Кәсіпорынның шығындарының мәні, маңызы және ұйымдастырылуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
1.1 Кәсіпорынның шығысының мәні мен маңызы және түрлері ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Кәсіпорындағы шығындарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Кәсіпорындағы кезең шығындарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ КЕЗЕҢ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
(ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВ «ПИДЖИМ» МЫСАЛЫНДА)
2.1 Кезең шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Кезең шығындар есебін өндірістік кооператив «ПИДЖИМ»
мысалында талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
1.1 Кәсіпорынның шығысының мәні мен маңызы және түрлері ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Кәсіпорындағы шығындарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Кәсіпорындағы кезең шығындарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ КЕЗЕҢ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
(ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВ «ПИДЖИМ» МЫСАЛЫНДА)
2.1 Кезең шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Кезең шығындар есебін өндірістік кооператив «ПИДЖИМ»
мысалында талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының әлемдегі тауарлар, көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне айналуы үшін біз басты міндеттерді шешуіміз керек.
Соның біреуі- қазіргі таңда бухгалтерлік есептің халықаралық қаржылық есеп стандартына көшуге байланысты капитал нарығының жаһандану нарығының бағытына қарай өрістеуіне, сондай- ақ халықаралық қаржы нарығының дамуына қарай қаржылық, басқарудағы есептік бірегейді қамтамасыз ету. Қазіргі таңда ұйымдарда жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық стандарттар талабына сәйкес болмаса, онда халықаралық капитал рыногын құру мен тиімді объектілерді инвестициялау, қаржыландыру процестері өз мәнін таппайды. Нарық жағдайының ерекшелігіне қарай бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы халықаралық нормаларға сай жүргізілуі тиіс.
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қаржылық қортынды есеп даярлау мен тапсыру процесіне бухгалтерлік баланс сияқты «таза пайда және зиян» есебінің маңызы зор. Таза пайда - ол активтердің түсімі немесе өсуі және міндеттемелердің азаюы нысанында есепті кезеңнің ішінде шығыстарды жауып экономикалық пайданы көбейту, ол капиталға қатысушы тұлғалардың табыстарымен байланысты ұлғайтудан капиталдың пайдалылығына әкеледі. Бұл тұрғыда кезең шығындарының мәні мағынасы зор болады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды «қазандық» деп аталатын тәсілмен анықтап келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1997 жылдан бастап Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүйесінің дүниежүзілік тәжірибедегі ағылшын –американдық әдістемелеріне көшуіне байланысты кезең шығындары өнімнің өзіндік құнына кірмей, жеке есептелетін болды.
Курстық жұмыстың өзектілігі- кәсіпорынның кезең шығындарын қалыптасуы және оның ұлттық және халықаралық қаржылық есеп стандартына көшуге байланысты өзгерістері мен толықтыруларын ашып зерттеп, көрсету.
Курстық жұмыстың мақсаты – кезең шығындары бойынша туындаған мәселелерді дұрыс анықтап, ерекшеліктері мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Осы мақсатқа сәйкес курстық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер қойылады:
• Кәсіпорынның шығысының мәні, маңызы, түрлері және жіктелуін көрсету
Қазақстан Республикасының әлемдегі тауарлар, көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне айналуы үшін біз басты міндеттерді шешуіміз керек.
Соның біреуі- қазіргі таңда бухгалтерлік есептің халықаралық қаржылық есеп стандартына көшуге байланысты капитал нарығының жаһандану нарығының бағытына қарай өрістеуіне, сондай- ақ халықаралық қаржы нарығының дамуына қарай қаржылық, басқарудағы есептік бірегейді қамтамасыз ету. Қазіргі таңда ұйымдарда жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық стандарттар талабына сәйкес болмаса, онда халықаралық капитал рыногын құру мен тиімді объектілерді инвестициялау, қаржыландыру процестері өз мәнін таппайды. Нарық жағдайының ерекшелігіне қарай бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы халықаралық нормаларға сай жүргізілуі тиіс.
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қаржылық қортынды есеп даярлау мен тапсыру процесіне бухгалтерлік баланс сияқты «таза пайда және зиян» есебінің маңызы зор. Таза пайда - ол активтердің түсімі немесе өсуі және міндеттемелердің азаюы нысанында есепті кезеңнің ішінде шығыстарды жауып экономикалық пайданы көбейту, ол капиталға қатысушы тұлғалардың табыстарымен байланысты ұлғайтудан капиталдың пайдалылығына әкеледі. Бұл тұрғыда кезең шығындарының мәні мағынасы зор болады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды «қазандық» деп аталатын тәсілмен анықтап келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1997 жылдан бастап Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүйесінің дүниежүзілік тәжірибедегі ағылшын –американдық әдістемелеріне көшуіне байланысты кезең шығындары өнімнің өзіндік құнына кірмей, жеке есептелетін болды.
Курстық жұмыстың өзектілігі- кәсіпорынның кезең шығындарын қалыптасуы және оның ұлттық және халықаралық қаржылық есеп стандартына көшуге байланысты өзгерістері мен толықтыруларын ашып зерттеп, көрсету.
Курстық жұмыстың мақсаты – кезең шығындары бойынша туындаған мәселелерді дұрыс анықтап, ерекшеліктері мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Осы мақсатқа сәйкес курстық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер қойылады:
• Кәсіпорынның шығысының мәні, маңызы, түрлері және жіктелуін көрсету
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептеме туралы» 2007ж 27 ақпан №234 Заңы. –Алматы, 2007
2. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері.- Алматы: Экономика, 2001.- 218-220 бб.
4. Радостовец. В.К., Габдуллин. Т.Ғ,. Радостовец В.В, Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Экономика, 2003.- 238-240 бб.
5. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі.- Алматы: Экономика, 2004.- 220-222 бб.
6. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н, Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері.- Алматы: Экономикс, 2003.- 90-98 бб.
7. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Бухгалтерлік есептің жаңа шоттар корреспонденциясы.- Алматы: Экономика, 2007. - 45-49 бб.
8. Кеулімжаев К.К, Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп.- Алматы: Экономика, 2003.- 101-103 бб.
9. Назарова В.А. Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. - Алматы: Экономика, 2002.- 300-303 бб.
10. Кеулімжаев Қ.К., Тулегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А.
11. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. – Алматы: Экономика, 2005. - 187-190 бб.
12. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. -Алматы: Экономика, 2003. - 238-240 бб.
13. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. Алматы: Ержанов и К, 2003.С.- 45-49.
14. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсова Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. -58-62 бб.
15. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. Финансовый учет на предприятии.- Алматы: Экономика, 2003. –С.74-77.
16. Воронова Е.О., Улина Г.В. Управленский учет. – Москва: Финансы и статистика , 2006. -С.210-213.
17. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет: Учет. –Москва: Омега- Л. 2002. -64-67
18. Төлешова Г.К. Халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық есеп және есептілік –Алматы: Бизнес информаций, 2005. -17-19 бб.
19. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2003. -67-74 бб.
20. Пашигорева Г.И., Савченко О.С. Системы бухгалтерского учета и анализа.- Питер. 2002.-С.- 45-48.
21. Казахстанские стандарты бухгалтерского учета и методические рекомендации к ним: БИКО.- Алматы. 2004. - С.- 65-67.
22. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. Финансовый учет на предприятий.- Алматы: Экономика, 2003.-С.- 78-79.
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептеме туралы» 2007ж 27 ақпан №234 Заңы. –Алматы, 2007
2. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері.- Алматы: Экономика, 2001.- 218-220 бб.
4. Радостовец. В.К., Габдуллин. Т.Ғ,. Радостовец В.В, Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Экономика, 2003.- 238-240 бб.
5. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі.- Алматы: Экономика, 2004.- 220-222 бб.
6. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н, Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері.- Алматы: Экономикс, 2003.- 90-98 бб.
7. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Бухгалтерлік есептің жаңа шоттар корреспонденциясы.- Алматы: Экономика, 2007. - 45-49 бб.
8. Кеулімжаев К.К, Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп.- Алматы: Экономика, 2003.- 101-103 бб.
9. Назарова В.А. Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. - Алматы: Экономика, 2002.- 300-303 бб.
10. Кеулімжаев Қ.К., Тулегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А.
11. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. – Алматы: Экономика, 2005. - 187-190 бб.
12. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. -Алматы: Экономика, 2003. - 238-240 бб.
13. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. Алматы: Ержанов и К, 2003.С.- 45-49.
14. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсова Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. -58-62 бб.
15. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. Финансовый учет на предприятии.- Алматы: Экономика, 2003. –С.74-77.
16. Воронова Е.О., Улина Г.В. Управленский учет. – Москва: Финансы и статистика , 2006. -С.210-213.
17. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет: Учет. –Москва: Омега- Л. 2002. -64-67
18. Төлешова Г.К. Халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық есеп және есептілік –Алматы: Бизнес информаций, 2005. -17-19 бб.
19. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2003. -67-74 бб.
20. Пашигорева Г.И., Савченко О.С. Системы бухгалтерского учета и анализа.- Питер. 2002.-С.- 45-48.
21. Казахстанские стандарты бухгалтерского учета и методические рекомендации к ним: БИКО.- Алматы. 2004. - С.- 65-67.
22. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. Финансовый учет на предприятий.- Алматы: Экономика, 2003.-С.- 78-79.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
1.1 Кәсіпорынның шығысының мәні мен маңызы және түрлері
... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Кәсіпорындағы шығындарды жіктеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Кәсіпорындағы кезең шығындарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...12
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ КЕЗЕҢ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
(ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВ ПИДЖИМ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Кезең шығындарының есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..19
2.2 Кезең шығындар есебін өндірістік кооператив ПИДЖИМ
мысалында талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 21
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының әлемдегі тауарлар, көрсетілген қызмет,
еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар
нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне айналуы үшін біз
басты міндеттерді шешуіміз керек.
Соның біреуі- қазіргі таңда бухгалтерлік есептің халықаралық қаржылық
есеп стандартына көшуге байланысты капитал нарығының жаһандану нарығының
бағытына қарай өрістеуіне, сондай- ақ халықаралық қаржы нарығының дамуына
қарай қаржылық, басқарудағы есептік бірегейді қамтамасыз ету. Қазіргі таңда
ұйымдарда жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық стандарттар
талабына сәйкес болмаса, онда халықаралық капитал рыногын құру мен тиімді
объектілерді инвестициялау, қаржыландыру процестері өз мәнін таппайды.
Нарық жағдайының ерекшелігіне қарай бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы
халықаралық нормаларға сай жүргізілуі тиіс.
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қаржылық қортынды есеп даярлау
мен тапсыру процесіне бухгалтерлік баланс сияқты таза пайда және зиян
есебінің маңызы зор. Таза пайда - ол активтердің түсімі немесе өсуі және
міндеттемелердің азаюы нысанында есепті кезеңнің ішінде шығыстарды жауып
экономикалық пайданы көбейту, ол капиталға қатысушы тұлғалардың
табыстарымен байланысты ұлғайтудан капиталдың пайдалылығына әкеледі. Бұл
тұрғыда кезең шығындарының мәні мағынасы зор болады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды қазандық деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1997 жылдан бастап Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
жүйесінің дүниежүзілік тәжірибедегі ағылшын –американдық әдістемелеріне
көшуіне байланысты кезең шығындары өнімнің өзіндік құнына кірмей, жеке
есептелетін болды.
Курстық жұмыстың өзектілігі- кәсіпорынның кезең шығындарын қалыптасуы
және оның ұлттық және халықаралық қаржылық есеп стандартына көшуге
байланысты өзгерістері мен толықтыруларын ашып зерттеп, көрсету.
Курстық жұмыстың мақсаты – кезең шығындары бойынша туындаған
мәселелерді дұрыс анықтап, ерекшеліктері мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Осы мақсатқа сәйкес курстық жұмысты жазу барысында келесідей
міндеттер қойылады:
• Кәсіпорынның шығысының мәні, маңызы, түрлері және жіктелуін көрсету
• Кәсіпорындағы кезең шығындарының ерекшеліктері мен есебін анықтау
• Кезең шығындарының есебін өндірістік кооператив ПИДЖИМ мысалында
талдауы және ерекшеліктерін баяндау
• Ұлттық және халықаралық қаржылық есеп стандарты бойынша кезең
шығындарын мойындау есебінің ерекшеліктерін зерделеу
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
1. Кәсіпорынның шығысының мәні мен маңызы және түрлері
Тауарларлы материалдық қорлар мен көрсетілген қызмет үшін төленетін
қажетті ресурстарды шығын деп түсінеміз. Басқару үшін тек шығындар емес,
олар туралы ақпарат та қажет. Шығындарды есепке алу жүйесін құруда
экономика жағынан ең тиімді тәсіл - шешімдерді топтастырып, тиімдісін
таңдау керек.
Нарықтық экономика жағдайында ресурстың барлық материалдық, еңбек және
қаржылық түрлерін ұтымды пайдалануды көздейді, олар кәсіпкерлік іс-
әрекеттің күтілетін нәтижесін (табыстылығын) қамтамасыз етуі тиіс.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды қазандық деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1987 жылы ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдік
жүйесін жасауды ұсынады. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және шартты-
өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты-тұрақты шығынды
өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты-
өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорциональды өсуіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім
көлемінде және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты-тұрақты
және шартты-өзгермелі шығын жолдауға жол алатын директ- костинг
тұжырымдамасын ұсынады. Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құны толық
және дәл анықтау міндетті емес, өзін-өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау
күннен-күнге көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен
салыстыратын стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі
болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстары ғана есептеп қана қоймай,
ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдалануды бақылап, дами бастайды. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкеледі, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталады.
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынандай ұғымдардың
экономикалық мәнін білу және шектеу маңызды.
Шығындар- шаруашылық іс- әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығындар дегенннен кең екені білінеді өндіріске шыққан
шығындар- өнімі (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында тұтынылған
ресурстар бөлігі.
Көбіне экономикалық әдебиетте шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен
зиянда шыққан шығын да кіреді. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29
қазанындағы №542 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздерге сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б негізгі
қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе
сенімді өлшенетін міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық
пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.
Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көптеген
шығындардың бөлігі деп түсіндіруге болады.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
- Ағымдағы есепті кезең;
- Кейінге қалдырылған;
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнің шаруашылық іс-
әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары
туралы есепте танылады.
Есепті кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша олар
мыналарға бөлінеді:
- осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар
(негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
- ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
(ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу фактісіне
қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы есепте және ағымдағы есепті
кезеңде танылады, мойындалады. Олар көбіне кірістің бары немесе жоғынан
(мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі
шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұжым балансында
капиталдандыруға жатады.
Ұйымның болашақтағы ресурстарына пайда болу мүмкіндігі белгілеріне
қарай кейінге қалдырылған шығыстар былайша бөлінеді:
- инвестициялар (күрделі қаржы);
- болашақ кезең шығыстары.
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен
шығындарды топтастырудан тұрады. Оған мынандай факторлар ықпал
етеді.
- кәсіппорынның қызмет түрі;
- кәсіпорын басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы (цехтық,
цехсыз);
- кәсіпорынның құқықтық түрі;
- шығарылатын өнім көлемі.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын
қарастырады. мұндайда: шығындардың түрі, пайда болған жерлері,
жауапкершілік орталықтары мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу
болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын есебі. Бұл шығынды қортынды
бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға өндірістік өнімнің өзіндік
құн құрылымын - өзіндік құнның элементтерінің өндіріс шығындарының
жалпы құнына проценттік ара қатынасын есептеуге, өзіндік құнды
төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға мүмкіндік береді.
Өнімнің өзіндік құнына кірген шығындардың түрлері 7 Тауарлық-
материалдық қорлар есебі атты. Бухгалтерлік есеп стандарттары және
оған Өнімнің (жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына
кіретін шығындардың құрамы мен жіктелуі атты әдістемелік
ұсыныстармен белгіленеді, бұлар-материалдық шығындар, еңбекті өтеуге
шыққан шығыстар, әлеуметтік салық аударымдары, қосымша шығыстар.
Шығындарды пайда болған жерлері бойынша есептеу. Шығындардың
пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс
орындары, участкілері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен
т.б. Мұндай әрбір участкіге кәсіпорынның шығын пайда болған орын
номенклатурасына белгіленетін өз тіркеу нөмірі беріледі.
Бұл есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді. Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдық
бөлімшелерінің де жұмысы тиімділігін ықпалды және жан-жақты бақылау
өнімінің өзіндік құнын калькуляцияға қажетті; өнімнің жекелеген
түрлері арасындағы қосымша шығындарды бөлу.
Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты- әрбір
жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар мен табыс туралы
мәліметтерді сметадан ауытқуды жауапты адамға арту үшін жинақтау.
Жауапкершілік орталықтары бойынша нақты мәліметтерді қысқа уақыт
аралығында жасалатын смета орындау жөніндегі есепте бухгалтер-
талдаушы көрсетеді. Олардан жауапкершілік орталықтарының басшылары
шығыстың әр түрлі баптары бойынша сметадан ауытқушылықтар туралы
ақпарат алды.
Әкімшілік шығындарды қандай аспектіде жіктеу, шығын пайда
болған болған жерлерді қаншалықты жан-жақты және оларды
жауапкершілік орталықтарымен ұштастыру керектігін өзі шешеді.
Көтерушілер бойынша есеп. Технология мен өнім сипатына
байланысты бұйымдар мен жартылай өнімдер, біртекті бұйым топтары,
бір аттас немесе жеке жасап шығаратын бұйым (тапсырыс) сериялары,
құрылыс объектілері, құрылыстың біткен кезеңдері, жұмыс пен
көрсетілген қызмет түрлері яғни өткізуге арналған өнім (жұмыс,
көрсетілген қызмет) түрлері шығынды көтерушілер (носители) болып
табылады.
Егер кәсіпорында біртекті өнім бірдей негіздегі шикізат пен
материалдан жасалса және мөлшерімен, жаңғыртып жетілдіруімен
(модификациясымен) айрықшаланса, онда кәсіпорынның шығынды
көтерушілер сайын ең аз шамада азайтуға мүмкіндік пайда болады,
соған орай, калькуляциялау амалын қарапайымдандыруға болады.
Өндірістік шығындар. Олар төрт элементтен тұрады:
- тікелей материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
- аударымдар (әлеуметтік салық);
- қосымша шығындар;
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген
өндіріс, дайын өнім (тауар) қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге
тиісті, кәсіпорын активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде
пайда әкелуге тиісті.
Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын
негізгі материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын
белгілі бір бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады.
Материалдық шығндардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге,
материал бірлігі бағасына қолданылуға тиісті, материалдар санына
көбейтіп, санауға болмайды.
Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден
және үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға
болатын, жұмыс күшін төлейтін барлық шығыстар: бұйым дайындаумен
тікелей шұғылданатын жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Алайда көмекші
жұмысшылар, менеджерлер мен мастерлер, қосалқы күрделі
қызметкерлерді де өндіріспен байланысты. Олардың еңбекақысы
өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын
бұйымның белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде жатқызуға
болмайды, оларды қосымша (жанама) еңбек шығындары деп атайды. Жанама
қосымша материалдық шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік
шығындардың бөлігі ретінде қарастырылады.
Еңбек өтеу шығындарын тікелей және жанама деп бөлу едәуір
дәрежеде нақты жағдайларға байланысты. Егер ұйымда бір өнім
шығарылса, онда тек өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы да тікелей
шығындар ретінде жіктеледі.
Оқу, демалыс, жұмыс тоқтап қалған кездері қосымша еңбекақы,
мерзімнен тыс жұмысқа төлеу сияқты шығындарға байланысты
айтыстартуады. Әдетте бұл шығындарға жанамалар ретінде жіктеледі.
Бұл қызметтерге қосымша төлемдер аударымымен бірге еңбекке
шығатын тікелей шығындар болып саналады.
Тікелей материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары
өзгермелі болып табылады, олардың шамасы өндіріс көлемінде тура
сайма-сай өзгереді.
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар
кіреді. Бұл шығындар өндіріспен байланысты, бірақ тура, тікелей және
үнемді дайын бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. оларды
сонымен қатар өндірістік шығыстарды сайма-сай таңдалған база
өнімдерінің түрлері бойынша бөледі. Бөлудің нақты тәсілдері төменде
келтірілген.
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құрал-
аспаптарға, қосалқы материалдарға деген шығындар сияқты өндіріс
көлемінде тура сайма- сай (пропорциональды) өзгереді және өзгермелі
өндірістік шығындар болып табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығыстар
тұрақты, мысалы, сақтандыру жарнамалары, жал төлемі, жабдыққа
амортизациялық аударымдар, немесе жартылай өзгермелілер, мәселен,
телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді
жатқызуға болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар.
Оларды таңдалған әдістемеге сай бұйым бойынша бөледі. Бөлу тәсілдері
төменде қарастырылған:
Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде
жіктеледі, оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама
шығындар, еңбекке жұмсалатын жанама шығындар, еңбекке жұмсалатын
жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми-зерттеу
жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен көрсетілетін қызметті
жасау бойынша барлық; тәжірбиелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды
сынау, ғылыми зертхананы ұстау шығындарын біріктіреді.
Баламалы шығындар - пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны.
Олар бір әрекетті таңдау екінші әрекетті пайда болдырмаған кезде
қолдан шыққан пайданы білдіреді. Баламалы шығындар бизнесте шешім
қабылдаған көп жағдайларда туындайды.
Қайтарымсыз шығындар – бұлар бұрын болған шығындар. Олар
болашақ шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы
немесе болашақтағы іс-қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып
алынған жабдықтың бастапқы құны (бағасы) мен материалдық қорларды
жасау шығындары. Сондықтан бұл шығындар болашақта шешім қабылдау
кезінде есепке алынбайды. Ғылыми- зерттеу зертханасы жабдық алды
делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі өтті, ол сыр бере
бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бұл түрге ылғалдылық
деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінін көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі үйде
орналасқан. Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу
үшін шоттар ұлғаюда, қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері
жабдықты алып тастауды талап етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай
етуден бас тартты, өйткені ол үшін 6 млн теңге төленген болатын.
Бұл- қайтарымсыз шығынның рөлін бағаламаудың типтік үлгісі.
Жабдық жөніндегі ешқандай болашақ шешімдер бұл құнды қайтара
алмайды. Болашақ шешімдер жөндеу үшін немесе бөлмені
кандиционерлерімен және жылу жүйесімен жабдықтау үшін шоттар сияқты
болашақ шығындарға қатысты болады.
Дифференциальды шығындар – екі баламалы шешімдерді қараған
кезде шығындарды ажырататын шама. Қалалық жаңа бассейнді салу үшін
екі баламалы орын қаралды делік. Егер А ауданы таңдалса, бассейнде
ұстау бойынша жыл сайынғы шығындар шамамен 65 000 теңге болады.
Егер В ауданы таңдалса,, жыл сайынғы шығыстар 60 000 теңге сомасына
күтіледі. Бассейнді ұстау бойынша дифференциалды шығындар былайша
есептеледі:
65 000 – 60 000 = 5000 теңге.
Дифференциальды шығындар да қосымша немесе өсетін шығындар деп
аталады. Қалалық бассейн мысалында оны ұстау үшін жыл сайын өсетін
шығын 5000 теңгені құрайды, егер қалалық бассейн В ауданынан А
ауданына көшсе. Дифференциальды (немесе өсетін) шығындар көптеген
экономикалық шешімдерден табылады. Туристік агенттіктің жаңа
бөлімшені қала шетіне орналастыруға орай шығарған қосымша шығындары
– жаңа кәсіпорында орналастырудың өсетін шығындары. Туристік фирма
бөлімшені шет жаққа орналастырып немесе орналастырмай шегетін жалпы
шығындардағы айырмашылық-егер жаңа бөлімше ұйымдастырылса, шешімнің
өсетін шығындары. авиажелілерде жаңа маршрут, заводтарда қосымша
ауысым немесе ауруханада медбике штатын ұлғайту туралы шешімдер де
дифференциальды шығындарға кіреді.
Маржиналдық шығындар - өнімнің барлық шығарылуына емес,
бірлігіне шаққандағы қосымша шығындар.
Кесте– 1 Маржиналдық шығындардың өзгеруі, мың теңге
Шығарылатын Тоңазытқыш өндірісі бойыншаТоңазытқыш өндірісінің
тоңазытқыштар саны жалпы шығындар маржиналдық шығындары
1 2000 2-ші тоңазытқыштың
} айырым - 1800 1800
2 3800
10 17000 11-ші тоңазытқыштың
} айырым - 1790 1790
11 18790
50 90000 51-ші тоңазытқыштың
} айырым - 995 1000
51 91000
Қайнар көзі: Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсова Д.А.,
Фурсова С.Д. Басқару есебі: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. -58 б.
Маржиналдық шығындар әдетте әр түрлі өндіріс көлемінде сан
қилы болады, өйткені өндіріс процесінің тиімділігіне қарай өзгереді,
олар шығару ұлғайғанда, азаяды.
Маржиналдық шығындар мен орташа шығындарды айырудың маңызы зор.
Мына мысалда екінші маржиналдық шығындары 1800 мың теңгені құрайды.
Алайда бірліктің орташа шығындары, екі тоңазытқыш жасап шығарғанда,
3800: 2 = 1900 мың теңгеге тең болады. 11-тоңазытқыштың
маржиналдық шағындары ұқсас – 1790 мың теңге, бірақ 11 тоңазытқыш
жасап шығарғандағы бірлікке шаққандағы жалпы шығындар 1708 мың
теңгеге тең (18 790 : 11).
Сонымен, өндірістің маржиналдық шығындары қосымша шығындар.
Бірлікке шаққандағы орташа шығындар – шыққан бірлік санына бөлінген
өнімнің кез келген санын өндіру бойынша жалпы шығындар.
Аталған шығын түрлерінен басқа, инкрементті шығындар да бар.
Олар өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. егер
шешім қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың
ұлғаюын өсетін, басқаша айтсақ, инкрементті шығындар деп
қарастырады. егер өнімнің қосымша партиясын шығару туралы шешім
қабылдау тұрақты шығындарды әкеліп соқтырса, инкременттік шығындар
нөлге тең болады.
2. Кәсіпорындағы шығындарды жіктеу
Кез келген шығындарды жіктеу- басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
- кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
- тікелей және жанама;
- негізгілер мен қосымшалар;
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең
шығыстары);
- бірэлементті және кешенді.
Кіретін (входящие) шығындар – алынған және бар ресурстар,
күткендегідей, болашаққа табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік
қорлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде
көрсетіледі.
Өтіп кеткен (истекшие) шығындар – осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған
және болашақта кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан ресурстар. Оларға
өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетіледі, яғни кіретін
шығындар өткен шығындарға айналады. Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп
дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды
(зиянды) есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие
болады.
Мысалы, алып- сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар болып
тіркеледі. Егер бұл тауарлар сатылса, онда бұл кіретін шығындар өткен
шығындарға жатқызылуы тиіс, ол тауарларды өткізу нәтижесінде болған
шығындар сметасында көрсетіледі.
Сызба 1- Өтіп кеткен және кіретін шығындар арасындағы айырма.
Қайнар көзі: Шеремет А.Д. Управленческий учет: Учебник. –Москва: ФБК- пресс,
2004. -6 с.
Сонымен, кіретін шығындар шығындар терминінің синонимі болып
табылады, ал өтіп кеткен шығындар – шығыстар ұғымына ұқсайды. Шығындар –
тауарды өткізу нәтижесінде шыққан қаражат, ал шығыстар – кірістер алуға
байланысты кәсіпорын шеккеншығындар бөлігі.
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты
шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Өнімнің нақты түрін өндірумен нақты жұмысты (қызмет көрсету) орындауға
байланысты және тікелей олардың құнына кіре алатын (материалдық шығындар
мен еңбекті өтеуге тікелей шығындар) шығындар тікелей деп аталады.
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және жасаған
кезде нақты өнімге (жұмысқа, көрсетілген қызметке) жатқызу мүмкін
боолмакйтын шығындар жанамаға жатады. Мұндай шығындар өнімнің жекелеген
түрлері арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін таңдауына
байланысты бөліненді. Жанама шығындарға жалпы өндірістік шығындарды,
жабдықты ұстау мен пайдалануға жұмсалған шығындар, басқару шығыстарын және
т.б. жатқызуға болады. Жанама шығындардыңи ерекшілігі – ауқымды негіз
(база) шегінде өзгермеуі (шығындар тұрақты болып қалатын, өндіріс көлемінің
белгілі бір аралығы).
Өнім бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде өндіріс
көлеміне байланысты емес және оны өндіріс тиімділігін еңбек өнімділігін
арттыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды енгізу жолымен
төмендетуге болады.
3. Кәсіпорындағы кезең шығындарының ерекшеліктері
Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізі болып табылады
(шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі
еңбек керек-жарақтарын; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы қосып есептеулерімен және т.б.) кез келген кәсіпорында олар
шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша (жанама) шығыстар өндіріст ұйымдастыру, қызмет ету және оны
басқаруға байланысты пайда болады.
Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:
- Қосымша (өндірістік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы
ақпарат 84 бөлімшенің 84 Үстеме шығыстар шотында жинақталады және одан
әрі таңдалған қайсібір бөлу базасына сайма-сай (пропорционалды) бөліну үшін
8410 Үстеме шығыстар шотында шоғырланады;
- Қосымша (өндірістік емес) шығыстар – кезең шығыстары. Бұл шығыстар
7210 Әкімшілік шығыстар, 7110 Дайын өнімді (тауарды, жұмысты,
көрсетілген қызметті) өткізу бойынша шығыстар, 7310 Сыйақы түріндегі
шығыстар ескерілген.
Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетті іс-қызметтерін
жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр түрлі шығындарда
бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды, бақылауды және
талдауды қиындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін құру, өндірістік
емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетті іс-қызмет
аясын белгілеу бойынша, ал іште-шығын элементтер бойынша топтастыру
мақсатқа сәйкес болар еді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған
жерлерінде жайылдырмай, бір шектен шығармауға (локолизовать), кәсіпорын
қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және оларды
өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да және
т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды.
Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты қосымша шығыстар басқару есебіне
басқару мақсаттарына байланысты қарастырылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы,
оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен
өткізуде жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады.Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
7 Тауарлы- материалдық қорлардың есебі атты Бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес (2003ж. 28 қантардағы №27 өзгерістермен бірге)
шығындар былайша жіктеледі:
- пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскілер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша есепті
ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өндірістік
өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
- шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс , көрсетілген қызмет)
бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
- өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
а) экономикалық элементтер бойынша - өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді. Бұған мынандай экономикалық элементтер жатады:
- материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
- ақша аударулар;
- құралдардың тозуы;
- басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өнімнің
кейбір түрлерінің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша
бұларға:
- материалдар;
- еңбекті өтеу;
- ақша аударулар (аударымдар);
- қосымша шығыстар.
Көрсетілген топтарды салыстыру 2-кестеде келтірілген.
Кесте- 2 Элементтер мен калькуляция баптары бойынша шығындарды
топтастыру, мың теңге
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция Сома
1. Материалдық шығындар 78000 1. Материалдар 25200
2. Еңбекті өтеуге шығатын 17000 2. Сатылатын жартылай 41000
шығындар
3. Ақша аударулар 3060 3. Қайтарымды қалдықтар 2400
(аударымдар)
4. құралдардың тозуы 7220 4. Технологиялық мақсаттарға9100
арналған отын мен энергия
5. Басқадай - шығындар 11720 5. Еңбекті өтеу 10000
Барлығы 117000 6. Ақша аударымдары 1800
6. Өндірістік емес шоттарға (3600) 7. Өндірісті дайындау мен 4600
(-) (қайтарымды қалдықтар игеруге шығыстар
құны, ақауға кінәлілерден
шығынның орнын толтыру және
т.б.)
Бітпеген өндірістің қалдығын600 8. Қосымша шығыстар 17500
(+) өзгерту
9. Ақаудан болған шығыстар 1390
10. Басқадай өндірістік 1010
шығыстар
Барлығы 114 000Барлығы 114 000
Қайнар көзі: Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н, Құдайбергенов Н.А.
Бухгалтерлік есеп принциптері.- Алматы: Экономикс, 2003.- 90 бб..
Экономикалық элементтер (11 7000 теңге) және калькуляция баптары (11
4000 теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту бөлігіне
түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан бірдей
болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай-ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы, экономикалық
элемент бойынша Еңбекті өтеу шығындары 17000 теңге болып, ал Еңбекті
өтеу калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге болып көрсетілген. Айырма
жабдықты күтумен шұғылданатын еңбекшілердің еңбегін өтеу шығыстарында, яғни
қосымша шығыстарда ескертілген.
Алайда экономикалық элементтер мен шығын баптары бойынша шығын
есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаған жөн, өйткені олар
субъектінің бірдей шығындарын құрамы (элементтер) және мақсатты белгілеуді
(калькуляция баптары) бойынша сипаттайды.
Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша ақпаратты
элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу орны мен
өнім (жұмыс, қызмет көрсету), түрлері, калькуляция баптары бойынша мұқият
қарастыруға, өзіндік құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын
бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша
топтастыру олардың құрылымын оқып-үйрену, өндірістік шығыстардың сметасы
қолданылады. Екі топтасу да бірін-бірі толықтырады және өнім өндірісіне
жұмсалған шығынды есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік
береді.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін.
Кесте-3 Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар
(шығыстар)
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша -негізгі
-қосымша
2. Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша -тікелей
-жанама
3. Құрамы (біртектілігі) бойынша -бірэлементті
к
-кешенді
4. Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5. Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару міндеттері өндірістік
бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7. Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік
емес
Кесте -3 жалғасы
8. Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9. Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10. Пайданы генрациялау кезеңінде шығындарды жатқызу тәртібі өнімге
бойынша кезеңге
Қайнар көзі: Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж.,
Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. Финансовый учет на предприятии. - Алматы:
Экономика, 2003. -74 с.
Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей
байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай
шығындар.
Қосымшалар- өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
Тікелейлер- өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар, аударымдар(ақша аударулар)). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін
шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы –
автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында
қолданылатын бояудың құны – тікелей бояу цехының шығындары).
Жанамалар- өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей
енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге
жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір
бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод
менеджерінің еңбек ақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшіліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың қабылданған
тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада – барлық шығындар тікелей
байланысты).
Бірэлементтілер – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
ақша аударулар).
Кешенділер – бірнеше элемнттен тұратындар (құрамына тиісті риске
құрамының еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма- сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылырдың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.).
Мысалы, егер өндіріс көлемі 10% -ке ұлғаяды.
4000
Өзгермелі 3000
шығындар 2000
сомасы, теңге 1000
100 200 300 400
Өндіріс көлемі, бірлк
Сызба 2 - Өндірріс көлемі мен өзгермелі шығындар сомасы арасындағы
тәуелділік
Қайнар көзі: Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсова Д.А., Фурсова С.Д.
Басқару есебі: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. -60 б.
Сызба- 2 және 4 кестеден көрініп тұрғандай, өзгермелі шығындар
өндіріс көлемінде сайма-сай (пропорциональды) өседі. Өндіріс көлемі екі есе
100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі 1000-нан 2000 теңгеге
дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде көлем
өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік болғанына
қарамастан. Сондықтан өзгермелі және шартты-тұрақты деп саналады, өйткені
олар қосарлы рөл атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Кесте- 4 Өзгермелі шығындардың өнім өндірісі көлемінде тәуелділігі
Көлем, Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы
бірлік өзгермелі шығындар, жалпы өзгермелі
теңгемен шығындар, теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Қайнар көзі: Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсова Д.А., Фурсова С.Д.
Басқару есебі: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. -58-62 бб.
Сызба 3 - Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындардың тәртібі
Қайнар көзі: Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсова Д.А., Фурсова С.Д.
Басқару есебі: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. -62 б.
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына
қарай төмендейді.
Ағымдағылар – жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал
шығыстары).
Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б.
төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде
бірен-сарандап өнімнің құнына кіреді.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның
өндірістік өзіндік құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа да жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
1.1 Кәсіпорынның шығысының мәні мен маңызы және түрлері
... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Кәсіпорындағы шығындарды жіктеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Кәсіпорындағы кезең шығындарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...12
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ КЕЗЕҢ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
(ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВ ПИДЖИМ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Кезең шығындарының есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..19
2.2 Кезең шығындар есебін өндірістік кооператив ПИДЖИМ
мысалында талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 21
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының әлемдегі тауарлар, көрсетілген қызмет,
еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар
нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне айналуы үшін біз
басты міндеттерді шешуіміз керек.
Соның біреуі- қазіргі таңда бухгалтерлік есептің халықаралық қаржылық
есеп стандартына көшуге байланысты капитал нарығының жаһандану нарығының
бағытына қарай өрістеуіне, сондай- ақ халықаралық қаржы нарығының дамуына
қарай қаржылық, басқарудағы есептік бірегейді қамтамасыз ету. Қазіргі таңда
ұйымдарда жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық стандарттар
талабына сәйкес болмаса, онда халықаралық капитал рыногын құру мен тиімді
объектілерді инвестициялау, қаржыландыру процестері өз мәнін таппайды.
Нарық жағдайының ерекшелігіне қарай бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы
халықаралық нормаларға сай жүргізілуі тиіс.
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қаржылық қортынды есеп даярлау
мен тапсыру процесіне бухгалтерлік баланс сияқты таза пайда және зиян
есебінің маңызы зор. Таза пайда - ол активтердің түсімі немесе өсуі және
міндеттемелердің азаюы нысанында есепті кезеңнің ішінде шығыстарды жауып
экономикалық пайданы көбейту, ол капиталға қатысушы тұлғалардың
табыстарымен байланысты ұлғайтудан капиталдың пайдалылығына әкеледі. Бұл
тұрғыда кезең шығындарының мәні мағынасы зор болады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды қазандық деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1997 жылдан бастап Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
жүйесінің дүниежүзілік тәжірибедегі ағылшын –американдық әдістемелеріне
көшуіне байланысты кезең шығындары өнімнің өзіндік құнына кірмей, жеке
есептелетін болды.
Курстық жұмыстың өзектілігі- кәсіпорынның кезең шығындарын қалыптасуы
және оның ұлттық және халықаралық қаржылық есеп стандартына көшуге
байланысты өзгерістері мен толықтыруларын ашып зерттеп, көрсету.
Курстық жұмыстың мақсаты – кезең шығындары бойынша туындаған
мәселелерді дұрыс анықтап, ерекшеліктері мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Осы мақсатқа сәйкес курстық жұмысты жазу барысында келесідей
міндеттер қойылады:
• Кәсіпорынның шығысының мәні, маңызы, түрлері және жіктелуін көрсету
• Кәсіпорындағы кезең шығындарының ерекшеліктері мен есебін анықтау
• Кезең шығындарының есебін өндірістік кооператив ПИДЖИМ мысалында
талдауы және ерекшеліктерін баяндау
• Ұлттық және халықаралық қаржылық есеп стандарты бойынша кезең
шығындарын мойындау есебінің ерекшеліктерін зерделеу
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
1. Кәсіпорынның шығысының мәні мен маңызы және түрлері
Тауарларлы материалдық қорлар мен көрсетілген қызмет үшін төленетін
қажетті ресурстарды шығын деп түсінеміз. Басқару үшін тек шығындар емес,
олар туралы ақпарат та қажет. Шығындарды есепке алу жүйесін құруда
экономика жағынан ең тиімді тәсіл - шешімдерді топтастырып, тиімдісін
таңдау керек.
Нарықтық экономика жағдайында ресурстың барлық материалдық, еңбек және
қаржылық түрлерін ұтымды пайдалануды көздейді, олар кәсіпкерлік іс-
әрекеттің күтілетін нәтижесін (табыстылығын) қамтамасыз етуі тиіс.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды қазандық деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1987 жылы ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдік
жүйесін жасауды ұсынады. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және шартты-
өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты-тұрақты шығынды
өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты-
өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорциональды өсуіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім
көлемінде және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты-тұрақты
және шартты-өзгермелі шығын жолдауға жол алатын директ- костинг
тұжырымдамасын ұсынады. Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құны толық
және дәл анықтау міндетті емес, өзін-өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау
күннен-күнге көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен
салыстыратын стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі
болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстары ғана есептеп қана қоймай,
ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдалануды бақылап, дами бастайды. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкеледі, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталады.
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынандай ұғымдардың
экономикалық мәнін білу және шектеу маңызды.
Шығындар- шаруашылық іс- әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығындар дегенннен кең екені білінеді өндіріске шыққан
шығындар- өнімі (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында тұтынылған
ресурстар бөлігі.
Көбіне экономикалық әдебиетте шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен
зиянда шыққан шығын да кіреді. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29
қазанындағы №542 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздерге сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б негізгі
қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе
сенімді өлшенетін міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық
пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.
Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көптеген
шығындардың бөлігі деп түсіндіруге болады.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
- Ағымдағы есепті кезең;
- Кейінге қалдырылған;
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнің шаруашылық іс-
әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары
туралы есепте танылады.
Есепті кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша олар
мыналарға бөлінеді:
- осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар
(негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
- ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
(ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу фактісіне
қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы есепте және ағымдағы есепті
кезеңде танылады, мойындалады. Олар көбіне кірістің бары немесе жоғынан
(мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі
шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұжым балансында
капиталдандыруға жатады.
Ұйымның болашақтағы ресурстарына пайда болу мүмкіндігі белгілеріне
қарай кейінге қалдырылған шығыстар былайша бөлінеді:
- инвестициялар (күрделі қаржы);
- болашақ кезең шығыстары.
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен
шығындарды топтастырудан тұрады. Оған мынандай факторлар ықпал
етеді.
- кәсіппорынның қызмет түрі;
- кәсіпорын басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы (цехтық,
цехсыз);
- кәсіпорынның құқықтық түрі;
- шығарылатын өнім көлемі.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын
қарастырады. мұндайда: шығындардың түрі, пайда болған жерлері,
жауапкершілік орталықтары мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу
болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын есебі. Бұл шығынды қортынды
бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға өндірістік өнімнің өзіндік
құн құрылымын - өзіндік құнның элементтерінің өндіріс шығындарының
жалпы құнына проценттік ара қатынасын есептеуге, өзіндік құнды
төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға мүмкіндік береді.
Өнімнің өзіндік құнына кірген шығындардың түрлері 7 Тауарлық-
материалдық қорлар есебі атты. Бухгалтерлік есеп стандарттары және
оған Өнімнің (жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына
кіретін шығындардың құрамы мен жіктелуі атты әдістемелік
ұсыныстармен белгіленеді, бұлар-материалдық шығындар, еңбекті өтеуге
шыққан шығыстар, әлеуметтік салық аударымдары, қосымша шығыстар.
Шығындарды пайда болған жерлері бойынша есептеу. Шығындардың
пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс
орындары, участкілері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен
т.б. Мұндай әрбір участкіге кәсіпорынның шығын пайда болған орын
номенклатурасына белгіленетін өз тіркеу нөмірі беріледі.
Бұл есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді. Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдық
бөлімшелерінің де жұмысы тиімділігін ықпалды және жан-жақты бақылау
өнімінің өзіндік құнын калькуляцияға қажетті; өнімнің жекелеген
түрлері арасындағы қосымша шығындарды бөлу.
Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты- әрбір
жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар мен табыс туралы
мәліметтерді сметадан ауытқуды жауапты адамға арту үшін жинақтау.
Жауапкершілік орталықтары бойынша нақты мәліметтерді қысқа уақыт
аралығында жасалатын смета орындау жөніндегі есепте бухгалтер-
талдаушы көрсетеді. Олардан жауапкершілік орталықтарының басшылары
шығыстың әр түрлі баптары бойынша сметадан ауытқушылықтар туралы
ақпарат алды.
Әкімшілік шығындарды қандай аспектіде жіктеу, шығын пайда
болған болған жерлерді қаншалықты жан-жақты және оларды
жауапкершілік орталықтарымен ұштастыру керектігін өзі шешеді.
Көтерушілер бойынша есеп. Технология мен өнім сипатына
байланысты бұйымдар мен жартылай өнімдер, біртекті бұйым топтары,
бір аттас немесе жеке жасап шығаратын бұйым (тапсырыс) сериялары,
құрылыс объектілері, құрылыстың біткен кезеңдері, жұмыс пен
көрсетілген қызмет түрлері яғни өткізуге арналған өнім (жұмыс,
көрсетілген қызмет) түрлері шығынды көтерушілер (носители) болып
табылады.
Егер кәсіпорында біртекті өнім бірдей негіздегі шикізат пен
материалдан жасалса және мөлшерімен, жаңғыртып жетілдіруімен
(модификациясымен) айрықшаланса, онда кәсіпорынның шығынды
көтерушілер сайын ең аз шамада азайтуға мүмкіндік пайда болады,
соған орай, калькуляциялау амалын қарапайымдандыруға болады.
Өндірістік шығындар. Олар төрт элементтен тұрады:
- тікелей материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
- аударымдар (әлеуметтік салық);
- қосымша шығындар;
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген
өндіріс, дайын өнім (тауар) қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге
тиісті, кәсіпорын активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде
пайда әкелуге тиісті.
Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын
негізгі материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын
белгілі бір бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады.
Материалдық шығндардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге,
материал бірлігі бағасына қолданылуға тиісті, материалдар санына
көбейтіп, санауға болмайды.
Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден
және үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға
болатын, жұмыс күшін төлейтін барлық шығыстар: бұйым дайындаумен
тікелей шұғылданатын жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Алайда көмекші
жұмысшылар, менеджерлер мен мастерлер, қосалқы күрделі
қызметкерлерді де өндіріспен байланысты. Олардың еңбекақысы
өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын
бұйымның белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде жатқызуға
болмайды, оларды қосымша (жанама) еңбек шығындары деп атайды. Жанама
қосымша материалдық шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік
шығындардың бөлігі ретінде қарастырылады.
Еңбек өтеу шығындарын тікелей және жанама деп бөлу едәуір
дәрежеде нақты жағдайларға байланысты. Егер ұйымда бір өнім
шығарылса, онда тек өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы да тікелей
шығындар ретінде жіктеледі.
Оқу, демалыс, жұмыс тоқтап қалған кездері қосымша еңбекақы,
мерзімнен тыс жұмысқа төлеу сияқты шығындарға байланысты
айтыстартуады. Әдетте бұл шығындарға жанамалар ретінде жіктеледі.
Бұл қызметтерге қосымша төлемдер аударымымен бірге еңбекке
шығатын тікелей шығындар болып саналады.
Тікелей материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары
өзгермелі болып табылады, олардың шамасы өндіріс көлемінде тура
сайма-сай өзгереді.
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар
кіреді. Бұл шығындар өндіріспен байланысты, бірақ тура, тікелей және
үнемді дайын бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. оларды
сонымен қатар өндірістік шығыстарды сайма-сай таңдалған база
өнімдерінің түрлері бойынша бөледі. Бөлудің нақты тәсілдері төменде
келтірілген.
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құрал-
аспаптарға, қосалқы материалдарға деген шығындар сияқты өндіріс
көлемінде тура сайма- сай (пропорциональды) өзгереді және өзгермелі
өндірістік шығындар болып табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығыстар
тұрақты, мысалы, сақтандыру жарнамалары, жал төлемі, жабдыққа
амортизациялық аударымдар, немесе жартылай өзгермелілер, мәселен,
телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді
жатқызуға болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар.
Оларды таңдалған әдістемеге сай бұйым бойынша бөледі. Бөлу тәсілдері
төменде қарастырылған:
Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде
жіктеледі, оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама
шығындар, еңбекке жұмсалатын жанама шығындар, еңбекке жұмсалатын
жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми-зерттеу
жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен көрсетілетін қызметті
жасау бойынша барлық; тәжірбиелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды
сынау, ғылыми зертхананы ұстау шығындарын біріктіреді.
Баламалы шығындар - пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны.
Олар бір әрекетті таңдау екінші әрекетті пайда болдырмаған кезде
қолдан шыққан пайданы білдіреді. Баламалы шығындар бизнесте шешім
қабылдаған көп жағдайларда туындайды.
Қайтарымсыз шығындар – бұлар бұрын болған шығындар. Олар
болашақ шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы
немесе болашақтағы іс-қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып
алынған жабдықтың бастапқы құны (бағасы) мен материалдық қорларды
жасау шығындары. Сондықтан бұл шығындар болашақта шешім қабылдау
кезінде есепке алынбайды. Ғылыми- зерттеу зертханасы жабдық алды
делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі өтті, ол сыр бере
бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бұл түрге ылғалдылық
деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінін көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі үйде
орналасқан. Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу
үшін шоттар ұлғаюда, қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері
жабдықты алып тастауды талап етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай
етуден бас тартты, өйткені ол үшін 6 млн теңге төленген болатын.
Бұл- қайтарымсыз шығынның рөлін бағаламаудың типтік үлгісі.
Жабдық жөніндегі ешқандай болашақ шешімдер бұл құнды қайтара
алмайды. Болашақ шешімдер жөндеу үшін немесе бөлмені
кандиционерлерімен және жылу жүйесімен жабдықтау үшін шоттар сияқты
болашақ шығындарға қатысты болады.
Дифференциальды шығындар – екі баламалы шешімдерді қараған
кезде шығындарды ажырататын шама. Қалалық жаңа бассейнді салу үшін
екі баламалы орын қаралды делік. Егер А ауданы таңдалса, бассейнде
ұстау бойынша жыл сайынғы шығындар шамамен 65 000 теңге болады.
Егер В ауданы таңдалса,, жыл сайынғы шығыстар 60 000 теңге сомасына
күтіледі. Бассейнді ұстау бойынша дифференциалды шығындар былайша
есептеледі:
65 000 – 60 000 = 5000 теңге.
Дифференциальды шығындар да қосымша немесе өсетін шығындар деп
аталады. Қалалық бассейн мысалында оны ұстау үшін жыл сайын өсетін
шығын 5000 теңгені құрайды, егер қалалық бассейн В ауданынан А
ауданына көшсе. Дифференциальды (немесе өсетін) шығындар көптеген
экономикалық шешімдерден табылады. Туристік агенттіктің жаңа
бөлімшені қала шетіне орналастыруға орай шығарған қосымша шығындары
– жаңа кәсіпорында орналастырудың өсетін шығындары. Туристік фирма
бөлімшені шет жаққа орналастырып немесе орналастырмай шегетін жалпы
шығындардағы айырмашылық-егер жаңа бөлімше ұйымдастырылса, шешімнің
өсетін шығындары. авиажелілерде жаңа маршрут, заводтарда қосымша
ауысым немесе ауруханада медбике штатын ұлғайту туралы шешімдер де
дифференциальды шығындарға кіреді.
Маржиналдық шығындар - өнімнің барлық шығарылуына емес,
бірлігіне шаққандағы қосымша шығындар.
Кесте– 1 Маржиналдық шығындардың өзгеруі, мың теңге
Шығарылатын Тоңазытқыш өндірісі бойыншаТоңазытқыш өндірісінің
тоңазытқыштар саны жалпы шығындар маржиналдық шығындары
1 2000 2-ші тоңазытқыштың
} айырым - 1800 1800
2 3800
10 17000 11-ші тоңазытқыштың
} айырым - 1790 1790
11 18790
50 90000 51-ші тоңазытқыштың
} айырым - 995 1000
51 91000
Қайнар көзі: Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсова Д.А.,
Фурсова С.Д. Басқару есебі: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. -58 б.
Маржиналдық шығындар әдетте әр түрлі өндіріс көлемінде сан
қилы болады, өйткені өндіріс процесінің тиімділігіне қарай өзгереді,
олар шығару ұлғайғанда, азаяды.
Маржиналдық шығындар мен орташа шығындарды айырудың маңызы зор.
Мына мысалда екінші маржиналдық шығындары 1800 мың теңгені құрайды.
Алайда бірліктің орташа шығындары, екі тоңазытқыш жасап шығарғанда,
3800: 2 = 1900 мың теңгеге тең болады. 11-тоңазытқыштың
маржиналдық шағындары ұқсас – 1790 мың теңге, бірақ 11 тоңазытқыш
жасап шығарғандағы бірлікке шаққандағы жалпы шығындар 1708 мың
теңгеге тең (18 790 : 11).
Сонымен, өндірістің маржиналдық шығындары қосымша шығындар.
Бірлікке шаққандағы орташа шығындар – шыққан бірлік санына бөлінген
өнімнің кез келген санын өндіру бойынша жалпы шығындар.
Аталған шығын түрлерінен басқа, инкрементті шығындар да бар.
Олар өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. егер
шешім қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың
ұлғаюын өсетін, басқаша айтсақ, инкрементті шығындар деп
қарастырады. егер өнімнің қосымша партиясын шығару туралы шешім
қабылдау тұрақты шығындарды әкеліп соқтырса, инкременттік шығындар
нөлге тең болады.
2. Кәсіпорындағы шығындарды жіктеу
Кез келген шығындарды жіктеу- басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
- кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
- тікелей және жанама;
- негізгілер мен қосымшалар;
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең
шығыстары);
- бірэлементті және кешенді.
Кіретін (входящие) шығындар – алынған және бар ресурстар,
күткендегідей, болашаққа табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік
қорлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде
көрсетіледі.
Өтіп кеткен (истекшие) шығындар – осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған
және болашақта кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан ресурстар. Оларға
өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетіледі, яғни кіретін
шығындар өткен шығындарға айналады. Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп
дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды
(зиянды) есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие
болады.
Мысалы, алып- сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар болып
тіркеледі. Егер бұл тауарлар сатылса, онда бұл кіретін шығындар өткен
шығындарға жатқызылуы тиіс, ол тауарларды өткізу нәтижесінде болған
шығындар сметасында көрсетіледі.
Сызба 1- Өтіп кеткен және кіретін шығындар арасындағы айырма.
Қайнар көзі: Шеремет А.Д. Управленческий учет: Учебник. –Москва: ФБК- пресс,
2004. -6 с.
Сонымен, кіретін шығындар шығындар терминінің синонимі болып
табылады, ал өтіп кеткен шығындар – шығыстар ұғымына ұқсайды. Шығындар –
тауарды өткізу нәтижесінде шыққан қаражат, ал шығыстар – кірістер алуға
байланысты кәсіпорын шеккеншығындар бөлігі.
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты
шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Өнімнің нақты түрін өндірумен нақты жұмысты (қызмет көрсету) орындауға
байланысты және тікелей олардың құнына кіре алатын (материалдық шығындар
мен еңбекті өтеуге тікелей шығындар) шығындар тікелей деп аталады.
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және жасаған
кезде нақты өнімге (жұмысқа, көрсетілген қызметке) жатқызу мүмкін
боолмакйтын шығындар жанамаға жатады. Мұндай шығындар өнімнің жекелеген
түрлері арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін таңдауына
байланысты бөліненді. Жанама шығындарға жалпы өндірістік шығындарды,
жабдықты ұстау мен пайдалануға жұмсалған шығындар, басқару шығыстарын және
т.б. жатқызуға болады. Жанама шығындардыңи ерекшілігі – ауқымды негіз
(база) шегінде өзгермеуі (шығындар тұрақты болып қалатын, өндіріс көлемінің
белгілі бір аралығы).
Өнім бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде өндіріс
көлеміне байланысты емес және оны өндіріс тиімділігін еңбек өнімділігін
арттыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды енгізу жолымен
төмендетуге болады.
3. Кәсіпорындағы кезең шығындарының ерекшеліктері
Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізі болып табылады
(шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі
еңбек керек-жарақтарын; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы қосып есептеулерімен және т.б.) кез келген кәсіпорында олар
шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша (жанама) шығыстар өндіріст ұйымдастыру, қызмет ету және оны
басқаруға байланысты пайда болады.
Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:
- Қосымша (өндірістік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы
ақпарат 84 бөлімшенің 84 Үстеме шығыстар шотында жинақталады және одан
әрі таңдалған қайсібір бөлу базасына сайма-сай (пропорционалды) бөліну үшін
8410 Үстеме шығыстар шотында шоғырланады;
- Қосымша (өндірістік емес) шығыстар – кезең шығыстары. Бұл шығыстар
7210 Әкімшілік шығыстар, 7110 Дайын өнімді (тауарды, жұмысты,
көрсетілген қызметті) өткізу бойынша шығыстар, 7310 Сыйақы түріндегі
шығыстар ескерілген.
Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетті іс-қызметтерін
жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр түрлі шығындарда
бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды, бақылауды және
талдауды қиындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін құру, өндірістік
емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетті іс-қызмет
аясын белгілеу бойынша, ал іште-шығын элементтер бойынша топтастыру
мақсатқа сәйкес болар еді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған
жерлерінде жайылдырмай, бір шектен шығармауға (локолизовать), кәсіпорын
қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және оларды
өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да және
т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды.
Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты қосымша шығыстар басқару есебіне
басқару мақсаттарына байланысты қарастырылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы,
оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен
өткізуде жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады.Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
7 Тауарлы- материалдық қорлардың есебі атты Бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес (2003ж. 28 қантардағы №27 өзгерістермен бірге)
шығындар былайша жіктеледі:
- пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскілер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша есепті
ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өндірістік
өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
- шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс , көрсетілген қызмет)
бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
- өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
а) экономикалық элементтер бойынша - өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді. Бұған мынандай экономикалық элементтер жатады:
- материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
- ақша аударулар;
- құралдардың тозуы;
- басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өнімнің
кейбір түрлерінің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша
бұларға:
- материалдар;
- еңбекті өтеу;
- ақша аударулар (аударымдар);
- қосымша шығыстар.
Көрсетілген топтарды салыстыру 2-кестеде келтірілген.
Кесте- 2 Элементтер мен калькуляция баптары бойынша шығындарды
топтастыру, мың теңге
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция Сома
1. Материалдық шығындар 78000 1. Материалдар 25200
2. Еңбекті өтеуге шығатын 17000 2. Сатылатын жартылай 41000
шығындар
3. Ақша аударулар 3060 3. Қайтарымды қалдықтар 2400
(аударымдар)
4. құралдардың тозуы 7220 4. Технологиялық мақсаттарға9100
арналған отын мен энергия
5. Басқадай - шығындар 11720 5. Еңбекті өтеу 10000
Барлығы 117000 6. Ақша аударымдары 1800
6. Өндірістік емес шоттарға (3600) 7. Өндірісті дайындау мен 4600
(-) (қайтарымды қалдықтар игеруге шығыстар
құны, ақауға кінәлілерден
шығынның орнын толтыру және
т.б.)
Бітпеген өндірістің қалдығын600 8. Қосымша шығыстар 17500
(+) өзгерту
9. Ақаудан болған шығыстар 1390
10. Басқадай өндірістік 1010
шығыстар
Барлығы 114 000Барлығы 114 000
Қайнар көзі: Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н, Құдайбергенов Н.А.
Бухгалтерлік есеп принциптері.- Алматы: Экономикс, 2003.- 90 бб..
Экономикалық элементтер (11 7000 теңге) және калькуляция баптары (11
4000 теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту бөлігіне
түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан бірдей
болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай-ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы, экономикалық
элемент бойынша Еңбекті өтеу шығындары 17000 теңге болып, ал Еңбекті
өтеу калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге болып көрсетілген. Айырма
жабдықты күтумен шұғылданатын еңбекшілердің еңбегін өтеу шығыстарында, яғни
қосымша шығыстарда ескертілген.
Алайда экономикалық элементтер мен шығын баптары бойынша шығын
есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаған жөн, өйткені олар
субъектінің бірдей шығындарын құрамы (элементтер) және мақсатты белгілеуді
(калькуляция баптары) бойынша сипаттайды.
Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша ақпаратты
элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу орны мен
өнім (жұмыс, қызмет көрсету), түрлері, калькуляция баптары бойынша мұқият
қарастыруға, өзіндік құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын
бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша
топтастыру олардың құрылымын оқып-үйрену, өндірістік шығыстардың сметасы
қолданылады. Екі топтасу да бірін-бірі толықтырады және өнім өндірісіне
жұмсалған шығынды есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік
береді.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін.
Кесте-3 Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар
(шығыстар)
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша -негізгі
-қосымша
2. Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша -тікелей
-жанама
3. Құрамы (біртектілігі) бойынша -бірэлементті
к
-кешенді
4. Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5. Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару міндеттері өндірістік
бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7. Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік
емес
Кесте -3 жалғасы
8. Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9. Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10. Пайданы генрациялау кезеңінде шығындарды жатқызу тәртібі өнімге
бойынша кезеңге
Қайнар көзі: Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж.,
Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. Финансовый учет на предприятии. - Алматы:
Экономика, 2003. -74 с.
Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей
байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай
шығындар.
Қосымшалар- өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
Тікелейлер- өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар, аударымдар(ақша аударулар)). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін
шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы –
автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында
қолданылатын бояудың құны – тікелей бояу цехының шығындары).
Жанамалар- өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей
енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге
жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір
бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод
менеджерінің еңбек ақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшіліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың қабылданған
тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада – барлық шығындар тікелей
байланысты).
Бірэлементтілер – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
ақша аударулар).
Кешенділер – бірнеше элемнттен тұратындар (құрамына тиісті риске
құрамының еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма- сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылырдың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.).
Мысалы, егер өндіріс көлемі 10% -ке ұлғаяды.
4000
Өзгермелі 3000
шығындар 2000
сомасы, теңге 1000
100 200 300 400
Өндіріс көлемі, бірлк
Сызба 2 - Өндірріс көлемі мен өзгермелі шығындар сомасы арасындағы
тәуелділік
Қайнар көзі: Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсова Д.А., Фурсова С.Д.
Басқару есебі: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. -60 б.
Сызба- 2 және 4 кестеден көрініп тұрғандай, өзгермелі шығындар
өндіріс көлемінде сайма-сай (пропорциональды) өседі. Өндіріс көлемі екі есе
100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі 1000-нан 2000 теңгеге
дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде көлем
өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік болғанына
қарамастан. Сондықтан өзгермелі және шартты-тұрақты деп саналады, өйткені
олар қосарлы рөл атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Кесте- 4 Өзгермелі шығындардың өнім өндірісі көлемінде тәуелділігі
Көлем, Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы
бірлік өзгермелі шығындар, жалпы өзгермелі
теңгемен шығындар, теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Қайнар көзі: Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсова Д.А., Фурсова С.Д.
Басқару есебі: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. -58-62 бб.
Сызба 3 - Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындардың тәртібі
Қайнар көзі: Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсова Д.А., Фурсова С.Д.
Басқару есебі: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. -62 б.
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына
қарай төмендейді.
Ағымдағылар – жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал
шығыстары).
Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б.
төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде
бірен-сарандап өнімнің құнына кіреді.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның
өндірістік өзіндік құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа да жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz