табылады.
WINDOWS ортасында жұмыс столының рөлін дисплей экраны орындайды.
Онда жұмыс істейтін бағларламалардың терезелері құжаттардың жеке
файлдары, шартбелгілер немесе объектілер түрінде орналасқан.
Шартбелгі (Ісоn) – бұл экран бетіндегі қысқаша жазуы бар
кішірейтілген графикалық бейне. Ол дисплей экранындағы бағдарламаны,
терезені функцияны, файлды т.б. бейнелеп тұруы мүмкін.
Жарлық (Shortcut) – бұл белгілі бір объектімен тікелей қатынас
жасауды іске асыратын командалық файл.
Бума(Folder) – бұл каталогтарды ж.не бағдарламалық топтарды
белгілеу үшін қолданылады.
Терезе – бұл экранның төрт бұрышты қоршаулы аумағы, онда .р түрлі
бағ-дарламалар орындаллады, кез-келген м.ліметтер өңделіп түзеледі
ж.не басқару .рекеттері жүргізіледі. WINDOWS терезесі экранды
толығымен жартылай алуы немесе белгілі бір бөлігін ғана қамтуы мүмкін.
Экран бетінде бір мезетте бірнеше терезе орналаса береді. Мұнда кез-
келген бағдарламалардың өзіне т.н жұмыс істеу терезесі болады.
Терезе жақтаулары – бұл терезе бойынша өтетін тік ж.не көлденең
сызықтар. Терезенің жоғарғы жағында тақырып қатары орналасқан.
Тақырып қатарының сол жағында жүйелік меню батырмасы орналасқан,
ал оң жағында терезенің көлемін өзгертуге арналған батырмалары бар.
Тақырып қатарынан төменірек меню қатары, содан төмен саймандар
қатары орналасқан. Ал саймандар қатарынан төменгі төрт бұрышты аудан,
жұмыс аумағы деп аталады. Осы жүмыс аумағында бумалар,
орындалатын бағдарламалар, өңдеуге арналған м.ліметтер басқа кішігірім
терезелер ж.не т.б. болуы мүмкін.
3.3 Объектілермен жұмыс істеу
WINDOWS ортасында пернелер тақтасының көмегімен жұмыс істеуге
ж.не тышқан тетігімен басқарылатын графикалық сілтемені (point)
қолдануға болады. Тышқан тетігімен орындалатын ең негізгі операция –
экран бетімен сілтеменің қозғалуы болып табылады.
Сырт еткізу (click) – сілтемені экран бетіндегі қажетті элементке
апарғаннан кейін орындалады. Сырт еткізу деп тышқанның сол жақ
батырмасын бір рет басып жылдам қоя беруді айтады, ол объектіні белгілейді.
Тышқанмен орындалатын күрделі операцияға оның сол жақ батырмасын
жылдам түрде екі рет сырт еткізу (Double-click) .рекеті жатады, ол
терезелерді
ашады. Жылжыту (Drag-&-Drop) – бұл терезелер мен объектілердің орнын
ауыстырады ж.не терезелердің ұзындығы мен енін өзгертуге қолданылады.
Объектілермен жұмыс істеген уақытта .р бұйрықты .р түрлі жолдармен
орындауға болады: меню қатарын қолданып, саймандар тақтасын қолданып,
контексті т.уелді менюді қолданып, "проводник" арқылы пернетақта немесе
тышқан арқылы.
3.3.1 Объектіні құру
Бумаларды жұмыс столында немесе терезе ішінде де құруға болады.
Жұмыс столында бума кұжат ашу үшін курсорды экрандағы бос аймаққа
алып барып, тышқанның оң жақ батырмасын басу қажет. Сонда пайда
болатын контексті т.уелді менюдің Создатьпапку Құрубума деген
мүмкіндігін таңдап, экранға шыққан бума бейнесінің астына бірден оның
атын енгізуге болады. Ал терезе ішінде бума ашу қажет болғанда,
Файлсоздатьпапку Файлқұрубума бұйрықтарын орындау қажет.
3.3.2 Объектілердің көшірмесін алу
Көшірілетін объектілерді тышқанды "сырт еткізу" арқылы белгілеу
қажет. Белгілегеннен кейін меню қатарындағы ПравкаКопировать
Правкакөшіру бұйрықтары немесе пернетақтадағы Сtг1+С пернелерін
қолданып буферге көшірме алуға болады. Сонан соң , көшірме алынатын
бумаға ауысып меню қатарындағы ПравкаВставить Правкақою немесе
саймандар тақтасында вставить қою шартбелгісі немесе пернетактадағы
СtгІ+V пернелерін қолданып немесе Dгаg-&-Drop принципі арқылы көшірме
алуға болады.
3.3.3 Объектілерді жылжыту
Орны ауыстырылатын объектілерді тышқанды сырт еткізу арқылы
белгілеу қажет. Белгілегеннен кейін меню қатарындағы ПравкаВырезать
правкақыйып алу бұйрықтары немесе контексті т.уелді менюдағы
вырезать қыйып алу немесе саймандар тақтасынан қыйып алу шартбелгісі
немесе пернетақтадағы Ctrl+С пернелерін қолданып буферге қыйып алуға
болады. Сонан соң, орны ауыстырылатын бумаға ауысып меню қатарындағы
правкавставить паравкақою немесе саймандар тақтасынан вставить
қою шартбелгісі немесе пернетақтадағы Ctrl+V пернелерін қолданып немесе
Drag-&-Drop принципі арқылы жылжытуға болады.
3.3.4 Объектілердің атын өзгерту
Атын өзгертетін объектіні тышқанды сырт еткізу арқылы белгілеп
алып меню қатарындағы Переименовать атын өзгерту бұйрықты
орындау қажет. Сонан соң, объектіге жаңа ат беру қажет.
3.3.5 Объектілерді жою
Жойылатын объектілерді тышқанды сырт еткізу арқылы белгілеу
қажет. Белгілегеннен кейін меню қатарынан файлудалить файлжою
бұйрығы немесе пернетақтадағы Delete пернесімен жоюға болады.
Шыққан сұхбат терезесіндегі удалить жою деген бұйрықты орындау
қажет. Тышқан тетігі арқылы жою үшін, объектілерді белгілеп тышқаннаң
сол жақ батырмасын басып ұстап тұрып, қоржынға сүйретіп апарып тастау
керек.
3.3.6 Windows жүйесінде жұмысты аяқтау
Тышқан сілтемесін есеп тақтасындағы Пуск іске қосу батырмасына
алып барып, оны сырт еткізіп меню бұйрықтарының ішінен Завершение
работы с Windows Windows жұмысын аяқтау бұйрығын немесе
пернетақтадан Alt+F4 пернелерін басу қажет. Осыдан кейін Windows
жұмысын аяқтау атты сұхбат терезесі экранға шығады. Экран сұхбат
терезесінің ауыстыру тобынан Выключить компьютер компьютерді
өшіру катарын таңдап Да и. басқару батырмасын басу керек . Alt+F4
пернелерін басу кез – келген терезені жабу қызметін атқарады.
3.4 Қолданбалы программалар
Программа – магниттік тасымалдаушыға файл түрінде сақталып,
.рбір адамның командасы бойынша компьютер жадына жүктеліп, орындауға
арналған машина тіліндегі нұсқаулар жиыны. Көптеген м.селелер өзара
байланыстағы бір-бірімен бірігіп отырып, жұмыс істейтін програмалар
кешендерінің көмегімен шешіледі. Алдын ала келісім нақты программа
арқылы орындалатын .рекеттер жиынының ж.не .р функцияның орындалу
вариантын анықтайды.
Интерфеис – программалық жабдық пен жұмыс істейтін адам
арасындағы сұхбат жүргізу шартары мен келісімдер жиыны.
Программалық жасақ – информациялық технологиялардың елеулі бір
бөлігі. Программасыз кез-келген аппаратура жай элементтер жиыны болады
да, ол еш н.рсе істей алмайды. ЭЕМ программалары – екі топқа бөлінеді,
олар:
- жүйелі программалық жасақ.;
- Қолданбалы программалық жасақ.
Жүйелі программалар ЭЕМ-нің аппараттық жабдықтар жұмысын
басқарып, жұмыс істеп отырған адамды қолданбалы программалармен
байланыстырады. Жүйелі программалық жасақты бірнеше топқа бөледі:
- операциялық жүйелер;
- утилеттер;
- сервистік программалар.
Операциялық жүйелер – компьютерді басқаруға арналған ж.не
қолданбалы программалармен байланысы бар нақты программа. Дербес
компьютерлер үшін кең тараған ОЖ-ге МS DOS, WINDOWS 95, UNIX жатады.
Дербес компьютерге арналған ОЖ-дің барлығы да тек бір адамдық болып
табылады. Расында да 2 адамның бір мезетте бір компьютерде жұмыс істеуі
мүмкін емес.
ОЖ-лер көптеген функцияларды орындайды: информацияны дискіге
жазу, оқуды жүзеге асырады, м.ліметтер сақтауды ұйымдастырады,
компьютерлер құрылғыларын өзара байланыста жұмыс істеуін, барлық
қолданбалы программалар жұмысының орындалуын қамтамасыз етеді. Бұл
жүйе ЭЕМ іске қосылғаннан кейін иілгіш не қатты дискіден алғашқы
жүктелетін кешенді программа болып табылады.
Сервиcтік программалар - .рбір адамның операциялық жүйемен жұмыс
істеуін жеңілдететін прогаммалар тобы. Қолданбалы программалар арқылы
біздер өз есептерімізді шығара аламыз. Мұндай программалар
"қосымшалар" (приложения) деп аталады. Қолданбалы программалар
саналуан, оларға қрапайым программалардан бастап күрделі есептеуді
шығара алатын қуатты мамандырылған жүйелерді, ғылыми м.селелерге
арналған ж.не жалпы көпшілікке қызмет ету кешендерін де жатқызуға
болады.
Қолданбалы программаларды жасау – белгілі бір мамандық саласында
нақты есептер шығара алатын программалар жиыны. Олар белгілі бір
мақсатта пайдаланылатын ж.не .мбебап болып бөлінеді.
Белгілі бір мақсатта пайдаланылатын программалық жасақ .р адамның
нақты есептерін шығаруға арналған, сондықтан оны пайдалану аймағы да
шектеулі. Дербес компьютерлердің кең тарауына байланысты себеп болған
олардың алдын ала дайындалған .мбебап программалық жасақтарын кең
тарауы, бұл прораммалар тек бір есепті шығарып қана қоймай, белгілі бір
мамандық саласында есеп жұмыстарын түгел автоматтандырылу немесе
информацияның белгілі бір түрін өңдуді түгел қамти алатын болды.
Утилиттер – бұл белгілі бір қосымша қызмет атқаруға керекті
программалар тобы болып табылады. Оларға мысал ретінде антивирустік
программаларды, м.ліметтерді архивтеу программалары, компьютердің
жұмыс істеу қабілетін тексероетін программаларды айтуға болады.
Компьютерлік вирус – арнайы жазылған шағын көлемді (кіші гірім)
программа. Ол өздігінен басқа программалар соңына немесе алдына
қосымша болып жазылады да, оларды "бүлдіруге" кіріседі. Вирустан сақтану
үшін арнайы программалар қажет ж.не оларды тұрақты түрде қолдана бастау
керек.
Қазіргі кезде ең көп тараған антивирус программалар – Kaspersky-Anti-
Virus Scanner, ) Doctor Web. Антивирустық программалар .рбір жаңадан
шыққан вирустан хабардар болып, соларға қарсы шара қолдану жолдарын
анықтап үнемі өзгертіліп отырыды. Бұл программаны пайдаланып
компьютерді вирустан сақтау үшін, жиі-жиі дискілерді тексеріп отыру керек.
Ал егер вирус бар деген күм.н болса, онда оны емдеу параметрлерін қойып
қалпына келтіру қажет.
Детектор – программалар тек бұрын белгілі вирус түрлерінен ғана
қорғай алады, жаңа вирусқа олар д.рменсіз.
Доктор – программалар немесе "фактор" вирус жұққан программалар
мен дискілерді "вирус" .серін алып тастау, яғни "жұлып алу" арқылы емдеп
оларды бастапқы қалпына келтіреді.
Ревизор программаларда – алдымен программамен дискінің жүйелік
аймағы туралы м.ліметтерді есіне сақтап, содан соң оны кейінгісімен
салытыра отырып, с.йкессіздікті анықтаса, оны дереу программа иесіне
жатқызады.
Доктор ревизорлар – доктор программа мен ревизорлар арасынан
шыққан гибрид. Бұлар тек файылдағы өзгерістерді анықтап қана
қоймай, оларды автоматты түрде "емдеп" бастапқы қалыпты жағдайға түзеп
келтіреді.
Сүзгі программалар – компьютердің оперативтік (жедел) жадында
тұрақты (резиднттік) орналасады да, вирустардың зиянды .рекетке
.келетін операцияны ұстап алып, бұл туралы жұмыс істеп отырған адамға
дер кезінде хабарлап отырады.
3.5. Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
3.5.1 ОЖ (Операциялық жүйе ) дегеніміз не?
3.5.2 Компьютерлік вирустар дегеніміз не?
3.5.3 Вирустар тобы ?
3.5.4 Утилиттер дегеніміз не?
3.5.5 Қолданбалы программалар
3.5.6 Windows–та объектілермен жұмыс істеу (көшіру
түрлері,қою,сақтау т.сілдері)
3.5.7 Сервиcтік программалар
3.5.8 Windows жүйесінде жұмысты аяқтау
3.6 Қолданылған .дебиеттер
1. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Р.Дүзбаева, Г.Мадьярова,
Windows 9598 операциялық жүйесі. Лабораториялық практикум.
Алматы 2002 ж.
2. Фигурнов В.З. IBM PC для пользователя, М., ИНФРА, 1998
4 ТӨРТІНШІ Д.РІС ПРОГРАММАЛЫҚ ҚАБЫРШАҚТАР МЕН
ПРОГРАММАЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІНДЕ ЖҰМЫС ІСТЕУ
4.1 Жұмыстың мақсаты
MS-DOS-та берілген командалармен қапшық құру, ашу, текстік файл
құру ж.не т.б командалармен жұмыс жасап үйрену, NC-да .ртүрлі
командалармен жұмыс істеп үйрену.
4.2 MS DOS операциялық жүйелерінің теориялық түсіндірмесі
Компьютерлік операциялық жүйесі ОЖ-нің жүктелу кезінде
компьютердің жадысында жазылатын жүйесінің программалар
жиыны.Олар ресурстар мен компьютердің барлық іс-.рекеттерін жалпы
жоспарлауда жүзеге асырады.Құрылымы жағынан MS DOS мыныдай
модульдардан тұрады:
- бастапқы жүктеу программасы (Boot Record);
- енгізу шығарудың базалық система кеңейткіштерінің модулі(Io.sys);
- жүйелік үзілісті өңдеу модулі (Msdos.sys);
- Dos командасының интерпретаторы (command.com);
- Dos утилиттері;
- сыртқы құрылғылар драйвері;
ОЖ-ның негізгі функцияларының бірі – файлдық жүйені ұйымдастыру.
Файл ақпаратты тұрақты сақтау орны. CONFIG.SYS – файлы DOS –ты алғаш
қосқанда қолданылатын командаларды құрайды. Бұл командалар DOS
өлшемдерін береді ж.не де қандай драйверлерді оперативтік жадыда қосу
керектігін көрсетеді. CONFIG.SYS DOS қосылатын дискінің негізгі
каталогында орналасуы тиіс. CONFIG.SYS текстік файлды көрсетуі тиіс.
MS DOS командаларының екі типі бар:
- ендірілген;
- жүктелетін.
Ендірілген командалар қарапайым жиі қолданылатын программалар.
Олар командалар процестерінің бөлігі болады . MS DOS каталогында
көрсетілмейді .Қолданушы енгізген командалар бірден орындалады.
Мысалы: DIR, DEL, COPY... Жүктелінетін командалар дискілерінде
программалық файлдар ретінде болады. COM, EXE, BAT.
Жүйелік шақыруды өзгертетін командалар:
Promt [тексті шақыру]
$-$- символы
T - ағындағы уақыт
D - ағымдағы мерзім
P - каталогдискі (дисководта тұрғызылған)
V - версия нөмірі
N - үнсіздік жағдайдағы драйвер
G - символ
Z - символ
B - символ!-(сызу)тізбектес CRF
S - бастаушы пробел
H - адымға шегу(Backspose)
E - код ASSII x 1B(ESKARE)
COMMAND.COM-командалық процессор,ол мына есептердің
шығуын қамтамасыз етеді:
DIR - каталогтың мазмұны
MD - каталогты құру
CD - каталогты ауыстыру
CD.. - бір бағана жоғары көтерілу
CD\ - түбірдегі каталогқа қайтып келу
RD - каталогты жою
Командалық пробелмен жұмыс істеу:
1. copy толық файлдың аты –командалық файлдарды көшіру
2. copy con –м.тінді файлды құру(CTRL+Z-жабу)
3. сору файлдың аты con-файлды экранға шығару
4. сору файлдың аты prn-файлды принтерге шығару
5. сору 1 файлдың аты + 2 файлдың аты 3 файл аты (біріктірілген)
6. tуре файлдың аты-файлды экранға шығару үшін
7. ren ескі, жаңа файлдың аты-командалық файлдың атын өзгерту
8. del файлдың аты-файлды өшіру командасы
Системалық командалар:
CLS - экранды тазалау
DATE - уақыт орнату
TIME - системалық уақытты орнату
VER - анықталған DOS версияларын экранға шығару
4.3 NORTON COMMANDER командалары ж.не олармен жұмыс
F1 - HELP – NORTON COMMANDOR жұмыс істегенде клавиша туралы
қысқаша м.лімет береді;
F2 - MENU- тізімдегі командаларды орындау;
F3 - VIEW- файлды қарау;
F4 - EDIT- файлды редактірлеу;
F5 - CORY- файлдың көшірмесін алу каталог атын өзгерту керек;
F6 - Renmov- файл атын өзгерту немесе файлды басқа каталогқа аудару.
Файлдың жаңа атын немесе каталог атын көрсету;
F7 - MKDir- каталог құру
F8 - Delete- каталогфайлды жою;
F9 - PuIIDn-Norton Commandor режімінің м.зірін шығару;
F10 - Quit-Norton Commandor-ден шығу;
Ctrl+F1 –F10 клавиштерінің жұмысы;
Ctrl+F1 - сол жақ панелді алуқосу;
Ctrl+F2 - оң жақ панелді алуқосу;
Ctrl+F3 - аты бойынша сұрыптау;
Ctrl+F4 - кеңейтілуі бойынша сұрыптау;
Ctrl+F5 - құрылу мерзімі бойынша сұрыптау;
Ctrl+F6 - өлшемі бойынша сұрыптау;
Ctrl+F7 - файлды сұрыптау,
Ctrl+F8 - файлдыфайлдарды баспаға шығару.
4.4. Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
4.4.1 MS-DOS командалық жолына кіру үшін неістеу керек (көрсету)?
4.4.2 Қапшықты құру, қапшықты ашу немесе кіру, түбірлі С:\
каталогына өту үшін қандай командалар қолданылады (көрсету)?
4.4.3 М.тінді файл құру үшін қандай команда қолданылады (көрсету)?
4.4.4 М.тінді файлды құрып таңдалған қапшыққа көшіру үшін немесе
бекіту үшін қандай пернелер комбинациясын орындау керек?
4.4.5 Экран бетіндегі м.ліметті суретке түсіру қалай жасалады?
4.4.6 NC іске қалай қосады, F10 пернесі қандай қызмет атқарады?
4.4.7 Құрылған қапшықты терек түрінде көрсету үшін қандай команда
орындалуы керек?
4.5 Қолданылған .дебиеттер
1. Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Д.улетқұлов Информатикадан 30 сабақ,
Алматы, Шартарап 2001 ж.
2. Камардинов, Есептеуіш техника ж.не программалау. Алматы,
Республикалық баспа кабинеті 1997 ж.
3. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
4. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Р.Дүзбаева, Г.Мадьярова,
Windows 9598 операциялық жүйесі. Лабораториялық практикум.
Алматы 2002 ж.
5. Office 97, WORD 97, Excel 97 без проблем, М. Бином, 1997
6. Фигурнов В.З. IBM PC для пользователя, М., ИНФРА, 1998
5 БЕСІНШІ Д.РІС М.ТІНДІК РЕДАКТОР MICROSOFT WORD
5.1 Жұмыстың мақсаты
Word редакторында құжаттар мен кестелерді көрікті етіп безендіруге,
сонымен бірге көптеген дайын шаблондар, стильдерді керекті кезде
пайдалану.
5.2 Теориялық түсіндірмелер
Microsoft Word - м.тіндік құжаттары дайындауға, түзетуге ж.не қағазға
басып шығаруға арналған Windows жүйесінің қосымша программасы. Word
редакторында құжаттар мен кестелерді көрікті етіп безендіруге қажет
көптеген дайын шаблондар ,стильдер жазылып бірден орындалатын ішкі
макропрограммалау тілі ,қарапайым графиктік бейнелерді салатын аспаптар
жетіп артылады.
5.2.1 Формулалар редакторы
Word программасындағы формулалар редакторының (Редактор формул
- Microsoft Equation 3.0) көмегімен құжат м.тініне математикалық
формулалар мен символдарды орналастыруға болады. Формулаларды
форматтау барысында пайдаланатын .ріптермен олардың сызылымы принтер
қабылдайтын қаріптеге байланысты өзгертілуі мүмкін. Символды кірістіру
үшін керекті символ тұрған өріс элементін тышқан курсорымен белгілеп
көрсеткен жөн. Сонның н.тижесінде осы өріске кіретін символдардың толық
тізімі ашылады. Тышқан курсорымен тізімдегі қажетті символды таңдап
алып, оны бір рет шертсек, символ м.тіндегі формулалар жолына енгізіледі.
Шаблондар жолы математикалық символдар пиктограммасынан төменде
орналасқан. Оның көмегімен м.тінге матеметикалық қатынастар, амалдар
мен интеграл, матрица, жақша ішіндегі өрнектер сияқты күрделі объектілерді
ж.не т.б, енгізуге болады. Теңдеулерді теру формулалар редакторын
шақырғанда пайда болатын кадрда жүзеге асырылады.
5.2.2. Кестелерді даярлау ж.не түзету
Кестені алғашқы рет даярлау үшін Кесте - Кестені кірістіру (Таблица-
Вставить таблицу) командасын немесе стандартты аспаптар тақтасының
Кестені кірістіру батырмасынын кірістіру керек. Өзіңе қажетті форматты
таңдау үшін Кесте - Кестені автоформаттау командасын пайдалану қажет.
Кестені кірістіру батырмасының көмегімен кестені даярлау барысында
бағаналар ені олардың саны негізінде автоматты түрде тағайындалады.Тор
сызықтары кесте ұяшықтарының мөлшерін белгілеп көрсету үшін арналған
Кесте – Тор (Таблица - сетка) командасы сызықтарын бейнелеп көрсетуге
немесе жасыруға мүмкіндік береді.
Бір немесе бірнеше ұяшықтар ішіндегі м.леметтерді басқа орынға
ауыстыру немесе олардың көшірмесін алудың көптеген мүмкіндіктері бар.
Бағананың көлемін өзгерту үшін Кесте-Ұяшықтар биіктігі мен ені
командасын орындау қажет.
Ұяшықтарда бағана мен жолды кірістіру үшін келесі команданы
орындаймыз. Кесте - Жолдарды кірістіру (Вставить строки) немесе
Бағаналарды кірістіру (Вставить столбцы).
Ұяшықтарды біріктіру үшін біріктірілетін ұяшықтарды таңдап алып
Кесте - Ұяшықтарды біріктіру (Таблица - Объеденить ячейки) командасын
қолданамыз.
Ұяшықтарды бөлуге де болады ол үшін Кесте - Ұяшықтарды бөлу
(Таблица - Разбить ячейки) командасын пайдаланамыз.
Кесте - Автоформат (Таблица - Автоформат) командасы кестені
көркемдеудің алдын ала анықталған стильдерін пайдалану мүмкіндігін
бнреді.
Формат - Жиектеу ж.не ішін бояу (Формат – Обрамление и заливка)
командасы арқылы кестенің типін, түсін өзгертеміз.
Беттерді нөмірлегенде пайдаланатын командамыз Қою (Вставка) - Бет
нөмірі
Сурет 1 Бетті нөмірлеу
Сурет 2 Нешінші беттен бастап нөмірлеу
5.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
5.3.1 Word-ты іске қосу т.сілдері?
5.3.2 Word терезесінің элементтерін көрсетіңіз?
5.3.3 Word редакторын қалай жабады?
5.3.4 Формулалар редакторын не үшін қолданылады?
5.3.5 Формулалар редакторын қалай іске қосамыз?
5.3.6 Қай жағдайда кестені пайдалану керек?
5.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Е. Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Д.улетқұлов Информатикадан 30
сабақ, Алматы, Шартарап 2001 ж.
2. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
3 . Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Word 97 м.тін редакторы.
Лабораториялық практикум. Алматы 2000 ж.
4. Нұрсадықова Р.К. Информатика п.нінен электрондық кестелер мен
м.тіндік редакторға арналған .дістемелік құрал. Өскемен 1999 ж.
5. Office 97, WORD 97, Excel 97 без проблем, М. Бином, 1997
6 АЛТЫНШЫ Д.РІС MICROSOFT EXCEL–ДІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
6.1 Жұмыстың мақсаты
Microsoft Excel электрондық кестесімен танысасыңдар.Кестелер
мен жұмыс істегендегі іс-.рекеттер:
1. Функциялар мен формулаларды пайдалана отырып .ртүрлі
есептерді жүргізу
2. Түрлі факторлардың құжаттарға тигізетін .серін зерттеу
3. Тиімді ету м.селелерін шешу
4. Белгілі бір критерийлерді қанағаттандыратын м.леметтер
жиынын таңдап алу
5. Графиктер мен диаграммаларды тұрғызу
6. М.леметтерді статистикалық талдау
6.2 Теориялық түсіндірмелер
6.2.1 Excel программасы
Экрандағы Excel терезесінде мынандай объектілер орналасқан:
• Жоғары жол - басқару батырмалары бар терезе тақырыбы
• Екінші жол – Excel м.зірі
• Үшінші ж.не төртінші жолдар – Саймандар тақтасы
Электрондық кесте ұяшықтарына сандарды =,+,- таңбалары арқылы
немесе оларсыз енгізуге болады. Формула = таңбасынан басталуы керек.
Ұяшықта формуланы көрсеткенде оны адрестер арқылы жазамыз
мысалы:=С1+В2 н.тижесі формула енгізілген ұяшықта алынады.
6.2.2 Диаграммаларды тұрғызу
Диаграммалар - м.ліметтерді графикалық түрде қолайлы шығару түрі.
Графикті тұрғызу үшін Диаграмма шебері функциясымен пайдаланамыз.
1-қадам Диаграмма шеберінің сұқбат терезесі шығады соны
толтырғаннан кейін Келесі (Далее) батырмасын таңдаймыз
Сурет 3 Диаграмма шеберінің сұхбат терезесі
2-қадам Келесі сұхбат терезеде графиктің түрін таңдаймыз мысалы:
Нестандартные - Гладкие графики, Келесі батырмасын басамыз.
3-қадам Берілген м.ліметтерді толтыру алдыменен Диапазон данных -
Бағана бойынша (столбцах), Қатарлар (Ряды) бағанасын толтыру мұнда Х
осі бойынша м.ндер диапазонын кіргізу, Келесі (Далее).
Сурет 4 Диаграмма шеберінің 3-қадамындағы сұхбат терезесі
4-қадам Диаграмманың атын, осьтерін Х,У-ті енгізіп Келесі (Далее)
басамыз.
Сурет 5 Диаграмма шеберінің 4-қадамындағы сұхбат терезесі
5-қадам Дайын (Готово) батырмасын басамыз сол кезде диаграмма кітап
бетіне шығады
6.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
6.3.1 Диаграмма шебері не үшін қажет?
6.3.2 Excel-дің жолдарын атап шық?
6.3.3 Диаграмманың нешінші қадамында түрін таңдаймыз?
6.3.4 Диаграмманың нешінші қадамында дайын диаграмма шығады?
6.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Е.К.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Д.улетқұлов Информатикадан 30
сабақ, Алматы, Шартарап 2001 ж.
2. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
3. Нұрсадықова Р.К. Информатика п.нінен электрондық кестелер мен
м.тіндік редакторға арналған .дістемелік құрал. Өскемен 1999 ж.
4. Нұрсадықова Р.К., Сырымбек М., Информатика п.нінен барлық
техникалық мамандықтар бойынша зертханалық жұмысқа арналған
.дістемелік нұсқау,Өскемен 2005ж
5. Office 97, WORD 97, Excel 97 без проблем, М. Бином, 1997
6. Матюшок. Экономические расчеты в Excel 7.0
7. Овчаренко Е.К., Ильина О.П., Балыбердин Е.В.Финансово-
экономические расчеты в Excel М., Информационно-издательский дом
Филинъ1998
7. ЖЕТІНШІ Д.РІС ФУНКЦИЯ ШЕБЕРІ
7.1 Жұмыстың мақсаты
Excel функцияларымен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру
7.2 Теориялық бөлім
Функциялар түрлі математикалық, статистикалық, экономикалық
есептеулерді жеңілдетеді. .рбір функцияның аты ж.не бір немесе бірнеше
аргументтері болады.
Excel–де функциялардың негізгі он категориясы бар:
Математикалық ж.не тригонометриалық
Статистикалық
Логикалық
Уақыт ж.не дата
Сілтеме ж.не массивтер
М.тінді
Деректер базасымен жұмыс істегеу
Қаражатты
Кез келген функцияны енгізуді үш т.сілмен орындауға болады:
1) Теңдеу белгісінен кейін функцияның атын ж.не аргументтерін
көрсету арқылы;
2) Құрал – саймандар панеліндегі батырмасы арқылы;
3) Кірістіру - Функция (Вставка - Функция).
Функция шебері шақырылғаннан кейін :
1) Диалогті терезеде функцияның аты мен түрін таңдаймыз;
2) Келесі (Далее) батырмасын басамыз, бұл кезде ашылған терезе
Функция шеберінің 2 қадам 2-ден (Мастер функции шаг 2 из 2);
3) Екінші терезеде аргументті енгізіп Дайын (Готово) батырмасын
басамыз
Математикалық функциялар; Мысалы
=sin(A2)+cos(b)^2-ln(abs(sin(A2*B2) ;
=степень(5;2)=25 ; =сумм(А2:D3);
Статистикалық функция:
=счет(A2:C6)
=Макс(D2:D10)
=Срзнач(А2:С12)
Логикалық теңдеулер;
1) Қарапайым Если (IF):
=ЕСЛИ(шарт; өрнек1; өрнек2); Мысалы: =ЕСЛИ(A2=5 ; 1; 2);
2) Логикалық функция И(AND)
=ЕСЛИ(И(шарт1; шарт2); өрнек1;өрнек2); =ЕСЛИ(И(A2=0 ;А22); 1;
2);
2) Логикалық функция ИЛИ(OR)
=ЕСЛИ(ИЛИ(шарт 1 ;шарт 2); өрнек 1;өрнек 2); =ЕСЛИ(ИЛИ(A2=0
;А22); 1; 2);
Мысалы :
..
..
.
ҰЭ -
+ =
+
= ‡”
= 3 , 0 2
3 , 0 5
1
2 15
1 S егер S
S егер S Z
k
x S
k
k
Сурет 6 S-қосындыны есептеу формуласы
Сурет 7 Шартты қойып есептеу
Сурет 8 Қорытынды кесте
7.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
7.3.1 Функция шебері неше категориядан тұрады?
7.3.2 Кезкелген функцияны қалай есептеуге болады?
7.3.3 Қарапайым логикалық теңдеуді қалай құрастырамыз?
7.3.4 Күрделі шартты қандай функция арқылы құрастыру қажет ?
7.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
2. Нұрсадықова Р.К.,Сырымбек М., Информатика п.нінен барлық
техникалық мамандықтар бойынша зертханалық жұмысқа арналған
.дістемелік нұсқау, Өскемен 2005 ж
3. Матюшок. Экономические расчеты в Excel 7.0
8. СЕГІЗІНШІ Д.РІС ҮШ ТҮБІР МЕН ХОРДА Ж.НЕ ЖАНАМА
.ДІСІ АРҚЫЛЫ ТЕҢДЕУ ТҮБІРІН АНЫҚТАУ
5.1 Жұмыстың мақсаты
Үш д.режелі теңдеудің шешімдерін табу .дістерін үйрену
5.2 Теориялық бөлім
5.2.1 Үш д.режелі теңдеуді шешу.
Мысалы :х3-2х2-4х+7=0;
Ол үшін кестені келесі үлгі арқылы толтыру қажет
Сурет 9 Есептің шығарылған түрі
сурет 10 Жуық м.нді машиналық т.сілмен тексергендегі терезе
5.2.2 Теңдеуді хода ж.не жанама .дісімен жүргізу
F(x)=0 теңдеуі берілген. Осы тендеудегі F(x')=0, болатын x м.нінің
нақты түбірін табу керек.
Түбірді табу екі бөлімнен тұрады:
- түбірді бөлу;
- табылған түбірдің м.ндерін д.лірек болуын қамтамасыз ету.
Түбірін бөлу – функция облысына жататын қималарды бөліп анықтау.
Қима шеттерінде функция м.ндері қарама қарсы таңбаны қабылдайды.
[a0;b0] – қимадағы F(x), F'(x), F''(x) функцияларының барлық нүктелері
үзілмеу керек. Бұл дегеніміз: x [a0;b0] бірінші туындының таңбасы осы
аралықта өзгермеу керек. Бірінші туынды нольге тең болмау керек F'(x).0.
а0 - нүктесін қабылдау үшін F(а0) мен F''(а0)-ның таңбасы бірдей болу
керек, ал b0 - нүктесін қабылдау үшін F(b0) мен F''(b0)-ның таңбасы қарама
қарсы болу керек. а0 – нүтесінен бастап түбірге жанама .дісі бойынша
жақындаймыз, ал b0 – нүктесінен бастап доға .дісімен жақындаймыз.
Түбірді анықтаудың бірінші бөлімі функцияның кестесі мен графигін
тұрғызу болып табылады.
Табылған түбірдің м.ндері д.лдірек болуын қамтамасыз ету үшін
қосымша кесте құру керек.
Кесте 1 – д.лдірек м.нін табу кестесі
№
(а)
F'(а)
a
B F(b)
b
b-a
Мұндағы: № - номер; а, b – жақындау нүктелері, .р қадамы келесі
формулалар арқылы анықталады ak=ak-1+da, bk=bk-1+db; F(а) – а
нүктесіндегі функция м.ні; F'(а) – а нүктесіндегі функция туындысының
м.ні; F(b) – b нүктесіндегі функция м.ні; da, db – келесі формула арқылы
анықталады:
dak= -
) (
) (
'
k
k
a F
a F ; dbk= - ) (
) ( ) (
) (
0
0 0
k
k b a
b F a F
b F -
-
ak+1=a0+dak ; bk+1=b0+dbk
Есептеу процессі ak-bk ., болғанша орындалады, мұндағы д.лдік ..10-
8÷10-10.
Есептеу процессі ak-bk ., болғанша орындалады, мұндағы д.лдік
..10-8÷10-10.
Мысалы: x – 0-ден, 2-ге дейін қадамы 0,4 болып өзгергенде, е=10-8 д.лдік
бойынша F(x)= 0,25*Х^3+Х-1,2502 функция м.нін доға ж.не жанама
.дісімен анықтау. Ол үшін алдымен функция туындыларын тауып алу қажет.
F'(x)= 0,75*X^2 +1, F''(x)=1,5*X. Енді .дістің бірінші бөлімін орындайық.
Кесте 2 – Түбірлерін анықтау кестесі
A B C D
6 № f(x) f '(x) f ''(x)
7 0 -1,2502 1 0
8 0,4 -0,8342 1,12 0,6
9 0,8 -0,3222 1,48 1,2
10 1,2 0,3818 2,08 1,8
11 1,6 1,3738 2,92 2,4
12 2 2,7498 4 3
a0=1,2 себебі осы нүктеде F(x), F''(x) таңбалары бірдей. Ал b0=0,8,
себебі осы нүктеде F(x), F''(x) таңбалары таңбалары .р түрлі. Екінші
бөлімді орындайық.
Кесте 3 – д.лдірек м.нін табу кестесінің н.тижесі
K L M N O P Q
a Y(a) Y'(a) da B Y(b) db b-a
1,2 0,3818 2,08 -0,18356 0,8 -0,3222 0,183068182 No
1,016442 0,0288 1,7749 -0,01621 0,98307 -0,02961688 0,016926809 No
1,000228 0,0002 1,7503 -0,00011 0,99999 -0,00020877 0,000119283 No
0
1,000114 1E-08 1,7502 -5,6E-09 1,00011 -1,0191E-08 5,82299E-09 Yes
1. Берілген функция туындыларын табыңыз.
2. Жоғарыда көрсетілгендей A6:D6 ұяларды м.ліметтермен
толтырыңыз.
3. A7-ші ұяға =A9+0,4 формуланы теріп Enter пернесін басу керек.
х–тің м.ні екі болғанша қалған ұяларды толтыру маркері арқылы
толтырыңыз.
1. B7-ші ұяға =0,25*А7^3+A7-1,2502, C7-ші ұяға =0,75*A7^2+1, D7-
ші ұяға =1,5*A7 формулаларды теріп қалған ұяларға формула көшірмесін
алыңыз.
2. а мен b нүктелерін анықтағаннан соң, екінші кестені құрыңыз. Ол
үшін J6:R6, J7, J8 ұяшықтарға жоғарыда көрсетілгендей м.ліметтер енгізіп,
J7 мен J8 ұяларды белгілеп толтыру маркерін қолданып бағана бойынша
толтырыңыз.
3. K7 ұяға а нүктісінің м.нін, О7 ұяға b нүктесінің м.нін енгізіп, K8-
ші ұяға =K7+N7, ал O8-ші ұяға =O7+Q7 формулаларын енгізіңіз.
4. L7-ші ұяға =0,25*K7^3+K7-1,2502, M7-ші ұяға =0,75*K7^2+1,
N7-ші ұяға = -L7M7, P7-ші ұяға =0,25*O7^3+O7-1,2502, Q7-ші ұяға
= -(P7($K$7-$O$7))*($K$7-O7) формулаларын теріңіз. Ал қалған ұяларға
формула көшірмесін алыңыз.
5. R7-ші ұяға формула шеберін қолданып, шыққан сұхбат терезедегі
1-ші қадамынан КатегорияЛогические, ФункцияЕСЛИ дегенді таңдап
алып ОК батырмасын басыңыз. 9-шы суретте көрсетілген формулаларды
енгізіп ОК батырмасын басыңыз. Төменгі бағыттағы ұяларды шарт ақиқат
болғанша толтырыңыз.
Сурет 11 - Функция шеберінің шарт қою терезесі
8.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
8.3.1 Функцияның түбірлерін қалай анықтадыңыз?
8.3.2 Жуық м.нін қалай есептедіңіз?
8.3.3 Табылған түбірдің м.ндерін д.лдірек болуын қамтамасыз ету үшін
қандай м.зір қолдандыңыз?
8.3.4 Түбірін бөліп алу үшін қандай шарт орындалуға тиіс?
8.3.5 Табылған түбірдің м.ндерін д.лдірек болуын қамтамасыз ету үшін
қандай формулаларды қолданасыз?
8.3.6 Есептеу процессі қай уақытқа дейін орындалады?
8.3.7 а0- нүктесі қалай анықталады?
8.3.8 b0- нүктесі қалай анықталады?
8.3.9 Туындыларды не үшін қолданамыз?
8.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Нұрсадықова Р.К.,Сырымбек М., Информатика п.нінен барлық
техникалық мамандықтар бойынша зертханалық жұмысқа арналған
.дістемелік нұсқау,Өскемен 2005 ж
2. Г.Н.Воробьева.,А.Н.Данилова Практикум по вычислительной
математике
9 ТОҒЫЗЫНШЫ Д.РІС МАТРИЦАЛАРМЕН ЖҰМЫС
9.1 Жұмыстың мақсаты
Microsoft Excel-де теориялық білімдерін жетілдіру ж.не функциялар мен
формулаларды пайдалана отырып .ртүрлі есептеулер жүргізу, ұяшықтармен
жұмыс істеп үйрену. Excel-де ұяшық адрестерінің .Электронды кестеде
практикалық зерттеулерден алынған н.тижелерді үлгілеу немесе басқаша
.ртүрлі .дістермен шешу .дістерін үйрену.
9.2 Теориялық түсіндірмелер
Матрицалармен жұмыс істегенде функция шеберіндегі келесі
функциялармен жұмыс атқарамыз:
Сурет12 Матрицалық функциялар
Сурет13 Кері матрица
Сурет 14 Анықтауыш
Сурет 15 Матрицаның көбейтіндісі
Сурет 16 Матрицаны тасымалдау
Крамер .дісімен теңдеулер жүйесінің шешімін табу. Крамер .дісін
регрессиялық теңдеулерде пайдалана шешу.
Бұл .дістің негізгі мағынасы практикалық жөне теориялық мөндерінің
айырмаларының қосындысы минимал болуымен анықталады.
‡” ЃЁ - - = min ) ( 2 bx a y F
BX A y + =
‡” + - 2 )) ( ( bx a y (1.1)
‡” - - = 2 ) ( bx a y F
Регрессия коэффиценті бойынша F функциясының туындысын
табамыз.
.
. .
..
.
.
= - · - - = ЃЭ ЃЭ
= - · - - = ЃЭ ЃЭ
‡”
‡”
=
= n
i
n
i
x bx a y b F
bx a y a F
1
1
0 ) ( ) ( 2
0 ) 1 ( ) ( 2
(1.2)
Теңдеулер жүйесін шеше отырып, регрессия коэффиценттерін
анықтаймыз (түзу ж.не парабола үшін).
А, В – регрессия коэффициенттерін анықтауға арналған қалыпты
теңдеулер жүйесі түзу үшін келесі түрде болады.
.
. .
..
.
.
+ =
+ =
‡” ‡” ‡”
‡” ‡”
= = =
= =
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
x b x a y x
x b n a y
1 1
2
1
1 1
* * *
* *
(1.3)
А,В,С - регрессия коэффиценттерін анықтауға арналған қалыпты
теңдеулер жүйесі парабола үшін келесі түрде болады.
.
.
. .
.
.
. .
.
+ + =
+ + =
+ + =
‡” ‡” ‡” ‡”
‡” ‡” ‡” ‡”
‡” ‡” ‡”
= = = =
= = = =
= = =
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
x c x b x a y x
x c x b x a y x
x c x b n a y
1
4
1
3
1
2
1
2
1
3
1
2
1 1
1
2
1 1
* * * *
* * * *
* * *
(1.4)
Анықтауыш т.сілі. Функция мастерінің ішінен МОПРЕД командасын
таңдаймыз (анықтауышын табу керек матрицаның өлшемін яғни диапазонын
көрсетеміз).
Мысалы:=МОПРЕД(А2:А7). Берілгендерді пайдалана отырып келесі
кестені толтырамыз.
Кесте 4 – Берілгендер бойынша толтыру Регрессия кестесі
X Y X*
Y
X2 X3 X4 X2
Y
1
2
... ... ... ... ... ... ...
20
Ух Уу Ух
у
У
х2
Ух
3
Ух
4
Ух
2у
Түзудің регрессия коэффициенттерін анықтау үшін келесі матрицаны
құрамыз.
.
. .
.
.
. .
.
‡” ‡”
‡”
2 x x
x n
, .
. .
.
.
. .
.
‡” ‡”
‡” ‡”
2 x xy
y y
, .
. .
.
.
. .
.
‡” ‡”
‡”
xy x
y n
(1.5)
.-бас анықтауыш .А-а үшін анықтауыш .В-в үшін анықтауыш
Түзудің коэффициенттерін табу үшін келесі формуланы қолдану керек:
.
.
= A A ,
.
.
= B B
(1.6)
Енді осы т.сіл бойынша парабола үшін коэффициенттерді анықтаймыз.
.
.
.
. . .
‡”
‡”
2 x
x
n
‡”
‡”
‡”
3
2
x
x
x
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
‡”
4
3
2
x
x
x
,
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
‡”
y x
xy
y
2
‡”
‡”
‡”
3
2
x
x
x
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
‡”
4
3
2
x
x
x
,
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
2 x
x
n
y x
xy
y
‡”
‡”
‡”
2 .
.
.
. .
.
‡”
‡”
‡”
y x
xy
x
2
2
,
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
2 x
x
n
‡”
‡”
‡”
3
2
x
x
x
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
‡”
y x
xy
y
2
(1.7)
.-бас аныктауыш .А-а анықтауышы .В-в анықтауышы .С-с
анықтауышы
Параболаның коэффициенттерін табу үшін келесі формуланы қолдану
керек:
.
.
= A A ,
.
.
= B B ,
.
.
= C C
(1.8)
Коэффициенттерді анықтағаннан кейін модельдеу қателігін келесі
формулалармен анықтаймыз:
Yтеор
түзу=а+вх Yтеор
пар=а+вх+сх2
(1.9)
Осы модельге байланысты жүйе дисперсиясын есептеу үшін келесі
екінші кестені толтырамыз.
Кесте 5 – Модельдік жүйе дисперсия кестесі
Yт
еор
түзу
Yт
еор
пар
(Y -
Yтеор
түзу)2
(Y -
Yтеор
пар)2
(Y –
Yор)2
(Yт–
Yтеор)2
.. ..
... ... ... ... ... ...
0
У У У У У У
ЕСКЕРТУ: коэффициенттерді формулаға енгізгенде оларды
тұрақтандыру қажет (бекітеміз, мысалы $E$26- E26-ұяшықта сызықтың А
коэффициент м.ні орналасқан .$ - белгіні қою үшін F4 пернені басамыз).
Yт
сыз ж.не Yт
пар (2-ші кестеде қысқартылған түрінде көрсетілген) Yтеор
сыз
ж.не Yтеор
пар қосындылы (жинақтық) м.ндерін салыстырып, ең кішісін
ізделініп отырған модель ретінде қабылдаймыз.
Модельді бағалау үшін келесі формулаларды орындау керек:
- жүйелік дисперсия;
( )2
1
1
k
y y
Д
n
i
a
ж
‡”=
-
=
(1.10)
- модельдік дисперсия;
( )2
2
1
k
y y
Д
n
i
теор
мод
‡”=
-
=
(1.11)
- қалдық дисперсия;
( )2
3
1
k
y y
Д
n
i
теор факт
калд
‡”
=
-
=
(1.12)
Мұнда:
У – У – тің орташа м.ні:
k1,k2,k3 – еркіндік д.реже саны;
n – бақылау саны;
н
н н
- =
.
.
.
= - =
- =
n k
парабола
сызу
k
n k
3
2
1
3
2
1
1
(1.13)
-детерминация коэффициентті;
1 0 ҰЬ ҰЬ
-
= д
ж
калд ж
д K
Д
Д Д K
(1.14)
- корреляция индексі;
1 0 ҰЬ ҰЬ = I K I д
(1.15)
9.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
1. Крамер .дісі бойынша түбірді қалай анықтаймыз?
2. Анықтауышты қандай функция арқылы анықталады?
3. Коэффициенттерді қалай анықтайды ?
4. Модельді бағалау дегеніміз не?
5. Детерминация коэффициенті нені білдіреді?
6. Утеор пен У-тің айырмашылығы?
9.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Нұрсадықова Р.К.,Сырымбек М., Информатика п.нінен барлық
техникалық мамандықтар бойынша зертханалық жұмысқа арналған
.дістемелік нұсқау,Өскемен 2005 ж
2. Г.Н.Воробьева.,А.Н.Данилова Практикум по вычислительной
математике
10 ОНЫНШЫ Д.РІС EXCELL – де М.ЛІМЕТТЕР ҚОЙМАСЫН
ҚҰРАСТЫРУ
10.1 Жұмыстың мақсаты
Электрондық кестені қолданып үлкен көлемдегі м.ліметтерді, яғни
м.ліметтер қоймасымен жұмыс істеп үйрену.
10.2 Теориялық түсіндірмелер
“Жеке кітапхана” аты бойынша м.ліметтер қоймасын құрастыру.Excel-
терезесінде келесі 3,4 –жолды толтыру қажет, ал G4 формула көрсетеміз
төмендегі үзіндіні қара:
Сурет 12 - М.ліметтер қоймасын құру терезесі
3,4 – жолды белгілеп келесі команданы көрсетеміз. Данные Форма
сол кезде толтыратын үлгі шығады
Сурет 13 - М.лімет қоймасына енгізу формасының терезесі
пернеден кейін үлгіні кезектен толтырамыз. Біздің Excell –
дегі м.ліметтер қоймасы келесі кестедегідей м.ліметтерге толып
жинақталады.
Кесте 10 – М.ліметтер қоймасының кестесі
Кітап авторы Кітап атауы
Шығарыл-
ған жері Жылы Баға
..Ғ.Орынбаев Қызғаныш Алматы 2001 1200
М.А..уезов Абай жолы Шымкент 1984 1500
Ж.Аймауытов Ақбілек Алматы 2000 900
С.Д.Мұқанов Ботакөз Астана 1984 750
Ч.Р.Мусин
Қазақстан
тарихы Астана 1996 350
..Ғ.Орынбаев Қызғаныш Алматы 2001 450
М.Шаханов Онүшінші ай Алматы 1989 450
Ж.Е.Қабдеш Соңғы көш Алматы 1999 800
З.О.Ақышев
Шынардың
шыбығы Астана 2002 1500
М.ліметтермен жұмыс істеген кезде бізге реттілік болған тиімдірек, сол
себепті алфавитті реттілік немесе құны бойынша (саны) реттілік болуын
қалаймыз. Осы м.селені келесі команда орындайды:
М.ліметтер аймағын белгілеп, Данные Сортировка командасын
орындаңыз. Пайда болған терезеге келесі суреттегідей таңдау шартарын
орындаңыз.
Сурет 14 – М.ліметтер қоймасын сорттау терезесі
Кесте 11 – М.ліметтер қоймасын сорттаудың қорытынды терезесі
Кітап авторы
Кітап
атауы
Шығарыл-
ған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Жұмыстың мақсаты
Информатика негізгі түсініктер. Информация: мазмұны мен пішіні.
Информация: оның ерекшеліктері, қасиеттері, өлшем бірліктері, жіктелуі,
өлшеу .дістері
1.2 Теориялық түсіндірмелер
“ Информация” термині латынның түсіндіру, баяндау, білу деген
ұғымнан туындаған ағылшынның information сөзінен шыққан. Кез келген
керекті информацияның мағынасын түсініп, оны басқаларға жеткізіп, соның
негізінде белгілі бір ой түйеміз. Өндірістегі информация жиыны сызулар мен
м.тіндер түрінде, анықтамалар мен есеп беру, кестелер түрінде беріледі.
Информация кез келген түрде бізге белгілі бір мағлұматтар береді.
Информация - белгілі бір н.рсе туралы таңбалар мен сигналдар арқылы
берілетін мағлұматтар. Информацияның бағалылығы оны пайдалана
отырып, қандай м.селелер шеше алатынымызға байланысты болады. Өзекті
информация жұмыс шарттары өзгерген жағдайда өте керек болады. Егер
информацияны пайдаланушылар тілінде жазса ол түсінікті болады.
Информация түрлері: м.тін, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдары ж.не
т.б.
Көптеген тілдердің негізгі алфавит болып саналады. Алфавит –белгілі
бір тілдің кез келген сөздерін құрай алатын символдардың жиыны.
Компьютердің жадында сақталатын информацияның барлық түрлері –
сөздер, сандар, суреттер, компьютер жұмысын басқару программалары - б.рі
де екілік сандар тізбегі түрінде саналады. 0 мен 1 тұратын екілік сан
таңбалары бит деп аталады. Сегіз разрядты екілік санды байт дейді. Кез
келген ондық сан белгілі ереже арқылы екілік санға айналады ж.не екілік
санға қайтадан ондық санға айналдыру қиын емес.
Информатика – ЭЕМ арқылы информацияны жинау, сақтау,
түрлендіру, жеткізу ж.не оны пайдалану зандылықтары мен т.сілдерін
зерттейтін жаңа ғылыми п.н. Сонымен қатар информацияны өңдеу, жинау,
ж.не беру т.сілдері де күннен күнге дамып келеді. Осы себептерге
байланысты информатика жиі өзгеріске ұшырайтын ғылыми п.н болып
саналады. Сондықтан “информация” ұғымы информатика мен ЭЕМ-де
жұмыс істеудің ең түбегейлі атауларының бірі болып есептеледі.
Бүгіннің көптеген қызмет салаларында ЭЕМ-дерді пайдалану адамдарға
информацияны жинау, дайындау ж.не өңдеу жұмыстарын оңайлатып,
жобалау ж.не ғылыми-зерттеу жұмыстарын жылдам жүргізуге мүмкіндік
береді. Комппьютерлік сауаттылық деп компьютерді пайдалана отырып
оқу, жазу, есептеу, сурет салу ж.не информация іздеу жолдарын меңгеруді
айтады. ЭЕМ-ді жұмыста тиімді пайдалану белгілі бір м.дениет иесі болуды
талап етеді, яғни ол м.дениеттіліктің белгісі болып саналады. Ол үшін ЭЕМ-
нің негізгі мүмкіндіктерін жақсы білу қажет,олар: м.селелерді айқын түрде
қоя білу, оларды шешудің жоспарын жасау ж.не ЭЕМ-ге түсінікті түрде
жазу, есеп шығаруға керекті м.ліметтерді айқындай білу мен алынған
н.тижелерді талдау т.сілдерін .рбір адамның жетік меңгеру болып
табылады. Жаңа информациялық технологиялар деп ЭЕМ-дер мен олардың
желілері арқылы - информацияны дайындау, жинау, жеткізу ж.не өңдеу
технологияларын айтады. Дербес ЭЕМ-дер жұмыста ж.не үйде адамның
пайдалануына арналған шағын компьютерлер. Сондай-ақ жаңа
информациялық технологиялар дегеніміз – ЭЕМ жадындағы сақталған
картотекадағы, каталогтардағы, .ртүрлі архивтер мен кітапханалардағы
информацияларды жинақтауға, біріктіріп сақтауға, керектілерін жылдам
іздеп табуға болатын .р түрлі м.ліметтер базасы мен информациялық
жүйелер. Жаңа информациялық технологиялардың дамуын ЭЕМ желілеріне
негізделген электрондық почтасыз, байланыс желілері мен информациялық
коммуникацияларсыз көзге елестеу мүмкін емес .
1.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
1.3.1 Компьютерлік сауаттылық деген не?
1.3.2 Информатика ұғымының анықтамасы.Информатика
нені оқытады?
1.3.3 Информация дегеніміз не?
1.3.4 Бит,байт ұғымдарын қалай түсінесің?
1.3.5 Дербес компьютер деп қандай ЭЕМ-дерді айтады ?
1.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Е.К.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Д.улетқұлов Информатикадан 30
сабақ, Алматы, Шартарап 2001 ж.
2. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
3. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Р.Дүзбаева, Г.Мадьярова, Windows 9598
операциялық жүйесі. Лабораториялық практикум. Алматы 2002 ж.
2 ЕКІНШІ Д.РІС ҚАЗІРГІ КОМПЬЮТЕРЛЕР АРХИТЕКТУРАСЫ
2.1 Жұмыстың мақсаты
ДК-дің негізгі компоненттері (микропроцессор, монитор, пернелік
тақта, магниттік дискідегі жинақтауыштар, маус, принтер, сканер ж.не т.б.),
олардың қызметтері, сипаттамалары
2.2 Теориялық түсіндірмелер
2.3 Тарихи деректер
Бастапқы кезеңдерде ЭЕМ-дерде тек арнайы үйретілген адамдар ғана
жұмыс істеді, бірақ онша дайындығы жоқ адамдардың компьютерді
пайдалану мұқтаждығы маман еместерге арналған машина жасау
қажетттілігін тудырды. 70 жылдар басында “тұрмыстық” (үйдегі)
компьютерлер деп аталған микрокомпьютерлер шықты. Олардың
мүмкіндіктері шектеулі болатын, тек ойнау үшін ж.не шағын м.тіндер теру
үшін ғана пайдаланылды. 1981 жылы IBM фирмасы жасаған, кейіннен
“дербес компьютер” деп аталған шағын компьютердің шығуы болды.
2.4 Компьютерлік жүйелер
Компьютерлік жүйелер төрт негізгі құрамнан тұрады:
1) Шығарылатын есепті, орындалатын жұмысты м.селе ретінде
қойып, соның н.тижесін алатын адам;
2) Аппараттық жасақтама (Hardware);
3) М.ліметтер файлы;
4) Компьютерді программалық жасақтамасы (Software)
2.5 Компьютерлік жүйелерді пайдалану
1) Жұмыс өнімділігі
2) М.ліметтерді өңдеу жылдамдығы
3) Д.лдік пен ұқыптылық
2.6 Аппараттық жабдықтар
Орталық процессор барлық есептеу ж.не информация өңдеу істерін
орындайды. Бір интегралдық схемадан тұратын процессор микропроцессор
деп аталады. Күрделі машиналарда процессор бір-бірімен өзара байланысты
бірнеше интегралдық схемалар жиынынан тұрады.
Енгізу құрылғысы информацияны компьютерге енгізу қызметін
атқарады .
Есте сақтау құрылғысы программаларды, м.ліметтерді ж.не жұмыс
н.тижелерін компьютер жадында сақтауға арналған.
Шығару құрылғысы компьютердің жұмыс н.тижесін адамдарға
жеткізу үшін қолданылады.
2.7 Дербес ЭЕМ
Дербес ЭЕМ-нің элементтік базасы болатын электрондық
компоненттері информация өңдеудің белгілі бір қызметін немесе оны сақтау
ісін атқарады.
ДЭЕМ құрамына кіретін барлық құрылғыларды олардың олардың
функционалдық белгілеріне қарай екіге бөлу қалыптасқан,олар :жүйелік блок
ж.не сыртқы құрылғылар.
Жүйелік блок мыналардан тұрады:
- микорпроцессор;
- оперативті есте сақтаушы құрылғы немесе жедел жады;
- тұрақты есте сақтаушы құрылғы;
- қоректену блогы мен м.лемет енгізу-шығару порттары.
Ал сыртқы құрылғылар былайша бөлінеді:
- информация енгізу құрылғылары;
- информация шығару құрылғылары
- информация жинақтауыштар.
Информация мен басқару командаларын енгізетін негізгі құрылғыларға
пернетақта(клавиатура),”тышқан” т.різді тетік ж.не сканер (із тескіш)
жатады.
2.8 Негізгі блоктар
- Жүйелік блок. Құрамында микропроцессор, жедел жад, тұрақты есте
сақтаушы құрылғы, қоректену блогы мен енгізу-шығару порттары ж.не
м.лімет жинақтауыштар бар. Бұлардан басқа компьютердің жүйелік блогына
мынадай құрылғыларды қосуға болады: принтер; ”тышқан” графикалық
қолтетігі; джойстик компьютерлік ойындарда қолданалатын тетік;
графиксызғыш немесе плоттер; CD-ROM – компакт-дискілерді оқуға
арналған құрылғы; модем; стример; желілік адаптер
-Монитор немесе (дисплей). Экран түстеріне қарай монохромды ж.не
түрлі –түсті болып ,ал экранға шығарылатын информация түрлеріне
байланысты символдық ж.не графиктік .ЭЕМ-нің бейнелік құрылғысы екі
бөліктен: монитор ж.не адаптерден тұрады.
-Перне тақта немесе пернелік блок
ЭЕМ-нің жедел жады.Оперативті есте сақтау құрылғысы немесе ЭЕМ-
нің жедел жады(RAM) ,сондай-ақ тұрақты есте сақтау құрылғысы(ROM)
компьютердің ішкі жадын құрайды.Өңделуге тиісті кез келген м.лімет
алдымен компьютердің сыртқы жадынан жедел жазылады.1 байт сегіз
битпен өлшенеді, 1кб=1024байт,
1Мб=1024кб,ал винчестер деп аталып жүрген қатты дискіде 1000-
10000Мб(1-4 Гигабайт) ж.не одан да көлемді информация жазылып
сақталады.
Дискідегі информация жинақтауыш. ДЭЕМ-дерде информацияны
жинақтауыш рөлін магниттік дискілердегі жинақтауыштар
атқарады.Магниттік таспадағы жинақтауыштар-стримерлер. Магниттік
дискілердегі жинақтауыштар екі түрлі болады: иілгіш магниттік дискідегі
жинақтауыш (ИМДЖ) ж.не қатқыл магниттік дискідегі жинақтауыш
(ҚМДЖ)
Принтерлер мен плоттерлер Принтерлер түрлер :матрицалық
,лазерлік,сия бүріккіш ж.не термографиктік
Қосымша құрылғылар Модемдер компьютерлер арасында м.лемет
алмасу үшін керек,олар негізінен м.леметті жеткізу жылдамдығына қарай
топтарға бөлінеді.Мультимедиа-информацияны бейнелеудің ең жаңа түрі.
2.9 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
2.9.1 Дербес компьютердің негізгі компоненттері мен қосымша
құрылғыларын атап шығыңыз?
2.9.2 ДЭЕМ-де принтерлер қалай қолданылады?
2.9.3 Модем дегеніміз не?
2.9.4 Принтерлер түрін атап беріңіз?
2.9.5 Дисплейлер сипаттамасы қандай?
2.9.6 Мультимедиалық мүмкіндіктерді қалай түсінуге боады?
2.10 Қолданылған .дебиеттер
1. Е.К.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Д.улетқұлов Информатикадан 30
сабақ, Алматы, Шартарап 2001 ж.
2. О. Камардинов, Есептеуіш техника ж.не программалау. Алматы,
Республикалық баспа кабинеті 1997 ж.
3. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
3 ҮШІНШІ Д.РІС WINDOWS ЖҮЙЕСІМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ
3.1 Жұмыстың мақсаты
WINDOWS жүйесінде терезелер ж.не объектілермен жұмыс істеп
үйрену. Негізгі элементтерімен танысу ж.не жасалатын .ртүрлі
операцияларды істеу.
3.2 Теориялық түсіндірмелер
Кез-келген операциялық жүйелер (ОЖ) сияқты WINDOWS мынандай
м.селелердің орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
- компьютердің барлық құрал-жабдықтарын басқаруды;
- файлдық жүйемен жұмыс істеуді қамтамасыз етуді;
- қолданбалы бағдарламаларды іске қосуды;
- бір уақыттабірнеше бағдарламалардың жұмыс істеуін
қамтамасыз етуді;
- .р түрлі бағдарламалар арасында м.ліметтер алмасуды;
- масштаб бойынша өзгеріле алатын шрифттер қолдануды;
- мультимедиа мүмкіндіктерін қолдануды ;
- жалпы ортақтастырылған анықтамалық жүйені пайдалану
істерін
қамтамасыз етеді.
Жұмыс столы – бұл ОЖ – лер интерфейсінің элементі болып табылады.
WINDOWS ортасында жұмыс столының рөлін дисплей экраны орындайды.
Онда жұмыс істейтін бағларламалардың терезелері құжаттардың жеке
файлдары, шартбелгілер немесе объектілер түрінде орналасқан.
Шартбелгі (Ісоn) – бұл экран бетіндегі қысқаша жазуы бар
кішірейтілген графикалық бейне. Ол дисплей экранындағы бағдарламаны,
терезені функцияны, файлды т.б. бейнелеп тұруы мүмкін.
Жарлық (Shortcut) – бұл белгілі бір объектімен тікелей қатынас
жасауды іске асыратын командалық файл.
Бума(Folder) – бұл каталогтарды ж.не бағдарламалық топтарды
белгілеу үшін қолданылады.
Терезе – бұл экранның төрт бұрышты қоршаулы аумағы, онда .р түрлі
бағ-дарламалар орындаллады, кез-келген м.ліметтер өңделіп түзеледі
ж.не басқару .рекеттері жүргізіледі. WINDOWS терезесі экранды
толығымен жартылай алуы немесе белгілі бір бөлігін ғана қамтуы мүмкін.
Экран бетінде бір мезетте бірнеше терезе орналаса береді. Мұнда кез-
келген бағдарламалардың өзіне т.н жұмыс істеу терезесі болады.
Терезе жақтаулары – бұл терезе бойынша өтетін тік ж.не көлденең
сызықтар. Терезенің жоғарғы жағында тақырып қатары орналасқан.
Тақырып қатарының сол жағында жүйелік меню батырмасы орналасқан,
ал оң жағында терезенің көлемін өзгертуге арналған батырмалары бар.
Тақырып қатарынан төменірек меню қатары, содан төмен саймандар
қатары орналасқан. Ал саймандар қатарынан төменгі төрт бұрышты аудан,
жұмыс аумағы деп аталады. Осы жүмыс аумағында бумалар,
орындалатын бағдарламалар, өңдеуге арналған м.ліметтер басқа кішігірім
терезелер ж.не т.б. болуы мүмкін.
3.3 Объектілермен жұмыс істеу
WINDOWS ортасында пернелер тақтасының көмегімен жұмыс істеуге
ж.не тышқан тетігімен басқарылатын графикалық сілтемені (point)
қолдануға болады. Тышқан тетігімен орындалатын ең негізгі операция –
экран бетімен сілтеменің қозғалуы болып табылады.
Сырт еткізу (click) – сілтемені экран бетіндегі қажетті элементке
апарғаннан кейін орындалады. Сырт еткізу деп тышқанның сол жақ
батырмасын бір рет басып жылдам қоя беруді айтады, ол объектіні белгілейді.
Тышқанмен орындалатын күрделі операцияға оның сол жақ батырмасын
жылдам түрде екі рет сырт еткізу (Double-click) .рекеті жатады, ол
терезелерді
ашады. Жылжыту (Drag-&-Drop) – бұл терезелер мен объектілердің орнын
ауыстырады ж.не терезелердің ұзындығы мен енін өзгертуге қолданылады.
Объектілермен жұмыс істеген уақытта .р бұйрықты .р түрлі жолдармен
орындауға болады: меню қатарын қолданып, саймандар тақтасын қолданып,
контексті т.уелді менюді қолданып, "проводник" арқылы пернетақта немесе
тышқан арқылы.
3.3.1 Объектіні құру
Бумаларды жұмыс столында немесе терезе ішінде де құруға болады.
Жұмыс столында бума кұжат ашу үшін курсорды экрандағы бос аймаққа
алып барып, тышқанның оң жақ батырмасын басу қажет. Сонда пайда
болатын контексті т.уелді менюдің Создатьпапку Құрубума деген
мүмкіндігін таңдап, экранға шыққан бума бейнесінің астына бірден оның
атын енгізуге болады. Ал терезе ішінде бума ашу қажет болғанда,
Файлсоздатьпапку Файлқұрубума бұйрықтарын орындау қажет.
3.3.2 Объектілердің көшірмесін алу
Көшірілетін объектілерді тышқанды "сырт еткізу" арқылы белгілеу
қажет. Белгілегеннен кейін меню қатарындағы ПравкаКопировать
Правкакөшіру бұйрықтары немесе пернетақтадағы Сtг1+С пернелерін
қолданып буферге көшірме алуға болады. Сонан соң , көшірме алынатын
бумаға ауысып меню қатарындағы ПравкаВставить Правкақою немесе
саймандар тақтасында вставить қою шартбелгісі немесе пернетактадағы
СtгІ+V пернелерін қолданып немесе Dгаg-&-Drop принципі арқылы көшірме
алуға болады.
3.3.3 Объектілерді жылжыту
Орны ауыстырылатын объектілерді тышқанды сырт еткізу арқылы
белгілеу қажет. Белгілегеннен кейін меню қатарындағы ПравкаВырезать
правкақыйып алу бұйрықтары немесе контексті т.уелді менюдағы
вырезать қыйып алу немесе саймандар тақтасынан қыйып алу шартбелгісі
немесе пернетақтадағы Ctrl+С пернелерін қолданып буферге қыйып алуға
болады. Сонан соң, орны ауыстырылатын бумаға ауысып меню қатарындағы
правкавставить паравкақою немесе саймандар тақтасынан вставить
қою шартбелгісі немесе пернетақтадағы Ctrl+V пернелерін қолданып немесе
Drag-&-Drop принципі арқылы жылжытуға болады.
3.3.4 Объектілердің атын өзгерту
Атын өзгертетін объектіні тышқанды сырт еткізу арқылы белгілеп
алып меню қатарындағы Переименовать атын өзгерту бұйрықты
орындау қажет. Сонан соң, объектіге жаңа ат беру қажет.
3.3.5 Объектілерді жою
Жойылатын объектілерді тышқанды сырт еткізу арқылы белгілеу
қажет. Белгілегеннен кейін меню қатарынан файлудалить файлжою
бұйрығы немесе пернетақтадағы Delete пернесімен жоюға болады.
Шыққан сұхбат терезесіндегі удалить жою деген бұйрықты орындау
қажет. Тышқан тетігі арқылы жою үшін, объектілерді белгілеп тышқаннаң
сол жақ батырмасын басып ұстап тұрып, қоржынға сүйретіп апарып тастау
керек.
3.3.6 Windows жүйесінде жұмысты аяқтау
Тышқан сілтемесін есеп тақтасындағы Пуск іске қосу батырмасына
алып барып, оны сырт еткізіп меню бұйрықтарының ішінен Завершение
работы с Windows Windows жұмысын аяқтау бұйрығын немесе
пернетақтадан Alt+F4 пернелерін басу қажет. Осыдан кейін Windows
жұмысын аяқтау атты сұхбат терезесі экранға шығады. Экран сұхбат
терезесінің ауыстыру тобынан Выключить компьютер компьютерді
өшіру катарын таңдап Да и. басқару батырмасын басу керек . Alt+F4
пернелерін басу кез – келген терезені жабу қызметін атқарады.
3.4 Қолданбалы программалар
Программа – магниттік тасымалдаушыға файл түрінде сақталып,
.рбір адамның командасы бойынша компьютер жадына жүктеліп, орындауға
арналған машина тіліндегі нұсқаулар жиыны. Көптеген м.селелер өзара
байланыстағы бір-бірімен бірігіп отырып, жұмыс істейтін програмалар
кешендерінің көмегімен шешіледі. Алдын ала келісім нақты программа
арқылы орындалатын .рекеттер жиынының ж.не .р функцияның орындалу
вариантын анықтайды.
Интерфеис – программалық жабдық пен жұмыс істейтін адам
арасындағы сұхбат жүргізу шартары мен келісімдер жиыны.
Программалық жасақ – информациялық технологиялардың елеулі бір
бөлігі. Программасыз кез-келген аппаратура жай элементтер жиыны болады
да, ол еш н.рсе істей алмайды. ЭЕМ программалары – екі топқа бөлінеді,
олар:
- жүйелі программалық жасақ.;
- Қолданбалы программалық жасақ.
Жүйелі программалар ЭЕМ-нің аппараттық жабдықтар жұмысын
басқарып, жұмыс істеп отырған адамды қолданбалы программалармен
байланыстырады. Жүйелі программалық жасақты бірнеше топқа бөледі:
- операциялық жүйелер;
- утилеттер;
- сервистік программалар.
Операциялық жүйелер – компьютерді басқаруға арналған ж.не
қолданбалы программалармен байланысы бар нақты программа. Дербес
компьютерлер үшін кең тараған ОЖ-ге МS DOS, WINDOWS 95, UNIX жатады.
Дербес компьютерге арналған ОЖ-дің барлығы да тек бір адамдық болып
табылады. Расында да 2 адамның бір мезетте бір компьютерде жұмыс істеуі
мүмкін емес.
ОЖ-лер көптеген функцияларды орындайды: информацияны дискіге
жазу, оқуды жүзеге асырады, м.ліметтер сақтауды ұйымдастырады,
компьютерлер құрылғыларын өзара байланыста жұмыс істеуін, барлық
қолданбалы программалар жұмысының орындалуын қамтамасыз етеді. Бұл
жүйе ЭЕМ іске қосылғаннан кейін иілгіш не қатты дискіден алғашқы
жүктелетін кешенді программа болып табылады.
Сервиcтік программалар - .рбір адамның операциялық жүйемен жұмыс
істеуін жеңілдететін прогаммалар тобы. Қолданбалы программалар арқылы
біздер өз есептерімізді шығара аламыз. Мұндай программалар
"қосымшалар" (приложения) деп аталады. Қолданбалы программалар
саналуан, оларға қрапайым программалардан бастап күрделі есептеуді
шығара алатын қуатты мамандырылған жүйелерді, ғылыми м.селелерге
арналған ж.не жалпы көпшілікке қызмет ету кешендерін де жатқызуға
болады.
Қолданбалы программаларды жасау – белгілі бір мамандық саласында
нақты есептер шығара алатын программалар жиыны. Олар белгілі бір
мақсатта пайдаланылатын ж.не .мбебап болып бөлінеді.
Белгілі бір мақсатта пайдаланылатын программалық жасақ .р адамның
нақты есептерін шығаруға арналған, сондықтан оны пайдалану аймағы да
шектеулі. Дербес компьютерлердің кең тарауына байланысты себеп болған
олардың алдын ала дайындалған .мбебап программалық жасақтарын кең
тарауы, бұл прораммалар тек бір есепті шығарып қана қоймай, белгілі бір
мамандық саласында есеп жұмыстарын түгел автоматтандырылу немесе
информацияның белгілі бір түрін өңдуді түгел қамти алатын болды.
Утилиттер – бұл белгілі бір қосымша қызмет атқаруға керекті
программалар тобы болып табылады. Оларға мысал ретінде антивирустік
программаларды, м.ліметтерді архивтеу программалары, компьютердің
жұмыс істеу қабілетін тексероетін программаларды айтуға болады.
Компьютерлік вирус – арнайы жазылған шағын көлемді (кіші гірім)
программа. Ол өздігінен басқа программалар соңына немесе алдына
қосымша болып жазылады да, оларды "бүлдіруге" кіріседі. Вирустан сақтану
үшін арнайы программалар қажет ж.не оларды тұрақты түрде қолдана бастау
керек.
Қазіргі кезде ең көп тараған антивирус программалар – Kaspersky-Anti-
Virus Scanner, ) Doctor Web. Антивирустық программалар .рбір жаңадан
шыққан вирустан хабардар болып, соларға қарсы шара қолдану жолдарын
анықтап үнемі өзгертіліп отырыды. Бұл программаны пайдаланып
компьютерді вирустан сақтау үшін, жиі-жиі дискілерді тексеріп отыру керек.
Ал егер вирус бар деген күм.н болса, онда оны емдеу параметрлерін қойып
қалпына келтіру қажет.
Детектор – программалар тек бұрын белгілі вирус түрлерінен ғана
қорғай алады, жаңа вирусқа олар д.рменсіз.
Доктор – программалар немесе "фактор" вирус жұққан программалар
мен дискілерді "вирус" .серін алып тастау, яғни "жұлып алу" арқылы емдеп
оларды бастапқы қалпына келтіреді.
Ревизор программаларда – алдымен программамен дискінің жүйелік
аймағы туралы м.ліметтерді есіне сақтап, содан соң оны кейінгісімен
салытыра отырып, с.йкессіздікті анықтаса, оны дереу программа иесіне
жатқызады.
Доктор ревизорлар – доктор программа мен ревизорлар арасынан
шыққан гибрид. Бұлар тек файылдағы өзгерістерді анықтап қана
қоймай, оларды автоматты түрде "емдеп" бастапқы қалыпты жағдайға түзеп
келтіреді.
Сүзгі программалар – компьютердің оперативтік (жедел) жадында
тұрақты (резиднттік) орналасады да, вирустардың зиянды .рекетке
.келетін операцияны ұстап алып, бұл туралы жұмыс істеп отырған адамға
дер кезінде хабарлап отырады.
3.5. Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
3.5.1 ОЖ (Операциялық жүйе ) дегеніміз не?
3.5.2 Компьютерлік вирустар дегеніміз не?
3.5.3 Вирустар тобы ?
3.5.4 Утилиттер дегеніміз не?
3.5.5 Қолданбалы программалар
3.5.6 Windows–та объектілермен жұмыс істеу (көшіру
түрлері,қою,сақтау т.сілдері)
3.5.7 Сервиcтік программалар
3.5.8 Windows жүйесінде жұмысты аяқтау
3.6 Қолданылған .дебиеттер
1. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Р.Дүзбаева, Г.Мадьярова,
Windows 9598 операциялық жүйесі. Лабораториялық практикум.
Алматы 2002 ж.
2. Фигурнов В.З. IBM PC для пользователя, М., ИНФРА, 1998
4 ТӨРТІНШІ Д.РІС ПРОГРАММАЛЫҚ ҚАБЫРШАҚТАР МЕН
ПРОГРАММАЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІНДЕ ЖҰМЫС ІСТЕУ
4.1 Жұмыстың мақсаты
MS-DOS-та берілген командалармен қапшық құру, ашу, текстік файл
құру ж.не т.б командалармен жұмыс жасап үйрену, NC-да .ртүрлі
командалармен жұмыс істеп үйрену.
4.2 MS DOS операциялық жүйелерінің теориялық түсіндірмесі
Компьютерлік операциялық жүйесі ОЖ-нің жүктелу кезінде
компьютердің жадысында жазылатын жүйесінің программалар
жиыны.Олар ресурстар мен компьютердің барлық іс-.рекеттерін жалпы
жоспарлауда жүзеге асырады.Құрылымы жағынан MS DOS мыныдай
модульдардан тұрады:
- бастапқы жүктеу программасы (Boot Record);
- енгізу шығарудың базалық система кеңейткіштерінің модулі(Io.sys);
- жүйелік үзілісті өңдеу модулі (Msdos.sys);
- Dos командасының интерпретаторы (command.com);
- Dos утилиттері;
- сыртқы құрылғылар драйвері;
ОЖ-ның негізгі функцияларының бірі – файлдық жүйені ұйымдастыру.
Файл ақпаратты тұрақты сақтау орны. CONFIG.SYS – файлы DOS –ты алғаш
қосқанда қолданылатын командаларды құрайды. Бұл командалар DOS
өлшемдерін береді ж.не де қандай драйверлерді оперативтік жадыда қосу
керектігін көрсетеді. CONFIG.SYS DOS қосылатын дискінің негізгі
каталогында орналасуы тиіс. CONFIG.SYS текстік файлды көрсетуі тиіс.
MS DOS командаларының екі типі бар:
- ендірілген;
- жүктелетін.
Ендірілген командалар қарапайым жиі қолданылатын программалар.
Олар командалар процестерінің бөлігі болады . MS DOS каталогында
көрсетілмейді .Қолданушы енгізген командалар бірден орындалады.
Мысалы: DIR, DEL, COPY... Жүктелінетін командалар дискілерінде
программалық файлдар ретінде болады. COM, EXE, BAT.
Жүйелік шақыруды өзгертетін командалар:
Promt [тексті шақыру]
$-$- символы
T - ағындағы уақыт
D - ағымдағы мерзім
P - каталогдискі (дисководта тұрғызылған)
V - версия нөмірі
N - үнсіздік жағдайдағы драйвер
G - символ
Z - символ
B - символ!-(сызу)тізбектес CRF
S - бастаушы пробел
H - адымға шегу(Backspose)
E - код ASSII x 1B(ESKARE)
COMMAND.COM-командалық процессор,ол мына есептердің
шығуын қамтамасыз етеді:
DIR - каталогтың мазмұны
MD - каталогты құру
CD - каталогты ауыстыру
CD.. - бір бағана жоғары көтерілу
CD\ - түбірдегі каталогқа қайтып келу
RD - каталогты жою
Командалық пробелмен жұмыс істеу:
1. copy толық файлдың аты –командалық файлдарды көшіру
2. copy con –м.тінді файлды құру(CTRL+Z-жабу)
3. сору файлдың аты con-файлды экранға шығару
4. сору файлдың аты prn-файлды принтерге шығару
5. сору 1 файлдың аты + 2 файлдың аты 3 файл аты (біріктірілген)
6. tуре файлдың аты-файлды экранға шығару үшін
7. ren ескі, жаңа файлдың аты-командалық файлдың атын өзгерту
8. del файлдың аты-файлды өшіру командасы
Системалық командалар:
CLS - экранды тазалау
DATE - уақыт орнату
TIME - системалық уақытты орнату
VER - анықталған DOS версияларын экранға шығару
4.3 NORTON COMMANDER командалары ж.не олармен жұмыс
F1 - HELP – NORTON COMMANDOR жұмыс істегенде клавиша туралы
қысқаша м.лімет береді;
F2 - MENU- тізімдегі командаларды орындау;
F3 - VIEW- файлды қарау;
F4 - EDIT- файлды редактірлеу;
F5 - CORY- файлдың көшірмесін алу каталог атын өзгерту керек;
F6 - Renmov- файл атын өзгерту немесе файлды басқа каталогқа аудару.
Файлдың жаңа атын немесе каталог атын көрсету;
F7 - MKDir- каталог құру
F8 - Delete- каталогфайлды жою;
F9 - PuIIDn-Norton Commandor режімінің м.зірін шығару;
F10 - Quit-Norton Commandor-ден шығу;
Ctrl+F1 –F10 клавиштерінің жұмысы;
Ctrl+F1 - сол жақ панелді алуқосу;
Ctrl+F2 - оң жақ панелді алуқосу;
Ctrl+F3 - аты бойынша сұрыптау;
Ctrl+F4 - кеңейтілуі бойынша сұрыптау;
Ctrl+F5 - құрылу мерзімі бойынша сұрыптау;
Ctrl+F6 - өлшемі бойынша сұрыптау;
Ctrl+F7 - файлды сұрыптау,
Ctrl+F8 - файлдыфайлдарды баспаға шығару.
4.4. Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
4.4.1 MS-DOS командалық жолына кіру үшін неістеу керек (көрсету)?
4.4.2 Қапшықты құру, қапшықты ашу немесе кіру, түбірлі С:\
каталогына өту үшін қандай командалар қолданылады (көрсету)?
4.4.3 М.тінді файл құру үшін қандай команда қолданылады (көрсету)?
4.4.4 М.тінді файлды құрып таңдалған қапшыққа көшіру үшін немесе
бекіту үшін қандай пернелер комбинациясын орындау керек?
4.4.5 Экран бетіндегі м.ліметті суретке түсіру қалай жасалады?
4.4.6 NC іске қалай қосады, F10 пернесі қандай қызмет атқарады?
4.4.7 Құрылған қапшықты терек түрінде көрсету үшін қандай команда
орындалуы керек?
4.5 Қолданылған .дебиеттер
1. Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Д.улетқұлов Информатикадан 30 сабақ,
Алматы, Шартарап 2001 ж.
2. Камардинов, Есептеуіш техника ж.не программалау. Алматы,
Республикалық баспа кабинеті 1997 ж.
3. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
4. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Р.Дүзбаева, Г.Мадьярова,
Windows 9598 операциялық жүйесі. Лабораториялық практикум.
Алматы 2002 ж.
5. Office 97, WORD 97, Excel 97 без проблем, М. Бином, 1997
6. Фигурнов В.З. IBM PC для пользователя, М., ИНФРА, 1998
5 БЕСІНШІ Д.РІС М.ТІНДІК РЕДАКТОР MICROSOFT WORD
5.1 Жұмыстың мақсаты
Word редакторында құжаттар мен кестелерді көрікті етіп безендіруге,
сонымен бірге көптеген дайын шаблондар, стильдерді керекті кезде
пайдалану.
5.2 Теориялық түсіндірмелер
Microsoft Word - м.тіндік құжаттары дайындауға, түзетуге ж.не қағазға
басып шығаруға арналған Windows жүйесінің қосымша программасы. Word
редакторында құжаттар мен кестелерді көрікті етіп безендіруге қажет
көптеген дайын шаблондар ,стильдер жазылып бірден орындалатын ішкі
макропрограммалау тілі ,қарапайым графиктік бейнелерді салатын аспаптар
жетіп артылады.
5.2.1 Формулалар редакторы
Word программасындағы формулалар редакторының (Редактор формул
- Microsoft Equation 3.0) көмегімен құжат м.тініне математикалық
формулалар мен символдарды орналастыруға болады. Формулаларды
форматтау барысында пайдаланатын .ріптермен олардың сызылымы принтер
қабылдайтын қаріптеге байланысты өзгертілуі мүмкін. Символды кірістіру
үшін керекті символ тұрған өріс элементін тышқан курсорымен белгілеп
көрсеткен жөн. Сонның н.тижесінде осы өріске кіретін символдардың толық
тізімі ашылады. Тышқан курсорымен тізімдегі қажетті символды таңдап
алып, оны бір рет шертсек, символ м.тіндегі формулалар жолына енгізіледі.
Шаблондар жолы математикалық символдар пиктограммасынан төменде
орналасқан. Оның көмегімен м.тінге матеметикалық қатынастар, амалдар
мен интеграл, матрица, жақша ішіндегі өрнектер сияқты күрделі объектілерді
ж.не т.б, енгізуге болады. Теңдеулерді теру формулалар редакторын
шақырғанда пайда болатын кадрда жүзеге асырылады.
5.2.2. Кестелерді даярлау ж.не түзету
Кестені алғашқы рет даярлау үшін Кесте - Кестені кірістіру (Таблица-
Вставить таблицу) командасын немесе стандартты аспаптар тақтасының
Кестені кірістіру батырмасынын кірістіру керек. Өзіңе қажетті форматты
таңдау үшін Кесте - Кестені автоформаттау командасын пайдалану қажет.
Кестені кірістіру батырмасының көмегімен кестені даярлау барысында
бағаналар ені олардың саны негізінде автоматты түрде тағайындалады.Тор
сызықтары кесте ұяшықтарының мөлшерін белгілеп көрсету үшін арналған
Кесте – Тор (Таблица - сетка) командасы сызықтарын бейнелеп көрсетуге
немесе жасыруға мүмкіндік береді.
Бір немесе бірнеше ұяшықтар ішіндегі м.леметтерді басқа орынға
ауыстыру немесе олардың көшірмесін алудың көптеген мүмкіндіктері бар.
Бағананың көлемін өзгерту үшін Кесте-Ұяшықтар биіктігі мен ені
командасын орындау қажет.
Ұяшықтарда бағана мен жолды кірістіру үшін келесі команданы
орындаймыз. Кесте - Жолдарды кірістіру (Вставить строки) немесе
Бағаналарды кірістіру (Вставить столбцы).
Ұяшықтарды біріктіру үшін біріктірілетін ұяшықтарды таңдап алып
Кесте - Ұяшықтарды біріктіру (Таблица - Объеденить ячейки) командасын
қолданамыз.
Ұяшықтарды бөлуге де болады ол үшін Кесте - Ұяшықтарды бөлу
(Таблица - Разбить ячейки) командасын пайдаланамыз.
Кесте - Автоформат (Таблица - Автоформат) командасы кестені
көркемдеудің алдын ала анықталған стильдерін пайдалану мүмкіндігін
бнреді.
Формат - Жиектеу ж.не ішін бояу (Формат – Обрамление и заливка)
командасы арқылы кестенің типін, түсін өзгертеміз.
Беттерді нөмірлегенде пайдаланатын командамыз Қою (Вставка) - Бет
нөмірі
Сурет 1 Бетті нөмірлеу
Сурет 2 Нешінші беттен бастап нөмірлеу
5.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
5.3.1 Word-ты іске қосу т.сілдері?
5.3.2 Word терезесінің элементтерін көрсетіңіз?
5.3.3 Word редакторын қалай жабады?
5.3.4 Формулалар редакторын не үшін қолданылады?
5.3.5 Формулалар редакторын қалай іске қосамыз?
5.3.6 Қай жағдайда кестені пайдалану керек?
5.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Е. Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Д.улетқұлов Информатикадан 30
сабақ, Алматы, Шартарап 2001 ж.
2. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
3 . Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Word 97 м.тін редакторы.
Лабораториялық практикум. Алматы 2000 ж.
4. Нұрсадықова Р.К. Информатика п.нінен электрондық кестелер мен
м.тіндік редакторға арналған .дістемелік құрал. Өскемен 1999 ж.
5. Office 97, WORD 97, Excel 97 без проблем, М. Бином, 1997
6 АЛТЫНШЫ Д.РІС MICROSOFT EXCEL–ДІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
6.1 Жұмыстың мақсаты
Microsoft Excel электрондық кестесімен танысасыңдар.Кестелер
мен жұмыс істегендегі іс-.рекеттер:
1. Функциялар мен формулаларды пайдалана отырып .ртүрлі
есептерді жүргізу
2. Түрлі факторлардың құжаттарға тигізетін .серін зерттеу
3. Тиімді ету м.селелерін шешу
4. Белгілі бір критерийлерді қанағаттандыратын м.леметтер
жиынын таңдап алу
5. Графиктер мен диаграммаларды тұрғызу
6. М.леметтерді статистикалық талдау
6.2 Теориялық түсіндірмелер
6.2.1 Excel программасы
Экрандағы Excel терезесінде мынандай объектілер орналасқан:
• Жоғары жол - басқару батырмалары бар терезе тақырыбы
• Екінші жол – Excel м.зірі
• Үшінші ж.не төртінші жолдар – Саймандар тақтасы
Электрондық кесте ұяшықтарына сандарды =,+,- таңбалары арқылы
немесе оларсыз енгізуге болады. Формула = таңбасынан басталуы керек.
Ұяшықта формуланы көрсеткенде оны адрестер арқылы жазамыз
мысалы:=С1+В2 н.тижесі формула енгізілген ұяшықта алынады.
6.2.2 Диаграммаларды тұрғызу
Диаграммалар - м.ліметтерді графикалық түрде қолайлы шығару түрі.
Графикті тұрғызу үшін Диаграмма шебері функциясымен пайдаланамыз.
1-қадам Диаграмма шеберінің сұқбат терезесі шығады соны
толтырғаннан кейін Келесі (Далее) батырмасын таңдаймыз
Сурет 3 Диаграмма шеберінің сұхбат терезесі
2-қадам Келесі сұхбат терезеде графиктің түрін таңдаймыз мысалы:
Нестандартные - Гладкие графики, Келесі батырмасын басамыз.
3-қадам Берілген м.ліметтерді толтыру алдыменен Диапазон данных -
Бағана бойынша (столбцах), Қатарлар (Ряды) бағанасын толтыру мұнда Х
осі бойынша м.ндер диапазонын кіргізу, Келесі (Далее).
Сурет 4 Диаграмма шеберінің 3-қадамындағы сұхбат терезесі
4-қадам Диаграмманың атын, осьтерін Х,У-ті енгізіп Келесі (Далее)
басамыз.
Сурет 5 Диаграмма шеберінің 4-қадамындағы сұхбат терезесі
5-қадам Дайын (Готово) батырмасын басамыз сол кезде диаграмма кітап
бетіне шығады
6.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
6.3.1 Диаграмма шебері не үшін қажет?
6.3.2 Excel-дің жолдарын атап шық?
6.3.3 Диаграмманың нешінші қадамында түрін таңдаймыз?
6.3.4 Диаграмманың нешінші қадамында дайын диаграмма шығады?
6.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Е.К.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Д.улетқұлов Информатикадан 30
сабақ, Алматы, Шартарап 2001 ж.
2. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
3. Нұрсадықова Р.К. Информатика п.нінен электрондық кестелер мен
м.тіндік редакторға арналған .дістемелік құрал. Өскемен 1999 ж.
4. Нұрсадықова Р.К., Сырымбек М., Информатика п.нінен барлық
техникалық мамандықтар бойынша зертханалық жұмысқа арналған
.дістемелік нұсқау,Өскемен 2005ж
5. Office 97, WORD 97, Excel 97 без проблем, М. Бином, 1997
6. Матюшок. Экономические расчеты в Excel 7.0
7. Овчаренко Е.К., Ильина О.П., Балыбердин Е.В.Финансово-
экономические расчеты в Excel М., Информационно-издательский дом
Филинъ1998
7. ЖЕТІНШІ Д.РІС ФУНКЦИЯ ШЕБЕРІ
7.1 Жұмыстың мақсаты
Excel функцияларымен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру
7.2 Теориялық бөлім
Функциялар түрлі математикалық, статистикалық, экономикалық
есептеулерді жеңілдетеді. .рбір функцияның аты ж.не бір немесе бірнеше
аргументтері болады.
Excel–де функциялардың негізгі он категориясы бар:
Математикалық ж.не тригонометриалық
Статистикалық
Логикалық
Уақыт ж.не дата
Сілтеме ж.не массивтер
М.тінді
Деректер базасымен жұмыс істегеу
Қаражатты
Кез келген функцияны енгізуді үш т.сілмен орындауға болады:
1) Теңдеу белгісінен кейін функцияның атын ж.не аргументтерін
көрсету арқылы;
2) Құрал – саймандар панеліндегі батырмасы арқылы;
3) Кірістіру - Функция (Вставка - Функция).
Функция шебері шақырылғаннан кейін :
1) Диалогті терезеде функцияның аты мен түрін таңдаймыз;
2) Келесі (Далее) батырмасын басамыз, бұл кезде ашылған терезе
Функция шеберінің 2 қадам 2-ден (Мастер функции шаг 2 из 2);
3) Екінші терезеде аргументті енгізіп Дайын (Готово) батырмасын
басамыз
Математикалық функциялар; Мысалы
=sin(A2)+cos(b)^2-ln(abs(sin(A2*B2) ;
=степень(5;2)=25 ; =сумм(А2:D3);
Статистикалық функция:
=счет(A2:C6)
=Макс(D2:D10)
=Срзнач(А2:С12)
Логикалық теңдеулер;
1) Қарапайым Если (IF):
=ЕСЛИ(шарт; өрнек1; өрнек2); Мысалы: =ЕСЛИ(A2=5 ; 1; 2);
2) Логикалық функция И(AND)
=ЕСЛИ(И(шарт1; шарт2); өрнек1;өрнек2); =ЕСЛИ(И(A2=0 ;А22); 1;
2);
2) Логикалық функция ИЛИ(OR)
=ЕСЛИ(ИЛИ(шарт 1 ;шарт 2); өрнек 1;өрнек 2); =ЕСЛИ(ИЛИ(A2=0
;А22); 1; 2);
Мысалы :
..
..
.
ҰЭ -
+ =
+
= ‡”
= 3 , 0 2
3 , 0 5
1
2 15
1 S егер S
S егер S Z
k
x S
k
k
Сурет 6 S-қосындыны есептеу формуласы
Сурет 7 Шартты қойып есептеу
Сурет 8 Қорытынды кесте
7.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
7.3.1 Функция шебері неше категориядан тұрады?
7.3.2 Кезкелген функцияны қалай есептеуге болады?
7.3.3 Қарапайым логикалық теңдеуді қалай құрастырамыз?
7.3.4 Күрделі шартты қандай функция арқылы құрастыру қажет ?
7.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Жаңа ақпараттық
технологиялар, Алматы 2000 ж.
2. Нұрсадықова Р.К.,Сырымбек М., Информатика п.нінен барлық
техникалық мамандықтар бойынша зертханалық жұмысқа арналған
.дістемелік нұсқау, Өскемен 2005 ж
3. Матюшок. Экономические расчеты в Excel 7.0
8. СЕГІЗІНШІ Д.РІС ҮШ ТҮБІР МЕН ХОРДА Ж.НЕ ЖАНАМА
.ДІСІ АРҚЫЛЫ ТЕҢДЕУ ТҮБІРІН АНЫҚТАУ
5.1 Жұмыстың мақсаты
Үш д.режелі теңдеудің шешімдерін табу .дістерін үйрену
5.2 Теориялық бөлім
5.2.1 Үш д.режелі теңдеуді шешу.
Мысалы :х3-2х2-4х+7=0;
Ол үшін кестені келесі үлгі арқылы толтыру қажет
Сурет 9 Есептің шығарылған түрі
сурет 10 Жуық м.нді машиналық т.сілмен тексергендегі терезе
5.2.2 Теңдеуді хода ж.не жанама .дісімен жүргізу
F(x)=0 теңдеуі берілген. Осы тендеудегі F(x')=0, болатын x м.нінің
нақты түбірін табу керек.
Түбірді табу екі бөлімнен тұрады:
- түбірді бөлу;
- табылған түбірдің м.ндерін д.лірек болуын қамтамасыз ету.
Түбірін бөлу – функция облысына жататын қималарды бөліп анықтау.
Қима шеттерінде функция м.ндері қарама қарсы таңбаны қабылдайды.
[a0;b0] – қимадағы F(x), F'(x), F''(x) функцияларының барлық нүктелері
үзілмеу керек. Бұл дегеніміз: x [a0;b0] бірінші туындының таңбасы осы
аралықта өзгермеу керек. Бірінші туынды нольге тең болмау керек F'(x).0.
а0 - нүктесін қабылдау үшін F(а0) мен F''(а0)-ның таңбасы бірдей болу
керек, ал b0 - нүктесін қабылдау үшін F(b0) мен F''(b0)-ның таңбасы қарама
қарсы болу керек. а0 – нүтесінен бастап түбірге жанама .дісі бойынша
жақындаймыз, ал b0 – нүктесінен бастап доға .дісімен жақындаймыз.
Түбірді анықтаудың бірінші бөлімі функцияның кестесі мен графигін
тұрғызу болып табылады.
Табылған түбірдің м.ндері д.лдірек болуын қамтамасыз ету үшін
қосымша кесте құру керек.
Кесте 1 – д.лдірек м.нін табу кестесі
№
(а)
F'(а)
a
B F(b)
b
b-a
Мұндағы: № - номер; а, b – жақындау нүктелері, .р қадамы келесі
формулалар арқылы анықталады ak=ak-1+da, bk=bk-1+db; F(а) – а
нүктесіндегі функция м.ні; F'(а) – а нүктесіндегі функция туындысының
м.ні; F(b) – b нүктесіндегі функция м.ні; da, db – келесі формула арқылы
анықталады:
dak= -
) (
) (
'
k
k
a F
a F ; dbk= - ) (
) ( ) (
) (
0
0 0
k
k b a
b F a F
b F -
-
ak+1=a0+dak ; bk+1=b0+dbk
Есептеу процессі ak-bk ., болғанша орындалады, мұндағы д.лдік ..10-
8÷10-10.
Есептеу процессі ak-bk ., болғанша орындалады, мұндағы д.лдік
..10-8÷10-10.
Мысалы: x – 0-ден, 2-ге дейін қадамы 0,4 болып өзгергенде, е=10-8 д.лдік
бойынша F(x)= 0,25*Х^3+Х-1,2502 функция м.нін доға ж.не жанама
.дісімен анықтау. Ол үшін алдымен функция туындыларын тауып алу қажет.
F'(x)= 0,75*X^2 +1, F''(x)=1,5*X. Енді .дістің бірінші бөлімін орындайық.
Кесте 2 – Түбірлерін анықтау кестесі
A B C D
6 № f(x) f '(x) f ''(x)
7 0 -1,2502 1 0
8 0,4 -0,8342 1,12 0,6
9 0,8 -0,3222 1,48 1,2
10 1,2 0,3818 2,08 1,8
11 1,6 1,3738 2,92 2,4
12 2 2,7498 4 3
a0=1,2 себебі осы нүктеде F(x), F''(x) таңбалары бірдей. Ал b0=0,8,
себебі осы нүктеде F(x), F''(x) таңбалары таңбалары .р түрлі. Екінші
бөлімді орындайық.
Кесте 3 – д.лдірек м.нін табу кестесінің н.тижесі
K L M N O P Q
a Y(a) Y'(a) da B Y(b) db b-a
1,2 0,3818 2,08 -0,18356 0,8 -0,3222 0,183068182 No
1,016442 0,0288 1,7749 -0,01621 0,98307 -0,02961688 0,016926809 No
1,000228 0,0002 1,7503 -0,00011 0,99999 -0,00020877 0,000119283 No
0
1,000114 1E-08 1,7502 -5,6E-09 1,00011 -1,0191E-08 5,82299E-09 Yes
1. Берілген функция туындыларын табыңыз.
2. Жоғарыда көрсетілгендей A6:D6 ұяларды м.ліметтермен
толтырыңыз.
3. A7-ші ұяға =A9+0,4 формуланы теріп Enter пернесін басу керек.
х–тің м.ні екі болғанша қалған ұяларды толтыру маркері арқылы
толтырыңыз.
1. B7-ші ұяға =0,25*А7^3+A7-1,2502, C7-ші ұяға =0,75*A7^2+1, D7-
ші ұяға =1,5*A7 формулаларды теріп қалған ұяларға формула көшірмесін
алыңыз.
2. а мен b нүктелерін анықтағаннан соң, екінші кестені құрыңыз. Ол
үшін J6:R6, J7, J8 ұяшықтарға жоғарыда көрсетілгендей м.ліметтер енгізіп,
J7 мен J8 ұяларды белгілеп толтыру маркерін қолданып бағана бойынша
толтырыңыз.
3. K7 ұяға а нүктісінің м.нін, О7 ұяға b нүктесінің м.нін енгізіп, K8-
ші ұяға =K7+N7, ал O8-ші ұяға =O7+Q7 формулаларын енгізіңіз.
4. L7-ші ұяға =0,25*K7^3+K7-1,2502, M7-ші ұяға =0,75*K7^2+1,
N7-ші ұяға = -L7M7, P7-ші ұяға =0,25*O7^3+O7-1,2502, Q7-ші ұяға
= -(P7($K$7-$O$7))*($K$7-O7) формулаларын теріңіз. Ал қалған ұяларға
формула көшірмесін алыңыз.
5. R7-ші ұяға формула шеберін қолданып, шыққан сұхбат терезедегі
1-ші қадамынан КатегорияЛогические, ФункцияЕСЛИ дегенді таңдап
алып ОК батырмасын басыңыз. 9-шы суретте көрсетілген формулаларды
енгізіп ОК батырмасын басыңыз. Төменгі бағыттағы ұяларды шарт ақиқат
болғанша толтырыңыз.
Сурет 11 - Функция шеберінің шарт қою терезесі
8.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
8.3.1 Функцияның түбірлерін қалай анықтадыңыз?
8.3.2 Жуық м.нін қалай есептедіңіз?
8.3.3 Табылған түбірдің м.ндерін д.лдірек болуын қамтамасыз ету үшін
қандай м.зір қолдандыңыз?
8.3.4 Түбірін бөліп алу үшін қандай шарт орындалуға тиіс?
8.3.5 Табылған түбірдің м.ндерін д.лдірек болуын қамтамасыз ету үшін
қандай формулаларды қолданасыз?
8.3.6 Есептеу процессі қай уақытқа дейін орындалады?
8.3.7 а0- нүктесі қалай анықталады?
8.3.8 b0- нүктесі қалай анықталады?
8.3.9 Туындыларды не үшін қолданамыз?
8.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Нұрсадықова Р.К.,Сырымбек М., Информатика п.нінен барлық
техникалық мамандықтар бойынша зертханалық жұмысқа арналған
.дістемелік нұсқау,Өскемен 2005 ж
2. Г.Н.Воробьева.,А.Н.Данилова Практикум по вычислительной
математике
9 ТОҒЫЗЫНШЫ Д.РІС МАТРИЦАЛАРМЕН ЖҰМЫС
9.1 Жұмыстың мақсаты
Microsoft Excel-де теориялық білімдерін жетілдіру ж.не функциялар мен
формулаларды пайдалана отырып .ртүрлі есептеулер жүргізу, ұяшықтармен
жұмыс істеп үйрену. Excel-де ұяшық адрестерінің .Электронды кестеде
практикалық зерттеулерден алынған н.тижелерді үлгілеу немесе басқаша
.ртүрлі .дістермен шешу .дістерін үйрену.
9.2 Теориялық түсіндірмелер
Матрицалармен жұмыс істегенде функция шеберіндегі келесі
функциялармен жұмыс атқарамыз:
Сурет12 Матрицалық функциялар
Сурет13 Кері матрица
Сурет 14 Анықтауыш
Сурет 15 Матрицаның көбейтіндісі
Сурет 16 Матрицаны тасымалдау
Крамер .дісімен теңдеулер жүйесінің шешімін табу. Крамер .дісін
регрессиялық теңдеулерде пайдалана шешу.
Бұл .дістің негізгі мағынасы практикалық жөне теориялық мөндерінің
айырмаларының қосындысы минимал болуымен анықталады.
‡” ЃЁ - - = min ) ( 2 bx a y F
BX A y + =
‡” + - 2 )) ( ( bx a y (1.1)
‡” - - = 2 ) ( bx a y F
Регрессия коэффиценті бойынша F функциясының туындысын
табамыз.
.
. .
..
.
.
= - · - - = ЃЭ ЃЭ
= - · - - = ЃЭ ЃЭ
‡”
‡”
=
= n
i
n
i
x bx a y b F
bx a y a F
1
1
0 ) ( ) ( 2
0 ) 1 ( ) ( 2
(1.2)
Теңдеулер жүйесін шеше отырып, регрессия коэффиценттерін
анықтаймыз (түзу ж.не парабола үшін).
А, В – регрессия коэффициенттерін анықтауға арналған қалыпты
теңдеулер жүйесі түзу үшін келесі түрде болады.
.
. .
..
.
.
+ =
+ =
‡” ‡” ‡”
‡” ‡”
= = =
= =
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
x b x a y x
x b n a y
1 1
2
1
1 1
* * *
* *
(1.3)
А,В,С - регрессия коэффиценттерін анықтауға арналған қалыпты
теңдеулер жүйесі парабола үшін келесі түрде болады.
.
.
. .
.
.
. .
.
+ + =
+ + =
+ + =
‡” ‡” ‡” ‡”
‡” ‡” ‡” ‡”
‡” ‡” ‡”
= = = =
= = = =
= = =
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
x c x b x a y x
x c x b x a y x
x c x b n a y
1
4
1
3
1
2
1
2
1
3
1
2
1 1
1
2
1 1
* * * *
* * * *
* * *
(1.4)
Анықтауыш т.сілі. Функция мастерінің ішінен МОПРЕД командасын
таңдаймыз (анықтауышын табу керек матрицаның өлшемін яғни диапазонын
көрсетеміз).
Мысалы:=МОПРЕД(А2:А7). Берілгендерді пайдалана отырып келесі
кестені толтырамыз.
Кесте 4 – Берілгендер бойынша толтыру Регрессия кестесі
X Y X*
Y
X2 X3 X4 X2
Y
1
2
... ... ... ... ... ... ...
20
Ух Уу Ух
у
У
х2
Ух
3
Ух
4
Ух
2у
Түзудің регрессия коэффициенттерін анықтау үшін келесі матрицаны
құрамыз.
.
. .
.
.
. .
.
‡” ‡”
‡”
2 x x
x n
, .
. .
.
.
. .
.
‡” ‡”
‡” ‡”
2 x xy
y y
, .
. .
.
.
. .
.
‡” ‡”
‡”
xy x
y n
(1.5)
.-бас анықтауыш .А-а үшін анықтауыш .В-в үшін анықтауыш
Түзудің коэффициенттерін табу үшін келесі формуланы қолдану керек:
.
.
= A A ,
.
.
= B B
(1.6)
Енді осы т.сіл бойынша парабола үшін коэффициенттерді анықтаймыз.
.
.
.
. . .
‡”
‡”
2 x
x
n
‡”
‡”
‡”
3
2
x
x
x
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
‡”
4
3
2
x
x
x
,
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
‡”
y x
xy
y
2
‡”
‡”
‡”
3
2
x
x
x
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
‡”
4
3
2
x
x
x
,
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
2 x
x
n
y x
xy
y
‡”
‡”
‡”
2 .
.
.
. .
.
‡”
‡”
‡”
y x
xy
x
2
2
,
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
2 x
x
n
‡”
‡”
‡”
3
2
x
x
x
.
.
.
. .
.
‡”
‡”
‡”
y x
xy
y
2
(1.7)
.-бас аныктауыш .А-а анықтауышы .В-в анықтауышы .С-с
анықтауышы
Параболаның коэффициенттерін табу үшін келесі формуланы қолдану
керек:
.
.
= A A ,
.
.
= B B ,
.
.
= C C
(1.8)
Коэффициенттерді анықтағаннан кейін модельдеу қателігін келесі
формулалармен анықтаймыз:
Yтеор
түзу=а+вх Yтеор
пар=а+вх+сх2
(1.9)
Осы модельге байланысты жүйе дисперсиясын есептеу үшін келесі
екінші кестені толтырамыз.
Кесте 5 – Модельдік жүйе дисперсия кестесі
Yт
еор
түзу
Yт
еор
пар
(Y -
Yтеор
түзу)2
(Y -
Yтеор
пар)2
(Y –
Yор)2
(Yт–
Yтеор)2
.. ..
... ... ... ... ... ...
0
У У У У У У
ЕСКЕРТУ: коэффициенттерді формулаға енгізгенде оларды
тұрақтандыру қажет (бекітеміз, мысалы $E$26- E26-ұяшықта сызықтың А
коэффициент м.ні орналасқан .$ - белгіні қою үшін F4 пернені басамыз).
Yт
сыз ж.не Yт
пар (2-ші кестеде қысқартылған түрінде көрсетілген) Yтеор
сыз
ж.не Yтеор
пар қосындылы (жинақтық) м.ндерін салыстырып, ең кішісін
ізделініп отырған модель ретінде қабылдаймыз.
Модельді бағалау үшін келесі формулаларды орындау керек:
- жүйелік дисперсия;
( )2
1
1
k
y y
Д
n
i
a
ж
‡”=
-
=
(1.10)
- модельдік дисперсия;
( )2
2
1
k
y y
Д
n
i
теор
мод
‡”=
-
=
(1.11)
- қалдық дисперсия;
( )2
3
1
k
y y
Д
n
i
теор факт
калд
‡”
=
-
=
(1.12)
Мұнда:
У – У – тің орташа м.ні:
k1,k2,k3 – еркіндік д.реже саны;
n – бақылау саны;
н
н н
- =
.
.
.
= - =
- =
n k
парабола
сызу
k
n k
3
2
1
3
2
1
1
(1.13)
-детерминация коэффициентті;
1 0 ҰЬ ҰЬ
-
= д
ж
калд ж
д K
Д
Д Д K
(1.14)
- корреляция индексі;
1 0 ҰЬ ҰЬ = I K I д
(1.15)
9.3 Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
1. Крамер .дісі бойынша түбірді қалай анықтаймыз?
2. Анықтауышты қандай функция арқылы анықталады?
3. Коэффициенттерді қалай анықтайды ?
4. Модельді бағалау дегеніміз не?
5. Детерминация коэффициенті нені білдіреді?
6. Утеор пен У-тің айырмашылығы?
9.4 Қолданылған .дебиеттер
1. Нұрсадықова Р.К.,Сырымбек М., Информатика п.нінен барлық
техникалық мамандықтар бойынша зертханалық жұмысқа арналған
.дістемелік нұсқау,Өскемен 2005 ж
2. Г.Н.Воробьева.,А.Н.Данилова Практикум по вычислительной
математике
10 ОНЫНШЫ Д.РІС EXCELL – де М.ЛІМЕТТЕР ҚОЙМАСЫН
ҚҰРАСТЫРУ
10.1 Жұмыстың мақсаты
Электрондық кестені қолданып үлкен көлемдегі м.ліметтерді, яғни
м.ліметтер қоймасымен жұмыс істеп үйрену.
10.2 Теориялық түсіндірмелер
“Жеке кітапхана” аты бойынша м.ліметтер қоймасын құрастыру.Excel-
терезесінде келесі 3,4 –жолды толтыру қажет, ал G4 формула көрсетеміз
төмендегі үзіндіні қара:
Сурет 12 - М.ліметтер қоймасын құру терезесі
3,4 – жолды белгілеп келесі команданы көрсетеміз. Данные Форма
сол кезде толтыратын үлгі шығады
Сурет 13 - М.лімет қоймасына енгізу формасының терезесі
пернеден кейін үлгіні кезектен толтырамыз. Біздің Excell –
дегі м.ліметтер қоймасы келесі кестедегідей м.ліметтерге толып
жинақталады.
Кесте 10 – М.ліметтер қоймасының кестесі
Кітап авторы Кітап атауы
Шығарыл-
ған жері Жылы Баға
..Ғ.Орынбаев Қызғаныш Алматы 2001 1200
М.А..уезов Абай жолы Шымкент 1984 1500
Ж.Аймауытов Ақбілек Алматы 2000 900
С.Д.Мұқанов Ботакөз Астана 1984 750
Ч.Р.Мусин
Қазақстан
тарихы Астана 1996 350
..Ғ.Орынбаев Қызғаныш Алматы 2001 450
М.Шаханов Онүшінші ай Алматы 1989 450
Ж.Е.Қабдеш Соңғы көш Алматы 1999 800
З.О.Ақышев
Шынардың
шыбығы Астана 2002 1500
М.ліметтермен жұмыс істеген кезде бізге реттілік болған тиімдірек, сол
себепті алфавитті реттілік немесе құны бойынша (саны) реттілік болуын
қалаймыз. Осы м.селені келесі команда орындайды:
М.ліметтер аймағын белгілеп, Данные Сортировка командасын
орындаңыз. Пайда болған терезеге келесі суреттегідей таңдау шартарын
орындаңыз.
Сурет 14 – М.ліметтер қоймасын сорттау терезесі
Кесте 11 – М.ліметтер қоймасын сорттаудың қорытынды терезесі
Кітап авторы
Кітап
атауы
Шығарыл-
ған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz