Қазақстан Республикасының 2013 – 2017 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының болжамы
1. Қазақстан Республикасы дамуының үрдістері мен жағдайлары 3
1.1. 2011.2012 жылдардағы елдің әлеуметтік.экономикалық дамуының үрдістері
1.2. Дамудың сыртқы жағдайлары
2. Дамудың сценарийлік нұсқалары
3. 2013.2017 жылдарға арналған экономикалық саясаттың негізгі шаралары мен бағыттары
3.1. Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету 12
3.1.1. Ақша.кредит саясаты және қаржы секторын реттеу саласындағы саясат
3.1.2. Қазақстан Республикасы бюджет және салық саясатының басты басымдылықтары
3.1.3. Бюджетаралық қатынастар
3.2. Индустриялық.инновациялық даму
3.2.1. Экономика салаларының аясын дамыту
3.2.2. Тариф саясаты және бәсекелестікті қорғау саясаты 30
3.2.3. Бизнес.ахуалды жақсарту
3.2.4. Сыртқы сауда саясаты
3.2.5. Ішкі сауда
3.3. Әлеуметтік саланы жаңғырту және халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту
3.3.1. Білім беру
3.3.2. Денсаулық сақтау
3.3.3. Мәдениет
3.3.4. Жұмыспен қамту
3.3.5. Әлеуметтік қамтамасыз ету
3.3.6. Халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту
3.4. Өңірлерді дамыту
3.5. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту және мемлекеттік қызмет көрсету сапасын арттыру
4. 2013 . 2017 жылдарға арналған әлеуметтік.экономикалық дамудың болжамы
5. 2013 . 2015 жылдарға арналған бюджеттік параметрлердің болжамы 52
5.1. Мемлекеттік және республикалық бюджеттердің, Ұлттық қордың және Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджетінің болжамдары
5.2. 2013 . 2015 жылдарға арналған бюджет шығыстарының басымдылықтары
1.1. 2011.2012 жылдардағы елдің әлеуметтік.экономикалық дамуының үрдістері
1.2. Дамудың сыртқы жағдайлары
2. Дамудың сценарийлік нұсқалары
3. 2013.2017 жылдарға арналған экономикалық саясаттың негізгі шаралары мен бағыттары
3.1. Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету 12
3.1.1. Ақша.кредит саясаты және қаржы секторын реттеу саласындағы саясат
3.1.2. Қазақстан Республикасы бюджет және салық саясатының басты басымдылықтары
3.1.3. Бюджетаралық қатынастар
3.2. Индустриялық.инновациялық даму
3.2.1. Экономика салаларының аясын дамыту
3.2.2. Тариф саясаты және бәсекелестікті қорғау саясаты 30
3.2.3. Бизнес.ахуалды жақсарту
3.2.4. Сыртқы сауда саясаты
3.2.5. Ішкі сауда
3.3. Әлеуметтік саланы жаңғырту және халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту
3.3.1. Білім беру
3.3.2. Денсаулық сақтау
3.3.3. Мәдениет
3.3.4. Жұмыспен қамту
3.3.5. Әлеуметтік қамтамасыз ету
3.3.6. Халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту
3.4. Өңірлерді дамыту
3.5. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту және мемлекеттік қызмет көрсету сапасын арттыру
4. 2013 . 2017 жылдарға арналған әлеуметтік.экономикалық дамудың болжамы
5. 2013 . 2015 жылдарға арналған бюджеттік параметрлердің болжамы 52
5.1. Мемлекеттік және республикалық бюджеттердің, Ұлттық қордың және Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджетінің болжамдары
5.2. 2013 . 2015 жылдарға арналған бюджет шығыстарының басымдылықтары
2010 жылдың бірінші жартысында басталған экономикалық жандану 2011 жылы да жалғасты. 2011 жылдың қорытындысы бойынша экономика өткен жылғы ұқсас нәтижеден 0,2%-ға асып, өткен жылмен салыстырғанда 7,5%-ға өсті. ЖІӨ жан басына шаққанда 11,3 мың АҚШ долларына жетті. 2011 жылы экономикалық өсудің негізгі факторлары еңбек нарығындағы жағдайдың жақсаруымен қолданатын, экспорттаушылар табыстарының ұлғаюы және тұтынушылар сұранысының жандануы болып табылды.
Қолайлы сыртқы жағдайлар экспортқа бағытталған салалардың және ішкі нарыққа бағытталған салалардың серпінді өсуіне ықпал етті.
Тауарлардың өндірісі 2011 жылы 5,7%-ға, қызмет көрсету – 9,0%-ға ұлғайды.
ЖІӨ-нің өсуіне ауыл шаруашылығындағы – 26,5%, өңдеу өнеркәсібіндегі – 7,5% өсімнің жоғары қарқындары ықпалын тигiздi. Тұтастай алғанда өнеркәсіп нақты мәнде өткен жылға қарағанда 3,7%-ға өсті. Өнеркәсіптің құрылымы мен серпініне өңдеу өнеркәсібіндегі – 7,5% және электрмен жабдықтау -8,8% басым ықпалын тигізді. Тау-кен өнеркәсібі тек 1,0%-ға өсті. Өнеркәсіп өсуінің серпіні көбінесе бағаның өзгеруіне және өндірістің шығасыларына негізделді. Энергия тасымалдаушылардың әлемдік нарығындағы қолайлы конъюнктура пайдалы қазбаларды өндірумен айналысатын кәсіпорындарға 2011 жылдың қорытындысы бойынша қаржылық оң нәтижелер алуға мүмкіндік берді. Сыртқы нарықтағы тауар сататын кәсіпорындардың қаржылық нәтижелері серпіндерінің өзгеруі негізінен мұнай, қара және түсті металдардың, химия өнімдерінің биржалық бағаларының өсуімен айқындалды. Жалпы, қызметтің барлық саласы өндірушілер бағасының бір мезгілде өсуі кезінде өндіріс көлемін біртіндеп өсіреді деп айтуға болады, бұл өткен жылмен салыстырғанда қызметтің қаржылық нәтижесінің біртіндеп жақсаруын айқындайды.
Қолайлы сыртқы жағдайлар экспортқа бағытталған салалардың және ішкі нарыққа бағытталған салалардың серпінді өсуіне ықпал етті.
Тауарлардың өндірісі 2011 жылы 5,7%-ға, қызмет көрсету – 9,0%-ға ұлғайды.
ЖІӨ-нің өсуіне ауыл шаруашылығындағы – 26,5%, өңдеу өнеркәсібіндегі – 7,5% өсімнің жоғары қарқындары ықпалын тигiздi. Тұтастай алғанда өнеркәсіп нақты мәнде өткен жылға қарағанда 3,7%-ға өсті. Өнеркәсіптің құрылымы мен серпініне өңдеу өнеркәсібіндегі – 7,5% және электрмен жабдықтау -8,8% басым ықпалын тигізді. Тау-кен өнеркәсібі тек 1,0%-ға өсті. Өнеркәсіп өсуінің серпіні көбінесе бағаның өзгеруіне және өндірістің шығасыларына негізделді. Энергия тасымалдаушылардың әлемдік нарығындағы қолайлы конъюнктура пайдалы қазбаларды өндірумен айналысатын кәсіпорындарға 2011 жылдың қорытындысы бойынша қаржылық оң нәтижелер алуға мүмкіндік берді. Сыртқы нарықтағы тауар сататын кәсіпорындардың қаржылық нәтижелері серпіндерінің өзгеруі негізінен мұнай, қара және түсті металдардың, химия өнімдерінің биржалық бағаларының өсуімен айқындалды. Жалпы, қызметтің барлық саласы өндірушілер бағасының бір мезгілде өсуі кезінде өндіріс көлемін біртіндеп өсіреді деп айтуға болады, бұл өткен жылмен салыстырғанда қызметтің қаржылық нәтижесінің біртіндеп жақсаруын айқындайды.
Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
отырысында мақұлданған
(2012 жылғы 28 тамыздағығы
№ 29 хаттама)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
2013 – 2017 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ
БОЛЖАМЫ
МАЗМҰНЫ
1. Қазақстан Республикасы дамуының үрдістері мен жағдайлары
3
1. 2011-2012 жылдардағы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының үрдістері
3
2. Дамудың сыртқы жағдайлары
7
2. Дамудың сценарийлік нұсқалары
10
3. 2013-2017 жылдарға арналған экономикалық саясаттың негізгі шаралары
мен бағыттары
12
1. Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету 12
1. Ақша-кредит саясаты және қаржы секторын реттеу саласындағы саясат
12
2. Қазақстан Республикасы бюджет және салық саясатының басты
басымдылықтары
14
3. Бюджетаралық қатынастар
18
2. Индустриялық-инновациялық даму
19
1. Экономика салаларының аясын дамыту
20
2. Тариф саясаты және бәсекелестікті қорғау саясаты
30
3. Бизнес-ахуалды жақсарту
31
4. Сыртқы сауда саясаты
32
5. Ішкі сауда
33
3. Әлеуметтік саланы жаңғырту және халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту
34
1. Білім беру
35
2. Денсаулық сақтау
36
3. Мәдениет
38
4. Жұмыспен қамту
39
5. Әлеуметтік қамтамасыз ету
39
6. Халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту
40
4. Өңірлерді дамыту
42
5. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту және мемлекеттік қызмет көрсету
сапасын арттыру 44
4. 2013 – 2017 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамудың болжамы
46
5. 2013 – 2015 жылдарға арналған бюджеттік параметрлердің болжамы 52
1. Мемлекеттік және республикалық бюджеттердің, Ұлттық қордың және
Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджетінің болжамдары
52
2. 2013 – 2015 жылдарға арналған бюджет шығыстарының басымдылықтары
56
1. Қазақстан Республикасы дамуының үрдістері мен жағдайлары
1.1. 2011 – 2012 жылдардағы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының
үрдістері
2010 жылдың бірінші жартысында басталған экономикалық жандану
2011 жылы да жалғасты. 2011 жылдың қорытындысы бойынша экономика өткен
жылғы ұқсас нәтижеден 0,2%-ға асып, өткен жылмен салыстырғанда 7,5%-ға
өсті. ЖІӨ жан басына шаққанда 11,3 мың АҚШ долларына жетті.
2011 жылы экономикалық өсудің негізгі факторлары еңбек нарығындағы
жағдайдың жақсаруымен қолданатын, экспорттаушылар табыстарының ұлғаюы және
тұтынушылар сұранысының жандануы болып табылды.
Қолайлы сыртқы жағдайлар экспортқа бағытталған салалардың және ішкі
нарыққа бағытталған салалардың серпінді өсуіне ықпал етті.
Тауарлардың өндірісі 2011 жылы 5,7%-ға, қызмет көрсету – 9,0%-ға
ұлғайды.
ЖІӨ-нің өсуіне ауыл шаруашылығындағы – 26,5%, өңдеу өнеркәсібіндегі –
7,5% өсімнің жоғары қарқындары ықпалын тигiздi. Тұтастай алғанда өнеркәсіп
нақты мәнде өткен жылға қарағанда 3,7%-ға өсті. Өнеркәсіптің құрылымы мен
серпініне өңдеу өнеркәсібіндегі – 7,5% және электрмен жабдықтау -8,8% басым
ықпалын тигізді. Тау-кен өнеркәсібі тек 1,0%-ға өсті. Өнеркәсіп өсуінің
серпіні көбінесе бағаның өзгеруіне және өндірістің шығасыларына негізделді.
Энергия тасымалдаушылардың әлемдік нарығындағы қолайлы конъюнктура пайдалы
қазбаларды өндірумен айналысатын кәсіпорындарға 2011 жылдың қорытындысы
бойынша қаржылық оң нәтижелер алуға мүмкіндік берді. Сыртқы нарықтағы тауар
сататын кәсіпорындардың қаржылық нәтижелері серпіндерінің өзгеруі негізінен
мұнай, қара және түсті металдардың, химия өнімдерінің биржалық бағаларының
өсуімен айқындалды. Жалпы, қызметтің барлық саласы өндірушілер бағасының
бір мезгілде өсуі кезінде өндіріс көлемін біртіндеп өсіреді деп айтуға
болады, бұл өткен жылмен салыстырғанда қызметтің қаржылық нәтижесінің
біртіндеп жақсаруын айқындайды.
2011 жылы ішкі нарықтың серпіні тұтынушылық, сондай-ақ инвестициялық
сұраныстың бір уақытта өсуімен айқындалды. Жылдың қорытындысы бойынша нақты
көріністе елеулі өсімді өткен жылға қарағанда 14,0%-ға ұлғайып, сауда
саласы көрсетті. Бұл көбінесе 2011 жылы халықтың нақты табыстарының 8,2%-
ға өсуіне және экономикадағы инфляциялық үдерістердің баяулауына
негізделеді. Көлік қызметі жылдың қорытындысы бойынша сыртқы да және ішкі
де бағыттар бойынша жүк айналымының ұлғаюы есебінен 6,2%-ға өсті. Байланыс
қызметінің көлемі 20,9%-ға өсті.
2011 жылы елімізде инфляцияны болжамдаған деңгейде ұстап тұруға
мүмкіндік болды. 2011 жыл ішінде инфляция бірқалыпты болды және өзінің
өзгеруінің маусымдық үрдісін сақтады.
2011 жылдың қорытындысы бойынша инфляция деңгейі жылдық көріністе
(2011 жылдың желтоқсаны 2010 жылдың желтоқсанына) 2010 жылғы 0,4%-дан төмен
деңгейде қалыптасып, 7,4%-ды құрады.
2011 жылы инфляцияның өсуіне біршама үлесті азық-түлік тауарларының
9,1%-ға көтерілген бағасы қамтамасыз етті. Азық-түлік емес тауарлар
бағасының өсуі 5,3%, ақылы қызметтерге – 7,3%-ды құрады.
Экономиканың өсуі еңбек нарығындағы жағдайды жақсартуға мүмкіндік
берді. 2011 жылы жұмыссыздық экономикалық белсенді халыққа шаққанда 5,4%-ға
дейін, 2010 жылға қарағанда 5,8%-ға қысқарды.
Макроэкономикалық ахуалдың жақсаруы жағдайында және мұнайдың әлемдік
бағасының тұрақты өсуі кезінде 2011 жылы барлық деңгейдегі бюджет үшін
жалпы үрдіс өткен жылға қарағанда табыстың өсуі және шығыстың ұлғаюы болды.
2011 жылы мемлекеттік бюджет ЖІӨ-ге шаққанда 568,6 млрд. теңге немесе
2,1% мөлшерінде тапшылықпен орындалды. Мемлекеттік бюджеттің табысы өткен
жылы 24,9%-ға, шығындары 21,7%-ға өсті.
2011 жылы мемлекеттік бюджеттің табыстары жалпыэкономикалық
конъюнктураларға сәйкес өсті. Экономика салалары өсуінің оң қарқыны өткен
жылғы 2010 жылға қарағанда 35,7%-ға өскен салық түсімдерінің жиналуының
ұлғаюына мүмкіндік туғызды.
Инвестиция саласындағы жағдай біраз жақсарды. Жалпы 2011 жылғы жалпы
капиталға инвестицияның өсімі өткен жылдың деңгейіне 2,9%-ды құрды. 2011
жылы құрылыстағы жұмыстар көлемінің өсімі 2,8%-ға жетті. Инвестицияны
қаржыландыру көздерінің құрылымында банктердің несиелері мен ұйымдардың
қарыз қаражатын қысқарту үрдістері күшеюде.
Соңғы он жылдықта экономикалық дамудың жаңа кезеңі кәсіпорындар мен
ұйымдардың өз қаражаты есебінен негізгі капиталға инвестицияны
қаржыландырудан тартылған қаражаттың қатысуын кеңейтуге қарай жылжуы болды.
Алайда, ішкі нарықтың және экономика табысының дағдарыстан кейінгі баяу
қалпына келуі жағдайында инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыруға
кәсіпорындардың өз қаражаттарын пайдалану бағдары күшейді. 2011 жылдың
қорытындысы бойынша кәсіпорындардың негізгі капиталға инвестиция
құрылымындағы өз қаражатының үлесі өткен жылғы көрсеткіштен 8,3 пайыздық
тармаққа асып, 49,0 пайыздық тармаққа дейін көтерілді.
Қаржыландыру көздеріне тартылған қаржыландыру көлемі мен үлесінің
өзгеруі олардың құрылымындағы өзгерістермен ілесті. Қазақстандық
кәсіпорындардың өнімдері мен қызметтеріне мемлекеттік сұраныс ҮИИДМБ
шеңберінде іске асырылатын жоспарланған инвестициялық және индустриялдық
жобаларды іске асыру арқылы сүйемелденді. Индустрияландыру картасы
шеңберінде сомасы 1 трлн. теңге болатын, 45 мыңға
жуық жұмыс орны құрылған 237 индустриялық жоба іске қосылды. Аталған
жобаларды іске асырудан ЖІӨ-нің өсімі бағалау бойынша 2%-ды құрды.
2011 жылы қарыз қаражаты есебінен инвестицияны қаржыландыру 5,8%-ға
өсті, ол 2010 жылы 22,4% мөлшерінде қысқарған болатын. Қарыз капиталының
жоғары құнына байланысты біраз ұлғаю байқалады. Алайда, оң өзгеріс
экономика салалары кәсіпорындарын алдыңғы дағдарыстың шогынан кейін
біртіндеп сауығуын көрсететінін атап өту қажет.
Дағдарыс кезеңінде қазақстандық банктердің өтімділіктерін едәуір
ұлғайтқанына қарамастан, экономикада, олардың көзқарасынша, сенімді қарыз
алушылар әзірше аз. Банк және экономиканың нақты секторының арасындағы
қатынастың алшақтауын жалпы экономикада және оның салаларындағы өсім
үрдістерінің нығаюы шамасына қарай күту қажет.
Сыртқы сауда айналымының көлемі 129,7 млрд.АҚШ доллары, оның ішінде
экспорт – 88,5 млрд.АҚШ доллары, тиісінше импорт –
41,2 млрд.АҚШ доллары көлемінде қалыптасты. Экспорт 2010 жылғы
көлемге қарағанда 43,7%-ға, импорт – 25,2%-ға ұлғайды. Экспорт көлемінің
импорттан озық өсуі, сондай-ақ экспорт бағаларының импорт бағаларымен
салыстырғанда едәуір өсуі Қазақстан үшін сыртқы сауда конъюнктурасының
жақсаруын білдіреді, бұл еліміздің төлем теңгерімін айтарлықтай жақсартады.
Қазақстанның Сауда теңгерімі 2011 жылы Ұлттық Банктің деректері
бойынша еңбекақы және инвестициялық табыс бойынша капиталдың өспелі таза
жылыстауына қарамастан 47,2 млрд.АҚШ доллары мөлшерінде профицитпен,
қалыптасты.
2012 жылы Қазақстанның экономикасы еуроаймақ елдеріндегі қарыз
проблемаларының асқынуымен, АҚШ-тағы жоғары деңгейдегі жұмыссыздықтың
сақталуымен және еліміздің негізгі сауда серіктестіктерінің бірі болып
табылатын Қытай экономикасының баяулауына негізделген әлемдік экономикадағы
өспелі дағдарыс құбылыстарының әсерімен дамитын болады.
2012 жылдың басынан бастап сыртқы экономикалық конъюнктура дамуының
белгісіздігіне және тұрақсыздығына қарамастан, еліміздің экономикасында оң
серпін байқалады. ЖІӨ өсімі алдын ала бағалау бойынша ағымдағы жылғы қаңтар-
маусымда 5,6%-ды құрады. Экономика өсуінің қолайлы қарқынын қамтамасыз
етуге мүмкіндік берген негізгі ішкі факторлар болып табылатын тұтынушылар
нарығындағы мемлекеттік және жеке меншік тұтынудың өсуі есебінен сұранысты
ұлғайту болып табылады.
Экономикада ішкі сұраныстың және инвестициялық белсенділікті қолдау
көздерінің бірі мемлекеттік бюджеттің шығыстары болып табылады.
2012 жылғы қаңтар-мамырда мемлекеттік бюджеттің шығындары
2287,2 млрд. теңгені құрады және 2011 жылғы осындай ұқсас
кезеңмен салыстырғанда 22%-ға өсті.
Есепті кезеңде тұтынушылық сұраныстың ұлғаюы байқалуда, бұған бөлшек
тауар айналымының өсуі куә. 2012 жылғы қаңтар-маусымда бөлшек тауар
айналымы нақты көріністе өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 12,6%
-ға (1925,6 млрд. теңге) өсті.
Тұтынушылық сұраныстың кеңеюіне халықтың табысы мен еңбекақысының өсуі
ықпал етеді. 2012 жылғы қаңтар-мамырда жан басына шаққанда нақты ақшалай
табыс 240,7 мың теңгені құрады және номиналды көріністе 15,1%-ға өсті.
Орташа айлық номиналды жалақы 17,2%-ға өсті және 95,7 мың. теңгені құрады.
Халықтың нақты табысы осы кезеңде 9,6%-ға, нақты жалақысы -11,7%-ға өсті.
2012 жылғы қаңтар-маусымда негізгі капиталға инвестицияның көлемі
2030,4 млрд.теңгені құрады, бұл 2011 жылғы қаңтар-маусым деңгейінен
3,1%-ға асты.
Ағымдағы жылдың екінші тоқсанынан бастап экономиканы несиелеу
көлемінің өсуінің тұрақты үрдістері байқалады. Ағымдағы жылғы мамырдың
аяғында екінші деңгейдегі банктердің экономика салаларына берген несие
көлемі 9167,4 млрд. теңгені құрады және жыл басымен салыстырғанда
4,4% өсті.
Жыл басынан бастап елде инфляциялық үрдістердің дамуының қолайлы
үрдістері байқалады. Сонымен, өткен жылғы маусыммен салыстырғанда тұтыну
тауарлары мен қызметтерінің бағасы 2012 жылғы маусымның соңында 4,9%-ға
ұлғайды, бұл 2012 жылға жоспарланған 6%-8% инфляциялық дәлізден төмен.
Жыл басынан бастап сыртқы нарыққа қазақстандық тауарлар экспортының
өсуі ұлғаюдың түсім трендімен сипатталады. 2012 жылғы қаңтар-маусымда
тауарлар экспорты 47,2 млрд.АҚШ долларын құрап, 2011 жылғы ұқсас кезеңмен
салыстырғанда 10,9 %-ға ұлғайды. Сыртқы сауда теңгерімінің оң сальдосы 5,3%-
ға өсті және 25,3 млрд.АҚШ долларын құрады.
2012 жылғы қаңтар-маусымда 2011 жылғы ұқсас кезеңге қарағанда ауыл
шаруашылығының жалпы өнімдері көлемінің төмендеуі 6,3%-ды құрады. Табиғи-
климаттық жағдайға байланысты ұзаққа созылған аптап ыстық пен жаңбырдың
болмауымен сипатталатын еліміздің аграрлық саласы ауылшаруашылық өнімдерін
өндіруде барынша қатты құлдырауды күтіп отыр.
Өнеркәсіптің оң өсімінің негізгі қозғаушы күші өңдеу өнеркәсібі болды,
оның өсімі 2012 жылғы қаңтар-маусымда 2011 жылғы ұқсас кезеңге қарағанда
4,4%-ды құрады. Бұл ретте, 2012 жылдың басынан бастап еліміздің тау-кен
өндіру өнеркәсібі өткен жылдың ұқсас кезеңіндегі өндіріс көлеміне жете
алмады, аз ғана төмендеп 0,2%-ды көрсетті.
2012 жылғы бірінші жартыжылдықта еліміздің ЖІӨ өсуіне қолайлы әсерін
тигізген басқа да оң фактор қызмет өндірісінің серпінді дамуы болып
табылды, бұл сегменттегі экономиканың өсуі 2011 жылғы қаңтар-маусымға 8,9%-
ды құрады. Қызмет өндірісінің қолайлы өсуі бөлшек сауда көлемінің (12,6%),
көлік-коммуникация саласының (7,3%), сондай-ақ ақпарат және байланыс
сегментінде көрсетілетін қызмет (12,8%) көлемінің едәуір ұлғаюының есебінен
қамтамасыз етілді.
Сыртқы сұранысты қысу ішкі көздер есебінен өсуге көңіл бөлу үшін ден
қоюдың бара-бар шараларын талап етеді, осы үшін, бүгінгі күні 2012 жылға
арналған бюджет параметрлері инвестициялық шығыстарды ұлғайту жағына қарай
нақтыланды. Сондай-ақ, Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша ірі
индустриялдық жобаларды іске асыруды бастау жоспарлануда, бұл экономика
салаларындағы жұмыспен қамту және белсенділікті арттыруға ықпал ететін
қосымша капитал салымын көздейді. Аталған шаралар әлемдік экономикадағы
ықтимал теріс үрдістерге алдын ала әсерін тигізетін болады.
Ағымдағы жылы нақты көріністегі ЖІӨ, бағалау бойынша, өткен жылғы
деңгейге 5,8% құруы мүмкін. 2012 жылғы ЖІӨ өсімінің негізгі факторлары ішкі
сұраныс болады: түпкілікті тұтыну және жалпы жинақтау. 2012 жылы түпкілікті
тұтыну шамамен 12,1%-ға, негізгі капиталдың жалпы жинақталуы 3,3% -ға
өседі.
Экономиканы жаңғыртуға арналған жоспарланатын инвестиция көлемі нақты
көлемдегі өсімінің қарқыны экспорт көлемінен артық болатын импортқа
сұранысты ұлғайтуға ықпалын тигізеді. Нәтижесінде 2012 жылы экономиканың
өсуіне таза экспорттың аз ғана оң салымы күтіледі.
2012 жылғы құндық көріністегі тауарлар экспорты бағалау бойынша
97,7 млрд.АҚШ долларын, импорт 48,4 млрд.АҚШ долларын құрайды.
Жылдың қорытындысы бойынша инфляция жоспарланған 6,0-8,0% дәлізі
шеңберінде құралады, бұл үшін Үкімет пен Ұлттық Банктің іске асырылып
жатқан үйлестірілген инфляцияға қарсы саясаты жалғастырылатын болады.
1.2. Дамудың сыртқы жағдайлары
2012 жылы әлемдік экономиканың баяу өсуі күтілуде. Дүниежүзілік
Банктің болжамына сәйкес 2012 – 2013 жылдары әлемдік экономика
2,5-тен 3,0%-ға дейінгі қарқынмен өседі. Келесі 2014 – 2017
жылдардағы өсу қарқыны дамушы елдердегі дағдарыс құбылыстарының созылуына
және дамыған ел Үкіметтерінің дамудағы жинақталған құрылымдық тепе-
теңсіздікті жою бойынша қабылдаған шараларының тиімділігіне байланысты
болады.
Көптеген халықаралық ұйымдар өздерінің болжамдарын төмендеу жағына
қарай қайта қарады. Әлемдік экономикадағы негізгі мәселелер: Еуроаймақтағы
шиеленістің күшеюі, қаржылық жағдайлардың төмендеуі, сондай-ақ жұмыссыздық
деңгейінің өсуі және өсудің төмендеу тәуекелдері болып қалады.
Еуроаймақтың тәуекелдері. Орта мерзімді перспективада әлемдік
экономиканың дамуына негізгі теріс ықпал ететін Еуроаймақ экономикасы болып
табылады. Еуроодақтың ең бірінші деңгейлі тәуекелі жекелеген ЕО
елдеріндегі тәуелсіз қарыздарға қызмет ету проблемаларының туындауына
байланысты, ішкі тәуелсіз міндеттемелерге қызмет ету құнының тез өсуі
жағдайында шиеленісіп кетеді, осының салдарынан бұл өңірдің банк жүйесіне
теріс ықпалын тигізеді.
Ағымдағы кезеңде Еуроаймақтағы түпкілікті проблема Греция
төңірегіндегі жағдай болып табылады. Қаржылық қолдау алу үшін бюджеттік
шығыстарды қысқартудың қабылданып жатқан шаралары ЕО, ЕОБ, ХВҚ өкілдерінің
сеніміне ие болу үшін әлі де жеткіліксіз.
Бұдан басқа, дағдарыстың дәл ортасында Испания мен Италияның қалу
қаупі бар. Италиялық және Испаниялық 10 жылдық облигациялар табыстылығының
өсуі ЕО бүкіл экономикасын қолайсыз салдарға әкелуі мүмкін.
Еуроаймақ елдерінің экономикалық қиындықтарын көріп отырған
облигациялар бойынша табыстылықтың артуы дағдарысынан туындайтын келесі
тәуекел банк жүйелерінің нашарлауы болып табылады. Облигациялар бойынша
табыстылықтың жоғарылауы аясында олардың құнының төмендеуі мүмкін, соның
салдарынан мемлекеттік борыш ұстауыштарына кері әсер етеді, көптеген
реттерде ішкі банктер болып табылады. Банктердің әлсіреуі кредит
белсенділігін күрт төмендетеді және банк жүйесін қолдауға арналған
мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды талап етуі мүмкін, бұл қосымша тапшылықтың
ұлғаюына немесе экономиканың басқа салаларындағы мемлекеттік шығыстардың
қысқаруына әкеліп соқтырады.
Дүниежүзілік Банктің болжамы бойынша 2012 жылы еуроаймақ экономикасына
рецессия келіп жетеді, ол өңірдің ЖІӨ 0,3%-ға қысқартып, еуроаймақ
экономикасының нақты өсуі 2013 жылы 0,7%-ды құрайды.
АҚШ-тың тәуекелдері. Еуроаймақтың келеңсіз салдары басқа нарықтарға
ықпалын тигізеді, өйткені олар сауда және қаржы арналары бойынша
таратылады. Экономикасы дамыған көптеген елдерде өсу қарқындары бәсеңдейді.
АҚШ-тағы экономикалық белсенділік жұмыссыздықтың жоғары деңгейі және салық-
бюджет саясатының күшеюі салдарынан төмендейді. БҰҰ деректері
бойынша дағдарыстың басынын бастап АҚШ-тағы экономикалық белсенді халық
үлесі тұрақты төмендеуде. Ұзақ уақыт бойы жұмыссыз қалған қызметкерлер
санының көбі жұмыс көзін іздеуді тоқтатуда және енді жұмыс күшінің бөлігі
ретінде қаралмайды. 2007 жылдың 10 пайызымен
салыстырғанда бір жылдан астам жұмыссыз қалған АҚШ-тағы жұмыссыздардың
пайызы шамамен 29 пайызды құрады. Осындай жұмыссыздықтың ұзақ болуы,
әдетте, экономикаға елеулі ұзақ мерзімді теріс ықпалын тигізеді. Осыған
ұқсас ахуал барлық әлемде байқалуда.
АҚШ экономикасына ғана емес, әлемдік ЖІӨ өсіміне теріс ықпалын
тигізетін АҚШ-тағы экономикалық белсенділіктің төмендеуіне әсер ететін
басқа тәуекел қатаң бюджеттік шоғырландырумен және салықтардың ұлғаюымен
байланысты болады. Осындай жағдайларда АҚШ-тың экономикалық агенттерінің
көбі өздерінің шығыстарына абайлап қарайды, осылайша экономиканы одан әрі
әлсіретеді. Егер де АҚШ бюджетінің шоғырлануы және Евроаймақтағы рецессия
бір мезгілде келетін болса, америкалық өнімдердің экспорты бойынша
компаниялар сыртқы өткізу нарықтарының күрт азаюы, АҚШ бюджетінен қажетті
қолдаудың жоқтығы, сондай-ақ ғаламдық дағдарыс құбылыстары келген уақытта
жалғыз резервтік әлемдік валюта де-фактосы ретінде доллардың жоғары
бағамына байланысты әлсіреген бәсекелестік проблемаларына тап болады.
Мемлекеттік борыштың ерекше қатты ұлғаюымен байланысты АҚШ
экономикасында қосымша тәуекелдер пайда болуда. Осы себеп бойынша
2011 жылдың екінші жартыжылдығында беделді рейтингтік агенттіктер
АҚШ-тың рейтингін төмендетті. Қысқа мерзімді перспективада АҚШ қабылдап
жатқан кез келген салық-бюджет саясаты борыштың өсуіне әкеп соғады, бұны
таяу болашақта анағұрлым қатаң шаралармен реттеуге тура келеді.
Дамушы елдердің тәуекелдері. Дамушы елдерде де сыртқы ахуалдың
нашарлауынан және ішкі сұраныстың әлсіреуінен экономика өсуінің төмендеуі
күтілуде. Дамушы елдер үшін негізгі тәуекел экономикасы дамыған елдердің
тарапынан сұраныстың төмендеуі болып табылады. Сондай-ақ, әлемдік ауқымда
күшейіп келе жатқан дағдарыстың басталу тәуекелдері салдарынан дамып келе
жатқан экономикада тікелей шетелдік инвестициялардың көлемі төмендейді.
Сонымен бірге, экономикасы дамып келе жатқан елдердің экономикасының
осалдығы алдыңғы дағдарыс кезеңінен бастап біршама өсті. Бұл алдыңғы
дағдарыс кезеңінде өскен бюджет тапшылықтары көлемдерінің сақталуымен
байланысты. Жаңа дағдарыс басталған жағдайда дамушы елдер жеке меншік және
мемлекеттік секторларда экономикалық белсенділікті қолдау үшін бюджет
ресурстарының аз көлеміне ие.
Тауарлар нарығындағы бағалар. Алдағы келешекте биржалық тауарлар
бағаларының серпіні әртүрлі іргелі факторлардың әсерінен дамитын болады.
Халықаралық ұйымдардың болжамдары бойынша геосаяси тәуекелдері салдарынан
орта мерзімді перспективаларда шикізат тауарларының бағасы жоғары деңгейде
болады, бірақ дағдарыс құбылыстары асқынған жағдайда қысқа мерзімді
құлдырау болуы мүмкін.
Бағаларды қолдаудың негізгі факторлары мыналар:
• Монетарлық факторлар. АҚШ сандық жеңілдетудің екі
бағдарламасынан кейін болғандай акция мен шикізат нарықтарына
капиталдың ағынына алып келетін экономиканы қолдау үшін дамыған
елдерде сандық жеңілдетудің жаңа бағдарламалары ретінде
дағдарысқа қарсы күрес құралдары.
• Геосаяси тәуекелдер. Иран мен Сирия айналасындағы қобалжушылық,
әлемнің мұнайлы өңірлеріндегі соғыс.
• Өндірудің технологиялық құрылымы. Қазіргі уақытта өңделіп жатқан
жеңіл мұнай кен орындарының таусылуының басталуы нәтижесінде
мұнай ұсыныстарын қысқаруының ықтималды тәуекелдері бар. Осыған
байланысты, бүгінгі күні анағұрлым күрделі жобалар болып
табылатын жаңа көздерді іздеу жұмыстары жүргізілуде. Жобаларды
іске асырудың тиімділігі көбінесе мұнайдың жоғары бағаларына
тәуелді болады.
Осы факторлардың қосындысы жақын арадағы перспективада шикізат
тауарлары бағасының тұрақты жоғары деңгейде болуына септігін тигізеді.
2. Дамудың сценарийлік нұсқалары
Әлемдік экономиканың даму үрдістерінің, мұнайдың әлемдік бағалары
деңгейінің және әлемдік қаржы нарықтарындағы ахуалдың өзгеруіне байланысты
дамудың ықтимал үш сценарийі қарастырылды.
Оптимистік сценарий 2013 – 2017 жылдары әлемдік экономиканың серпінді
дамуын, Еуроаймақ елдерінің борыш проблемаларының шешілуін, елдің
берешектерінің көп бөлігін есептен шығаруды көздейді. АҚШ-та және басқа
дамыған елдерде сандық жеңілдету саясатының кезекті кезеңін өткізу, дамушы
елдерден жеке сектор мен импорттың сұранысын қалпына келтіру. Осы
сценарийде әлемдік экономиканың өсімі дағдарысқа дейінгі
4,0-4,3% қарқынына сәйкес болады.
Шикізат тауарларының бағалары дамыған елдердің тарапынан да, дамушы
елдердің тарапынан да өсіп келе жатқан сұраныспен нығайтылған жеткілікті
жоғары деңгейде болады. 2013 – 2017 жылдары оптимистік сценарийде әлемдік
мұнай бағалары, бағалау бойынша, бір баррелі үшін 120 АҚШ долл.
деңгейінде болады.
1-сурет
Базалық сценарий орташа есеппен алғанда 4% қарқынмен
2013 – 2017 жылдары әлемдік экономиканың бәсең, бірақ үдемелі
өсуін болжайды. Бағалау бойынша 2013 – 2017 жылдары мұнайдың бағалары
90 АҚШ долл. деңгейінде болады, металл бағалары ағымдағы
деңгейден 15% төмендеуі болжануда.
Базалық сценарий кезінде Грецияның ойдағыдай борыш құрылымын қайта
құрылымдауы және несие берушілердің алдында өз міндеттемелерін өтеуі
күтілуде.
АҚШ-та бюджеттік шоғырландыру жалғасын табады, еңбек нарығында жағымды
өзгерістер байқалады, QE3 (3 сандық жұмсарту) өткізілуі мүмкін.
2-сурет
Пессимистік сценарий 2013 – 2017 жылдары әлемдік экономика өсуінің
орташа алғанда ағымдағы болжамдардан 2% дейін бәсеңдеуін жобалайды.
Бұл сценарийде әлемдік экономика кезекті рецессия шегінде теңгеріледі.
Ең өткір проблема жоғары жұмыссыздық, төмен табыстар және соның салдарынан
тұтас сұранысты кеңейтудің негізгі факторларының болмауы болып қала береді.
Бұл сценарий кезінде бақыланбайтын дефолт және Грецияның Еуроаймақтан
шығуы, кейіннен Португалияда және Ирландияда ахуалдың нашарлауы және
Испания мен Италия экономикаларының күрт нашарлауы күтілуде. Дағдарыстың
асқынуы еуро аймағының толық ауқымды рецессиясына әкеп соқтырады.
Сондай-ақ, 2008 жылғы бағаның күрт төмендеуіне ұқсас шикізат нарығында
бағалардың күрт төмендеуі болжануда. Мұнайдың бағасы 60 АҚШ
долл. дейін төмендейді, металдардың бағасы ағымдағы деңгейден 50%
төмендейді.
3-сурет
Жылдың басынан бастап ел экономикасының қалыптасқан даму үрдістерін
және әлемдік экономиканың ахуалын ескере отырып, Болжамды қалыптастыру
кезінде негіз ретінде бастапқы параметрлері ағымдағы болжалдан болмашы
ауытқулармен анағұрлым мүмкін болып табылатын базалық нұсқа алынды.
3. 2013 – 2017 жылдарға арналған экономикалық саясаттың негізгі
шаралары мен бағыттары
2012 жылғы 27 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында Мемлекет басшысы
Қазақстанның алдағы онжылдықтағы дамуының басты бағыты экономиканы
нығайтудың, халықтың әл-ауқатын арттырудың жаңа міндеттерін қамтитын
әлеуметтік-экономикалық жаңғырту деп анықтады.
Экономикалық саясаттың ортамерзімді кезеңге арналған мақсаты
макроэкономикалық тұрақтылықты және орнықты экономикалық өсуді жоспарланған
деңгейде қамтамасыз ету болады.
3.1. Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету
Макроэкономикалық тұрақтылық үйлестірілген ақша-кредит пен салық -
бюджеттік саясат және инфляция деңгейін жоспарланған 6-8% дәлізінде ұстау
есебінен қамтамасыз етіледі.
3.1.1. Ақша-кредит саясаты және қаржы секторын реттеу саласындағы
саясат
Қазақстан Республикасы ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты
бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету, яғни қалыптасып жатқан
макроэкономикалық алғышарттарға барабар жылдық инфляцияның төмен деңгейін
ұстап тұру болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу елдегі экономикалық өсу
үшін қажетті жағдайларды жасауға, инвестициялық нарықты дамытуға, банк
секторының кредиттік белсенділігін ынталандыруға ықпал ететін болады.
Бұдан басқа, Ұлттық Банктің міндеттеріне қаржы жүйесінің, ұлттық
валютаның айырбастау бағамының тұрақтылығын және елдің төлем балансының
тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу кіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының ақша-
кредит саясатын жүргізген кезде экономикадағы ақша ұсынысын икемді реттеу
жөніндегі шараларды қолданады. Ақша нарығында қысқамерзімді өтімділіктің
тапшылығы туындаған жағдайда, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
өтімділікті беру бойынша операциялардың көлемдерін ұлғайтатын болады. Ақша
нарығында қысқамерзімді өтімділіктің артық саны жинақталған кезде ақша
нарығында Ұлттық Банктің негізгі құралдарын пайдалану – қысқа мерзімді
ноттарды шығару, екінші деңгейдегі банктердің депозиттерін тарту арқылы
айықтыру операциялары жүргізілетін болады.
Ресми қайта қаржыландыру ставкасын қоса алғанда, Ұлттық Банктің
операциялары бойынша ставкаларды реттеу ақша нарығындағы ахуалға және
инфляция деңгейіне байланысты жүргізіледі.
Осылайша, экономикадағы ақша ұсынысының көлемі экономиканың өсуіне
сәйкес келетін деңгейде сақталады. Ұлттық Банк ақша-кредит саясатын
жүргізген кезде қаржы нарығының тұрақты жұмыс істеуі және дамуын қамтамасыз
ету мақсатында ондағы ахуалды зерделейтін болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық саясаты қазақстандық
экономиканың ішкі және сыртқы бәсекеге қабілеттілігі арасындағы теңгерімді
ұстап тұруға бағытталатын болады. Бағамдық саясатты жүргізген кезде
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі тұрақты түрде өзгеріп тұратын
әлемдік конъюнктура жағдайларында отандық өндірістің бәсекеге
қабілеттілігіне теріс әсер етуі мүмкін ұлттық валюта нақты бағамының
айтарлықтай ауытқуларына жол бермейді.
Сонымен бірге бағамдық саясат ішкі экономиканың дамуына негіз жасай
отырып, әлемдік бағалардың өзгерістеріне, сыртқы сауда жағдайларына барабар
әсер етеді. Жаңа технологияларды, жабдықты пайдалану, еңбек сапасын арттыру
сияқты факторлармен қатар бұл саясатты қатаң ұстау мемлекетке үдемелі даму
жолына шығуға мүмкіндік береді.
Экономикалық жағдайға байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
теңге бағамының икемділігін арттыру мақсатында өзінің валюта нарығына
қатысуын одан әрі төмендетуге ұмтылатын болады.
Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселесінің де Қазақстан
Республикасы ақша-кредит саясатының негізгі міндеттеріне кіруіне орай,
Ұлттық Банк осы бағытта барлық қажетті шараларды қолданатын болады. Қаржы
секторының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк осы нарықтың
бүкіл сегменттеріне мониторинг және ағымдағы жай-күйін бағалауды жүргізетін
болады. Қандай да болмасын шараларды қолдану жедел жүзеге асырылады.
Бұдан басқа, қажет болған жағдайда, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі банктердің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау үшін қайта қаржыландыру
заемдарын беретін болады. Бұл операциялардың мерзімдері 1 жылдан аспайды.
Тұтастай алғанда, ақша-кредит және валюталық саясаттың қандай да
болмасын шараларын қолдану Бірыңғай экономикалық кеңістіктің жұмыс істеуі
шеңберінде орын алып жатқан интеграциялық үдерістерді ескере отырып жүзеге
асырылатын болады.
Инфляция деңгейін ұстап тұру
Инфляцияның өсуіне жол бермеу және оны жоспарланған 6,0-8,0% дәлізінде
ұстап тұру үшін ішкі нарықтағы бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету
бойынша шаралар кешенін іске асыру жалғасады.
Табиғи монополиялар субъектілері тарифтерінің өсуі сондай-ақ
реттелетін қызметтерге арналған тарифтердің инфляциясына шекті салыммен
шектелетін болады.
Кедендік-тарифтік реттеу тетіктерін қолдану жалғасады.
Азық-түлік нарығындағы бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету нарық
тетіктерін қолдана отырып азық-түлік нарығын реттеу бойынша шаралар кешені
шеңберінде жүзеге асыралады. Ол өңірлер деңгейінде азық-түлік тауарларының
тұрақтандыру қорларын қалыптастыруды, дәнді және майлы дақылдардың,
көкөністердің егістік алқаптарын ұлғайтуды, қолданыстағы жылыжайлар мен
көкөністер қоймасының құрылысы мен жаңғыртуды қарастырады.
Тұрақты негізде мұнай өнімдері, азық-түлік тауарларына арналған бөлшек
сауда бағаларының нарығындағы жағдайға мониторинг өткізіледі. Монополияға
қарсы заңнаманың бұзылу фактісі анықталған жағдайда монополияға қарсы ден
қою шаралары қабылданады.
Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандыру
және инфляциялық үдерістерді ұстап тұру бойынша жұмыс жалғастырылатын
болады, оның шараларының бірі азық-түлік тауарларына арналған бағаның
болжанатын дәлізін анықтау және әлеуметтік маңызы бар азық-түлік
тауарларына арналған бөлшек бағаның шекті мәні мен бөлшек бағаның шекті жол
берілген көлемін белгілеу арқылы оларды болжамдау болып табылады.
Республиканың ішкі нарығын толықтыру және мұнай өнімдерінің негізгі
түрлеріне арналған бағаларды тұрақтандыру мақсатында облыстар және Астана,
Алматы қалалары бойынша мұнай өнімдерін жеткізу кестесін бекіту
жалғастырылады, республиканың мұнай өндеу зауыттарында өндірілетін жанар-
жағар май материалдарының барлық көлемі ішкі нарыққа жеткізіледі.
Ұлттық Банк экономикадағы ақша ұсынысын икемді реттеу бойынша
шараларды қабылдайды. Инфляциялық қысымды ынталандыратын артық ақша
ұсынысын ұлғайту стерилденген операциялардың өсуімен жойылатын болады.
Сонымен қатар, Ұлттық Банк монетарлық құрамдауыш бөліктің оңтайлы
деңгейде болуына және қосымша инфляциялық қысым көрсетпеуіне ұмтылады.
Осы іс-шараларды іске асыру инфляция деңгейін жоспарланған дәлізде
сақталуын қамтамасыз етеді.
3.1.2. Қазақстан Республикасының бюджет және салық саясатының негізгі
басымдылықтары
Салық-бюджет саясаты орта мерзімді кезеңде мемлекеттік саясаттың
әзірленген шараларын тиімді іске асыруға және экономиканың теңгерімді өсуін
қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
Экономиканың одан әрі өсуі үшін жағдайлар салық және бюджет саясаты
құралдары арқылы қамтамасыз етілетін болады.
Салық саясаты шеңберінде 2013 – 2015 жылдары салықтардың кірістерді
қайта бөлу бойынша мемлекеттің әділ құралы ретіндегі әлеуметтік маңызды,
ынталандырушы және фискалдық функциялары нығайтылатын болады.
Осыған байланысты, салық саясатының шаралары орта мерзімді кезеңде
мыналарға:
халықаралық бәсекелестік пен елдер арасындағы капиталдың еркін
ағымының (қозғалысының) күшеюі жағдайларында экономиканың шикізаттық емес
секторын, ең алдымен экономиканың нақты секторлары кәсіпорындарының
инновациялық қызметін дамытуға ынталандыруға;
қолайлы инвестициялық ахуал жасауға және ішкі, сондай-ақ сыртқы жеке
инвестицияларды ынталандыруға;
бюджеттің кіріс бөлігін ұлғайтуға;
мемлекеттік функциялар мен міндеттемелердің толық көлемде орындалуын
қаржылық қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
ЕЭК шеңберінде Қазақстанда неғұрлым қолайлы салық режимін қалыптастыру
маңызды болып табылады, бұл капитал қозғалысына шектеу болмаған кезде
экономиканың одан әрі өсуі үшін қосымша ресурстар тартуға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы азаматтарының және тұруға ықтиярхаты
бар тұлғаларының табыстары мен мүліктерін жаппай декларациялауға көшу
жөніндегі бекітілген іс-шаралар жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасы
азаматтарының және тұруға ықтиярхаты бар тұлғалардың табыстары мен
мүліктерін жаппай декларациялауға көшу көзделген.
Жаппай декларациялауға көшу 7 жыл бойы кезең-кезеңмен жүзеге
асырылатын болады.
1-кезең (2010 – 2011 жылдар): жаппай декларациялауға көшудің
әдіснамалық негіздерін айқындау жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру;
2-кезең (2012 – 2013 жылдар): мемлекеттік органдарды заңды тұлғалардың
декларацияларын қабылдауға, өңдеуге және талдауға техникалық жарақтандыру
бойынша нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу жөніндегі іс-шараларды
өткізу;
3-кезең (2014 – 2015 жылдар): мемлекеттік мекемелер, мемлекеттік
кәсіпорындар мен мемлекеттің үлесі бар компаниялар қызметкерлерінің
декларация тапсыруын жүзеге асыру;
4-кезең (2016 жыл): қалған басқа жеке тұлғалардың бастапқы
декларацияларды тапсыруы;
5-кезең (2017 жыл): жаппай декларациялауға толық көшу, яғни барлық
жеке тұлғалар декларация тапсыруға міндетті болады.
Сондай-ақ арнайы салық режимдерін реформалау көзделген.
Экономиканың одан әрі өсуін қамтамасыз ету мақсатында бюджет саясаты
орта мерзімді кезеңде мыналарға:
халықтың әл-ауқатын арттыруға;
экономиканы жаңғыртуға және әртараптандыруға;
мемлекет тарапынан ішкі сұраныстың қажетті деңгейін қолдауға
бағытталатын болады.
Бұл ретте экономиканың өсуін ынталандыру макроэкономикалық
тұрақтылыққа залал келтірместен жүзеге асырылатын болады.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына сыртқы факторлардың теріс
ықпалдарын төмендету мақсатында контрциклдік бюджет саясаты жүргізілетін
болады. Ол кепілдендірілген трансферттер мөлшеріне қатысты Ұлттық қор
қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасына үлкен икемділік беру
арқылы жүзеге асырылатын болады.
Контрциклдіктің қағидаты, кепілдендірілген трансферттердің ұлғаюы
немесе азаюы республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуымен және
экономикалық өсудің болжамдық параметрлеріне қол жеткізумен айқындалатын
болады.
Егер де экономиканың дамуы болжанған қарқыннан төмен болса және бюджет
кірістері бойынша жоспар орындалмаса, кепілдендірілген трансферттердің
мөлшерін ұлғайту ұсынылады. Бұл кірістерде шығынның орнын толтыруға,
шығыстарды толық көлемде қаржыландыруға және болжанатын параметрлер шегінде
экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін ішкі сұранысты қосымша ынталандыруға
мүмкіндік береді.
Болжанатын параметрлермен салыстырғанда экономиканың тым жоғары дамуы
және бюджет кірістері бойынша жоспардан асып түсуі кезеңінде
кепілдендірілген трансферт мөлшерін төмендету ұсынылады. Бұл Ұлттық қор
қаражаттарын қосымша пайдалануды толықтыруға мүмкіндік береді және
экономиканың қызып кету қаупін төмендетеді.
Орта мерзімді кезеңде бюджет саясаты экономикаға бюджет пен Ұлттық
қордың теңгерімділігін қамтамасыз етуде оң әсер ететін бюджет қаражатының
оңтайлы шаралары мен көлемін айқындауға негізделетін болады.
Мемлекеттік шығыстардың көлемі бір жағынан жиынтық сұранысты қолдауды,
екінші жағынан - мемлекеттік инвестициялар есебінен инвестициялық
белсенділікті қамтамасыз ететін деңгейде сақталатын болады.
Сондай-ақ мұнай түсімдерін тәртіппен және тиімді басқару жүзеге
асырылатын болады.
Бюджет пен Ұлттық қордың теңгерімділігін қамтамасыз ету мақсатында
бюджет саясаты орта мерзімді перспективада мыналарға:
2020 жылға қарай ЖІӨ-нің 3%-ынан аспауы тиіс мұнай тапшылығын
төмендетуге;
Ұлттық қор қаражатын кейіннен тек даму бюджетін қаржыландыруға ғана
көше отырып, ағымдағы шығыстарды қаржыландыруға пайдалануды қысқартуға
бағытталатын болады.
Дамудың сыртқы қолайлы жағдайлары сақталған кезде оны абсолюттік мәнде
де, сондай-ақ ЖІӨ-ге қатысты да төмендету жоспарланып отыр.
Бюджет тапшылығы үкіметтің қарыз алуымен, негізінен ішкі нарықта
қаржыландырылатын болады.
Үкіметтің қарыз алу саясаты Ұлттық қор қаражатын қалыптастыру және
пайдалану тұжырымдамасында белгіленген шектеулерге сәйкес онымен Ұлттық
қордағы жинақтардың орнын ауыстыруға жол бермеуге сүйене отырып,
жүргізілетін болады, атап айтқанда:
үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге арналған жыл сайынғы шығыстар
Ұлттық қордың 4,5% деңгейіндегі жыл сайынғы шартты инвестициялық кірісінен
аспауы тиіс;
үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге және өтеуге арналған шығыстар орта
есеппен он жылдық кезең ішінде Ұлттық қордан берілетін трансферттерді қоса
алғанда, бюджетке түсетін түсімдердің 15%-дан аспауы тиіс.
Әлемдік экономикадағы жағдайдың әлеуетті нашарлауын ескере отырып,
орта мерзімді перспективада бюджетке Ұлттық қордан берілетін
кепілдендірілген трансфертті шектеу жолымен Ұлттық қордағы қаржы
ресурстарын жинақтау саясаты жалғастырылатын болады.
Бұл ретте, экономикадағы ахуалға байланысты, республикалық бюджетке
кепілдендірілген тіркелген трансферттің мөлшері азаю немесе ұлғаю жағына
қарай 15 % дейін (6,8 – ден 9,2 млрд. АҚШ долларына дейін) түзетілуі
мүмкін.
Бұл болашақ ұрпақ үшін жинақтарды ұлғайтуға, әлемдік тауар
нарықтарындағы қолайлы коньюнктура кезеңінде бюджеттің мұнай кірісінен
тәуелділігін төмендетуге және сыртқы даму жағдайлары нашарлаған жағдайда
экономиканы қолдау үшін әлеует құруға мүмкіндік береді.
Өңірлерді қаржылық қолдау олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға
және экономикалық әлеуетті ұтымды кеңістікте ұйымдастыруға бағытталатын
болады.
Шығыстар саясаты да бюджет қаражатының бекітілген көлемін пайдалана
отырып, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларында көзделген үздік
тікелей нәтижеге қол жеткізу қажеттігіне сүйене отырып, бюджетті әзірлеу
және атқару жолымен мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелілігін
арттыруға бағытталатын болады.
Осы мақсатта тиімділік пен нәтижелілік индикаторларына негізделген
бюджетті қалыптастыру және атқару жүйесі, сондай-ақ орталық мемлекеттік
органдар мен облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
жергілікті атқарушы органдары қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау
жүйесі жұмыс істейтін болады, бұл жетекшілік ететін саладажүйедеөңірде
стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу, тікелей, түпкілікті
нәтижелер көрсеткіштеріне және тиімділік көрсеткіштеріне қол жеткізу
(жеткізбеу) дәрежесін айқындауға мүмкіндік береді.
Әлемдік және қазақстандық экономикаларда жағдай өзгерген кезде бюджет
саясатын, оның ішінде бюджет параметрлерін нақтылау жолымен жедел және
икемді шаралар қабылданатын болады.
Бюджеттің дағдарыс жағдайларының әсеріне қатысты иммунитетін көтеру
мақсатында Жаңа бюджеттік қағида енгізіледі, бұл – ағымдағы қаржы жылына
арналған әлеуметтік-экономикалық параметрлер жақсарған кезде іске
асырылатын шартты қаржыландырылатын шығыстар.
Шартты қаржыландырылатын шығыстардың жалпы көлемі тиісті кезеңге
арналған республикалық бюджет шығыстары көлемінің төрт пайызынан аспайтын
мөлшерде айқындалады.
Шартты қаржыландырылатын шығыстарды қаржыландыру бірінші тоқсанның
қорытындысы бойынша бюджет кірістерінің орындалуы есепті кезеңге бекітілген
жоспарлы көрсеткіштерден асқан кезде, сондай-ақ ағымдағы қаржы жылына
арналған әлеуметтік-экономикалық даму параметрлерін жақсарту болжамдалған
жағдайда жүзеге асырылатын болады.
2013 – 2015 жылдарға арналған шартты қаржыландырылатын шығыстардың
тізбесі 3-қосымшада берілген.
3.1.3. Бюджетаралық қатынастар
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында
функциялар мен өкілеттіктердің аражігін нақты ажыратуға, республикалық,
облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қаланың, астананың,
аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттері арасында түсімдер
мен шығыстарды бірыңғай бөлу, сондай-ақ бюджетаралық трансферттерді
айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына негізделген.
Қазақстан Республикасында орта мерзімді бюджеттік жоспарлауға көшу,
сондай-ақ нәтижеге бағдарланған бюджеттендіру қағидаттарын енгізу
шығыстарды басқарудың барлық жүйесіне де, бюджетаралық қатынастарды
ұйымдастыруда айтарлықтай өзгеріс енгізуді талап етті.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджетаралық қатынастар саясатының негізгі
мақсаты азаматтарға олардың тұрғылықты орындарына тәуелсіз Конституция және
заңнамамен кепілдендірілген мемлекеттік қызметтер ұсынудың сапасы мен жалпы
қол жетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Сонымен бірге бюджетаралық қатынастар одан әрі жетілдіруді талап
етеді.
Осыған байланысты бюджетаралық қатынастарды қалыптастырудағы жаңа
тәсілдерді әзірлеу бойынша жұмыс тобы құрылды.
Жұмыс тобының құрамына Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты
мен Мәжілісінің депутаттары, сондай-ақ мүдделі орталық және жергілікті
атқарушы органдардың өкілдері енгізілген.
Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесін жетілдіру бойынша
жұмыстар жүргізіледі, оның негізінде келесі орта мерзімді кезеңге
(2014 – 2016 жылдарға) арналған тиісті Заң әзірленетін
болады. Жұмыс тобының шеңберінде жергілікті бюджеттердің әлеуметтік-
экономикалық даму мәселелерін шешуде қаржылық дербестігін күшейту бюджеттік
субвенциялар даму мөлшері жөніндегі бюджеттік субвенциялар мен алып
қоюларды айқындау кезінде жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу
әдістемесіне норманы бекіту жолымен мәселелері қаралатын болатын кемінде
ағымдағы шығындардан 10%.
Сондай-ақ мыналар бойынша жаңа тетіктерді қарастыру көзделеді:
- жергілікті бюджеттердің теңгерілімдігін қамтамасыз ету (жалпы
сипаттағы трансферттерді анықтау барысында ескерілген болжамға қатысты
(мысалы қаржылық дағдарыс) кірістердің күтпеген төмендеу жағдайында өтм ақы
тетігі;
- мемлекеттік биліктің жергілікті органдар қызметінің тиімділігін
арттыру бойынша қолдау шаралары (жергілікті атқарушы органдардың
рейтінгілік бағасы нәтижелері бойынша көтермелеу).
3.2. Индустриялық-инновациялық даму
Тұрақты экономикалық өсуді жоспарланған деңгейде қамтамасыз ету және
жеделдетілген экономикалық жаңғырту 2010 – 2014 жылдарға арналған Үдемелі
индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы (бұдан
әрі – ҮИИДМБ) арқылы жалғасатын болады.
ҮИИДМБ-нің бірінші бесжылдығы (2015 жылға дейін) Қазақстанда қажетті
өндірістік және инфрақұрылымдық базаны Қазақстанның табысты
индустрияландырылуы үшін және индустрялдан кейiнгi қоғамға кезекті өтумен
салынады.
Алдағы құрылымдық әртараптандыруды және инновациялық дамуы негізінде
(2020 жылға дейін) жаңа ҮИИДМБ әзірленетін болады.
Келесі бесжылдыққа Қазақстанға басты рөл адамгершілік ықпалдың сапалы
өсімінің мағынасы мен рөлін күшейтуге тиесілі болатын, индустрияландыруды
аяқтап және ақпараттық қоғамның дамуы үшін негіздер салуы керек.
Қазақстанда байырғы өндірістік революцияны қамтамасыз ететін,
экономиканың инновациялық жаңғыруы елдің экономикалық дамуының негізгі
бағыты болуы тиіс.
Алдағы үшінші өндірістік революциясы үшін, екінші бесжылдықта
басымдылық ретінде индустриялды-инновациялық бағдарламаның -
IT-технологиялар, Назарбаев Университетінің ғылыми басымдылықтары
мен биотехнологиялар саларын таңдап негіз салу қажет
ҮИИДМБ-де қойылған міндеттерді іске асыра отырып, Қазақстан өнімдердің
жаңа қайта бөлістер өндірісіне өте алады, сондай-ақ жоғары интеллектуалды
өнімдер нарығын қалыптастыруға өтумен инновацияны құру мен кеңейту үдерісін
едәуір жылдамдатады.
Жалпы елдің халық әл-ауқат өсуін қамтамасыз ететін, экономиканың
бәсекеге жарамды, ғылымды қажет ететін моделін қалыптастыру басты міндет
болып табылады.
3.2.1. Экономика салаларының аясын дамыту
Тау-кен металлургиясы өндірісіндегі саясаттың басты мақсаты еліміздің
ішінде шикізатты барынша қайта өңдеу, базалық металдарға шығу және
өнеркәсіптің машина жасау, құрылыс индустриясы, фармацевтика және т.б.
сияқты басқа салаларын дамытуды қамтамасыз ететін қайта бөлінісі жоғары
өнімдер өндіру.
Қойылған мақсатты іске асыру Қазақстан Республикасында тау-кен
металлургия саласын дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған
бағдарламаның (бұдан әрі – Бағдарлама) шеңберінде:
шағын және орта бизнесті тарта отырып, бәсекеге қабілетті өндірістер
құру, қосылған құны жоғары терең қайта өңдеу өнімдерінің үлесін ұлғайту
және номенклатурасын кеңейту;
ресурсты және энергия сыйымдылықты қажетсінуді төмендету мақсатында
саланың жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарын жаңғырту және еңбек өнімділігін
арттыру мақсатында қазіргі заманғы басқару технологияларын енгізу;
шикізатты алу және кешенді қайта өңдеу, өнімнің жаңа түрлерін әзірлеу
бойынша инновацияларды дамыту және саланың ғылыми-технологиялық әлеуетін
белсенді түрде инновациялық үдерістерге тарту;
салалық жобаларды қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз ету;
минералдық шикізат базасын ұлғайту және оларды молықтыруды қамтамасыз
ету;
саланы білікті еңбек ресурстарымен, оның ішінде орта техникалық
буынмен қамтамасыз ету;
ішкі нарыққа шикізатты және металлургия өнімдерін жылжытуға
жәрдемдесу;
сала кәсіпорындарының қоршаған ортаға зиянды ықпалын төмендету арқылы
жүзеге асырылатын болады.
Бағдарлама шеңберінде 2013 – 2017 жылдар кезеңінде мынадай жобалар
іске асырылатын болады: Ақтоғай және Бозшакөл кен байыту комбинатының
құрылысы, АрселорМиттал Теміртау АҚ-да болат өндірісін жылына 6 млн.
тоннаға дейін арттыру, Қазхром ТҰК АҚ №4 инновациялық технологияны
пайдалана отырып жоғары көміртекті феррохром өндірісін арттыру, Қазхром
ТҰК АҚ №5 инновациялық технологияны пайдалана отырып жоғары көміртекті
феррохром өндірісін ұлғайту және өзіндік құнын төмендету, ССКӨБ АҚ
металданған өнім өндіру зауытын салу, Астана қаласында аффинаж зауытын
салу, ПОСУК Титаниум ЖШС титан слябтарын және құймаларын өндіру зауытын
салу, байыту фабрикасын салу және жылдық өнімділігі 4 млн. тонна қорғасын-
мырыш кені Шалқия кенін кеңейту.
Химия өнеркәсібі саласындағы мемлекеттің саясаты Қазақстанда химия
өнімін өндіру салаларын одан әрі дамытуға және көлемін ұлғайтуға және қайта
бөлiнiсi жоғары химиялық өнiмнiң экспортын 2 есеге ұлғайтуға жағдай жасау
болып табылады.
Қойылған мақсатты іске асыру Қазақстан Республикасының химия
өнеркәсібін дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған бағдарламасы
шеңберінде жүзеге асырылатын болады.
ShilisaiChemicals ЖШС, аммофос өндіру зауытын салу; Үшбас және Герес
кен орындары базасында моноаммония және диаммония фосфатын өндіру, ҮшГер
АҚ; күкірт қышқылын өндіру зауытын салу, кешенді минералды тыңайтқыштар
шығаратын зауыт салу сияқты республикалық маңызы бар .жобалар іске
асырылатын болады.
Инвестициялық жобаларды іске асыру химия өнімдерін өндіруді 2 есеге
ұлғайтуға, химия өнімдерінің жаңа түрлерін өндіруді жөнге салуға, ішкі
нарықты жоғары қосылған құнымен бәсекеге қабілетті, экспортқа бағдарланған
отандық өндірілген химия өнімдерімен қанықтыруды қамтамасыз етуге және
химия өнімінің экспорттық әлеуетін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Атом өнеркәсібін дамыту жөніндегі мемлекеттік саясат уран өндіру
көлемін ұлғайту, ядролық отын тізбегінің жаңа өндірістерін құру, атом
энергетикасының және атом ғылымының инфрақұрылымын дамыту жолымен елдің
жедел индустриялық-инновациялық дамуын қамтамасыз ету үшін атом
энергетикасын құруға бағытталатын болады.
Осы мақсат 2020 жылға дейінгі даму перспективасымен Қазақстан
Республикасында атом саласын дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған
бағдарламасының негізінде іске асырылатын болады.
Көлік инфрақұрылымы
Орта мерзімді кезеңде көлік инфрақұрылымын дамытудың басым бағыты
аудандардың облыс орталықтарымен сапалы көлік байланыстары, сондай-ақ
еліміздің ішкі өңірлерінде көлік инфрақұрылымының тиісті жай-күйін
қамтамасыз ету болып табылады.
Батыс Еуропа – Батыс Қытай халықаралық транзиттік дәлізі құрылысын
аяқтау да басым болып қалады.
Ақылы автомобиль жолдарын енгізу республикалық маңызы бар автомобиль
жолдарын ұстаға және жөндеуге бюджет қаражаты шығыстарын едәуір қысқартуға
мүмкіндік береді. Осыған байланысты жергілікті және республикалық маңызы
бар автомобиль жолдарын салу және ұстау тиімділігін одан әрі арттыру
мақсатында Автомобиль Жолдары Комитеті қайта құрылатын болады.
Шығыс Қазақстанды еліміздің Батысымен, сондай-ақ Орталық Қазақстанды
еліміздің Солтүстігімен жалғастыратын Бейнеу-Жезқазған және Арқалық-
Шұбаркөл жаңа темір жолдарын салу жоспарланып отыр.
Қазақстанда су көлігі сияқты теңіз көлігінің әлеуетті маңызы бар.
Осыған байланысты орта мерзімді кезеңде порт инфрақұрылымын дамыту,
кемелерді қайта жаңғырту және санын ұлғайту назарға алу объектісі болады.
Азаматтық авиация саласында ұшу-қону жолақтарын, сондай-ақ еліміздегі
қалалардың әуежайлары мен әуе сапаржайларын одан әрі реконструкциялау
жалғасуда. Осы іс-шаралар Орта Азияда ауыстыру транзитті орталығы ретінде
еліміздің тартымдылығын арттыруға арналған.
Азаматтық авиация бар шеңберден шығу керек және өздерінің
қызметтерімен қалааралық әуе қатынастарын қамтып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Үкіметінің
отырысында мақұлданған
(2012 жылғы 28 тамыздағығы
№ 29 хаттама)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
2013 – 2017 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ
БОЛЖАМЫ
МАЗМҰНЫ
1. Қазақстан Республикасы дамуының үрдістері мен жағдайлары
3
1. 2011-2012 жылдардағы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының үрдістері
3
2. Дамудың сыртқы жағдайлары
7
2. Дамудың сценарийлік нұсқалары
10
3. 2013-2017 жылдарға арналған экономикалық саясаттың негізгі шаралары
мен бағыттары
12
1. Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету 12
1. Ақша-кредит саясаты және қаржы секторын реттеу саласындағы саясат
12
2. Қазақстан Республикасы бюджет және салық саясатының басты
басымдылықтары
14
3. Бюджетаралық қатынастар
18
2. Индустриялық-инновациялық даму
19
1. Экономика салаларының аясын дамыту
20
2. Тариф саясаты және бәсекелестікті қорғау саясаты
30
3. Бизнес-ахуалды жақсарту
31
4. Сыртқы сауда саясаты
32
5. Ішкі сауда
33
3. Әлеуметтік саланы жаңғырту және халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту
34
1. Білім беру
35
2. Денсаулық сақтау
36
3. Мәдениет
38
4. Жұмыспен қамту
39
5. Әлеуметтік қамтамасыз ету
39
6. Халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту
40
4. Өңірлерді дамыту
42
5. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту және мемлекеттік қызмет көрсету
сапасын арттыру 44
4. 2013 – 2017 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамудың болжамы
46
5. 2013 – 2015 жылдарға арналған бюджеттік параметрлердің болжамы 52
1. Мемлекеттік және республикалық бюджеттердің, Ұлттық қордың және
Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджетінің болжамдары
52
2. 2013 – 2015 жылдарға арналған бюджет шығыстарының басымдылықтары
56
1. Қазақстан Республикасы дамуының үрдістері мен жағдайлары
1.1. 2011 – 2012 жылдардағы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының
үрдістері
2010 жылдың бірінші жартысында басталған экономикалық жандану
2011 жылы да жалғасты. 2011 жылдың қорытындысы бойынша экономика өткен
жылғы ұқсас нәтижеден 0,2%-ға асып, өткен жылмен салыстырғанда 7,5%-ға
өсті. ЖІӨ жан басына шаққанда 11,3 мың АҚШ долларына жетті.
2011 жылы экономикалық өсудің негізгі факторлары еңбек нарығындағы
жағдайдың жақсаруымен қолданатын, экспорттаушылар табыстарының ұлғаюы және
тұтынушылар сұранысының жандануы болып табылды.
Қолайлы сыртқы жағдайлар экспортқа бағытталған салалардың және ішкі
нарыққа бағытталған салалардың серпінді өсуіне ықпал етті.
Тауарлардың өндірісі 2011 жылы 5,7%-ға, қызмет көрсету – 9,0%-ға
ұлғайды.
ЖІӨ-нің өсуіне ауыл шаруашылығындағы – 26,5%, өңдеу өнеркәсібіндегі –
7,5% өсімнің жоғары қарқындары ықпалын тигiздi. Тұтастай алғанда өнеркәсіп
нақты мәнде өткен жылға қарағанда 3,7%-ға өсті. Өнеркәсіптің құрылымы мен
серпініне өңдеу өнеркәсібіндегі – 7,5% және электрмен жабдықтау -8,8% басым
ықпалын тигізді. Тау-кен өнеркәсібі тек 1,0%-ға өсті. Өнеркәсіп өсуінің
серпіні көбінесе бағаның өзгеруіне және өндірістің шығасыларына негізделді.
Энергия тасымалдаушылардың әлемдік нарығындағы қолайлы конъюнктура пайдалы
қазбаларды өндірумен айналысатын кәсіпорындарға 2011 жылдың қорытындысы
бойынша қаржылық оң нәтижелер алуға мүмкіндік берді. Сыртқы нарықтағы тауар
сататын кәсіпорындардың қаржылық нәтижелері серпіндерінің өзгеруі негізінен
мұнай, қара және түсті металдардың, химия өнімдерінің биржалық бағаларының
өсуімен айқындалды. Жалпы, қызметтің барлық саласы өндірушілер бағасының
бір мезгілде өсуі кезінде өндіріс көлемін біртіндеп өсіреді деп айтуға
болады, бұл өткен жылмен салыстырғанда қызметтің қаржылық нәтижесінің
біртіндеп жақсаруын айқындайды.
2011 жылы ішкі нарықтың серпіні тұтынушылық, сондай-ақ инвестициялық
сұраныстың бір уақытта өсуімен айқындалды. Жылдың қорытындысы бойынша нақты
көріністе елеулі өсімді өткен жылға қарағанда 14,0%-ға ұлғайып, сауда
саласы көрсетті. Бұл көбінесе 2011 жылы халықтың нақты табыстарының 8,2%-
ға өсуіне және экономикадағы инфляциялық үдерістердің баяулауына
негізделеді. Көлік қызметі жылдың қорытындысы бойынша сыртқы да және ішкі
де бағыттар бойынша жүк айналымының ұлғаюы есебінен 6,2%-ға өсті. Байланыс
қызметінің көлемі 20,9%-ға өсті.
2011 жылы елімізде инфляцияны болжамдаған деңгейде ұстап тұруға
мүмкіндік болды. 2011 жыл ішінде инфляция бірқалыпты болды және өзінің
өзгеруінің маусымдық үрдісін сақтады.
2011 жылдың қорытындысы бойынша инфляция деңгейі жылдық көріністе
(2011 жылдың желтоқсаны 2010 жылдың желтоқсанына) 2010 жылғы 0,4%-дан төмен
деңгейде қалыптасып, 7,4%-ды құрады.
2011 жылы инфляцияның өсуіне біршама үлесті азық-түлік тауарларының
9,1%-ға көтерілген бағасы қамтамасыз етті. Азық-түлік емес тауарлар
бағасының өсуі 5,3%, ақылы қызметтерге – 7,3%-ды құрады.
Экономиканың өсуі еңбек нарығындағы жағдайды жақсартуға мүмкіндік
берді. 2011 жылы жұмыссыздық экономикалық белсенді халыққа шаққанда 5,4%-ға
дейін, 2010 жылға қарағанда 5,8%-ға қысқарды.
Макроэкономикалық ахуалдың жақсаруы жағдайында және мұнайдың әлемдік
бағасының тұрақты өсуі кезінде 2011 жылы барлық деңгейдегі бюджет үшін
жалпы үрдіс өткен жылға қарағанда табыстың өсуі және шығыстың ұлғаюы болды.
2011 жылы мемлекеттік бюджет ЖІӨ-ге шаққанда 568,6 млрд. теңге немесе
2,1% мөлшерінде тапшылықпен орындалды. Мемлекеттік бюджеттің табысы өткен
жылы 24,9%-ға, шығындары 21,7%-ға өсті.
2011 жылы мемлекеттік бюджеттің табыстары жалпыэкономикалық
конъюнктураларға сәйкес өсті. Экономика салалары өсуінің оң қарқыны өткен
жылғы 2010 жылға қарағанда 35,7%-ға өскен салық түсімдерінің жиналуының
ұлғаюына мүмкіндік туғызды.
Инвестиция саласындағы жағдай біраз жақсарды. Жалпы 2011 жылғы жалпы
капиталға инвестицияның өсімі өткен жылдың деңгейіне 2,9%-ды құрды. 2011
жылы құрылыстағы жұмыстар көлемінің өсімі 2,8%-ға жетті. Инвестицияны
қаржыландыру көздерінің құрылымында банктердің несиелері мен ұйымдардың
қарыз қаражатын қысқарту үрдістері күшеюде.
Соңғы он жылдықта экономикалық дамудың жаңа кезеңі кәсіпорындар мен
ұйымдардың өз қаражаты есебінен негізгі капиталға инвестицияны
қаржыландырудан тартылған қаражаттың қатысуын кеңейтуге қарай жылжуы болды.
Алайда, ішкі нарықтың және экономика табысының дағдарыстан кейінгі баяу
қалпына келуі жағдайында инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыруға
кәсіпорындардың өз қаражаттарын пайдалану бағдары күшейді. 2011 жылдың
қорытындысы бойынша кәсіпорындардың негізгі капиталға инвестиция
құрылымындағы өз қаражатының үлесі өткен жылғы көрсеткіштен 8,3 пайыздық
тармаққа асып, 49,0 пайыздық тармаққа дейін көтерілді.
Қаржыландыру көздеріне тартылған қаржыландыру көлемі мен үлесінің
өзгеруі олардың құрылымындағы өзгерістермен ілесті. Қазақстандық
кәсіпорындардың өнімдері мен қызметтеріне мемлекеттік сұраныс ҮИИДМБ
шеңберінде іске асырылатын жоспарланған инвестициялық және индустриялдық
жобаларды іске асыру арқылы сүйемелденді. Индустрияландыру картасы
шеңберінде сомасы 1 трлн. теңге болатын, 45 мыңға
жуық жұмыс орны құрылған 237 индустриялық жоба іске қосылды. Аталған
жобаларды іске асырудан ЖІӨ-нің өсімі бағалау бойынша 2%-ды құрды.
2011 жылы қарыз қаражаты есебінен инвестицияны қаржыландыру 5,8%-ға
өсті, ол 2010 жылы 22,4% мөлшерінде қысқарған болатын. Қарыз капиталының
жоғары құнына байланысты біраз ұлғаю байқалады. Алайда, оң өзгеріс
экономика салалары кәсіпорындарын алдыңғы дағдарыстың шогынан кейін
біртіндеп сауығуын көрсететінін атап өту қажет.
Дағдарыс кезеңінде қазақстандық банктердің өтімділіктерін едәуір
ұлғайтқанына қарамастан, экономикада, олардың көзқарасынша, сенімді қарыз
алушылар әзірше аз. Банк және экономиканың нақты секторының арасындағы
қатынастың алшақтауын жалпы экономикада және оның салаларындағы өсім
үрдістерінің нығаюы шамасына қарай күту қажет.
Сыртқы сауда айналымының көлемі 129,7 млрд.АҚШ доллары, оның ішінде
экспорт – 88,5 млрд.АҚШ доллары, тиісінше импорт –
41,2 млрд.АҚШ доллары көлемінде қалыптасты. Экспорт 2010 жылғы
көлемге қарағанда 43,7%-ға, импорт – 25,2%-ға ұлғайды. Экспорт көлемінің
импорттан озық өсуі, сондай-ақ экспорт бағаларының импорт бағаларымен
салыстырғанда едәуір өсуі Қазақстан үшін сыртқы сауда конъюнктурасының
жақсаруын білдіреді, бұл еліміздің төлем теңгерімін айтарлықтай жақсартады.
Қазақстанның Сауда теңгерімі 2011 жылы Ұлттық Банктің деректері
бойынша еңбекақы және инвестициялық табыс бойынша капиталдың өспелі таза
жылыстауына қарамастан 47,2 млрд.АҚШ доллары мөлшерінде профицитпен,
қалыптасты.
2012 жылы Қазақстанның экономикасы еуроаймақ елдеріндегі қарыз
проблемаларының асқынуымен, АҚШ-тағы жоғары деңгейдегі жұмыссыздықтың
сақталуымен және еліміздің негізгі сауда серіктестіктерінің бірі болып
табылатын Қытай экономикасының баяулауына негізделген әлемдік экономикадағы
өспелі дағдарыс құбылыстарының әсерімен дамитын болады.
2012 жылдың басынан бастап сыртқы экономикалық конъюнктура дамуының
белгісіздігіне және тұрақсыздығына қарамастан, еліміздің экономикасында оң
серпін байқалады. ЖІӨ өсімі алдын ала бағалау бойынша ағымдағы жылғы қаңтар-
маусымда 5,6%-ды құрады. Экономика өсуінің қолайлы қарқынын қамтамасыз
етуге мүмкіндік берген негізгі ішкі факторлар болып табылатын тұтынушылар
нарығындағы мемлекеттік және жеке меншік тұтынудың өсуі есебінен сұранысты
ұлғайту болып табылады.
Экономикада ішкі сұраныстың және инвестициялық белсенділікті қолдау
көздерінің бірі мемлекеттік бюджеттің шығыстары болып табылады.
2012 жылғы қаңтар-мамырда мемлекеттік бюджеттің шығындары
2287,2 млрд. теңгені құрады және 2011 жылғы осындай ұқсас
кезеңмен салыстырғанда 22%-ға өсті.
Есепті кезеңде тұтынушылық сұраныстың ұлғаюы байқалуда, бұған бөлшек
тауар айналымының өсуі куә. 2012 жылғы қаңтар-маусымда бөлшек тауар
айналымы нақты көріністе өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 12,6%
-ға (1925,6 млрд. теңге) өсті.
Тұтынушылық сұраныстың кеңеюіне халықтың табысы мен еңбекақысының өсуі
ықпал етеді. 2012 жылғы қаңтар-мамырда жан басына шаққанда нақты ақшалай
табыс 240,7 мың теңгені құрады және номиналды көріністе 15,1%-ға өсті.
Орташа айлық номиналды жалақы 17,2%-ға өсті және 95,7 мың. теңгені құрады.
Халықтың нақты табысы осы кезеңде 9,6%-ға, нақты жалақысы -11,7%-ға өсті.
2012 жылғы қаңтар-маусымда негізгі капиталға инвестицияның көлемі
2030,4 млрд.теңгені құрады, бұл 2011 жылғы қаңтар-маусым деңгейінен
3,1%-ға асты.
Ағымдағы жылдың екінші тоқсанынан бастап экономиканы несиелеу
көлемінің өсуінің тұрақты үрдістері байқалады. Ағымдағы жылғы мамырдың
аяғында екінші деңгейдегі банктердің экономика салаларына берген несие
көлемі 9167,4 млрд. теңгені құрады және жыл басымен салыстырғанда
4,4% өсті.
Жыл басынан бастап елде инфляциялық үрдістердің дамуының қолайлы
үрдістері байқалады. Сонымен, өткен жылғы маусыммен салыстырғанда тұтыну
тауарлары мен қызметтерінің бағасы 2012 жылғы маусымның соңында 4,9%-ға
ұлғайды, бұл 2012 жылға жоспарланған 6%-8% инфляциялық дәлізден төмен.
Жыл басынан бастап сыртқы нарыққа қазақстандық тауарлар экспортының
өсуі ұлғаюдың түсім трендімен сипатталады. 2012 жылғы қаңтар-маусымда
тауарлар экспорты 47,2 млрд.АҚШ долларын құрап, 2011 жылғы ұқсас кезеңмен
салыстырғанда 10,9 %-ға ұлғайды. Сыртқы сауда теңгерімінің оң сальдосы 5,3%-
ға өсті және 25,3 млрд.АҚШ долларын құрады.
2012 жылғы қаңтар-маусымда 2011 жылғы ұқсас кезеңге қарағанда ауыл
шаруашылығының жалпы өнімдері көлемінің төмендеуі 6,3%-ды құрады. Табиғи-
климаттық жағдайға байланысты ұзаққа созылған аптап ыстық пен жаңбырдың
болмауымен сипатталатын еліміздің аграрлық саласы ауылшаруашылық өнімдерін
өндіруде барынша қатты құлдырауды күтіп отыр.
Өнеркәсіптің оң өсімінің негізгі қозғаушы күші өңдеу өнеркәсібі болды,
оның өсімі 2012 жылғы қаңтар-маусымда 2011 жылғы ұқсас кезеңге қарағанда
4,4%-ды құрады. Бұл ретте, 2012 жылдың басынан бастап еліміздің тау-кен
өндіру өнеркәсібі өткен жылдың ұқсас кезеңіндегі өндіріс көлеміне жете
алмады, аз ғана төмендеп 0,2%-ды көрсетті.
2012 жылғы бірінші жартыжылдықта еліміздің ЖІӨ өсуіне қолайлы әсерін
тигізген басқа да оң фактор қызмет өндірісінің серпінді дамуы болып
табылды, бұл сегменттегі экономиканың өсуі 2011 жылғы қаңтар-маусымға 8,9%-
ды құрады. Қызмет өндірісінің қолайлы өсуі бөлшек сауда көлемінің (12,6%),
көлік-коммуникация саласының (7,3%), сондай-ақ ақпарат және байланыс
сегментінде көрсетілетін қызмет (12,8%) көлемінің едәуір ұлғаюының есебінен
қамтамасыз етілді.
Сыртқы сұранысты қысу ішкі көздер есебінен өсуге көңіл бөлу үшін ден
қоюдың бара-бар шараларын талап етеді, осы үшін, бүгінгі күні 2012 жылға
арналған бюджет параметрлері инвестициялық шығыстарды ұлғайту жағына қарай
нақтыланды. Сондай-ақ, Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша ірі
индустриялдық жобаларды іске асыруды бастау жоспарлануда, бұл экономика
салаларындағы жұмыспен қамту және белсенділікті арттыруға ықпал ететін
қосымша капитал салымын көздейді. Аталған шаралар әлемдік экономикадағы
ықтимал теріс үрдістерге алдын ала әсерін тигізетін болады.
Ағымдағы жылы нақты көріністегі ЖІӨ, бағалау бойынша, өткен жылғы
деңгейге 5,8% құруы мүмкін. 2012 жылғы ЖІӨ өсімінің негізгі факторлары ішкі
сұраныс болады: түпкілікті тұтыну және жалпы жинақтау. 2012 жылы түпкілікті
тұтыну шамамен 12,1%-ға, негізгі капиталдың жалпы жинақталуы 3,3% -ға
өседі.
Экономиканы жаңғыртуға арналған жоспарланатын инвестиция көлемі нақты
көлемдегі өсімінің қарқыны экспорт көлемінен артық болатын импортқа
сұранысты ұлғайтуға ықпалын тигізеді. Нәтижесінде 2012 жылы экономиканың
өсуіне таза экспорттың аз ғана оң салымы күтіледі.
2012 жылғы құндық көріністегі тауарлар экспорты бағалау бойынша
97,7 млрд.АҚШ долларын, импорт 48,4 млрд.АҚШ долларын құрайды.
Жылдың қорытындысы бойынша инфляция жоспарланған 6,0-8,0% дәлізі
шеңберінде құралады, бұл үшін Үкімет пен Ұлттық Банктің іске асырылып
жатқан үйлестірілген инфляцияға қарсы саясаты жалғастырылатын болады.
1.2. Дамудың сыртқы жағдайлары
2012 жылы әлемдік экономиканың баяу өсуі күтілуде. Дүниежүзілік
Банктің болжамына сәйкес 2012 – 2013 жылдары әлемдік экономика
2,5-тен 3,0%-ға дейінгі қарқынмен өседі. Келесі 2014 – 2017
жылдардағы өсу қарқыны дамушы елдердегі дағдарыс құбылыстарының созылуына
және дамыған ел Үкіметтерінің дамудағы жинақталған құрылымдық тепе-
теңсіздікті жою бойынша қабылдаған шараларының тиімділігіне байланысты
болады.
Көптеген халықаралық ұйымдар өздерінің болжамдарын төмендеу жағына
қарай қайта қарады. Әлемдік экономикадағы негізгі мәселелер: Еуроаймақтағы
шиеленістің күшеюі, қаржылық жағдайлардың төмендеуі, сондай-ақ жұмыссыздық
деңгейінің өсуі және өсудің төмендеу тәуекелдері болып қалады.
Еуроаймақтың тәуекелдері. Орта мерзімді перспективада әлемдік
экономиканың дамуына негізгі теріс ықпал ететін Еуроаймақ экономикасы болып
табылады. Еуроодақтың ең бірінші деңгейлі тәуекелі жекелеген ЕО
елдеріндегі тәуелсіз қарыздарға қызмет ету проблемаларының туындауына
байланысты, ішкі тәуелсіз міндеттемелерге қызмет ету құнының тез өсуі
жағдайында шиеленісіп кетеді, осының салдарынан бұл өңірдің банк жүйесіне
теріс ықпалын тигізеді.
Ағымдағы кезеңде Еуроаймақтағы түпкілікті проблема Греция
төңірегіндегі жағдай болып табылады. Қаржылық қолдау алу үшін бюджеттік
шығыстарды қысқартудың қабылданып жатқан шаралары ЕО, ЕОБ, ХВҚ өкілдерінің
сеніміне ие болу үшін әлі де жеткіліксіз.
Бұдан басқа, дағдарыстың дәл ортасында Испания мен Италияның қалу
қаупі бар. Италиялық және Испаниялық 10 жылдық облигациялар табыстылығының
өсуі ЕО бүкіл экономикасын қолайсыз салдарға әкелуі мүмкін.
Еуроаймақ елдерінің экономикалық қиындықтарын көріп отырған
облигациялар бойынша табыстылықтың артуы дағдарысынан туындайтын келесі
тәуекел банк жүйелерінің нашарлауы болып табылады. Облигациялар бойынша
табыстылықтың жоғарылауы аясында олардың құнының төмендеуі мүмкін, соның
салдарынан мемлекеттік борыш ұстауыштарына кері әсер етеді, көптеген
реттерде ішкі банктер болып табылады. Банктердің әлсіреуі кредит
белсенділігін күрт төмендетеді және банк жүйесін қолдауға арналған
мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды талап етуі мүмкін, бұл қосымша тапшылықтың
ұлғаюына немесе экономиканың басқа салаларындағы мемлекеттік шығыстардың
қысқаруына әкеліп соқтырады.
Дүниежүзілік Банктің болжамы бойынша 2012 жылы еуроаймақ экономикасына
рецессия келіп жетеді, ол өңірдің ЖІӨ 0,3%-ға қысқартып, еуроаймақ
экономикасының нақты өсуі 2013 жылы 0,7%-ды құрайды.
АҚШ-тың тәуекелдері. Еуроаймақтың келеңсіз салдары басқа нарықтарға
ықпалын тигізеді, өйткені олар сауда және қаржы арналары бойынша
таратылады. Экономикасы дамыған көптеген елдерде өсу қарқындары бәсеңдейді.
АҚШ-тағы экономикалық белсенділік жұмыссыздықтың жоғары деңгейі және салық-
бюджет саясатының күшеюі салдарынан төмендейді. БҰҰ деректері
бойынша дағдарыстың басынын бастап АҚШ-тағы экономикалық белсенді халық
үлесі тұрақты төмендеуде. Ұзақ уақыт бойы жұмыссыз қалған қызметкерлер
санының көбі жұмыс көзін іздеуді тоқтатуда және енді жұмыс күшінің бөлігі
ретінде қаралмайды. 2007 жылдың 10 пайызымен
салыстырғанда бір жылдан астам жұмыссыз қалған АҚШ-тағы жұмыссыздардың
пайызы шамамен 29 пайызды құрады. Осындай жұмыссыздықтың ұзақ болуы,
әдетте, экономикаға елеулі ұзақ мерзімді теріс ықпалын тигізеді. Осыған
ұқсас ахуал барлық әлемде байқалуда.
АҚШ экономикасына ғана емес, әлемдік ЖІӨ өсіміне теріс ықпалын
тигізетін АҚШ-тағы экономикалық белсенділіктің төмендеуіне әсер ететін
басқа тәуекел қатаң бюджеттік шоғырландырумен және салықтардың ұлғаюымен
байланысты болады. Осындай жағдайларда АҚШ-тың экономикалық агенттерінің
көбі өздерінің шығыстарына абайлап қарайды, осылайша экономиканы одан әрі
әлсіретеді. Егер де АҚШ бюджетінің шоғырлануы және Евроаймақтағы рецессия
бір мезгілде келетін болса, америкалық өнімдердің экспорты бойынша
компаниялар сыртқы өткізу нарықтарының күрт азаюы, АҚШ бюджетінен қажетті
қолдаудың жоқтығы, сондай-ақ ғаламдық дағдарыс құбылыстары келген уақытта
жалғыз резервтік әлемдік валюта де-фактосы ретінде доллардың жоғары
бағамына байланысты әлсіреген бәсекелестік проблемаларына тап болады.
Мемлекеттік борыштың ерекше қатты ұлғаюымен байланысты АҚШ
экономикасында қосымша тәуекелдер пайда болуда. Осы себеп бойынша
2011 жылдың екінші жартыжылдығында беделді рейтингтік агенттіктер
АҚШ-тың рейтингін төмендетті. Қысқа мерзімді перспективада АҚШ қабылдап
жатқан кез келген салық-бюджет саясаты борыштың өсуіне әкеп соғады, бұны
таяу болашақта анағұрлым қатаң шаралармен реттеуге тура келеді.
Дамушы елдердің тәуекелдері. Дамушы елдерде де сыртқы ахуалдың
нашарлауынан және ішкі сұраныстың әлсіреуінен экономика өсуінің төмендеуі
күтілуде. Дамушы елдер үшін негізгі тәуекел экономикасы дамыған елдердің
тарапынан сұраныстың төмендеуі болып табылады. Сондай-ақ, әлемдік ауқымда
күшейіп келе жатқан дағдарыстың басталу тәуекелдері салдарынан дамып келе
жатқан экономикада тікелей шетелдік инвестициялардың көлемі төмендейді.
Сонымен бірге, экономикасы дамып келе жатқан елдердің экономикасының
осалдығы алдыңғы дағдарыс кезеңінен бастап біршама өсті. Бұл алдыңғы
дағдарыс кезеңінде өскен бюджет тапшылықтары көлемдерінің сақталуымен
байланысты. Жаңа дағдарыс басталған жағдайда дамушы елдер жеке меншік және
мемлекеттік секторларда экономикалық белсенділікті қолдау үшін бюджет
ресурстарының аз көлеміне ие.
Тауарлар нарығындағы бағалар. Алдағы келешекте биржалық тауарлар
бағаларының серпіні әртүрлі іргелі факторлардың әсерінен дамитын болады.
Халықаралық ұйымдардың болжамдары бойынша геосаяси тәуекелдері салдарынан
орта мерзімді перспективаларда шикізат тауарларының бағасы жоғары деңгейде
болады, бірақ дағдарыс құбылыстары асқынған жағдайда қысқа мерзімді
құлдырау болуы мүмкін.
Бағаларды қолдаудың негізгі факторлары мыналар:
• Монетарлық факторлар. АҚШ сандық жеңілдетудің екі
бағдарламасынан кейін болғандай акция мен шикізат нарықтарына
капиталдың ағынына алып келетін экономиканы қолдау үшін дамыған
елдерде сандық жеңілдетудің жаңа бағдарламалары ретінде
дағдарысқа қарсы күрес құралдары.
• Геосаяси тәуекелдер. Иран мен Сирия айналасындағы қобалжушылық,
әлемнің мұнайлы өңірлеріндегі соғыс.
• Өндірудің технологиялық құрылымы. Қазіргі уақытта өңделіп жатқан
жеңіл мұнай кен орындарының таусылуының басталуы нәтижесінде
мұнай ұсыныстарын қысқаруының ықтималды тәуекелдері бар. Осыған
байланысты, бүгінгі күні анағұрлым күрделі жобалар болып
табылатын жаңа көздерді іздеу жұмыстары жүргізілуде. Жобаларды
іске асырудың тиімділігі көбінесе мұнайдың жоғары бағаларына
тәуелді болады.
Осы факторлардың қосындысы жақын арадағы перспективада шикізат
тауарлары бағасының тұрақты жоғары деңгейде болуына септігін тигізеді.
2. Дамудың сценарийлік нұсқалары
Әлемдік экономиканың даму үрдістерінің, мұнайдың әлемдік бағалары
деңгейінің және әлемдік қаржы нарықтарындағы ахуалдың өзгеруіне байланысты
дамудың ықтимал үш сценарийі қарастырылды.
Оптимистік сценарий 2013 – 2017 жылдары әлемдік экономиканың серпінді
дамуын, Еуроаймақ елдерінің борыш проблемаларының шешілуін, елдің
берешектерінің көп бөлігін есептен шығаруды көздейді. АҚШ-та және басқа
дамыған елдерде сандық жеңілдету саясатының кезекті кезеңін өткізу, дамушы
елдерден жеке сектор мен импорттың сұранысын қалпына келтіру. Осы
сценарийде әлемдік экономиканың өсімі дағдарысқа дейінгі
4,0-4,3% қарқынына сәйкес болады.
Шикізат тауарларының бағалары дамыған елдердің тарапынан да, дамушы
елдердің тарапынан да өсіп келе жатқан сұраныспен нығайтылған жеткілікті
жоғары деңгейде болады. 2013 – 2017 жылдары оптимистік сценарийде әлемдік
мұнай бағалары, бағалау бойынша, бір баррелі үшін 120 АҚШ долл.
деңгейінде болады.
1-сурет
Базалық сценарий орташа есеппен алғанда 4% қарқынмен
2013 – 2017 жылдары әлемдік экономиканың бәсең, бірақ үдемелі
өсуін болжайды. Бағалау бойынша 2013 – 2017 жылдары мұнайдың бағалары
90 АҚШ долл. деңгейінде болады, металл бағалары ағымдағы
деңгейден 15% төмендеуі болжануда.
Базалық сценарий кезінде Грецияның ойдағыдай борыш құрылымын қайта
құрылымдауы және несие берушілердің алдында өз міндеттемелерін өтеуі
күтілуде.
АҚШ-та бюджеттік шоғырландыру жалғасын табады, еңбек нарығында жағымды
өзгерістер байқалады, QE3 (3 сандық жұмсарту) өткізілуі мүмкін.
2-сурет
Пессимистік сценарий 2013 – 2017 жылдары әлемдік экономика өсуінің
орташа алғанда ағымдағы болжамдардан 2% дейін бәсеңдеуін жобалайды.
Бұл сценарийде әлемдік экономика кезекті рецессия шегінде теңгеріледі.
Ең өткір проблема жоғары жұмыссыздық, төмен табыстар және соның салдарынан
тұтас сұранысты кеңейтудің негізгі факторларының болмауы болып қала береді.
Бұл сценарий кезінде бақыланбайтын дефолт және Грецияның Еуроаймақтан
шығуы, кейіннен Португалияда және Ирландияда ахуалдың нашарлауы және
Испания мен Италия экономикаларының күрт нашарлауы күтілуде. Дағдарыстың
асқынуы еуро аймағының толық ауқымды рецессиясына әкеп соқтырады.
Сондай-ақ, 2008 жылғы бағаның күрт төмендеуіне ұқсас шикізат нарығында
бағалардың күрт төмендеуі болжануда. Мұнайдың бағасы 60 АҚШ
долл. дейін төмендейді, металдардың бағасы ағымдағы деңгейден 50%
төмендейді.
3-сурет
Жылдың басынан бастап ел экономикасының қалыптасқан даму үрдістерін
және әлемдік экономиканың ахуалын ескере отырып, Болжамды қалыптастыру
кезінде негіз ретінде бастапқы параметрлері ағымдағы болжалдан болмашы
ауытқулармен анағұрлым мүмкін болып табылатын базалық нұсқа алынды.
3. 2013 – 2017 жылдарға арналған экономикалық саясаттың негізгі
шаралары мен бағыттары
2012 жылғы 27 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында Мемлекет басшысы
Қазақстанның алдағы онжылдықтағы дамуының басты бағыты экономиканы
нығайтудың, халықтың әл-ауқатын арттырудың жаңа міндеттерін қамтитын
әлеуметтік-экономикалық жаңғырту деп анықтады.
Экономикалық саясаттың ортамерзімді кезеңге арналған мақсаты
макроэкономикалық тұрақтылықты және орнықты экономикалық өсуді жоспарланған
деңгейде қамтамасыз ету болады.
3.1. Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету
Макроэкономикалық тұрақтылық үйлестірілген ақша-кредит пен салық -
бюджеттік саясат және инфляция деңгейін жоспарланған 6-8% дәлізінде ұстау
есебінен қамтамасыз етіледі.
3.1.1. Ақша-кредит саясаты және қаржы секторын реттеу саласындағы
саясат
Қазақстан Республикасы ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты
бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету, яғни қалыптасып жатқан
макроэкономикалық алғышарттарға барабар жылдық инфляцияның төмен деңгейін
ұстап тұру болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу елдегі экономикалық өсу
үшін қажетті жағдайларды жасауға, инвестициялық нарықты дамытуға, банк
секторының кредиттік белсенділігін ынталандыруға ықпал ететін болады.
Бұдан басқа, Ұлттық Банктің міндеттеріне қаржы жүйесінің, ұлттық
валютаның айырбастау бағамының тұрақтылығын және елдің төлем балансының
тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу кіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының ақша-
кредит саясатын жүргізген кезде экономикадағы ақша ұсынысын икемді реттеу
жөніндегі шараларды қолданады. Ақша нарығында қысқамерзімді өтімділіктің
тапшылығы туындаған жағдайда, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
өтімділікті беру бойынша операциялардың көлемдерін ұлғайтатын болады. Ақша
нарығында қысқамерзімді өтімділіктің артық саны жинақталған кезде ақша
нарығында Ұлттық Банктің негізгі құралдарын пайдалану – қысқа мерзімді
ноттарды шығару, екінші деңгейдегі банктердің депозиттерін тарту арқылы
айықтыру операциялары жүргізілетін болады.
Ресми қайта қаржыландыру ставкасын қоса алғанда, Ұлттық Банктің
операциялары бойынша ставкаларды реттеу ақша нарығындағы ахуалға және
инфляция деңгейіне байланысты жүргізіледі.
Осылайша, экономикадағы ақша ұсынысының көлемі экономиканың өсуіне
сәйкес келетін деңгейде сақталады. Ұлттық Банк ақша-кредит саясатын
жүргізген кезде қаржы нарығының тұрақты жұмыс істеуі және дамуын қамтамасыз
ету мақсатында ондағы ахуалды зерделейтін болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық саясаты қазақстандық
экономиканың ішкі және сыртқы бәсекеге қабілеттілігі арасындағы теңгерімді
ұстап тұруға бағытталатын болады. Бағамдық саясатты жүргізген кезде
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі тұрақты түрде өзгеріп тұратын
әлемдік конъюнктура жағдайларында отандық өндірістің бәсекеге
қабілеттілігіне теріс әсер етуі мүмкін ұлттық валюта нақты бағамының
айтарлықтай ауытқуларына жол бермейді.
Сонымен бірге бағамдық саясат ішкі экономиканың дамуына негіз жасай
отырып, әлемдік бағалардың өзгерістеріне, сыртқы сауда жағдайларына барабар
әсер етеді. Жаңа технологияларды, жабдықты пайдалану, еңбек сапасын арттыру
сияқты факторлармен қатар бұл саясатты қатаң ұстау мемлекетке үдемелі даму
жолына шығуға мүмкіндік береді.
Экономикалық жағдайға байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
теңге бағамының икемділігін арттыру мақсатында өзінің валюта нарығына
қатысуын одан әрі төмендетуге ұмтылатын болады.
Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселесінің де Қазақстан
Республикасы ақша-кредит саясатының негізгі міндеттеріне кіруіне орай,
Ұлттық Банк осы бағытта барлық қажетті шараларды қолданатын болады. Қаржы
секторының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк осы нарықтың
бүкіл сегменттеріне мониторинг және ағымдағы жай-күйін бағалауды жүргізетін
болады. Қандай да болмасын шараларды қолдану жедел жүзеге асырылады.
Бұдан басқа, қажет болған жағдайда, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі банктердің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау үшін қайта қаржыландыру
заемдарын беретін болады. Бұл операциялардың мерзімдері 1 жылдан аспайды.
Тұтастай алғанда, ақша-кредит және валюталық саясаттың қандай да
болмасын шараларын қолдану Бірыңғай экономикалық кеңістіктің жұмыс істеуі
шеңберінде орын алып жатқан интеграциялық үдерістерді ескере отырып жүзеге
асырылатын болады.
Инфляция деңгейін ұстап тұру
Инфляцияның өсуіне жол бермеу және оны жоспарланған 6,0-8,0% дәлізінде
ұстап тұру үшін ішкі нарықтағы бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету
бойынша шаралар кешенін іске асыру жалғасады.
Табиғи монополиялар субъектілері тарифтерінің өсуі сондай-ақ
реттелетін қызметтерге арналған тарифтердің инфляциясына шекті салыммен
шектелетін болады.
Кедендік-тарифтік реттеу тетіктерін қолдану жалғасады.
Азық-түлік нарығындағы бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету нарық
тетіктерін қолдана отырып азық-түлік нарығын реттеу бойынша шаралар кешені
шеңберінде жүзеге асыралады. Ол өңірлер деңгейінде азық-түлік тауарларының
тұрақтандыру қорларын қалыптастыруды, дәнді және майлы дақылдардың,
көкөністердің егістік алқаптарын ұлғайтуды, қолданыстағы жылыжайлар мен
көкөністер қоймасының құрылысы мен жаңғыртуды қарастырады.
Тұрақты негізде мұнай өнімдері, азық-түлік тауарларына арналған бөлшек
сауда бағаларының нарығындағы жағдайға мониторинг өткізіледі. Монополияға
қарсы заңнаманың бұзылу фактісі анықталған жағдайда монополияға қарсы ден
қою шаралары қабылданады.
Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандыру
және инфляциялық үдерістерді ұстап тұру бойынша жұмыс жалғастырылатын
болады, оның шараларының бірі азық-түлік тауарларына арналған бағаның
болжанатын дәлізін анықтау және әлеуметтік маңызы бар азық-түлік
тауарларына арналған бөлшек бағаның шекті мәні мен бөлшек бағаның шекті жол
берілген көлемін белгілеу арқылы оларды болжамдау болып табылады.
Республиканың ішкі нарығын толықтыру және мұнай өнімдерінің негізгі
түрлеріне арналған бағаларды тұрақтандыру мақсатында облыстар және Астана,
Алматы қалалары бойынша мұнай өнімдерін жеткізу кестесін бекіту
жалғастырылады, республиканың мұнай өндеу зауыттарында өндірілетін жанар-
жағар май материалдарының барлық көлемі ішкі нарыққа жеткізіледі.
Ұлттық Банк экономикадағы ақша ұсынысын икемді реттеу бойынша
шараларды қабылдайды. Инфляциялық қысымды ынталандыратын артық ақша
ұсынысын ұлғайту стерилденген операциялардың өсуімен жойылатын болады.
Сонымен қатар, Ұлттық Банк монетарлық құрамдауыш бөліктің оңтайлы
деңгейде болуына және қосымша инфляциялық қысым көрсетпеуіне ұмтылады.
Осы іс-шараларды іске асыру инфляция деңгейін жоспарланған дәлізде
сақталуын қамтамасыз етеді.
3.1.2. Қазақстан Республикасының бюджет және салық саясатының негізгі
басымдылықтары
Салық-бюджет саясаты орта мерзімді кезеңде мемлекеттік саясаттың
әзірленген шараларын тиімді іске асыруға және экономиканың теңгерімді өсуін
қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
Экономиканың одан әрі өсуі үшін жағдайлар салық және бюджет саясаты
құралдары арқылы қамтамасыз етілетін болады.
Салық саясаты шеңберінде 2013 – 2015 жылдары салықтардың кірістерді
қайта бөлу бойынша мемлекеттің әділ құралы ретіндегі әлеуметтік маңызды,
ынталандырушы және фискалдық функциялары нығайтылатын болады.
Осыған байланысты, салық саясатының шаралары орта мерзімді кезеңде
мыналарға:
халықаралық бәсекелестік пен елдер арасындағы капиталдың еркін
ағымының (қозғалысының) күшеюі жағдайларында экономиканың шикізаттық емес
секторын, ең алдымен экономиканың нақты секторлары кәсіпорындарының
инновациялық қызметін дамытуға ынталандыруға;
қолайлы инвестициялық ахуал жасауға және ішкі, сондай-ақ сыртқы жеке
инвестицияларды ынталандыруға;
бюджеттің кіріс бөлігін ұлғайтуға;
мемлекеттік функциялар мен міндеттемелердің толық көлемде орындалуын
қаржылық қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
ЕЭК шеңберінде Қазақстанда неғұрлым қолайлы салық режимін қалыптастыру
маңызды болып табылады, бұл капитал қозғалысына шектеу болмаған кезде
экономиканың одан әрі өсуі үшін қосымша ресурстар тартуға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы азаматтарының және тұруға ықтиярхаты
бар тұлғаларының табыстары мен мүліктерін жаппай декларациялауға көшу
жөніндегі бекітілген іс-шаралар жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасы
азаматтарының және тұруға ықтиярхаты бар тұлғалардың табыстары мен
мүліктерін жаппай декларациялауға көшу көзделген.
Жаппай декларациялауға көшу 7 жыл бойы кезең-кезеңмен жүзеге
асырылатын болады.
1-кезең (2010 – 2011 жылдар): жаппай декларациялауға көшудің
әдіснамалық негіздерін айқындау жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру;
2-кезең (2012 – 2013 жылдар): мемлекеттік органдарды заңды тұлғалардың
декларацияларын қабылдауға, өңдеуге және талдауға техникалық жарақтандыру
бойынша нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу жөніндегі іс-шараларды
өткізу;
3-кезең (2014 – 2015 жылдар): мемлекеттік мекемелер, мемлекеттік
кәсіпорындар мен мемлекеттің үлесі бар компаниялар қызметкерлерінің
декларация тапсыруын жүзеге асыру;
4-кезең (2016 жыл): қалған басқа жеке тұлғалардың бастапқы
декларацияларды тапсыруы;
5-кезең (2017 жыл): жаппай декларациялауға толық көшу, яғни барлық
жеке тұлғалар декларация тапсыруға міндетті болады.
Сондай-ақ арнайы салық режимдерін реформалау көзделген.
Экономиканың одан әрі өсуін қамтамасыз ету мақсатында бюджет саясаты
орта мерзімді кезеңде мыналарға:
халықтың әл-ауқатын арттыруға;
экономиканы жаңғыртуға және әртараптандыруға;
мемлекет тарапынан ішкі сұраныстың қажетті деңгейін қолдауға
бағытталатын болады.
Бұл ретте экономиканың өсуін ынталандыру макроэкономикалық
тұрақтылыққа залал келтірместен жүзеге асырылатын болады.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына сыртқы факторлардың теріс
ықпалдарын төмендету мақсатында контрциклдік бюджет саясаты жүргізілетін
болады. Ол кепілдендірілген трансферттер мөлшеріне қатысты Ұлттық қор
қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасына үлкен икемділік беру
арқылы жүзеге асырылатын болады.
Контрциклдіктің қағидаты, кепілдендірілген трансферттердің ұлғаюы
немесе азаюы республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуымен және
экономикалық өсудің болжамдық параметрлеріне қол жеткізумен айқындалатын
болады.
Егер де экономиканың дамуы болжанған қарқыннан төмен болса және бюджет
кірістері бойынша жоспар орындалмаса, кепілдендірілген трансферттердің
мөлшерін ұлғайту ұсынылады. Бұл кірістерде шығынның орнын толтыруға,
шығыстарды толық көлемде қаржыландыруға және болжанатын параметрлер шегінде
экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін ішкі сұранысты қосымша ынталандыруға
мүмкіндік береді.
Болжанатын параметрлермен салыстырғанда экономиканың тым жоғары дамуы
және бюджет кірістері бойынша жоспардан асып түсуі кезеңінде
кепілдендірілген трансферт мөлшерін төмендету ұсынылады. Бұл Ұлттық қор
қаражаттарын қосымша пайдалануды толықтыруға мүмкіндік береді және
экономиканың қызып кету қаупін төмендетеді.
Орта мерзімді кезеңде бюджет саясаты экономикаға бюджет пен Ұлттық
қордың теңгерімділігін қамтамасыз етуде оң әсер ететін бюджет қаражатының
оңтайлы шаралары мен көлемін айқындауға негізделетін болады.
Мемлекеттік шығыстардың көлемі бір жағынан жиынтық сұранысты қолдауды,
екінші жағынан - мемлекеттік инвестициялар есебінен инвестициялық
белсенділікті қамтамасыз ететін деңгейде сақталатын болады.
Сондай-ақ мұнай түсімдерін тәртіппен және тиімді басқару жүзеге
асырылатын болады.
Бюджет пен Ұлттық қордың теңгерімділігін қамтамасыз ету мақсатында
бюджет саясаты орта мерзімді перспективада мыналарға:
2020 жылға қарай ЖІӨ-нің 3%-ынан аспауы тиіс мұнай тапшылығын
төмендетуге;
Ұлттық қор қаражатын кейіннен тек даму бюджетін қаржыландыруға ғана
көше отырып, ағымдағы шығыстарды қаржыландыруға пайдалануды қысқартуға
бағытталатын болады.
Дамудың сыртқы қолайлы жағдайлары сақталған кезде оны абсолюттік мәнде
де, сондай-ақ ЖІӨ-ге қатысты да төмендету жоспарланып отыр.
Бюджет тапшылығы үкіметтің қарыз алуымен, негізінен ішкі нарықта
қаржыландырылатын болады.
Үкіметтің қарыз алу саясаты Ұлттық қор қаражатын қалыптастыру және
пайдалану тұжырымдамасында белгіленген шектеулерге сәйкес онымен Ұлттық
қордағы жинақтардың орнын ауыстыруға жол бермеуге сүйене отырып,
жүргізілетін болады, атап айтқанда:
үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге арналған жыл сайынғы шығыстар
Ұлттық қордың 4,5% деңгейіндегі жыл сайынғы шартты инвестициялық кірісінен
аспауы тиіс;
үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге және өтеуге арналған шығыстар орта
есеппен он жылдық кезең ішінде Ұлттық қордан берілетін трансферттерді қоса
алғанда, бюджетке түсетін түсімдердің 15%-дан аспауы тиіс.
Әлемдік экономикадағы жағдайдың әлеуетті нашарлауын ескере отырып,
орта мерзімді перспективада бюджетке Ұлттық қордан берілетін
кепілдендірілген трансфертті шектеу жолымен Ұлттық қордағы қаржы
ресурстарын жинақтау саясаты жалғастырылатын болады.
Бұл ретте, экономикадағы ахуалға байланысты, республикалық бюджетке
кепілдендірілген тіркелген трансферттің мөлшері азаю немесе ұлғаю жағына
қарай 15 % дейін (6,8 – ден 9,2 млрд. АҚШ долларына дейін) түзетілуі
мүмкін.
Бұл болашақ ұрпақ үшін жинақтарды ұлғайтуға, әлемдік тауар
нарықтарындағы қолайлы коньюнктура кезеңінде бюджеттің мұнай кірісінен
тәуелділігін төмендетуге және сыртқы даму жағдайлары нашарлаған жағдайда
экономиканы қолдау үшін әлеует құруға мүмкіндік береді.
Өңірлерді қаржылық қолдау олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға
және экономикалық әлеуетті ұтымды кеңістікте ұйымдастыруға бағытталатын
болады.
Шығыстар саясаты да бюджет қаражатының бекітілген көлемін пайдалана
отырып, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларында көзделген үздік
тікелей нәтижеге қол жеткізу қажеттігіне сүйене отырып, бюджетті әзірлеу
және атқару жолымен мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелілігін
арттыруға бағытталатын болады.
Осы мақсатта тиімділік пен нәтижелілік индикаторларына негізделген
бюджетті қалыптастыру және атқару жүйесі, сондай-ақ орталық мемлекеттік
органдар мен облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
жергілікті атқарушы органдары қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау
жүйесі жұмыс істейтін болады, бұл жетекшілік ететін саладажүйедеөңірде
стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу, тікелей, түпкілікті
нәтижелер көрсеткіштеріне және тиімділік көрсеткіштеріне қол жеткізу
(жеткізбеу) дәрежесін айқындауға мүмкіндік береді.
Әлемдік және қазақстандық экономикаларда жағдай өзгерген кезде бюджет
саясатын, оның ішінде бюджет параметрлерін нақтылау жолымен жедел және
икемді шаралар қабылданатын болады.
Бюджеттің дағдарыс жағдайларының әсеріне қатысты иммунитетін көтеру
мақсатында Жаңа бюджеттік қағида енгізіледі, бұл – ағымдағы қаржы жылына
арналған әлеуметтік-экономикалық параметрлер жақсарған кезде іске
асырылатын шартты қаржыландырылатын шығыстар.
Шартты қаржыландырылатын шығыстардың жалпы көлемі тиісті кезеңге
арналған республикалық бюджет шығыстары көлемінің төрт пайызынан аспайтын
мөлшерде айқындалады.
Шартты қаржыландырылатын шығыстарды қаржыландыру бірінші тоқсанның
қорытындысы бойынша бюджет кірістерінің орындалуы есепті кезеңге бекітілген
жоспарлы көрсеткіштерден асқан кезде, сондай-ақ ағымдағы қаржы жылына
арналған әлеуметтік-экономикалық даму параметрлерін жақсарту болжамдалған
жағдайда жүзеге асырылатын болады.
2013 – 2015 жылдарға арналған шартты қаржыландырылатын шығыстардың
тізбесі 3-қосымшада берілген.
3.1.3. Бюджетаралық қатынастар
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында
функциялар мен өкілеттіктердің аражігін нақты ажыратуға, республикалық,
облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қаланың, астананың,
аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттері арасында түсімдер
мен шығыстарды бірыңғай бөлу, сондай-ақ бюджетаралық трансферттерді
айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына негізделген.
Қазақстан Республикасында орта мерзімді бюджеттік жоспарлауға көшу,
сондай-ақ нәтижеге бағдарланған бюджеттендіру қағидаттарын енгізу
шығыстарды басқарудың барлық жүйесіне де, бюджетаралық қатынастарды
ұйымдастыруда айтарлықтай өзгеріс енгізуді талап етті.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджетаралық қатынастар саясатының негізгі
мақсаты азаматтарға олардың тұрғылықты орындарына тәуелсіз Конституция және
заңнамамен кепілдендірілген мемлекеттік қызметтер ұсынудың сапасы мен жалпы
қол жетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Сонымен бірге бюджетаралық қатынастар одан әрі жетілдіруді талап
етеді.
Осыған байланысты бюджетаралық қатынастарды қалыптастырудағы жаңа
тәсілдерді әзірлеу бойынша жұмыс тобы құрылды.
Жұмыс тобының құрамына Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты
мен Мәжілісінің депутаттары, сондай-ақ мүдделі орталық және жергілікті
атқарушы органдардың өкілдері енгізілген.
Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесін жетілдіру бойынша
жұмыстар жүргізіледі, оның негізінде келесі орта мерзімді кезеңге
(2014 – 2016 жылдарға) арналған тиісті Заң әзірленетін
болады. Жұмыс тобының шеңберінде жергілікті бюджеттердің әлеуметтік-
экономикалық даму мәселелерін шешуде қаржылық дербестігін күшейту бюджеттік
субвенциялар даму мөлшері жөніндегі бюджеттік субвенциялар мен алып
қоюларды айқындау кезінде жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу
әдістемесіне норманы бекіту жолымен мәселелері қаралатын болатын кемінде
ағымдағы шығындардан 10%.
Сондай-ақ мыналар бойынша жаңа тетіктерді қарастыру көзделеді:
- жергілікті бюджеттердің теңгерілімдігін қамтамасыз ету (жалпы
сипаттағы трансферттерді анықтау барысында ескерілген болжамға қатысты
(мысалы қаржылық дағдарыс) кірістердің күтпеген төмендеу жағдайында өтм ақы
тетігі;
- мемлекеттік биліктің жергілікті органдар қызметінің тиімділігін
арттыру бойынша қолдау шаралары (жергілікті атқарушы органдардың
рейтінгілік бағасы нәтижелері бойынша көтермелеу).
3.2. Индустриялық-инновациялық даму
Тұрақты экономикалық өсуді жоспарланған деңгейде қамтамасыз ету және
жеделдетілген экономикалық жаңғырту 2010 – 2014 жылдарға арналған Үдемелі
индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы (бұдан
әрі – ҮИИДМБ) арқылы жалғасатын болады.
ҮИИДМБ-нің бірінші бесжылдығы (2015 жылға дейін) Қазақстанда қажетті
өндірістік және инфрақұрылымдық базаны Қазақстанның табысты
индустрияландырылуы үшін және индустрялдан кейiнгi қоғамға кезекті өтумен
салынады.
Алдағы құрылымдық әртараптандыруды және инновациялық дамуы негізінде
(2020 жылға дейін) жаңа ҮИИДМБ әзірленетін болады.
Келесі бесжылдыққа Қазақстанға басты рөл адамгершілік ықпалдың сапалы
өсімінің мағынасы мен рөлін күшейтуге тиесілі болатын, индустрияландыруды
аяқтап және ақпараттық қоғамның дамуы үшін негіздер салуы керек.
Қазақстанда байырғы өндірістік революцияны қамтамасыз ететін,
экономиканың инновациялық жаңғыруы елдің экономикалық дамуының негізгі
бағыты болуы тиіс.
Алдағы үшінші өндірістік революциясы үшін, екінші бесжылдықта
басымдылық ретінде индустриялды-инновациялық бағдарламаның -
IT-технологиялар, Назарбаев Университетінің ғылыми басымдылықтары
мен биотехнологиялар саларын таңдап негіз салу қажет
ҮИИДМБ-де қойылған міндеттерді іске асыра отырып, Қазақстан өнімдердің
жаңа қайта бөлістер өндірісіне өте алады, сондай-ақ жоғары интеллектуалды
өнімдер нарығын қалыптастыруға өтумен инновацияны құру мен кеңейту үдерісін
едәуір жылдамдатады.
Жалпы елдің халық әл-ауқат өсуін қамтамасыз ететін, экономиканың
бәсекеге жарамды, ғылымды қажет ететін моделін қалыптастыру басты міндет
болып табылады.
3.2.1. Экономика салаларының аясын дамыту
Тау-кен металлургиясы өндірісіндегі саясаттың басты мақсаты еліміздің
ішінде шикізатты барынша қайта өңдеу, базалық металдарға шығу және
өнеркәсіптің машина жасау, құрылыс индустриясы, фармацевтика және т.б.
сияқты басқа салаларын дамытуды қамтамасыз ететін қайта бөлінісі жоғары
өнімдер өндіру.
Қойылған мақсатты іске асыру Қазақстан Республикасында тау-кен
металлургия саласын дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған
бағдарламаның (бұдан әрі – Бағдарлама) шеңберінде:
шағын және орта бизнесті тарта отырып, бәсекеге қабілетті өндірістер
құру, қосылған құны жоғары терең қайта өңдеу өнімдерінің үлесін ұлғайту
және номенклатурасын кеңейту;
ресурсты және энергия сыйымдылықты қажетсінуді төмендету мақсатында
саланың жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарын жаңғырту және еңбек өнімділігін
арттыру мақсатында қазіргі заманғы басқару технологияларын енгізу;
шикізатты алу және кешенді қайта өңдеу, өнімнің жаңа түрлерін әзірлеу
бойынша инновацияларды дамыту және саланың ғылыми-технологиялық әлеуетін
белсенді түрде инновациялық үдерістерге тарту;
салалық жобаларды қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз ету;
минералдық шикізат базасын ұлғайту және оларды молықтыруды қамтамасыз
ету;
саланы білікті еңбек ресурстарымен, оның ішінде орта техникалық
буынмен қамтамасыз ету;
ішкі нарыққа шикізатты және металлургия өнімдерін жылжытуға
жәрдемдесу;
сала кәсіпорындарының қоршаған ортаға зиянды ықпалын төмендету арқылы
жүзеге асырылатын болады.
Бағдарлама шеңберінде 2013 – 2017 жылдар кезеңінде мынадай жобалар
іске асырылатын болады: Ақтоғай және Бозшакөл кен байыту комбинатының
құрылысы, АрселорМиттал Теміртау АҚ-да болат өндірісін жылына 6 млн.
тоннаға дейін арттыру, Қазхром ТҰК АҚ №4 инновациялық технологияны
пайдалана отырып жоғары көміртекті феррохром өндірісін арттыру, Қазхром
ТҰК АҚ №5 инновациялық технологияны пайдалана отырып жоғары көміртекті
феррохром өндірісін ұлғайту және өзіндік құнын төмендету, ССКӨБ АҚ
металданған өнім өндіру зауытын салу, Астана қаласында аффинаж зауытын
салу, ПОСУК Титаниум ЖШС титан слябтарын және құймаларын өндіру зауытын
салу, байыту фабрикасын салу және жылдық өнімділігі 4 млн. тонна қорғасын-
мырыш кені Шалқия кенін кеңейту.
Химия өнеркәсібі саласындағы мемлекеттің саясаты Қазақстанда химия
өнімін өндіру салаларын одан әрі дамытуға және көлемін ұлғайтуға және қайта
бөлiнiсi жоғары химиялық өнiмнiң экспортын 2 есеге ұлғайтуға жағдай жасау
болып табылады.
Қойылған мақсатты іске асыру Қазақстан Республикасының химия
өнеркәсібін дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған бағдарламасы
шеңберінде жүзеге асырылатын болады.
ShilisaiChemicals ЖШС, аммофос өндіру зауытын салу; Үшбас және Герес
кен орындары базасында моноаммония және диаммония фосфатын өндіру, ҮшГер
АҚ; күкірт қышқылын өндіру зауытын салу, кешенді минералды тыңайтқыштар
шығаратын зауыт салу сияқты республикалық маңызы бар .жобалар іске
асырылатын болады.
Инвестициялық жобаларды іске асыру химия өнімдерін өндіруді 2 есеге
ұлғайтуға, химия өнімдерінің жаңа түрлерін өндіруді жөнге салуға, ішкі
нарықты жоғары қосылған құнымен бәсекеге қабілетті, экспортқа бағдарланған
отандық өндірілген химия өнімдерімен қанықтыруды қамтамасыз етуге және
химия өнімінің экспорттық әлеуетін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Атом өнеркәсібін дамыту жөніндегі мемлекеттік саясат уран өндіру
көлемін ұлғайту, ядролық отын тізбегінің жаңа өндірістерін құру, атом
энергетикасының және атом ғылымының инфрақұрылымын дамыту жолымен елдің
жедел индустриялық-инновациялық дамуын қамтамасыз ету үшін атом
энергетикасын құруға бағытталатын болады.
Осы мақсат 2020 жылға дейінгі даму перспективасымен Қазақстан
Республикасында атом саласын дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған
бағдарламасының негізінде іске асырылатын болады.
Көлік инфрақұрылымы
Орта мерзімді кезеңде көлік инфрақұрылымын дамытудың басым бағыты
аудандардың облыс орталықтарымен сапалы көлік байланыстары, сондай-ақ
еліміздің ішкі өңірлерінде көлік инфрақұрылымының тиісті жай-күйін
қамтамасыз ету болып табылады.
Батыс Еуропа – Батыс Қытай халықаралық транзиттік дәлізі құрылысын
аяқтау да басым болып қалады.
Ақылы автомобиль жолдарын енгізу республикалық маңызы бар автомобиль
жолдарын ұстаға және жөндеуге бюджет қаражаты шығыстарын едәуір қысқартуға
мүмкіндік береді. Осыған байланысты жергілікті және республикалық маңызы
бар автомобиль жолдарын салу және ұстау тиімділігін одан әрі арттыру
мақсатында Автомобиль Жолдары Комитеті қайта құрылатын болады.
Шығыс Қазақстанды еліміздің Батысымен, сондай-ақ Орталық Қазақстанды
еліміздің Солтүстігімен жалғастыратын Бейнеу-Жезқазған және Арқалық-
Шұбаркөл жаңа темір жолдарын салу жоспарланып отыр.
Қазақстанда су көлігі сияқты теңіз көлігінің әлеуетті маңызы бар.
Осыған байланысты орта мерзімді кезеңде порт инфрақұрылымын дамыту,
кемелерді қайта жаңғырту және санын ұлғайту назарға алу объектісі болады.
Азаматтық авиация саласында ұшу-қону жолақтарын, сондай-ақ еліміздегі
қалалардың әуежайлары мен әуе сапаржайларын одан әрі реконструкциялау
жалғасуда. Осы іс-шаралар Орта Азияда ауыстыру транзитті орталығы ретінде
еліміздің тартымдылығын арттыруға арналған.
Азаматтық авиация бар шеңберден шығу керек және өздерінің
қызметтерімен қалааралық әуе қатынастарын қамтып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz