Қазақ халқы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақ халқының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Қазақ сөзінің пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
3. Қазақ ордасының қоғамдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақ халқының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Қазақ сөзінің пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
3. Қазақ ордасының қоғамдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Кіріспе
Қазақ халқы да дүние жүзінің басқа халықтарына тән заңдылықтың негізінде қалыптасты. Алғашқы қауымдық құрылыста рулар пайда болды, одан кейін тайпалар одағы бірігіп, құлилеуші, феодалдық қоғам кезінде халық болып қалыптасты. Ал, капитализм ұлттарды туғызады. Халықтың қалыптасу процесімен бірге тілдің қалыптасу процесі қатар жүрді. Сөйтіп, тіл ру тайпа, халық тілі, ең соңында ұлттық тіл болу кезеңдерін басынан кешіреді. Халық пен оның тілінің дамуы өте ұзақ уақытқа созылады. Себебі, рулар, тайпалар бір-бірімен бірігу, ажырасу процестері болып отырған. Ішкі, сыртқы саяси-экономикалық әлеуметтік жағдайлар бұл процестердің ілгерілеуіне не артқа кетуіне үнемі өзінің әсерін тигізіп отырады.
Қазақ даласында алғашқы рулар одағы б.э.д VII-II ғ.ғ. пайда болған сақ, үйсін, қаңлы тайпалары. Қазақстан территориясын мекендеген бұл тайпалардың қазақтардың түпкі феодалжық мемлекеттердің құрылуы отырықшы егіншілік пен қалалардың өсуі, тайпалардың рухани мәдениетінің дамуы бір, түркі тілдес әдет-ғұрыпты ұқсас халықтардың өзара араласып жатуы қазақ халқының қалыптасуының алғы шарты болып табылады.
ХV ғасырдың орта кезінде қазақ халқының қалыптасуы, шаруашылықтың дамуы, феодалдық қатынастардың жетілуі федалдық ірі мемлекет қазақ хандығының құрылуына себеп болды. Қазақ халқының құрылуы қазақ халқының қалыптасу процесін аяқтайды.
Қазақ этнонимі. «қазақ» сөзі жөніндегі ерте естеліктерді мұсылман жазба ескерткіштерінде кездестіреміз, оның мәні «үйсіз», «панасыз», «кезбе», «құрылған» дегенді білдіреді.
Тарихи әдебиетте қазақ сөзінің мығу туралы әртүрлі түсіндірмелер бар. Олардың бірін түрік етістігі «қаз», «қазу» деген сөздермен байланыстырады. Ал енді бірі бұл сөзді «қаз», «қазу» және «ақ» деген сөздердің этнимологиясын құрады. Қазақ сөзінің пайда болуы қандай болмасын оның бастапқы мағынасы «еркін», «үйсіз», «кезбе», «қашқын» деген болымсыз мәні болған сөзбен байланысты.
Қазақ халқы да дүние жүзінің басқа халықтарына тән заңдылықтың негізінде қалыптасты. Алғашқы қауымдық құрылыста рулар пайда болды, одан кейін тайпалар одағы бірігіп, құлилеуші, феодалдық қоғам кезінде халық болып қалыптасты. Ал, капитализм ұлттарды туғызады. Халықтың қалыптасу процесімен бірге тілдің қалыптасу процесі қатар жүрді. Сөйтіп, тіл ру тайпа, халық тілі, ең соңында ұлттық тіл болу кезеңдерін басынан кешіреді. Халық пен оның тілінің дамуы өте ұзақ уақытқа созылады. Себебі, рулар, тайпалар бір-бірімен бірігу, ажырасу процестері болып отырған. Ішкі, сыртқы саяси-экономикалық әлеуметтік жағдайлар бұл процестердің ілгерілеуіне не артқа кетуіне үнемі өзінің әсерін тигізіп отырады.
Қазақ даласында алғашқы рулар одағы б.э.д VII-II ғ.ғ. пайда болған сақ, үйсін, қаңлы тайпалары. Қазақстан территориясын мекендеген бұл тайпалардың қазақтардың түпкі феодалжық мемлекеттердің құрылуы отырықшы егіншілік пен қалалардың өсуі, тайпалардың рухани мәдениетінің дамуы бір, түркі тілдес әдет-ғұрыпты ұқсас халықтардың өзара араласып жатуы қазақ халқының қалыптасуының алғы шарты болып табылады.
ХV ғасырдың орта кезінде қазақ халқының қалыптасуы, шаруашылықтың дамуы, феодалдық қатынастардың жетілуі федалдық ірі мемлекет қазақ хандығының құрылуына себеп болды. Қазақ халқының құрылуы қазақ халқының қалыптасу процесін аяқтайды.
Қазақ этнонимі. «қазақ» сөзі жөніндегі ерте естеліктерді мұсылман жазба ескерткіштерінде кездестіреміз, оның мәні «үйсіз», «панасыз», «кезбе», «құрылған» дегенді білдіреді.
Тарихи әдебиетте қазақ сөзінің мығу туралы әртүрлі түсіндірмелер бар. Олардың бірін түрік етістігі «қаз», «қазу» деген сөздермен байланыстырады. Ал енді бірі бұл сөзді «қаз», «қазу» және «ақ» деген сөздердің этнимологиясын құрады. Қазақ сөзінің пайда болуы қандай болмасын оның бастапқы мағынасы «еркін», «үйсіз», «кезбе», «қашқын» деген болымсыз мәні болған сөзбен байланысты.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ хандықтарының тарихы жөніндегі
материалдар. Алматы, 1969 (Орыс тілінде).
2. Жолдасбаев С.Ж. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. Алматы, 1995.
3. Жолдасбайұлы С. М.Х. .Дулати және XV-ХVІғ.ғ. қазақ хандығы. Алматы, 2000.
4. Қазақтар. Тарихи-этнографиялық зерттеу. А., 1995 ж.
5. Аманжолов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 1 том А., 1998 ж.
6. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. А., 2000 ж.
7. Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы. А., 1997 ж.
1. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ хандықтарының тарихы жөніндегі
материалдар. Алматы, 1969 (Орыс тілінде).
2. Жолдасбаев С.Ж. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. Алматы, 1995.
3. Жолдасбайұлы С. М.Х. .Дулати және XV-ХVІғ.ғ. қазақ хандығы. Алматы, 2000.
4. Қазақтар. Тарихи-этнографиялық зерттеу. А., 1995 ж.
5. Аманжолов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 1 том А., 1998 ж.
6. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. А., 2000 ж.
7. Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы. А., 1997 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақ халқының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..5
2. Қазақ сөзінің пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..6
3. Қазақ ордасының қоғамдық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...13
Кіріспе
Қазақ халқы да дүние жүзінің басқа халықтарына тән заңдылықтың
негізінде қалыптасты. Алғашқы қауымдық құрылыста рулар пайда болды, одан
кейін тайпалар одағы бірігіп, құлилеуші, феодалдық қоғам кезінде халық
болып қалыптасты. Ал, капитализм ұлттарды туғызады. Халықтың қалыптасу
процесімен бірге тілдің қалыптасу процесі қатар жүрді. Сөйтіп, тіл ру
тайпа, халық тілі, ең соңында ұлттық тіл болу кезеңдерін басынан кешіреді.
Халық пен оның тілінің дамуы өте ұзақ уақытқа созылады. Себебі, рулар,
тайпалар бір-бірімен бірігу, ажырасу процестері болып отырған. Ішкі, сыртқы
саяси-экономикалық әлеуметтік жағдайлар бұл процестердің ілгерілеуіне не
артқа кетуіне үнемі өзінің әсерін тигізіп отырады.
Қазақ даласында алғашқы рулар одағы б.э.д VII-II ғ.ғ. пайда болған сақ,
үйсін, қаңлы тайпалары. Қазақстан территориясын мекендеген бұл тайпалардың
қазақтардың түпкі феодалжық мемлекеттердің құрылуы отырықшы егіншілік пен
қалалардың өсуі, тайпалардың рухани мәдениетінің дамуы бір, түркі тілдес
әдет-ғұрыпты ұқсас халықтардың өзара араласып жатуы қазақ халқының
қалыптасуының алғы шарты болып табылады.
ХV ғасырдың орта кезінде қазақ халқының қалыптасуы, шаруашылықтың
дамуы, феодалдық қатынастардың жетілуі федалдық ірі мемлекет қазақ
хандығының құрылуына себеп болды. Қазақ халқының құрылуы қазақ халқының
қалыптасу процесін аяқтайды.
Қазақ этнонимі. қазақ сөзі жөніндегі ерте естеліктерді мұсылман
жазба ескерткіштерінде кездестіреміз, оның мәні үйсіз, панасыз,
кезбе, құрылған дегенді білдіреді.
Тарихи әдебиетте қазақ сөзінің мығу туралы әртүрлі түсіндірмелер бар.
Олардың бірін түрік етістігі қаз, қазу деген сөздермен байланыстырады.
Ал енді бірі бұл сөзді қаз, қазу және ақ деген сөздердің
этнимологиясын құрады. Қазақ сөзінің пайда болуы қандай болмасын оның
бастапқы мағынасы еркін, үйсіз, кезбе, қашқын деген болымсыз мәні
болған сөзбен байланысты.
Сонымен не саяси мәні, не этникалық мазмұны жоқ қазақ сөзі өз
халқынан не руынан немесе өз иесінен бөлініп шыққан және көп жағдайды
бастан кешіруге мәжбүр, еркін адам дегенді білдірген. Орыс тіліндегі
қазақ деген сөзі де осыдан шыққан. Русьте казактар депбелгілі бір
қызметі және тұрақты тұрғын жері жоқ адамдарды, еркін адамдарды, сондай-ақ
еркін жалданушы батрактарды айтқан. Басқаша айтсақ қазақ терминінің
бастапқы мәні-әлеуметтік бұл жағдай жәй күйі бір тұғаның мәртебесі.
Қазақ халқына тән негізгі сипат – оның рулық, тайпалық құрылымының
күрделілігі. Этникалық топтар бір-бірімен сан түрлі жолдармен өзара тығыз
байланысқан. Қазақ халқы үш жүзге бөлінеді. Жүз – тарихи-шаруашылық және
географиялық аймақ, белгілі рулық топтың территориясы. Үш жүз географиялық
орны мен климаттың айырмашылығымен ерекшеленеді. Ұлы жүз территориясы –
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан. Рулары – үйсін, дулат, албан, суан, жалайыр,
қаңлы, сіргелі, ысты, ошақты, т.б. Орта жүз территориясы – Орталық және
Солтүстік қазақстан. Рулары – қыпшақ, арғын, найман, керей, қоңырат, уақ,
т.б. Кіші жүз территориясы – Батыс Қазақстан. Рулары – алшын, адай,
төртқара, жағалбайлы, табын, тама, қаракесек, байбақты, т.б.
Қазақ халқының қалыптасуы
Қазақтың байырғы тайпалары
Қазақ халқының көне шығысын мекендеген Найман, Керей тайпалары кезінде
өз мемлекетін құрған ірі тайпалар болғанын көне қытай жылнамалары мен орта
ғасырдағы монғол шежірелері, сондай-ақ иран, парсы тарихнамаларының
жазғандарынан кездестіруге болады. Ал Қоңырат, Меркіт, Арғын тайпалық
одақтан ұлыспен бірге ашина атты ру-ұлысының болғанына жоғарыдағы
жылнамалар еміс-еміс дерек келтіреді. Тіпті Тұтас Монғол деп аталатын
монғол әулетінің тұңғыш хандық құрған тұсында Эргүнә өзенінің бойында
Аргуне-Эргунә атты момақан ру-ұлыстың өмір сүргенін айтады. Ал үйсіндермен
іргелес жүрген ашина рулары да малмен ғана айналасқан, жорыққа көп
қатыспайтын бейтарап ел болған көрінеді. Қоңыраттар туралы да осыны айтуға
болады. Мысалы, Темүжінді нағашы жағынан қалыңдық айттыруға апара жатқанда
Есүкейге қоңыраттың Дей шешені: Біздің қоңыраттар басқаны жауламайтыны,
артық-ауысты дауламайтын, жиендері жүзімен, қыздары көркімен әйгіленген ел
еді дейді. Сондай-ақ көне қытай шежірелерінде ертегі қоңыраттардың Қоян,
Қиян деген аталары болған, ал Темүжінің ата-бабалары Кабул ханнан әлде
қайда бұрын Кият немесе Куян деген рудың бірлестігінде жүргенін айтады.
Алайда монғол әулетінің арғы аталары Кият тайпасы боржиған руларынан
болса, онда қоңыраттың Қоян руларының тегі арнайы зерттелетін соңғы
тақырыптарының бірі. Меркіттер мен қоңыраттар туралы VIІІ-ХІІІ ғасырға
дейінгі бес жүз жылдық дерек пен көне қытай шежірешісі Ли-Юданның Ляо
ұлысының құжаттары Рашид ад-Дин шығармаларында, сонан соң Монғолияның
құпия шежіресі атты әйгілі еңбегінде жан-жақты баяндалады.[1]
ХІІІ ғасырдан бұрын бүгінгі монғол өлкесінде Тұтас монғол, Тоғыз татар,
Найман, Керей атты төрт ұлыс өз алдына мемлекет құрып тұрғанда, оларға
бағынбайтын дараланған тайпалар: қоңырат, меркіт, баяуды, ойрат, олқұнд,
орман уранхайлы, баргуд тайпалары солармен іргелес өмір сүреді. Соның
ішінде азғантай уақыт өз алдына хандық құрған екі тайпа: үш меркіт пен
қоңыраттар еді.
Үш меркіттер алғаш 1096 жылы тарихқа аты ілінгенде Мэйлизи деп аталады.
Олар жоғарыдағы Қидан ұлысына бағынған Зу-бу атты 18 аймақтың бірі болып өз
алдына өмір сүреді. Сол кездеің өзінед әжептеуір белді аймаққа айналған үш
меркіттет қара қытайға қарсы шайқаста қарсы шайқаста мықтылық көрсетеді. Үш
рудан шығатын меркіт хандығында 2 түмен (жиырма мың) әсер ұстап тұрғаны
жоғарыдағы тарихи құжаттарда айтылады.[2]
Қазақ деген сөздің қайдан шыққаны туралы
Бұл мәселе жөнінде де талас көп, бірақ тиянақ жоқ. 1945 жылы шыққан
Қазақ ССР тарихы деген кітапта тиянақты пікір болмады. Вельяминов –
Зернов деген оқымысты Исслодования о Касымовских царях и царевичах деген
4 томдық кітабында қазақ деген сөз әскер салт атты деген сөз. Башқұрларда
бозбала жігітті қазақ дейді.
Кейбіреулер: Па шіркін, мынау қызы-ақ екен! дегендегі таң қалуды
білдіретін сөздер шыққан дейді. Алаш пен қазақ деген сөздің мағынасы
бір, монғол тілінде хасақ, талаушы деген сөз деушілер де бар. Ал Шоқан
қазақ, ерікті деген мағынадағы сөз дейді. Қазақ ескі уақытта Алтын
Орданың хандарынан қашып бөлініп шығып ерікті ел болған. Ешбір сөздікте
қазақ деген сөз ерікті деген сөздің мағынасын қамтымайды. Сондықтан бұл
пікірдің дұрыстығы да шүбәлі. Будагов деген оқымысты Түрік, Татар тілінің
салыстырмалы сөздігі деген кітабында қазақ деген сөз жай деген сөз
болу керек дейді. Шынында бұл дұрыс емес. Алаш пен қазақты бірдей қарау
да қате. Бұрынғы кітаптарда (Рашид-ад-дин, Әбілғазылардың) алаш деген
жоқ, халаж деп жазылады. Бұл көп елдердің (Орта Азия халықтарының)
біразына тән ортақ атау, тұқымғы байланысты атау емес.
Академик Марр: біздің заманымызға шейін сақ, қас деген тайпалар
Орта Азияны мекен еткен. Олардың ұрпақтары, Орта Азия халықтарының арасына
сіңіп, өмір сүріп жүр, - деген болжам айтады. Мүмкін осы 2 тайпа бірігіп
қассақ, келе-келе қазақ болып кеткен деген жорамал бар.
ІХ-Х ғасырларда қазіргі Каспий Хазар дариясы аталатын Каспи дегендегі
пи көпшілік жалғау. Сонда ол кастар деген сөз болды. Қазіргі Енесей
құйылысында,ы якуттар өздерінің этногенезисін сақаларымыз деп айтады. Бұған
қарағанда, ертегі сақтар бүкіл шығыстың көп жеріне бытырап кеткен. Бұл
пікір Аристовтың кітабында да айтылады.
Парсы ақыны Фердаусидің атақты Шахнамасында (патшалар тарихы)
парсының шахтарымен қазақ деген ел соғысады.[3]
Бұл бізде бір үлкен жұмбақ болып отыр. Өйткені бұл Х ғасырдың кезін
көрсететін шығарма, ал бұдан кейін ХІІ ғасырға шейін қазақ деген атау
кездеспейді. Тек қана ХІ-ХІІ ғасырда Хасок, Хосог деген сөз кездеседі.
Карамзиннің кітабында ХІ-ХІІ ғасырларда европалық Ресейдің оңтүстігінде,
солтүстік Кавказда, Оралда хасоктор өмір сүрген. Олар орыстармен де
қатынас жасаған делінген. Кавказдағы черкестер өздерін қазақпыз дейді.
Әзірбайжанда Қазақ ауданы да бар. Карамзиннің айтқан хасоктары черкестер,
азербайжандағылар болуы мүмкін. Ал қазақ арасында черкес руы барын еске
алсақ қазақ пен черкес арасында байланыс барын байқаймыз. Сондықтан қазақ
атауы ХІ – ХІІ ғасырда болғандығына күмәніміз болмаса керек. Абайдың
кітабында қазақ арабтың құзақ деген сөзінің шыққан деген жорамал бар. Бұл
араб елліндегі көшпелі рудың аты. Абайдың бұл пікірі өте орынды, тексеруді
керек ететін нәрсе. Француз деген атақ немістердің франк деген руланына
ұқсас болғандықтан атанып кеткені сияқты, қазақтың да құзақтар секілді
көмпелі болғандығынан ұқсастырып аталып кетуі ықтимал. ІХ ғасырда Орта
Азияны арабтар бағындырып тұрғаны белгілі. Ал ол кезде қазақ тайпаларының
болуы шындық. Оған Фердаусидің айтқаны да дәлел. Сонда қазақ сөзді арабтың
құзақ деген сөзінен шықты деудің жөні бар сияқты. Жоғарыда біз қазақ
деген сөздің әр түрлі мағына бергенін көрдік. XV ғасырда шыққан Самбектің
Хамус түрки деген сөздігінде қазмақ (тарау) деген сөзден шыққан десе,
ол сөздіктің екінші бір жерінде қазақ деген сақалсыз әскер деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақ халқының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..5
2. Қазақ сөзінің пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..6
3. Қазақ ордасының қоғамдық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...13
Кіріспе
Қазақ халқы да дүние жүзінің басқа халықтарына тән заңдылықтың
негізінде қалыптасты. Алғашқы қауымдық құрылыста рулар пайда болды, одан
кейін тайпалар одағы бірігіп, құлилеуші, феодалдық қоғам кезінде халық
болып қалыптасты. Ал, капитализм ұлттарды туғызады. Халықтың қалыптасу
процесімен бірге тілдің қалыптасу процесі қатар жүрді. Сөйтіп, тіл ру
тайпа, халық тілі, ең соңында ұлттық тіл болу кезеңдерін басынан кешіреді.
Халық пен оның тілінің дамуы өте ұзақ уақытқа созылады. Себебі, рулар,
тайпалар бір-бірімен бірігу, ажырасу процестері болып отырған. Ішкі, сыртқы
саяси-экономикалық әлеуметтік жағдайлар бұл процестердің ілгерілеуіне не
артқа кетуіне үнемі өзінің әсерін тигізіп отырады.
Қазақ даласында алғашқы рулар одағы б.э.д VII-II ғ.ғ. пайда болған сақ,
үйсін, қаңлы тайпалары. Қазақстан территориясын мекендеген бұл тайпалардың
қазақтардың түпкі феодалжық мемлекеттердің құрылуы отырықшы егіншілік пен
қалалардың өсуі, тайпалардың рухани мәдениетінің дамуы бір, түркі тілдес
әдет-ғұрыпты ұқсас халықтардың өзара араласып жатуы қазақ халқының
қалыптасуының алғы шарты болып табылады.
ХV ғасырдың орта кезінде қазақ халқының қалыптасуы, шаруашылықтың
дамуы, феодалдық қатынастардың жетілуі федалдық ірі мемлекет қазақ
хандығының құрылуына себеп болды. Қазақ халқының құрылуы қазақ халқының
қалыптасу процесін аяқтайды.
Қазақ этнонимі. қазақ сөзі жөніндегі ерте естеліктерді мұсылман
жазба ескерткіштерінде кездестіреміз, оның мәні үйсіз, панасыз,
кезбе, құрылған дегенді білдіреді.
Тарихи әдебиетте қазақ сөзінің мығу туралы әртүрлі түсіндірмелер бар.
Олардың бірін түрік етістігі қаз, қазу деген сөздермен байланыстырады.
Ал енді бірі бұл сөзді қаз, қазу және ақ деген сөздердің
этнимологиясын құрады. Қазақ сөзінің пайда болуы қандай болмасын оның
бастапқы мағынасы еркін, үйсіз, кезбе, қашқын деген болымсыз мәні
болған сөзбен байланысты.
Сонымен не саяси мәні, не этникалық мазмұны жоқ қазақ сөзі өз
халқынан не руынан немесе өз иесінен бөлініп шыққан және көп жағдайды
бастан кешіруге мәжбүр, еркін адам дегенді білдірген. Орыс тіліндегі
қазақ деген сөзі де осыдан шыққан. Русьте казактар депбелгілі бір
қызметі және тұрақты тұрғын жері жоқ адамдарды, еркін адамдарды, сондай-ақ
еркін жалданушы батрактарды айтқан. Басқаша айтсақ қазақ терминінің
бастапқы мәні-әлеуметтік бұл жағдай жәй күйі бір тұғаның мәртебесі.
Қазақ халқына тән негізгі сипат – оның рулық, тайпалық құрылымының
күрделілігі. Этникалық топтар бір-бірімен сан түрлі жолдармен өзара тығыз
байланысқан. Қазақ халқы үш жүзге бөлінеді. Жүз – тарихи-шаруашылық және
географиялық аймақ, белгілі рулық топтың территориясы. Үш жүз географиялық
орны мен климаттың айырмашылығымен ерекшеленеді. Ұлы жүз территориясы –
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан. Рулары – үйсін, дулат, албан, суан, жалайыр,
қаңлы, сіргелі, ысты, ошақты, т.б. Орта жүз территориясы – Орталық және
Солтүстік қазақстан. Рулары – қыпшақ, арғын, найман, керей, қоңырат, уақ,
т.б. Кіші жүз территориясы – Батыс Қазақстан. Рулары – алшын, адай,
төртқара, жағалбайлы, табын, тама, қаракесек, байбақты, т.б.
Қазақ халқының қалыптасуы
Қазақтың байырғы тайпалары
Қазақ халқының көне шығысын мекендеген Найман, Керей тайпалары кезінде
өз мемлекетін құрған ірі тайпалар болғанын көне қытай жылнамалары мен орта
ғасырдағы монғол шежірелері, сондай-ақ иран, парсы тарихнамаларының
жазғандарынан кездестіруге болады. Ал Қоңырат, Меркіт, Арғын тайпалық
одақтан ұлыспен бірге ашина атты ру-ұлысының болғанына жоғарыдағы
жылнамалар еміс-еміс дерек келтіреді. Тіпті Тұтас Монғол деп аталатын
монғол әулетінің тұңғыш хандық құрған тұсында Эргүнә өзенінің бойында
Аргуне-Эргунә атты момақан ру-ұлыстың өмір сүргенін айтады. Ал үйсіндермен
іргелес жүрген ашина рулары да малмен ғана айналасқан, жорыққа көп
қатыспайтын бейтарап ел болған көрінеді. Қоңыраттар туралы да осыны айтуға
болады. Мысалы, Темүжінді нағашы жағынан қалыңдық айттыруға апара жатқанда
Есүкейге қоңыраттың Дей шешені: Біздің қоңыраттар басқаны жауламайтыны,
артық-ауысты дауламайтын, жиендері жүзімен, қыздары көркімен әйгіленген ел
еді дейді. Сондай-ақ көне қытай шежірелерінде ертегі қоңыраттардың Қоян,
Қиян деген аталары болған, ал Темүжінің ата-бабалары Кабул ханнан әлде
қайда бұрын Кият немесе Куян деген рудың бірлестігінде жүргенін айтады.
Алайда монғол әулетінің арғы аталары Кият тайпасы боржиған руларынан
болса, онда қоңыраттың Қоян руларының тегі арнайы зерттелетін соңғы
тақырыптарының бірі. Меркіттер мен қоңыраттар туралы VIІІ-ХІІІ ғасырға
дейінгі бес жүз жылдық дерек пен көне қытай шежірешісі Ли-Юданның Ляо
ұлысының құжаттары Рашид ад-Дин шығармаларында, сонан соң Монғолияның
құпия шежіресі атты әйгілі еңбегінде жан-жақты баяндалады.[1]
ХІІІ ғасырдан бұрын бүгінгі монғол өлкесінде Тұтас монғол, Тоғыз татар,
Найман, Керей атты төрт ұлыс өз алдына мемлекет құрып тұрғанда, оларға
бағынбайтын дараланған тайпалар: қоңырат, меркіт, баяуды, ойрат, олқұнд,
орман уранхайлы, баргуд тайпалары солармен іргелес өмір сүреді. Соның
ішінде азғантай уақыт өз алдына хандық құрған екі тайпа: үш меркіт пен
қоңыраттар еді.
Үш меркіттер алғаш 1096 жылы тарихқа аты ілінгенде Мэйлизи деп аталады.
Олар жоғарыдағы Қидан ұлысына бағынған Зу-бу атты 18 аймақтың бірі болып өз
алдына өмір сүреді. Сол кездеің өзінед әжептеуір белді аймаққа айналған үш
меркіттет қара қытайға қарсы шайқаста қарсы шайқаста мықтылық көрсетеді. Үш
рудан шығатын меркіт хандығында 2 түмен (жиырма мың) әсер ұстап тұрғаны
жоғарыдағы тарихи құжаттарда айтылады.[2]
Қазақ деген сөздің қайдан шыққаны туралы
Бұл мәселе жөнінде де талас көп, бірақ тиянақ жоқ. 1945 жылы шыққан
Қазақ ССР тарихы деген кітапта тиянақты пікір болмады. Вельяминов –
Зернов деген оқымысты Исслодования о Касымовских царях и царевичах деген
4 томдық кітабында қазақ деген сөз әскер салт атты деген сөз. Башқұрларда
бозбала жігітті қазақ дейді.
Кейбіреулер: Па шіркін, мынау қызы-ақ екен! дегендегі таң қалуды
білдіретін сөздер шыққан дейді. Алаш пен қазақ деген сөздің мағынасы
бір, монғол тілінде хасақ, талаушы деген сөз деушілер де бар. Ал Шоқан
қазақ, ерікті деген мағынадағы сөз дейді. Қазақ ескі уақытта Алтын
Орданың хандарынан қашып бөлініп шығып ерікті ел болған. Ешбір сөздікте
қазақ деген сөз ерікті деген сөздің мағынасын қамтымайды. Сондықтан бұл
пікірдің дұрыстығы да шүбәлі. Будагов деген оқымысты Түрік, Татар тілінің
салыстырмалы сөздігі деген кітабында қазақ деген сөз жай деген сөз
болу керек дейді. Шынында бұл дұрыс емес. Алаш пен қазақты бірдей қарау
да қате. Бұрынғы кітаптарда (Рашид-ад-дин, Әбілғазылардың) алаш деген
жоқ, халаж деп жазылады. Бұл көп елдердің (Орта Азия халықтарының)
біразына тән ортақ атау, тұқымғы байланысты атау емес.
Академик Марр: біздің заманымызға шейін сақ, қас деген тайпалар
Орта Азияны мекен еткен. Олардың ұрпақтары, Орта Азия халықтарының арасына
сіңіп, өмір сүріп жүр, - деген болжам айтады. Мүмкін осы 2 тайпа бірігіп
қассақ, келе-келе қазақ болып кеткен деген жорамал бар.
ІХ-Х ғасырларда қазіргі Каспий Хазар дариясы аталатын Каспи дегендегі
пи көпшілік жалғау. Сонда ол кастар деген сөз болды. Қазіргі Енесей
құйылысында,ы якуттар өздерінің этногенезисін сақаларымыз деп айтады. Бұған
қарағанда, ертегі сақтар бүкіл шығыстың көп жеріне бытырап кеткен. Бұл
пікір Аристовтың кітабында да айтылады.
Парсы ақыны Фердаусидің атақты Шахнамасында (патшалар тарихы)
парсының шахтарымен қазақ деген ел соғысады.[3]
Бұл бізде бір үлкен жұмбақ болып отыр. Өйткені бұл Х ғасырдың кезін
көрсететін шығарма, ал бұдан кейін ХІІ ғасырға шейін қазақ деген атау
кездеспейді. Тек қана ХІ-ХІІ ғасырда Хасок, Хосог деген сөз кездеседі.
Карамзиннің кітабында ХІ-ХІІ ғасырларда европалық Ресейдің оңтүстігінде,
солтүстік Кавказда, Оралда хасоктор өмір сүрген. Олар орыстармен де
қатынас жасаған делінген. Кавказдағы черкестер өздерін қазақпыз дейді.
Әзірбайжанда Қазақ ауданы да бар. Карамзиннің айтқан хасоктары черкестер,
азербайжандағылар болуы мүмкін. Ал қазақ арасында черкес руы барын еске
алсақ қазақ пен черкес арасында байланыс барын байқаймыз. Сондықтан қазақ
атауы ХІ – ХІІ ғасырда болғандығына күмәніміз болмаса керек. Абайдың
кітабында қазақ арабтың құзақ деген сөзінің шыққан деген жорамал бар. Бұл
араб елліндегі көшпелі рудың аты. Абайдың бұл пікірі өте орынды, тексеруді
керек ететін нәрсе. Француз деген атақ немістердің франк деген руланына
ұқсас болғандықтан атанып кеткені сияқты, қазақтың да құзақтар секілді
көмпелі болғандығынан ұқсастырып аталып кетуі ықтимал. ІХ ғасырда Орта
Азияны арабтар бағындырып тұрғаны белгілі. Ал ол кезде қазақ тайпаларының
болуы шындық. Оған Фердаусидің айтқаны да дәлел. Сонда қазақ сөзді арабтың
құзақ деген сөзінен шықты деудің жөні бар сияқты. Жоғарыда біз қазақ
деген сөздің әр түрлі мағына бергенін көрдік. XV ғасырда шыққан Самбектің
Хамус түрки деген сөздігінде қазмақ (тарау) деген сөзден шыққан десе,
ол сөздіктің екінші бір жерінде қазақ деген сақалсыз әскер деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz