Салық жүйесіндегі жанама салықтардың мәні
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .6
1САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ МӘНІ МЕН РОЛІ ... ... ... ... ... ..7
1.1 Жанама салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қосылған құн салығының қызмет ету негізі ..14
2 ҚҚС ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ МЕН ЕСЕПТЕУ ӘДІСІ ... ..25
2.1ҚҚС құрылу ерекшелігі мен есептеу тәртібі ... ..25
2.2ҚҚС шаруашылық субъетілерінің экономикалық әрекетіне әсері ... ... .31
3 ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА ҚҚС ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 47
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... .49
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ...50
ТІРКЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ..52
1САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ МӘНІ МЕН РОЛІ ... ... ... ... ... ..7
1.1 Жанама салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қосылған құн салығының қызмет ету негізі ..14
2 ҚҚС ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ МЕН ЕСЕПТЕУ ӘДІСІ ... ..25
2.1ҚҚС құрылу ерекшелігі мен есептеу тәртібі ... ..25
2.2ҚҚС шаруашылық субъетілерінің экономикалық әрекетіне әсері ... ... .31
3 ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА ҚҚС ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 47
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... .49
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ...50
ТІРКЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ..52
Салық салу механизмі кез келген экономикалық жүйедегі күрделі мәселенің бірі. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі болып табылады және оның тиімді жүргізілуі әлеуметтік-экономикалық саясаттың табыстылығына байланысты болады.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға жұмсалатын және шығарылған заң негізінде мемлекет арқылы алынатын ерексіз немесе міндетті алымдарды салықтар деп атайды. Заңмен бекітілген салықтар, алымдар, кеден баждары мен басқа да төлемдердің жиынтығы нақты критерийлер, белгілер және ерекше құрамдары бойынша жіктеледі.
Салықтардың тікелей және жанама деп бөлінуі тауарлар мен қызметтер тұтынушыға салық ауыртпалығын аудару дәрежесін бағалау үшін қолданылады. Салықтардың тікелей және жанама бөлінуі жөнінде қазіргі кездегі көзқарас көп ғасырлар дамуының нәтижесінде қалыптасқан. Ал біздің елеміздің тәуелсіздікті жариялағаннан бері республикамыздың салық жүйесінің қызмет етуінің он жылдан аса уақыт тәжірибесі бар.
Мемлекетке салық жүйесі елдің экономикалық және әлеуметтік жағынан маңызды мәселелерді шешу мақсатында, сонымен қатар өндірістің даму қарқыны мен пропорциясын реттеуді қадағалау үшін де қажет.
Дегенмен елдің экономикасындағы нарықтық өзгерістер және әлемдік нарықтағы қазіргі кездегі жағдай мемлекеттің қалыптасқан салық жүйесін әлі де жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда Қазақастанда Салық кодексі өңделіп жасалды, ол салық салу негізін және салықты жинау процесі барысында пайда болатын құқықытық қатынастарды анықтайды.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға жұмсалатын және шығарылған заң негізінде мемлекет арқылы алынатын ерексіз немесе міндетті алымдарды салықтар деп атайды. Заңмен бекітілген салықтар, алымдар, кеден баждары мен басқа да төлемдердің жиынтығы нақты критерийлер, белгілер және ерекше құрамдары бойынша жіктеледі.
Салықтардың тікелей және жанама деп бөлінуі тауарлар мен қызметтер тұтынушыға салық ауыртпалығын аудару дәрежесін бағалау үшін қолданылады. Салықтардың тікелей және жанама бөлінуі жөнінде қазіргі кездегі көзқарас көп ғасырлар дамуының нәтижесінде қалыптасқан. Ал біздің елеміздің тәуелсіздікті жариялағаннан бері республикамыздың салық жүйесінің қызмет етуінің он жылдан аса уақыт тәжірибесі бар.
Мемлекетке салық жүйесі елдің экономикалық және әлеуметтік жағынан маңызды мәселелерді шешу мақсатында, сонымен қатар өндірістің даму қарқыны мен пропорциясын реттеуді қадағалау үшін де қажет.
Дегенмен елдің экономикасындағы нарықтық өзгерістер және әлемдік нарықтағы қазіргі кездегі жағдай мемлекеттің қалыптасқан салық жүйесін әлі де жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда Қазақастанда Салық кодексі өңделіп жасалды, ол салық салу негізін және салықты жинау процесі барысында пайда болатын құқықытық қатынастарды анықтайды.
1. ҚР Салық кодексі “салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”. Алматы, 2004
2. “ҚҚС туралы ҚР заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” // Егемен Қазақстан, 2002
3. “ҚҚС есептеу және оны төлеу тәртібі” туралы нұсқаулық // Бух.бюллетені, 2002, ғ14-15 сәуір
4. Назарбаев Н.А. Ел басшысының ҚР халықтарына жолдауы // Егемен Қазақстан, 05.04.2002
5. Нурсейтов А.О. Предпринимателю о налоге на добавленную стоимость. Алматы, 1999
6. Дербисов Е.Ж., Ержанов С.Ж. Налоги в Казахстане. Алматы, 2001
7. Сержантов К.А. Налоги иналоговое прланирование. Алматы, 2002
8. Аньшин В.М. Налогообложение в системе экономического управления. Москва, 1999
9. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы, 2002
10. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. Алматы, 2002
11. Балабанов Е. Все начиналось с десятины // Қаржы-қаражат, ғ 12, 2002
12. Трошин А.В. Сравнительный анализ методик определения налоговой нагрузки предприятия // Финансы, ғ5, 2000
13. Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов. Москва, 1999
14. Раимбеков А. Классификация налогов // Қаржы-қаражат, ғ7, 2001
15. Гаджиев Р.Г. О соответствии прямого и косвенного налогообложения // Финансы, ғ3, 2000
16. Интикбаева С.Ж. Некоторые проблемы налоговой политики // Қаржы-қаражат, ғ1, 2003
17. Культбатыров А. Пути совершенствования системы местных налогов и сборов // Қаржы-қаражат, ғ12, 2003
18. Атыгаева З., Бекбердиев Б. Налоговый контроль в современных условиях // Қаржы-қаражат, 7-8, 2002
19. Раимкулов А. Контроль как приоритетное направление в пополнении доходов бюджета // Қаржы-қаражат, ғ1, 2003
20. Бабич Е. Контроль еще раз контроль // Қаржы-қаражат, ғ4, 2003
2. “ҚҚС туралы ҚР заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” // Егемен Қазақстан, 2002
3. “ҚҚС есептеу және оны төлеу тәртібі” туралы нұсқаулық // Бух.бюллетені, 2002, ғ14-15 сәуір
4. Назарбаев Н.А. Ел басшысының ҚР халықтарына жолдауы // Егемен Қазақстан, 05.04.2002
5. Нурсейтов А.О. Предпринимателю о налоге на добавленную стоимость. Алматы, 1999
6. Дербисов Е.Ж., Ержанов С.Ж. Налоги в Казахстане. Алматы, 2001
7. Сержантов К.А. Налоги иналоговое прланирование. Алматы, 2002
8. Аньшин В.М. Налогообложение в системе экономического управления. Москва, 1999
9. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы, 2002
10. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. Алматы, 2002
11. Балабанов Е. Все начиналось с десятины // Қаржы-қаражат, ғ 12, 2002
12. Трошин А.В. Сравнительный анализ методик определения налоговой нагрузки предприятия // Финансы, ғ5, 2000
13. Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов. Москва, 1999
14. Раимбеков А. Классификация налогов // Қаржы-қаражат, ғ7, 2001
15. Гаджиев Р.Г. О соответствии прямого и косвенного налогообложения // Финансы, ғ3, 2000
16. Интикбаева С.Ж. Некоторые проблемы налоговой политики // Қаржы-қаражат, ғ1, 2003
17. Культбатыров А. Пути совершенствования системы местных налогов и сборов // Қаржы-қаражат, ғ12, 2003
18. Атыгаева З., Бекбердиев Б. Налоговый контроль в современных условиях // Қаржы-қаражат, 7-8, 2002
19. Раимкулов А. Контроль как приоритетное направление в пополнении доходов бюджета // Қаржы-қаражат, ғ1, 2003
20. Бабич Е. Контроль еще раз контроль // Қаржы-қаражат, ғ4, 2003
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ МӘНІ МЕН
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қосылған құн салығының қызмет ету негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 ҚҚС ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ МЕН ЕСЕПТЕУ ӘДІСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1ҚҚС құрылу ерекшелігі мен есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 25
2.2ҚҚС шаруашылық субъетілерінің экономикалық әрекетіне әсері ... ... .31
3 ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА ҚҚС ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 7
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 50
ТІРКЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
КІРІСПЕ
Салық салу механизмі кез келген экономикалық жүйедегі күрделі
мәселенің бірі. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі болып
табылады және оның тиімді жүргізілуі әлеуметтік-экономикалық саясаттың
табыстылығына байланысты болады.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға жұмсалатын және шығарылған
заң негізінде мемлекет арқылы алынатын ерексіз немесе міндетті алымдарды
салықтар деп атайды. Заңмен бекітілген салықтар, алымдар, кеден баждары мен
басқа да төлемдердің жиынтығы нақты критерийлер, белгілер және ерекше
құрамдары бойынша жіктеледі.
Салықтардың тікелей және жанама деп бөлінуі тауарлар мен қызметтер
тұтынушыға салық ауыртпалығын аудару дәрежесін бағалау үшін қолданылады.
Салықтардың тікелей және жанама бөлінуі жөнінде қазіргі кездегі көзқарас
көп ғасырлар дамуының нәтижесінде қалыптасқан. Ал біздің елеміздің
тәуелсіздікті жариялағаннан бері республикамыздың салық жүйесінің қызмет
етуінің он жылдан аса уақыт тәжірибесі бар.
Мемлекетке салық жүйесі елдің экономикалық және әлеуметтік жағынан
маңызды мәселелерді шешу мақсатында, сонымен қатар өндірістің даму қарқыны
мен пропорциясын реттеуді қадағалау үшін де қажет.
Дегенмен елдің экономикасындағы нарықтық өзгерістер және әлемдік
нарықтағы қазіргі кездегі жағдай мемлекеттің қалыптасқан салық жүйесін әлі
де жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда Қазақастанда Салық кодексі
өңделіп жасалды, ол салық салу негізін және салықты жинау процесі барысында
пайда болатын құқықытық қатынастарды анықтайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты — мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы жаңа қатынастарды тиімді
айқындайтын салық түрлерін анықтау болып отыр. Қандай да бір дәрежеде
осындай салықтарға жанама салықтарды немесе тұтыну салықтарын жатқызуға
болады.
Мемлекеттің даму қарқынына және әртүрлі макроэкономикалық
көрсеткіштердің даму деңгейіне байланысты мемлекеттік кірісте салықтардың
үлес салмағы өзгеріп отыруы мүмкін. Атап айтқанда, тікелей салықтар
экономикасы қалыптасқан және тұрақты мемлекеттерде үстем болады. Бірақ, іс
жүзінде барлық мемлекеттерді фискалды саясатты іске асыруда негізгі рөлді
жанама салықтар атқарады.
Курстық жұмыстың өзектілігі — жанама салықтар, тікелей салықтарға
қарағанда, кәсіпорын салығы болып табылмайтындығында. Олар тұтынушыға
салынатын салықтар. Ал кәсіпорындар тек оларды жинаушы болып табылады.
Жанама салықтардың барлық ауыртпалығы толығымен соңғы тұтынушыға, яғни
тұрғындарға түседі.
Содан да, оларды қолдануда әлеуметтік қорғалмаған тұрғындар бөлігі
зиян шекпеуі үшін салық салу механизмі нақты қалыптасуы қажет.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы және бірқатар экономикасы
дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесін қарастыра отырып, тәжірибелік
негіздерін зерттеу. Сонымен қатар, қосылған құн салығының төлеу және
есептеу ерекшеліктерін айқындау.
Курстық жұмысының төмендегідей міндеттері бар:
- жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұнын ашу;
- мемелекеттік бюджет табысындағы олардың үлес салмағын талдау;
- жанама салықтардың алу механизмін қарастыру;
- дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесіне қысқаша талдау.
ҚҚС-ты өндіріп алу өндіріс және айналымның әрбір кезеңінде жүзеге
асырылады. ҚҚС сомасы сату және сатып алу кезінде өндіріліп алынатын
салықтар айырмасына тең. Осылайша, бұл салықтар тауарларды сатумен
байланысты кез келген өнімге салынады және де қосылған құн салығын төлеуші
болып (заңда көрсетілген ерекше жағдайлардан басқа) барлық кәсіпорныдар
мен тұлғалар табылады.
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ МӘНІ
МЕН РОЛІ
1.1 Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні
“Салықтар” — бұл белгіленген мерзімде және анықталған мөлшерде
алынатын, заңмен бекітілген міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні бұл азаматтардан және шаруашылық
субъектілерден ұлттық табыстың белгілі бір үлесін өндіріп алу бойынша
өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылуда.
Салықтар мемлекттің кірісін қалыптастырған қаржылық қатынастардың бір
бөлігі әрі табиғатты қорғау, құқық қорғау және мемлекттің тағы басқа да
қызметтерін атқару үшін қажет және қоғамның дамуы үшін қажет экономикалық
қатынастардың құрамдас бөлігі болып табылады. Міне сондықтан да, салықтар
мемлекетке өз қызметтерін атқару үшін аса қажет және салықтарды жою
мемлекетті жоюмен тең десе де болады.
Салық — бұл қаржы ғылымның негізгі түсініктердің бірі. Салықтың мәнін
олардың атқаратын қызметтерінің көмегімен ашуға болады. Ал қызметтері, өз
кезегінде, салық қасиетінің әдісі ретінде сипатталады. Бұл қандай
қасиеттер, олардың қандай түрлері бар екеніне тоқталып өтейік.
Ең біріншісі аса маңызды салықтың бір қызметі — оның қазыналық
(фискалды) қызметі. Осы қызметтің көмегімен салықтың негізгі қоғамдық
бағыты — мемлекетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету іске асады.
ҚР-ғы 2007-2011 жж мемлекеттік бюджеттің жалпы кірісндегі салықтар үлесі
(мың теңге)
2007 2008 2009 2010 2011
Жалпы 286664,0 333247,9 800990,0 981241,2 1028461,6
кіріс,
соның
ішінде: 750777,0
салықтар 190400,0 222273,4 544673,2 631344,0
Жалпы
кірістегі
салықтар
үлесі % 66 67 68 64 73
Кесте 1.
Кестеден көрініп тұрғандай, Қазақстан бюджетіндегі кірісінде
салықтардың мәні зор. Сондықтан да салықтардың қазыналық қызметі
экономикалық мәнінен шығады, ол мемлекетті қаржымен қамсыздандыру.
Мемлекеттік бюджеттің кірістерін салықтарды тұрақты және
орталықтандыру негізінде қалыптастыру мемлекттің өзін ірі экономикалық
субъектіге айналдырады.
Салықтың келесі қызметі бұл бақылау қызметі. Бақылау қызметінің
көмегімен салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына қадағалау қамтамасыз етіледі, салық жүйесі мен бюджеттік
саясатқа өзгерістер қажеттілігін анықтайды. Салықтың бақылау қызметінің
іске асырылуы, оның толықтығы мен тереңдігі белгілі-бір деңгейде салық
тәртібіне байланысты.
Салықтардың келесі қызметі — реттеуші қызметі өндірістің дамуына әсер
етеді және оның мәні тұтыну мен жинақталу арасында тепе-теңдікті қамтамасыз
ету, яғни халықтың ағымдағы табыстарының бір бөлігін алып қою арқылы
олардың кейбір тауарларды тұтынуына шек қою және оны өндірісті дамытуға
бағыттау. Міне осы салықтың басты қызметтеріне сипаттама берілді, әрі қарай
салықтардың біздің мемлекетімізде ену алғышарттарына тоқталып кетеміз.
ХХ ғасырда төлем қабілеттілігінің критерийлері қабылданып және осы
кезеңге дейін өз мәнін жоғалтқан жоқ. Тікелей салық мүлікке салынса, жанама
салықтар — іс-әрекетке, тұтынуға салынған. Тікелей салықтар орта салық
қабілеттілігіне салынған, яғни оның жанама салықтардан айырмашылығы жанама
салықты жеке төлемдер, жеке актілер алынатын төлем десек, тікелей жалпы
орта салық қабілеттілігіне есептелініп салынады. Егер мемлекет белгілі бір
тұлғаға талап қойып және оның төлем қабілеттілігін есептеп шығару негізінде
салық салса, бұл тікелей салық түрі болады, ал егер салық салықтөлеушінің
тікелей өзінің іс-әрекеті арқылы белгіленіп төленсе бұл жанама салық түрі
болып есептеледі.
Осының нәтижесінде жанама салыққа тек қана ҚҚС, акциз, кедендік
төлемдер ғана жатпай, сонымен қатар бонустар да жатады, өйткені бұл төлем
түрі жеке субъектілер өздерінің іс-әрекеті арқылы төленеді.
Жанама салықтар тұтынуға салынатын салыққа жатады, ал бонустар бір
реттік ірі төлемдер болып табылады. ҚҚС, акциздер және құнды қағаздарға
салынатын салытар жалпы тұтынушыларға, бүкіл республика тұтынушыларына
салынды.
Бұрыңғы Кеңес Одағы кезінде ұзақ уақыт бойы, содан кейінгі Одақ
құлдыраған кезеңде де экономикалық кеңістікте айналымға салынатын салық
болған. Бұл 30-шы жылдары енгізілген салық бюджетке тұрақты түрде кіріс
келіп түсуін қамтамасыз етіп және ірі салық түрі болып есептелген.
1930 жылдардағы салық реформасы бюджетке қаржының толық әрі үздіксіз
түсуі үшін жағдай жасаған, мұнда кәсіпорындардан салық алу екі түрлі
әдіспен іске асқан: тауар бағасында көрініс алатын айналым салығының қатаң
белгіленген салық мөлшерлемесі жолымен және кәсіпорындардың табысынан
аударымдар түрінде. Төлемдердің бұндай жүйесі бюджеттің және шаруашылық
есептің мүдделерін толық қамтамасыз еткен. Бұл жүйенің орталық маңызды
мәселесі айналым салығының төлемдерін унификациялау еді. Акцизді қолдану
мүмкін емес болған, өйткені бұл жағдайда белгісіз сандағы мөлшерлемелерді
белгілеп және тауарлардың күрделі есебін жүргізу қажеттілігі туар еді.
Қазақстан өте күрделі қиын жағдайға қалып еді, өйткені құрылымды қайта
құру экономикалық тұрғыдан ұзақ мерзімді және қосымша қаржы ресурстарын
талап етеді, ал бұл іс-жүзінде ол кезде республикамызда жоқ еді.
Кеңес Одағының бар кезінде біздің республика салық салу мәселелері
бойынша өз заңдылық актілері болған жоқ, жалпы салық саясаты Мәскеуде елден
тыс қалыптасып отырған. Мұндай жағдай жас тәуелсіз Қазақстанға қолайсыз
болады, бұдан өзгеде еліміздің нарық экономикасында өту қажетті салық
жүйесін қалыптастыруды талап еткен. Осы жағдайлар салық заңдылығы бойынша
заң пакеттерін өңдеу қажеттілігін және 1991 жылдың аяғында оны қабылдауды
айқындады, соның нәтижесінде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
негізі салынған еді. Заң пакеттеріне он төрт заң ендірілді және олар
бұрыңғы ССРО-ның салық салу тәртібінен онша айырмасы жоқ еді. Бұл пакеттегі
негізін құраушы “Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңы болды,
бұл заңға сәйкес 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпы міндетті жергілікті және 17
жергілікті салықтар мен төлемдер қарастырылған.
Салықтардың жалпы мемлекеттік, жергілікті жалпы міндеттемелік,
жергілікті деп бөлінуі жергілікті бюджетке төлемдердің кепілдік болған, ал
бұл жергілікті биліктің қаржыны өздігінен бөлінуіне ыңғай жасаған.
Айта кетерлік бір жай, кейбір маңызды жалпы мемлекеттік салықтар, яғни
ҚҚС, табыс салығы, акциздер республикалық бюджетке түсіп отырған, ал
кейбірі, яғни азаматтардың табыс салығы, заңды тұлғалардың мүлік салығы,
мемлекеттік баж т.б. жергілікті бюджетке түсіп отырған.
Сатуға салынған салық республикамызға 1991 жылдың 1 қаңтарынан
енгізілді (% мөлшерінде белгіленген) өндірістік-техникалық бағыттары
өнімдерді өткізуден, халық тұтыну тауарларын өткізуден 5% мөлшерінде болды.
Бұл салықты қолдану айналым салығының көшірмесі сияқты болды, яғни салықты
қолдану белгілі-бір қиындықтарға әкеп соқты. Өнімді сатуға салынатын салық
объектісі болып тауарды соңғы тұтынушыға өткізуге табылады. Осы соңғы
тұтынуға салынатын салық болғандықтан ол тауар, қызмет өндіруге инвестиция
салуға мүмкіндік береді, жанар май ресурстарына экономикалық қолданылуына
қолайлы жағдай тудырады. Дегенмен де жалпы экономика шеңберінде оның да
өзіндік регрессивті сипаттары бар.
Өнімді сатуға және тұтынуға салынатын салықтың кемшілігі оны қолдау
аймағының шектеулігінде, сондықтан да ол барлық тұтынушыларға біркелкі
бірдей салынбайды, кейбір салық төлеушілер, әсіресе басқа елдерге
экспорттаушы саласында салықты төлемей отырушылар бар.
Осы күндері ұсақ саудагерлер қосымша құн салығын төлеуден бас тартып,
қашып отыр. Өйткені, ҚҚС төлеуге есепке кіру үшін, әуелі потенциалды салық
төлеушінің айналымы заңмен белгіленген сомадан асып түскенін дәлелдеуі
керек. Ал бұл топтағы мүшелер патент бойынша жұмыс істегендіктен құжаттар
айналымын жүргізбейді немесе тіпті рұқсатсыз жұмыс істеп отырады.
Бұрыңғы Кеңес Одағы елдерінің жаңа нарықты экономикаға көшуі маңызды
мәселелерді шешудің жаңа жолдарын талап етті. Қалыптасқан қаржы
жағдайындағы күрделі мәселелерді шешудің біздің республикамыздағы
қабылданған бір шешімі — бұл айналым және сату салығын қосымша құн
салығымен алмастыру болды, өйткені, ол нарық конъюнктурасының
өзгерістеріне қолайлы болды. Қазақстанда ҚҚС енгізу объективті
қажеттіліктен туындады. Сонымен қатар, мемлекеттің қазыналық мүддесін
қорғайтын жанама салық салу жүйесін қалыптастыруды білдірген. Бұл салықты
оңтайлы қолдана білген жағдайда бағаны қалыптастыру процессіне позитивті
әсер етуге және тұтыну құрлымына әсер етуге болады. Әлемдік тәжірибе
көрсетіп отырғандай, салық төлеушілерге табысқа тікелей салықты өсірудің
орнына олардың шығыстарына салықты өсіру қолайлы болып отырған.
ҚҚС салық жүйесіне енгізуде мемлекет өз алдына келесі мақсаттарды
қойған:
• Бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында салық
салыну базасын кеңейту;
• Салықтан түсетін түсімдерді инфляциялық құнсызданудан сақтау;
• Тұрақсыз экономика жағдайында бюджеттің тұрақты кіріс көзін қалыптастыру;
• Төлем қабілетінен артық сұранысты төмендету арқылы келесі екі мәселені
шешу: тауар тапшылығын жою және инфляцияның қарқынды өсуін төмендету.
Алғашқы мақсат ҚҚС іс жүзінде бүкіл тауарлар мен қызметтерді
қамтитындықтан және нарықтық экономиканың шарттарына жауап беретіндіктен
іске асқан. Екінші мақсатқа жету ҚҚС бағаның ырықтануына сәйкес келеді,
баға өскен сайын, толық түсімдері де өсе түседі, салық мөлшерлемесі тұрақты
болып қана береді. Үшіншіден, мемлекетке заңды және жеке тұлғалардың
табысының есебінен жүргізілгендіктен, тауарлар мен қызметтер есебін жүргізу
жеңіл. Ал төртінші себеп, ҚҚС енгізілген кезеңде кеңестік ақша — рубль
жалпы эквивалент қызметін тоқтатқан, оның натуралды айырбасы (бартер) жүре
бастады. Қазақстан республикасында 28% мөлшерімен ҚҚС енгізу бір жағынан
бағаның өсуіне, ал екінші жағынан бағадан сатып алу қабілеттілігінің қалып
қоюына әкелді. Соның нәтижесінде көптеген кәсіпорындар, соның ішінде
ауылшаруашылық өндірістері өзін өзі қаржылардыру процесін және жәй ғана
қайта өндіру процесін қамтамасыз ету қабілеті болмады. Бұл мемлекеттік
бюджеттен қаржының көп бөлігін қажет етті, соның салдарынан оның тапшылығы
өсті.
Жанама салықтардың, соның ішінде ҚҚС-тің, экономикалық мәнін ашудан
бұрын олардың әртүрлі әдебиеттердегі қарастырылған анықтамаларын
қарастырайық.
Салықтардың орысша-қазақша терминологиялық сөздігі бойынша “Жанама
салықтар — бұл тауарлардан, операциялардан және көрсетпе тамашалардан
алынатын салықтар. Жанама салықтар мемлекеттік кірістердің ең ежелгі көзі
болып табылады”. Мысалы ретінде ҚҚС атаймыз.
Өз анықтамасын Карагусова Г.Н. былай дейді: “Жанама салықтар — бұл бір
тұлғаның салық ауыртпалығын сатып алушы тұлғаға өткізетін салық түрі”.
Ең толық анықтама Қазақстан республикасының “Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер” туралы Заңда берілген, мұнда “Жанама
салықтар — бұл тауарларға және көрсетілетін қызметтерге, олардың бағасына
үстеме ретінде қосылатын салықтарды жатқызамыз, олар салық төлеушінің
кірісі мен мүлкіне тікелей байланыссыз болады”.
Жанама салықтардың қолайлы жақтары да сөзсіз, оларға төмендегілерді
жатқызуға болады:
1. Жанама салықтарды дұрыс пайдалана білсе, мемлекетке үлкен қаржы
түсімдерін түсіреді. Мысалы, ҚҚС қазіргі күні бюджеттік түсімдердің
ең негізгі көзі болып отыр.
2. Жанама салықтар салық төлеушілерге көп салмақ салмайды, өйткені
олар оны бөліп кіші бөліктермен төлеп отырады.
3. Жанама салықты төлеу, олар күнделікті тұрмысқа аса қажетті зат
болмаса, тек төлеушіде ақша болған кезде ғана төленеді. Ал тікелей
салықтар салық төлеушінің жағдайына қаратпай белгілі бір мерзімде
төленуін талап етеді.
4. Жанама салықтар мемлекетке салық төлеушілердің одан іс тәжірибеде
бас тарта алмайтындығымен пайдалы.
5. Жанама салықтарды жинау да тікелей салықтарды жинаумен
салыстырғанда жеңіл, өйткені салықтардың көп бөлігі көтеріп жүруші
болады, ал оны, әдетте, өндіруші немесе сатып алушы ғана төлейді.
Міне, жанама салықтардың осындай позитивті жақтары оны кеңінен
қолдануға мүмкіндік береді, ал бұл өз кезегінде негативті нәтижелерді беруі
де әбден мүмкін, сондықтан да жанама салықтар мен тікелей салықтар арасында
тепе-теңдікті қамтамасыз ететін ұтымды шешім қабылдануы керек.
Атап айтқанда, жанама салықтармен тек тұрмысқа екінші ретте қажетті
заттар ғана салынуы тиіс, өйткені жанама салықтар тауарлардың бағасының
өсуіне әкеледі, ал мемлекет халықты кедейліктен, аштықтан, ауырудан сақтауы
үшін бірінші реттік тұрмысқа қажетті өнімдердің бағасын төмен деңгейде
ұстап тұруы тиіс. Сондықтан да бұл тауарларға салық салынбауы керек.
2. Қосылған құн салығының қызмет ету негізі
Күрделі салық түрлерінің бірі болып өзімен бірге тауарларды,
жұмыстарды және қызметтерді өндіру мен айналыс процесіне қосылған, өткізу
нәтижесінде салынатын айналым құнының бөлігі ретінде бюджетке, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы аумағында тауарларды импорттау кезіндегі аударылатын
қосылған құн салығы табылады.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге жататын қосылған құн
салығы өткізілген тауарлар, жұмыстар мен қызметтерге есептелген қосылған
құн салығы мен сатып алған тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төленуі
тиіс. Қосылған құн салығы сомасының айырмасы ретінде анықталады.
Қосылған құн салығы қалыпты қызмет етуі үшін салық төлеушілерді салық
салу объектісін, салық салынатын айналым мөлшерін, ставкаларды, қосылған
құн салықтық еспке алу мен төлем мерзімдерін саралау керек.
Қосылған құн салығының объектісі болып салық салынатын айлым мен салық
салынатын импорт табылады. Тауарларға қолданылатын салық салынатын айналым
тауарды сату, тиеу, экспорттау; тауарларды қайтарымсыз беруі; жарғылық
капиталға жарнаны; жұмыс берушінің жұмыскерге тауарды еңбек ақы есебінен
бергенін; төлемдерді кейінге қалдыру шартында тауарларды жөнелтуді
комиссиялық келісім шарттары бойынша тауарларды жөнелтуді; кепіл берушінің
кепіл ұстаушыға кепілдік мүлігін беруді; бір құрылымдық бөлімшенің
екіншісіне тауарды жөнелтуін білдіреді.
Жұмыстар мен қызметтерді өткізу бойынша салық салынатын айналымға
мүлікті уақытша иелікке және мүлікті жалға келісім шарты бойынша қолдануға
ұсыну, интеллектуалдық меншік объектілеріне құқық беру, жалдамалы
жұмысшыларға еңбекақы есебінен жұмыс берушінің қызмет көрсетуі, бір заңды
тұлғаның құрылымдық бөлімшелері арасында жұмыстарды орныдау, қызметтерді
көрсету жатқызылады.
Өткізу бойынша айналымға жатпайтындар: жарнамалық мақсатта тауарды
беру не сыйға тарту; дайын өнімді жасау және жинау, жөндеу үшін тапсырыс
берушінің мердігерге қосылқы тауарларды жөнелту; қайтарылатын тарыны
жөнелту, тауарды қайтару; көрме және басқа мәдени-спорттық шараларды өткізу
үшін Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тауарларды шығару.
Тауарларға қатысты өткізу термині кепілді ұстаушының меншігіне
кепілдікке берілетін тауарларды сатуды, қайтарымсыз беруді немесе беруді
білдіреді.
Салық салынатын импорт болып қосылған құн салығын төлеуден
босатылғандарды қоспағанда импортталған тауарлар табылады.
Қосылған құн салығын төлеушілер болып осы салық салынатын тауарларды
өндіретін және өткізілетін заңды тұлғалар мен жекелеген кәсіпкерлер
табылады.
Егерде тауарларды, қызметтер мен жұмыстарды өткізу бойынша айналым
мөлшер төменгі шектен (минимум) артса, онда төлеуші қосылған құн салығы
бойынша есепке тұруға міндетті. Есепке тұрмаған жағдайда салық органдары
тұлғаның сұрауынсыз қосылған құн салығы бойынша есепке алуға құқылы. Өз
кезегінде өткізу бойынша айналымның төменгі шегі кезеңнің соңғы айында
белгіленген 10000 еселенген айлық есеп көрсеткіші шамасын құрайды
(10000‡1423=14130000тенге).
Егер төлеушіде соңғы он екі ай мерземінде салық салынатын айналым
мөлшері төменгі шектен аспағанда және салық салынатын айналым мен қызметін
тоқтатса, онда кезеңнен кейінгі, мезгілдің бірінші күнінде салық бойынша
есептен шығарылады.
Салық салынатын айналым мөлшері тураптар қолданатын баға мен тариф
мәмілесін қолдана отырып, одан қосылған құн салықты алып тастамай,
өткізілетін тауарлар, қызметтер мен жұмыстар құны негізінде анықталынады.
Тауарлар қайтарымсыз негізінде берілгенде, салық салынатын айналым
мөлшері баланстық құннан төмен емес өткізу бойынша айналым аяқталған күнде
қалыптасқан баға деңгейімен анықталынады.
Кепіл берушінің кепілдік мүлікті беру кезінде салық салынатын айналым
мөлшері кепілдік беруші ісі кепілге берілген мүлікке қосымша құн салығын
қоспағанда алынған қарыздық қаражаттың сомасымен анықталынады.
Төлемді кейінге қалдыру шарттарында тауарды өткізу кезіндегі салық
салынатын айналым келісім-шартта қарастырылған алынатын барлық төлемдер
ескеріле отырып, анықталынады.
Үш тұлға үшін алдын-ала жасаумен байланысты қызмет көрсету кезінде
салық салынатын айналым мөлшеріне комиссиондық сыйақы қосылады.
Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен қызметтер
түрлері бойынша акциздер сомасы қосылады.
Қосымша құн салығы бойынша есепке алу қарастырылмаған тауарларды
өткізу кезінде оларды сатып алуда салық салынатын айналым мөлшері тауарды
өткізу құны мен баланстық құны арасындағы оң айырма ретінде анықталады.
Салық салынатын импорт мөлшерін анықтау кезінде тауарлардың кедендік
құны, сондай-ақ Қазақстан республикасында импортталу кезінде төленуге
жататын жинақтар, баждар, салықтар сомасы қосылады.
Жаңа заңда резиденттен тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді алған
жағдайда, қазақстандық қайнар көзден алынған табыс алатын резидент
еместерден салық алу туралы ереже сақталған.
Салық Кодексіне сәйкес, қосылған құн салығынан төмендегідей
тауарларды, жұмыстар мен қызметтерлі өткізу бойынша айналым босатылады:
□ пошта маркалары (коллекциялық маркалардан басқа);
□ акциздік алымдар маркалары (акцизделетін тауарларды таңбалауға
арналған есептік-бақылау);
□ өкілетті органдар жүзеге асыратын, соларға байланысты мемлекет
баж алатын қызметтерді;
□ адвокаттық қызметті, нотариалдық іс-әрекеттерді жүзеге асыру
бойынша көрсетілетін қызметтерді;
□ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі өткізетін тауарлар,
жұмыстар мен қызметтер;
□ мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін
мүлікті;
□ Қазақстан республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік
мекемелердің пайдасына өтеусіз негізгі құралдарды беру, сонымен
қатар мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік кәсіпорындар пайдасына
өтеусіз негізгі құралдарды беруді;
□ жарғылық капиталға жарналарды;
□ жарғылық капиталға жарна ретінде алынған мүлікті қайтарып алуды;
□ жерлеу бюроларынан, әдет-ғұрыптық қызмет көрсетулердің, зираттар
мен криматорийлердің қызмет көрсетулерін;
□ оларды өткізу жөніндегі қызмет көрсетулерді қоспағанда,
лотереялық билеттерді өткізу бойынша айналымдар;
□ банк карточкаларымен жасалынатын операциялар бойынша есеп-
кисаптарға қатысушыларға жинау, өңдеу және таратып беру жөніндегі
қызмет көрестулерді қоса алғанда, есеп-қисаптарға қатысушылар
арасында ақпараттық-технологиялық өзара іс-қимылды қамтамасыз ету
қызметтерді өткізу бойынша айналымдар;
□ жерге және тұрғын үй қорындағы ғимараттарға өткізумен байланысты
айналымдар;
□ қаржылық қызметер, оларға жататындар: банк операциялары, бағалы
қағаздармен операциялар, төлемдік карточкаларымен, чектермен,
депозиттік сертификаттармен операциялар;
□ сақтандыру және қайта сақтндыру операциялары;
□ зейнетақы активтерін басқару бойынша қызмет көрстеулер,
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтері;
□ қаржылық лизингтегі мүлікті беру;
□ коммерциялық емес үйымдардың көрстетін қызметтер мен жұмыстар;
□ геологиялық барлау және геологиялық іздеу жұмыстары;
□ білім беру, ғылым және мәдениет аяларындағы қызмет көрсетулер мен
жұмыстар;
□ медициналық және мал дәрігерлік аядағы тауарлар мен қызметтер;
□ кәсіпорынның немесе кәсіпорынның дербес әрекет ететін бөлігін
қосылған құн салығы бір төлеуші екінші салық төлеушіге өткізгенде.
Салық заңдылығына сәйкес импорттың кейбір түрлері қосылған құн
салығынан босатылады, оларға жататындар:
➢ шетелдік валютаның, ұлттық валютаның, сонымен қатар бағалы
қағаздардың импорты;
➢ Қазақстан Республикасының Өкіметі белгілеген тәртіппен ізгілік
көмек ретінде әкелінген тауарлар импорты;
➢ мемлекет, мемлекеттердің үкіметтері, халықаралық үйымдар желілері
бойынша қайрымдылық мақсатында әкелінетін тауарлар импорты, оның
ішінде техникалық жәрдем көрсету;
➢ шет елдің дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдердің ресми
пайдалану үшін, сондай-ақ солармен бірге тұратын олардың отбасы
мүшелерін қоса алғанда, осы өкілдіктердің, дипломатиялық және
әкімшілік-техникалық қызметкерлерінің жеке пайдалануы үшін
әкелінген және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық
шарттарға сәйкес тауалар импорты;
➢ дәрі-дәрмектік заттардың, оның ішінде субстанция — дәрігер,
протездік-ортопедиялық бүйыдарды, сурдотифлотехниканы және
медициналық (мал дәрігерлік) техниканы қоса алғанда медициналық
(мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар, протездік-ортопедиялық
бұйымдарды және медициналық (мал дәрігелік) техниканы қоса алғанда,
дәрі-дәрмек және диабет заттарын өндіруге арналған материалдар мен
жинақтаушы заттар, медициналық (мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар
импорты;
➢ пошта маркаларының импорты;
➢ ақша белгілерінің өндірісі үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі және оның ұйымдары жүзеге асыратын шикізат импорты;
➢ төлем карточкаларымен қызмет көрстеуге арналған құрал-жабдықтар
импорты;
➢ мемлекеттердің, мемлекеттер үкіметтері мен халықаралық ұйымдарыдың
желісі бойынша берілетін гранттар қаражаттары есебінен жүзеге
асырылатын тауарлар импорты.
Қара және түсті металл сынықтарын экспортын қоспағанда, экспорттық
тауралар өткізу бойынша айналымға нөлдік ставка бойынша салық салынады. Бұл
Қазақстан республикасы аумағында аталған нарықтардың дамуы үшін, отандық
тауар өндірушілер пайдасы үшін, біздің елден бағалы металлдары шығаруды
қиындату үшін жасалған.
Нөлдік ставка бойынша салық салу қосылған құнға есептелетін салық
мөлшерінің нөлге теңдігін білдіреді.
Қазақстан республикасының кедендік аумағынан тауалар шығарылса, онда
ол экспорт деп есептелінеді. Экспортты растайтын құжат болып экспортталатын
тауарларды қою келісім-шарты, жүктерге берілетін кедендік декларация,
тауарға ілеспе құжаттарының көшірмесі табылады.
Нөлдік ставкамен халықаралық тасымалдаумен байланысты жұмыстар мен
қызметтерге де салық салынады, оларға жататындар:
❖ Қазақстан республикасынынң аумағынан экспортталатын тауарларды
тасымалдау, тиеу, түсіру, қайта тиеу, жөнелту жұмыстар мен
қызметтері, сонымен қатар Қазақстан республикасының аумағы бойынша
тразит арқылы жіберілетін тауарлар;
❖ поштаны, жолаушыларды, жүкті тасымалдауға байланысты жұмыстар,
қызмтер көрстеулер;
❖ халықаралық реестерге техникалық, коммерциялық, аэронавигациялық,
әуежайлық қызмет көрсету.
Салықты алу механизмі кезінде нақты түскен тауарлар, жұмыстар және
қызметтер бойынша төлеуге жататын қосылған құн салығы есепке алудың
негізделуі маңызды болып табылады.
Қосылған құн салығы төмендегідей шарттар орындалса есепке алынады:
← тауарларды, жұмыстар мен қызмттерді алушы қосылған құн салығын
төлеуші болып табылса;
← өнім беруші өткізілген тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің шот-
фактурасын ұсынса, егер өнім беруші қосылған құн салығының
төлеушісі болып табылмаса, шот-фактура Қосылған құн салығы жоқң
деген белгімен жазылса.
Импортталған тауарлар бойынша қосылған құн салығы Қазақстан
Республикасының бюджетіне кедендік құжат толтыру кезінде төленген қосылған
құн салығы ғана есепке алынады.
Салық төлеуші есептеулер әдісін қолданған кезедегі есепке алуға
жататын қосылған құн салығының сомасы болып жүктердің кедендік
декларацияларында, төлем құжаттарында, жолда жүру билеттерінде, коммуналдық
қызметтер құжаттарында, тауарлар қалдығының инвентаризациялық тізімінде
көрсетілген немесе қолма-қол айырысумен тауарларды сатып алғандағы қойылған
шот-фактура бойынша төленуі тиіс салық сомасы болып табылады.
Төмендегі шарттарды алумен байланысты салық алуға жататын салық есепке
алынбайды:
• тұрғын үй ғимараттарын;
• негізгі құрал ретінде автокөлікті алу;
• жалға берілетін тұрғын үй қорын, ғимаратты жөндеуге қолданған
тауарлар мен қызметтер, жалға беру келісім-шартына сәйкес жөндеуге
кеткен шығындарды жалға беруші өтейтін болса, және жөндеуді жүзеге
асырушы жалға берушінің салық салынатын айналымы болып табылған
жағдайды қоспағанда;
• өтеусіз алынған мүлік (тауар, қызмет, жұмыс), Қазақстан
республикасынан тыс жерлерден әкелінсе және осы мүлікті алушы
қосылған құн салығын төлеген жағдайды қоспағанда.
Егер де салық төлеушіде салық салынатын және салық салынбайтын айналым
болса, онда жалпы айналым сомасына салық салынатын айналымның үлес
салмағымен анықталған салық сомасы қосылған құн салығы бойынша есепке
алынады.
Жоғарыда қосылған құн салығын алу тәртібі туралы айтылған жағдайды
декларация мысалында қарастырып көрейік.
Компания қосылған құн салығы салынатын объектісін иеленіп отырған
заңды тұлға, яғни қосылған құн салығының төлеушісі болып табылады.
Төртінші тоқсанда салық салынатын айналым: 9675 мың теңге
Қосылған құн салығынан босатылған айналым: 343248мың тг.
Жалпы айналым:352973 мың тг.
Салық төлеуші салық салынатын және салық салынбайтын айналымды
иеленеді, сондықтан үлесімді әдіс бойынша, яғни пайыз қатынасындағы салық
салынатын айналымның жалпы айналымға қатысымен анықталған қосылған құн
салығы сомасы есепке алынады.
9675352973‡100%=2,7%
15% ставкамен есептегенде қосылған құн салығының сомасы
9675‡15%=1451,25 мың теңге
Қосылған құн салығы көрсетінлген шот-фактура бойынша Қазақстан
республикасы аумағында сатып алынғандықтан, салық төлеуші қосылған құн
салығының сомасын есепке алуға құқығы бар.
Қосылған құн салығы жоқ айналым — 4206 мың теңге, онда есепке
жатқызылатын қосылған құн салығының жалпы сомасы 4206‡15%=630,9мың теңге.
Декларацияның 10 жолын толтырғанда Қосымша Дң қолданылады. Бұл
қосымшада есептік кезеңдегі барлық өндірілген, сатып алынғандар туралы
толық мәліметтер көрсетіледі.
Үлесімдік әдісті қолдануда есепке жатқызылған қосылған құн салығының
туындысының салық салынатын айналым үлесіне тең, есепке алуға жатқызылған
қосылған құн салығының сомасын анықтасық, 630,9‡2,7%=17,03 мың теңге.
Есептік кезеңде төлеуге жататын қосылған құн салығының сомасын
есептелген қосылған құн салығы мен есепке алуға жатқызылған қосылған құн
салығы сомасының айырмасымен есптейміз: 1451,25-17,03=1431,22 мың теңге.
Халыққа ұсынылатын коммуналдық қызметтер, байланыс қызметтері үшін
алғашқы құжаттарды қолдану арқылы банктермен, жолушы тасымалдауда жолда
жүру билеттерімен есеп айырысудан басқа халыққа тауарларды өткізу
жағдайында бақылау-кассалық машина чегін қолдану, қосылған құн салығынан
босатылатын тауарлар мен қызметтерді ұсынған кездердегі, қолма-қол ақшамен
айырысуда қосылған құн салығы төлеушілердің барлығы үшін шот-фактура
міндетті құжат болып табылады.
Салық төлеуші тауарды тиеген немесе жұмысты орындаған күні алушы
тұлғаға қосылған құн салығы шот-фактурасын ұсынуға міндетті.
2001 жылдың 1-ші шілдесінен бастап қосылған құн салығының ставкасы
салық салынатын айналым мен салық салынатын импорттың мөлшерінен 15%-ті
құрайды.
Салық төлеуші салық мерзімі өткен соң, салық кезеңінен кейінгі айдың
15 күнінен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша декларацияны ұсынуға
міндетті.
Қосылған құн салығы бойынша бюджетпен нақты есеп айырысатын салық
кезеңі болып күнтізбелік ай саналады. Егер де бюджетке төленуге жатқызылған
салықтың орташа айлық сомасы 10000 АЕК-ті құраса, онда салықтық кезең болып
тоқсан есептелінеді. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші — салық төлеушілер
үшін салықтық кезең болып жыл саналады.
Салық төлеуші салық комитетіне декларация ұсыну үшін белгіленген күнге
дейін немесе сол күні бюджетке төлем жасай алады.
Импортталатын тауарлар үшін салық Қазақстан Республикасының кедендік
заңына сәйкес кедендік баж төлеу үшін анықталған күні төлейді.
Есептік кезеңде салық сомасынан есепке алуға жатқызылған қосылған құн
салығының сомасы артық болғанда, алдағы уақыттағы қосылған құн салығы
бойынша төлемдер есебіне аударылады.
Нөлдік ставкамен салық айналатын айналымнан артық болса, төмендегі
шарттар сақталғанда салық төлеушіге қайтарылады: қосылған құн салығын
төлеуші тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді үнемі нөлдік ставкамен өткізсе;
нөлдік ставкамен салық салынатын айналым бойынша тоқсан ішінде алдыңғы айға
қарату өтінішін өткізу бойынша салық салынатын жалпы айналымнан 70%-ті
құраса.
Қандай да болмасын бір сомаға жұмыстар мен қызметтердің өткізу құны
өзгерген жағдайда салық салынатын айналым мөлшеріне қосымша шот-фактура
және басқа құжаттардың негізінде түзетулер жасалынуы мүмкін.
2 ҚҚС ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ МЕН ЕСЕПТЕУ ӘДІСІ
2.1 ҚҚС құрылу ерекшелігі мен есептеу тәртібі
Қазіргі күні бүкіл әлемде ең кең тараған жанама салықтың түрі —
қосымша құн салығы. Қазақстанда қосымша құн салығы ТМД елдері мүшелерінің
өкіметтері арасында келісілген салық саясатының қағидалары туралы келісім-
шартқа сәйкес енгізілген.
1991 жылы ҚҚС енгізілген сәттен бастап салық жүйесіндегі бұл салық
түрі көптеген өзгерістер мен толықтыруларға ұшырады.
Алғашқыда салық 28% мөлшерінде белгіленген еді. Бірақ нарықтар тауар
массасы жетіспеушілігінен, бағаның өсуінен, сол кездегі инфляцияның өсуі
есебенен бұл ставка жоғары болған. Соған байланысты салық мөлшері 20%-ке
дейін төмендеді, ал тұтыну тауарларына — 10%-ке дейін төмендетілген еді.
Қазақстан Республикасының салық заңдылығына ҚҚС енгізумен бірге, бұл
ҚҚС регрессивтілігі туралы пікірлер пайда бола бастаған, өйткені ҚҚС көп
жағдайда орта бизнес пен жағдайлары төмендердің жағдайына әсер етеді. Бұл
салықтың регрессивтілігі мынада көрінеді. Кіші табысы бар тауар
тұтынушылары өз табысының көп бөлігін салыққа төлеген, ал көп табысты
адамдар одан аз төлеп отырған. Сондықтанда бұл салықтың регрессивті жағын
төмендету үшін мемлекет келесі қадамды жасады – тұрмысқа ең керек
тауарлардың салық мөлшерін төмендетті, оның қатарында азық-түлік өнімдері
мен дәрі-дәрмектер бар.
ҚҚС енгізуде оны жинаудың тәртібі толық өңделмеген еді, соның
нәтижесінде төлеушілердің ғана емес, қазыналық ұйымдардың да жұмысы
күрделене түсті. Мысалы ретінде салық төлеушіні есепке алу тәртібін
қарастырып көрелік.
Тауарлар мен өнімдерді алушының бюджет жарнасына жатқызылуға тиіс
салық сомасын анықтау кезінде, негізгі құралдарды қоса алғанда, алынған
тауарлар, қызметтер көрсетудер салық салынатын айналым мақсатында
пайдаланылса немесе пайдаланылатын болса, сондай-ақ, егер қосылған құн
салығының төлеушісі болса және тауарлардың импорттары бойынша бюджетке
төлеген болса, олар үшін төленуге тиіс қосылған құн салығының сомасын
есепке жатқызуға құқығы бар.
Бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сомасын анықтауда әлемдік тәжірибеде екі
кең тараған әдіс қолданылады:
1) тұра (бухгалтерлік) әдістің мәні ҚҚС-ті келесідей формула бойынша
есептеуде:
ҚҚС=СхҚҚ;
мұндағы С – салық ставкасы;
ҚҚ - қосылған құн.
2) жанама (барабарлық) әдіс шот-фактура арқылы келесідей формуламен
анықталады:
ҚҚС=СБ-СТ
мұндағы С – салық ставкасы;
Б - өткізу бағасы;
Т - тұтынлған туарлардың құны.
Нәтижесінде, қабылданған ҚҚС-ті есепетудің оңайтылған тәртібі қосылған
құн шамасын алдын-ала есептеуге негізделген қиын тәртіп нәтижелері бірдей
десек саяды.
1995 жылдың шілдесіне дейін Қазақстанда кәсіпорын табыстарына тікелей
байланысты ҚҚС-ті төлеу түрі қолданылған. Алынған ресурстар бойынша
төленген салық сомасы өзіндік құн (шығындар) құрамында есептелінген,
осыдан салық сомасының жинақталуы болған. Сондықтан да ҚҚС алу моделі
кумулятивті сипатта болды. Салық салу саласындағы мамандар ҚҚС-ті
есепетудің аталмыш әдісі жанама салықтар сияқты тұтынуға салынатын салық
емес, табыстарға салынатын салық түріне ие болуда. Қазақстандық ҚҚС-тің
бұндай үлеспеушілігі қазақстандық тауарлардың бәсеке жарамдылығын
төмендетті және республикасына инвестициялардың ағымын бәсеңдетті.
Қазіргі кезде ҚР-нда ҚҚС-ті есепетудің барабарлық әдісі қолдануда
(әлемдік тәжірибеде – салықтық несие әдісі). Осы әдістің мәні келесіде:
өткізілген өнімге қатысты есепетлінген салық сомасы бюджетке түгелдей емес,
салықтардың “кіргізілген” шама мен “шығарылған” шамасының айырмасын төле
қағидасы негізінде жатыр. Басқаша айтқанда, есепеке жатқызылған қосылған
құн салығының сомасы салық салынатын айналымның жалпы айналым сомасындағы
үлес салмағына қарай анықталынады.
Салық кодексіне енгізілген “тіркелу шегінің” ерекше мәні бар, осыған
сәйкес ҚҚС төлеушілердің арасынан жылдық айналымы 10000 еселінген ЕАК-тен
аз болған кәсіпкерлер шығарылады. Бұндай шара салықтық әкімшіктендіруді
ыңғайлата түседі және салықтық шот-фактуралардың қозғалысына кедергі
жасамайды.
Салық кодексінің 208-210 баптарында қосылған құн салығы бойынша есепке
тұру мен есепетен шығу тәртіптері көрсетілген. Осымен қатар, 2002 жылдың 1
қаңтарына дейін салық органдарында тіркелген салық төлеушілері 2002 жылдың
ақпан айына дейін ҚҚС бойынша есепке алу туралы өтініш өткізуі тиіс.
Әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, Салық кодексінде тауарлардың
(қызметтер, жұмыстар) “өткізу орнына” анықтама берілген. Бұл анықтаманың
енгізілуі жұмыстар мен қызметтерге салық салу тәртібін өзгертті. Осы жәйт
2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап жұмыстар мен қызметтердің өткізу орны ҚР
болмаса, Қазақстан Республикасында ҚҚС-тің төлеушісі болмайды. Бірақ-та,
резидент емес ҚҚС-ті төлеу тәртібі сақталынған.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының салықтық заңдалағында ғ37
“ҚҚС есептеу және төлеу тәртібі туралы” нұсқаулықтан алынған өзгертулер
толықтыруларды ескере отырып, салық салынатын айналым мөлшерін анықтау
тәртібі әр салаға қатысты (тасымалдау, құрылыс, туризм және т.с.с.) бөлек-
бөлек көрсетілген. ҚҚС есепке жатқызу тәртібі нақтыланған және экспорт
бойынша “нөлдік ставкасын” қолдану реттелген, сонымен қатар импортталатын
тауарларға салынатын ҚҚС төлеу ерекшеліктері нақтыланған.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиіс қосылған құн
салығының сомасы салық салынатын айналым бойынша есептелінген ҚҚС сомасы
мен есепке жатқызылған салық сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады.
Салық салынатын импорт бойынша қосылған құн салығының ставкасы салық
салынатын импорт мөлшерінің 15%. Жеке тұлғалар оңайтылған тәртіппен
өткізетін тауарлар импорты кезінде ҚҚС жиынтық кедендік төлем құрамында
төлей алады, оның мөлшері Қазақстан Республикасының кеден заңдалақтарына
сәйкес айқындалады.
Қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі күнтізбелік ай болып
табылады. Егер алдыңғы тоқсан үшін бюджетке төленуге тиіс ҚҚС отраша айлық
сомасы 10000 ЕАК кем болса, онда салық кезеңі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ МӘНІ МЕН
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қосылған құн салығының қызмет ету негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 ҚҚС ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ МЕН ЕСЕПТЕУ ӘДІСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1ҚҚС құрылу ерекшелігі мен есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 25
2.2ҚҚС шаруашылық субъетілерінің экономикалық әрекетіне әсері ... ... .31
3 ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА ҚҚС ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 7
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 50
ТІРКЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
КІРІСПЕ
Салық салу механизмі кез келген экономикалық жүйедегі күрделі
мәселенің бірі. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі болып
табылады және оның тиімді жүргізілуі әлеуметтік-экономикалық саясаттың
табыстылығына байланысты болады.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға жұмсалатын және шығарылған
заң негізінде мемлекет арқылы алынатын ерексіз немесе міндетті алымдарды
салықтар деп атайды. Заңмен бекітілген салықтар, алымдар, кеден баждары мен
басқа да төлемдердің жиынтығы нақты критерийлер, белгілер және ерекше
құрамдары бойынша жіктеледі.
Салықтардың тікелей және жанама деп бөлінуі тауарлар мен қызметтер
тұтынушыға салық ауыртпалығын аудару дәрежесін бағалау үшін қолданылады.
Салықтардың тікелей және жанама бөлінуі жөнінде қазіргі кездегі көзқарас
көп ғасырлар дамуының нәтижесінде қалыптасқан. Ал біздің елеміздің
тәуелсіздікті жариялағаннан бері республикамыздың салық жүйесінің қызмет
етуінің он жылдан аса уақыт тәжірибесі бар.
Мемлекетке салық жүйесі елдің экономикалық және әлеуметтік жағынан
маңызды мәселелерді шешу мақсатында, сонымен қатар өндірістің даму қарқыны
мен пропорциясын реттеуді қадағалау үшін де қажет.
Дегенмен елдің экономикасындағы нарықтық өзгерістер және әлемдік
нарықтағы қазіргі кездегі жағдай мемлекеттің қалыптасқан салық жүйесін әлі
де жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда Қазақастанда Салық кодексі
өңделіп жасалды, ол салық салу негізін және салықты жинау процесі барысында
пайда болатын құқықытық қатынастарды анықтайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты — мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы жаңа қатынастарды тиімді
айқындайтын салық түрлерін анықтау болып отыр. Қандай да бір дәрежеде
осындай салықтарға жанама салықтарды немесе тұтыну салықтарын жатқызуға
болады.
Мемлекеттің даму қарқынына және әртүрлі макроэкономикалық
көрсеткіштердің даму деңгейіне байланысты мемлекеттік кірісте салықтардың
үлес салмағы өзгеріп отыруы мүмкін. Атап айтқанда, тікелей салықтар
экономикасы қалыптасқан және тұрақты мемлекеттерде үстем болады. Бірақ, іс
жүзінде барлық мемлекеттерді фискалды саясатты іске асыруда негізгі рөлді
жанама салықтар атқарады.
Курстық жұмыстың өзектілігі — жанама салықтар, тікелей салықтарға
қарағанда, кәсіпорын салығы болып табылмайтындығында. Олар тұтынушыға
салынатын салықтар. Ал кәсіпорындар тек оларды жинаушы болып табылады.
Жанама салықтардың барлық ауыртпалығы толығымен соңғы тұтынушыға, яғни
тұрғындарға түседі.
Содан да, оларды қолдануда әлеуметтік қорғалмаған тұрғындар бөлігі
зиян шекпеуі үшін салық салу механизмі нақты қалыптасуы қажет.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы және бірқатар экономикасы
дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесін қарастыра отырып, тәжірибелік
негіздерін зерттеу. Сонымен қатар, қосылған құн салығының төлеу және
есептеу ерекшеліктерін айқындау.
Курстық жұмысының төмендегідей міндеттері бар:
- жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұнын ашу;
- мемелекеттік бюджет табысындағы олардың үлес салмағын талдау;
- жанама салықтардың алу механизмін қарастыру;
- дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесіне қысқаша талдау.
ҚҚС-ты өндіріп алу өндіріс және айналымның әрбір кезеңінде жүзеге
асырылады. ҚҚС сомасы сату және сатып алу кезінде өндіріліп алынатын
салықтар айырмасына тең. Осылайша, бұл салықтар тауарларды сатумен
байланысты кез келген өнімге салынады және де қосылған құн салығын төлеуші
болып (заңда көрсетілген ерекше жағдайлардан басқа) барлық кәсіпорныдар
мен тұлғалар табылады.
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ МӘНІ
МЕН РОЛІ
1.1 Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні
“Салықтар” — бұл белгіленген мерзімде және анықталған мөлшерде
алынатын, заңмен бекітілген міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні бұл азаматтардан және шаруашылық
субъектілерден ұлттық табыстың белгілі бір үлесін өндіріп алу бойынша
өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылуда.
Салықтар мемлекттің кірісін қалыптастырған қаржылық қатынастардың бір
бөлігі әрі табиғатты қорғау, құқық қорғау және мемлекттің тағы басқа да
қызметтерін атқару үшін қажет және қоғамның дамуы үшін қажет экономикалық
қатынастардың құрамдас бөлігі болып табылады. Міне сондықтан да, салықтар
мемлекетке өз қызметтерін атқару үшін аса қажет және салықтарды жою
мемлекетті жоюмен тең десе де болады.
Салық — бұл қаржы ғылымның негізгі түсініктердің бірі. Салықтың мәнін
олардың атқаратын қызметтерінің көмегімен ашуға болады. Ал қызметтері, өз
кезегінде, салық қасиетінің әдісі ретінде сипатталады. Бұл қандай
қасиеттер, олардың қандай түрлері бар екеніне тоқталып өтейік.
Ең біріншісі аса маңызды салықтың бір қызметі — оның қазыналық
(фискалды) қызметі. Осы қызметтің көмегімен салықтың негізгі қоғамдық
бағыты — мемлекетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету іске асады.
ҚР-ғы 2007-2011 жж мемлекеттік бюджеттің жалпы кірісндегі салықтар үлесі
(мың теңге)
2007 2008 2009 2010 2011
Жалпы 286664,0 333247,9 800990,0 981241,2 1028461,6
кіріс,
соның
ішінде: 750777,0
салықтар 190400,0 222273,4 544673,2 631344,0
Жалпы
кірістегі
салықтар
үлесі % 66 67 68 64 73
Кесте 1.
Кестеден көрініп тұрғандай, Қазақстан бюджетіндегі кірісінде
салықтардың мәні зор. Сондықтан да салықтардың қазыналық қызметі
экономикалық мәнінен шығады, ол мемлекетті қаржымен қамсыздандыру.
Мемлекеттік бюджеттің кірістерін салықтарды тұрақты және
орталықтандыру негізінде қалыптастыру мемлекттің өзін ірі экономикалық
субъектіге айналдырады.
Салықтың келесі қызметі бұл бақылау қызметі. Бақылау қызметінің
көмегімен салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына қадағалау қамтамасыз етіледі, салық жүйесі мен бюджеттік
саясатқа өзгерістер қажеттілігін анықтайды. Салықтың бақылау қызметінің
іске асырылуы, оның толықтығы мен тереңдігі белгілі-бір деңгейде салық
тәртібіне байланысты.
Салықтардың келесі қызметі — реттеуші қызметі өндірістің дамуына әсер
етеді және оның мәні тұтыну мен жинақталу арасында тепе-теңдікті қамтамасыз
ету, яғни халықтың ағымдағы табыстарының бір бөлігін алып қою арқылы
олардың кейбір тауарларды тұтынуына шек қою және оны өндірісті дамытуға
бағыттау. Міне осы салықтың басты қызметтеріне сипаттама берілді, әрі қарай
салықтардың біздің мемлекетімізде ену алғышарттарына тоқталып кетеміз.
ХХ ғасырда төлем қабілеттілігінің критерийлері қабылданып және осы
кезеңге дейін өз мәнін жоғалтқан жоқ. Тікелей салық мүлікке салынса, жанама
салықтар — іс-әрекетке, тұтынуға салынған. Тікелей салықтар орта салық
қабілеттілігіне салынған, яғни оның жанама салықтардан айырмашылығы жанама
салықты жеке төлемдер, жеке актілер алынатын төлем десек, тікелей жалпы
орта салық қабілеттілігіне есептелініп салынады. Егер мемлекет белгілі бір
тұлғаға талап қойып және оның төлем қабілеттілігін есептеп шығару негізінде
салық салса, бұл тікелей салық түрі болады, ал егер салық салықтөлеушінің
тікелей өзінің іс-әрекеті арқылы белгіленіп төленсе бұл жанама салық түрі
болып есептеледі.
Осының нәтижесінде жанама салыққа тек қана ҚҚС, акциз, кедендік
төлемдер ғана жатпай, сонымен қатар бонустар да жатады, өйткені бұл төлем
түрі жеке субъектілер өздерінің іс-әрекеті арқылы төленеді.
Жанама салықтар тұтынуға салынатын салыққа жатады, ал бонустар бір
реттік ірі төлемдер болып табылады. ҚҚС, акциздер және құнды қағаздарға
салынатын салытар жалпы тұтынушыларға, бүкіл республика тұтынушыларына
салынды.
Бұрыңғы Кеңес Одағы кезінде ұзақ уақыт бойы, содан кейінгі Одақ
құлдыраған кезеңде де экономикалық кеңістікте айналымға салынатын салық
болған. Бұл 30-шы жылдары енгізілген салық бюджетке тұрақты түрде кіріс
келіп түсуін қамтамасыз етіп және ірі салық түрі болып есептелген.
1930 жылдардағы салық реформасы бюджетке қаржының толық әрі үздіксіз
түсуі үшін жағдай жасаған, мұнда кәсіпорындардан салық алу екі түрлі
әдіспен іске асқан: тауар бағасында көрініс алатын айналым салығының қатаң
белгіленген салық мөлшерлемесі жолымен және кәсіпорындардың табысынан
аударымдар түрінде. Төлемдердің бұндай жүйесі бюджеттің және шаруашылық
есептің мүдделерін толық қамтамасыз еткен. Бұл жүйенің орталық маңызды
мәселесі айналым салығының төлемдерін унификациялау еді. Акцизді қолдану
мүмкін емес болған, өйткені бұл жағдайда белгісіз сандағы мөлшерлемелерді
белгілеп және тауарлардың күрделі есебін жүргізу қажеттілігі туар еді.
Қазақстан өте күрделі қиын жағдайға қалып еді, өйткені құрылымды қайта
құру экономикалық тұрғыдан ұзақ мерзімді және қосымша қаржы ресурстарын
талап етеді, ал бұл іс-жүзінде ол кезде республикамызда жоқ еді.
Кеңес Одағының бар кезінде біздің республика салық салу мәселелері
бойынша өз заңдылық актілері болған жоқ, жалпы салық саясаты Мәскеуде елден
тыс қалыптасып отырған. Мұндай жағдай жас тәуелсіз Қазақстанға қолайсыз
болады, бұдан өзгеде еліміздің нарық экономикасында өту қажетті салық
жүйесін қалыптастыруды талап еткен. Осы жағдайлар салық заңдылығы бойынша
заң пакеттерін өңдеу қажеттілігін және 1991 жылдың аяғында оны қабылдауды
айқындады, соның нәтижесінде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
негізі салынған еді. Заң пакеттеріне он төрт заң ендірілді және олар
бұрыңғы ССРО-ның салық салу тәртібінен онша айырмасы жоқ еді. Бұл пакеттегі
негізін құраушы “Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңы болды,
бұл заңға сәйкес 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпы міндетті жергілікті және 17
жергілікті салықтар мен төлемдер қарастырылған.
Салықтардың жалпы мемлекеттік, жергілікті жалпы міндеттемелік,
жергілікті деп бөлінуі жергілікті бюджетке төлемдердің кепілдік болған, ал
бұл жергілікті биліктің қаржыны өздігінен бөлінуіне ыңғай жасаған.
Айта кетерлік бір жай, кейбір маңызды жалпы мемлекеттік салықтар, яғни
ҚҚС, табыс салығы, акциздер республикалық бюджетке түсіп отырған, ал
кейбірі, яғни азаматтардың табыс салығы, заңды тұлғалардың мүлік салығы,
мемлекеттік баж т.б. жергілікті бюджетке түсіп отырған.
Сатуға салынған салық республикамызға 1991 жылдың 1 қаңтарынан
енгізілді (% мөлшерінде белгіленген) өндірістік-техникалық бағыттары
өнімдерді өткізуден, халық тұтыну тауарларын өткізуден 5% мөлшерінде болды.
Бұл салықты қолдану айналым салығының көшірмесі сияқты болды, яғни салықты
қолдану белгілі-бір қиындықтарға әкеп соқты. Өнімді сатуға салынатын салық
объектісі болып тауарды соңғы тұтынушыға өткізуге табылады. Осы соңғы
тұтынуға салынатын салық болғандықтан ол тауар, қызмет өндіруге инвестиция
салуға мүмкіндік береді, жанар май ресурстарына экономикалық қолданылуына
қолайлы жағдай тудырады. Дегенмен де жалпы экономика шеңберінде оның да
өзіндік регрессивті сипаттары бар.
Өнімді сатуға және тұтынуға салынатын салықтың кемшілігі оны қолдау
аймағының шектеулігінде, сондықтан да ол барлық тұтынушыларға біркелкі
бірдей салынбайды, кейбір салық төлеушілер, әсіресе басқа елдерге
экспорттаушы саласында салықты төлемей отырушылар бар.
Осы күндері ұсақ саудагерлер қосымша құн салығын төлеуден бас тартып,
қашып отыр. Өйткені, ҚҚС төлеуге есепке кіру үшін, әуелі потенциалды салық
төлеушінің айналымы заңмен белгіленген сомадан асып түскенін дәлелдеуі
керек. Ал бұл топтағы мүшелер патент бойынша жұмыс істегендіктен құжаттар
айналымын жүргізбейді немесе тіпті рұқсатсыз жұмыс істеп отырады.
Бұрыңғы Кеңес Одағы елдерінің жаңа нарықты экономикаға көшуі маңызды
мәселелерді шешудің жаңа жолдарын талап етті. Қалыптасқан қаржы
жағдайындағы күрделі мәселелерді шешудің біздің республикамыздағы
қабылданған бір шешімі — бұл айналым және сату салығын қосымша құн
салығымен алмастыру болды, өйткені, ол нарық конъюнктурасының
өзгерістеріне қолайлы болды. Қазақстанда ҚҚС енгізу объективті
қажеттіліктен туындады. Сонымен қатар, мемлекеттің қазыналық мүддесін
қорғайтын жанама салық салу жүйесін қалыптастыруды білдірген. Бұл салықты
оңтайлы қолдана білген жағдайда бағаны қалыптастыру процессіне позитивті
әсер етуге және тұтыну құрлымына әсер етуге болады. Әлемдік тәжірибе
көрсетіп отырғандай, салық төлеушілерге табысқа тікелей салықты өсірудің
орнына олардың шығыстарына салықты өсіру қолайлы болып отырған.
ҚҚС салық жүйесіне енгізуде мемлекет өз алдына келесі мақсаттарды
қойған:
• Бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында салық
салыну базасын кеңейту;
• Салықтан түсетін түсімдерді инфляциялық құнсызданудан сақтау;
• Тұрақсыз экономика жағдайында бюджеттің тұрақты кіріс көзін қалыптастыру;
• Төлем қабілетінен артық сұранысты төмендету арқылы келесі екі мәселені
шешу: тауар тапшылығын жою және инфляцияның қарқынды өсуін төмендету.
Алғашқы мақсат ҚҚС іс жүзінде бүкіл тауарлар мен қызметтерді
қамтитындықтан және нарықтық экономиканың шарттарына жауап беретіндіктен
іске асқан. Екінші мақсатқа жету ҚҚС бағаның ырықтануына сәйкес келеді,
баға өскен сайын, толық түсімдері де өсе түседі, салық мөлшерлемесі тұрақты
болып қана береді. Үшіншіден, мемлекетке заңды және жеке тұлғалардың
табысының есебінен жүргізілгендіктен, тауарлар мен қызметтер есебін жүргізу
жеңіл. Ал төртінші себеп, ҚҚС енгізілген кезеңде кеңестік ақша — рубль
жалпы эквивалент қызметін тоқтатқан, оның натуралды айырбасы (бартер) жүре
бастады. Қазақстан республикасында 28% мөлшерімен ҚҚС енгізу бір жағынан
бағаның өсуіне, ал екінші жағынан бағадан сатып алу қабілеттілігінің қалып
қоюына әкелді. Соның нәтижесінде көптеген кәсіпорындар, соның ішінде
ауылшаруашылық өндірістері өзін өзі қаржылардыру процесін және жәй ғана
қайта өндіру процесін қамтамасыз ету қабілеті болмады. Бұл мемлекеттік
бюджеттен қаржының көп бөлігін қажет етті, соның салдарынан оның тапшылығы
өсті.
Жанама салықтардың, соның ішінде ҚҚС-тің, экономикалық мәнін ашудан
бұрын олардың әртүрлі әдебиеттердегі қарастырылған анықтамаларын
қарастырайық.
Салықтардың орысша-қазақша терминологиялық сөздігі бойынша “Жанама
салықтар — бұл тауарлардан, операциялардан және көрсетпе тамашалардан
алынатын салықтар. Жанама салықтар мемлекеттік кірістердің ең ежелгі көзі
болып табылады”. Мысалы ретінде ҚҚС атаймыз.
Өз анықтамасын Карагусова Г.Н. былай дейді: “Жанама салықтар — бұл бір
тұлғаның салық ауыртпалығын сатып алушы тұлғаға өткізетін салық түрі”.
Ең толық анықтама Қазақстан республикасының “Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер” туралы Заңда берілген, мұнда “Жанама
салықтар — бұл тауарларға және көрсетілетін қызметтерге, олардың бағасына
үстеме ретінде қосылатын салықтарды жатқызамыз, олар салық төлеушінің
кірісі мен мүлкіне тікелей байланыссыз болады”.
Жанама салықтардың қолайлы жақтары да сөзсіз, оларға төмендегілерді
жатқызуға болады:
1. Жанама салықтарды дұрыс пайдалана білсе, мемлекетке үлкен қаржы
түсімдерін түсіреді. Мысалы, ҚҚС қазіргі күні бюджеттік түсімдердің
ең негізгі көзі болып отыр.
2. Жанама салықтар салық төлеушілерге көп салмақ салмайды, өйткені
олар оны бөліп кіші бөліктермен төлеп отырады.
3. Жанама салықты төлеу, олар күнделікті тұрмысқа аса қажетті зат
болмаса, тек төлеушіде ақша болған кезде ғана төленеді. Ал тікелей
салықтар салық төлеушінің жағдайына қаратпай белгілі бір мерзімде
төленуін талап етеді.
4. Жанама салықтар мемлекетке салық төлеушілердің одан іс тәжірибеде
бас тарта алмайтындығымен пайдалы.
5. Жанама салықтарды жинау да тікелей салықтарды жинаумен
салыстырғанда жеңіл, өйткені салықтардың көп бөлігі көтеріп жүруші
болады, ал оны, әдетте, өндіруші немесе сатып алушы ғана төлейді.
Міне, жанама салықтардың осындай позитивті жақтары оны кеңінен
қолдануға мүмкіндік береді, ал бұл өз кезегінде негативті нәтижелерді беруі
де әбден мүмкін, сондықтан да жанама салықтар мен тікелей салықтар арасында
тепе-теңдікті қамтамасыз ететін ұтымды шешім қабылдануы керек.
Атап айтқанда, жанама салықтармен тек тұрмысқа екінші ретте қажетті
заттар ғана салынуы тиіс, өйткені жанама салықтар тауарлардың бағасының
өсуіне әкеледі, ал мемлекет халықты кедейліктен, аштықтан, ауырудан сақтауы
үшін бірінші реттік тұрмысқа қажетті өнімдердің бағасын төмен деңгейде
ұстап тұруы тиіс. Сондықтан да бұл тауарларға салық салынбауы керек.
2. Қосылған құн салығының қызмет ету негізі
Күрделі салық түрлерінің бірі болып өзімен бірге тауарларды,
жұмыстарды және қызметтерді өндіру мен айналыс процесіне қосылған, өткізу
нәтижесінде салынатын айналым құнының бөлігі ретінде бюджетке, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы аумағында тауарларды импорттау кезіндегі аударылатын
қосылған құн салығы табылады.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге жататын қосылған құн
салығы өткізілген тауарлар, жұмыстар мен қызметтерге есептелген қосылған
құн салығы мен сатып алған тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төленуі
тиіс. Қосылған құн салығы сомасының айырмасы ретінде анықталады.
Қосылған құн салығы қалыпты қызмет етуі үшін салық төлеушілерді салық
салу объектісін, салық салынатын айналым мөлшерін, ставкаларды, қосылған
құн салықтық еспке алу мен төлем мерзімдерін саралау керек.
Қосылған құн салығының объектісі болып салық салынатын айлым мен салық
салынатын импорт табылады. Тауарларға қолданылатын салық салынатын айналым
тауарды сату, тиеу, экспорттау; тауарларды қайтарымсыз беруі; жарғылық
капиталға жарнаны; жұмыс берушінің жұмыскерге тауарды еңбек ақы есебінен
бергенін; төлемдерді кейінге қалдыру шартында тауарларды жөнелтуді
комиссиялық келісім шарттары бойынша тауарларды жөнелтуді; кепіл берушінің
кепіл ұстаушыға кепілдік мүлігін беруді; бір құрылымдық бөлімшенің
екіншісіне тауарды жөнелтуін білдіреді.
Жұмыстар мен қызметтерді өткізу бойынша салық салынатын айналымға
мүлікті уақытша иелікке және мүлікті жалға келісім шарты бойынша қолдануға
ұсыну, интеллектуалдық меншік объектілеріне құқық беру, жалдамалы
жұмысшыларға еңбекақы есебінен жұмыс берушінің қызмет көрсетуі, бір заңды
тұлғаның құрылымдық бөлімшелері арасында жұмыстарды орныдау, қызметтерді
көрсету жатқызылады.
Өткізу бойынша айналымға жатпайтындар: жарнамалық мақсатта тауарды
беру не сыйға тарту; дайын өнімді жасау және жинау, жөндеу үшін тапсырыс
берушінің мердігерге қосылқы тауарларды жөнелту; қайтарылатын тарыны
жөнелту, тауарды қайтару; көрме және басқа мәдени-спорттық шараларды өткізу
үшін Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тауарларды шығару.
Тауарларға қатысты өткізу термині кепілді ұстаушының меншігіне
кепілдікке берілетін тауарларды сатуды, қайтарымсыз беруді немесе беруді
білдіреді.
Салық салынатын импорт болып қосылған құн салығын төлеуден
босатылғандарды қоспағанда импортталған тауарлар табылады.
Қосылған құн салығын төлеушілер болып осы салық салынатын тауарларды
өндіретін және өткізілетін заңды тұлғалар мен жекелеген кәсіпкерлер
табылады.
Егерде тауарларды, қызметтер мен жұмыстарды өткізу бойынша айналым
мөлшер төменгі шектен (минимум) артса, онда төлеуші қосылған құн салығы
бойынша есепке тұруға міндетті. Есепке тұрмаған жағдайда салық органдары
тұлғаның сұрауынсыз қосылған құн салығы бойынша есепке алуға құқылы. Өз
кезегінде өткізу бойынша айналымның төменгі шегі кезеңнің соңғы айында
белгіленген 10000 еселенген айлық есеп көрсеткіші шамасын құрайды
(10000‡1423=14130000тенге).
Егер төлеушіде соңғы он екі ай мерземінде салық салынатын айналым
мөлшері төменгі шектен аспағанда және салық салынатын айналым мен қызметін
тоқтатса, онда кезеңнен кейінгі, мезгілдің бірінші күнінде салық бойынша
есептен шығарылады.
Салық салынатын айналым мөлшері тураптар қолданатын баға мен тариф
мәмілесін қолдана отырып, одан қосылған құн салықты алып тастамай,
өткізілетін тауарлар, қызметтер мен жұмыстар құны негізінде анықталынады.
Тауарлар қайтарымсыз негізінде берілгенде, салық салынатын айналым
мөлшері баланстық құннан төмен емес өткізу бойынша айналым аяқталған күнде
қалыптасқан баға деңгейімен анықталынады.
Кепіл берушінің кепілдік мүлікті беру кезінде салық салынатын айналым
мөлшері кепілдік беруші ісі кепілге берілген мүлікке қосымша құн салығын
қоспағанда алынған қарыздық қаражаттың сомасымен анықталынады.
Төлемді кейінге қалдыру шарттарында тауарды өткізу кезіндегі салық
салынатын айналым келісім-шартта қарастырылған алынатын барлық төлемдер
ескеріле отырып, анықталынады.
Үш тұлға үшін алдын-ала жасаумен байланысты қызмет көрсету кезінде
салық салынатын айналым мөлшеріне комиссиондық сыйақы қосылады.
Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен қызметтер
түрлері бойынша акциздер сомасы қосылады.
Қосымша құн салығы бойынша есепке алу қарастырылмаған тауарларды
өткізу кезінде оларды сатып алуда салық салынатын айналым мөлшері тауарды
өткізу құны мен баланстық құны арасындағы оң айырма ретінде анықталады.
Салық салынатын импорт мөлшерін анықтау кезінде тауарлардың кедендік
құны, сондай-ақ Қазақстан республикасында импортталу кезінде төленуге
жататын жинақтар, баждар, салықтар сомасы қосылады.
Жаңа заңда резиденттен тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді алған
жағдайда, қазақстандық қайнар көзден алынған табыс алатын резидент
еместерден салық алу туралы ереже сақталған.
Салық Кодексіне сәйкес, қосылған құн салығынан төмендегідей
тауарларды, жұмыстар мен қызметтерлі өткізу бойынша айналым босатылады:
□ пошта маркалары (коллекциялық маркалардан басқа);
□ акциздік алымдар маркалары (акцизделетін тауарларды таңбалауға
арналған есептік-бақылау);
□ өкілетті органдар жүзеге асыратын, соларға байланысты мемлекет
баж алатын қызметтерді;
□ адвокаттық қызметті, нотариалдық іс-әрекеттерді жүзеге асыру
бойынша көрсетілетін қызметтерді;
□ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі өткізетін тауарлар,
жұмыстар мен қызметтер;
□ мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін
мүлікті;
□ Қазақстан республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік
мекемелердің пайдасына өтеусіз негізгі құралдарды беру, сонымен
қатар мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік кәсіпорындар пайдасына
өтеусіз негізгі құралдарды беруді;
□ жарғылық капиталға жарналарды;
□ жарғылық капиталға жарна ретінде алынған мүлікті қайтарып алуды;
□ жерлеу бюроларынан, әдет-ғұрыптық қызмет көрсетулердің, зираттар
мен криматорийлердің қызмет көрсетулерін;
□ оларды өткізу жөніндегі қызмет көрсетулерді қоспағанда,
лотереялық билеттерді өткізу бойынша айналымдар;
□ банк карточкаларымен жасалынатын операциялар бойынша есеп-
кисаптарға қатысушыларға жинау, өңдеу және таратып беру жөніндегі
қызмет көрестулерді қоса алғанда, есеп-қисаптарға қатысушылар
арасында ақпараттық-технологиялық өзара іс-қимылды қамтамасыз ету
қызметтерді өткізу бойынша айналымдар;
□ жерге және тұрғын үй қорындағы ғимараттарға өткізумен байланысты
айналымдар;
□ қаржылық қызметер, оларға жататындар: банк операциялары, бағалы
қағаздармен операциялар, төлемдік карточкаларымен, чектермен,
депозиттік сертификаттармен операциялар;
□ сақтандыру және қайта сақтндыру операциялары;
□ зейнетақы активтерін басқару бойынша қызмет көрстеулер,
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтері;
□ қаржылық лизингтегі мүлікті беру;
□ коммерциялық емес үйымдардың көрстетін қызметтер мен жұмыстар;
□ геологиялық барлау және геологиялық іздеу жұмыстары;
□ білім беру, ғылым және мәдениет аяларындағы қызмет көрсетулер мен
жұмыстар;
□ медициналық және мал дәрігерлік аядағы тауарлар мен қызметтер;
□ кәсіпорынның немесе кәсіпорынның дербес әрекет ететін бөлігін
қосылған құн салығы бір төлеуші екінші салық төлеушіге өткізгенде.
Салық заңдылығына сәйкес импорттың кейбір түрлері қосылған құн
салығынан босатылады, оларға жататындар:
➢ шетелдік валютаның, ұлттық валютаның, сонымен қатар бағалы
қағаздардың импорты;
➢ Қазақстан Республикасының Өкіметі белгілеген тәртіппен ізгілік
көмек ретінде әкелінген тауарлар импорты;
➢ мемлекет, мемлекеттердің үкіметтері, халықаралық үйымдар желілері
бойынша қайрымдылық мақсатында әкелінетін тауарлар импорты, оның
ішінде техникалық жәрдем көрсету;
➢ шет елдің дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдердің ресми
пайдалану үшін, сондай-ақ солармен бірге тұратын олардың отбасы
мүшелерін қоса алғанда, осы өкілдіктердің, дипломатиялық және
әкімшілік-техникалық қызметкерлерінің жеке пайдалануы үшін
әкелінген және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық
шарттарға сәйкес тауалар импорты;
➢ дәрі-дәрмектік заттардың, оның ішінде субстанция — дәрігер,
протездік-ортопедиялық бүйыдарды, сурдотифлотехниканы және
медициналық (мал дәрігерлік) техниканы қоса алғанда медициналық
(мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар, протездік-ортопедиялық
бұйымдарды және медициналық (мал дәрігелік) техниканы қоса алғанда,
дәрі-дәрмек және диабет заттарын өндіруге арналған материалдар мен
жинақтаушы заттар, медициналық (мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар
импорты;
➢ пошта маркаларының импорты;
➢ ақша белгілерінің өндірісі үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі және оның ұйымдары жүзеге асыратын шикізат импорты;
➢ төлем карточкаларымен қызмет көрстеуге арналған құрал-жабдықтар
импорты;
➢ мемлекеттердің, мемлекеттер үкіметтері мен халықаралық ұйымдарыдың
желісі бойынша берілетін гранттар қаражаттары есебінен жүзеге
асырылатын тауарлар импорты.
Қара және түсті металл сынықтарын экспортын қоспағанда, экспорттық
тауралар өткізу бойынша айналымға нөлдік ставка бойынша салық салынады. Бұл
Қазақстан республикасы аумағында аталған нарықтардың дамуы үшін, отандық
тауар өндірушілер пайдасы үшін, біздің елден бағалы металлдары шығаруды
қиындату үшін жасалған.
Нөлдік ставка бойынша салық салу қосылған құнға есептелетін салық
мөлшерінің нөлге теңдігін білдіреді.
Қазақстан республикасының кедендік аумағынан тауалар шығарылса, онда
ол экспорт деп есептелінеді. Экспортты растайтын құжат болып экспортталатын
тауарларды қою келісім-шарты, жүктерге берілетін кедендік декларация,
тауарға ілеспе құжаттарының көшірмесі табылады.
Нөлдік ставкамен халықаралық тасымалдаумен байланысты жұмыстар мен
қызметтерге де салық салынады, оларға жататындар:
❖ Қазақстан республикасынынң аумағынан экспортталатын тауарларды
тасымалдау, тиеу, түсіру, қайта тиеу, жөнелту жұмыстар мен
қызметтері, сонымен қатар Қазақстан республикасының аумағы бойынша
тразит арқылы жіберілетін тауарлар;
❖ поштаны, жолаушыларды, жүкті тасымалдауға байланысты жұмыстар,
қызмтер көрстеулер;
❖ халықаралық реестерге техникалық, коммерциялық, аэронавигациялық,
әуежайлық қызмет көрсету.
Салықты алу механизмі кезінде нақты түскен тауарлар, жұмыстар және
қызметтер бойынша төлеуге жататын қосылған құн салығы есепке алудың
негізделуі маңызды болып табылады.
Қосылған құн салығы төмендегідей шарттар орындалса есепке алынады:
← тауарларды, жұмыстар мен қызмттерді алушы қосылған құн салығын
төлеуші болып табылса;
← өнім беруші өткізілген тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің шот-
фактурасын ұсынса, егер өнім беруші қосылған құн салығының
төлеушісі болып табылмаса, шот-фактура Қосылған құн салығы жоқң
деген белгімен жазылса.
Импортталған тауарлар бойынша қосылған құн салығы Қазақстан
Республикасының бюджетіне кедендік құжат толтыру кезінде төленген қосылған
құн салығы ғана есепке алынады.
Салық төлеуші есептеулер әдісін қолданған кезедегі есепке алуға
жататын қосылған құн салығының сомасы болып жүктердің кедендік
декларацияларында, төлем құжаттарында, жолда жүру билеттерінде, коммуналдық
қызметтер құжаттарында, тауарлар қалдығының инвентаризациялық тізімінде
көрсетілген немесе қолма-қол айырысумен тауарларды сатып алғандағы қойылған
шот-фактура бойынша төленуі тиіс салық сомасы болып табылады.
Төмендегі шарттарды алумен байланысты салық алуға жататын салық есепке
алынбайды:
• тұрғын үй ғимараттарын;
• негізгі құрал ретінде автокөлікті алу;
• жалға берілетін тұрғын үй қорын, ғимаратты жөндеуге қолданған
тауарлар мен қызметтер, жалға беру келісім-шартына сәйкес жөндеуге
кеткен шығындарды жалға беруші өтейтін болса, және жөндеуді жүзеге
асырушы жалға берушінің салық салынатын айналымы болып табылған
жағдайды қоспағанда;
• өтеусіз алынған мүлік (тауар, қызмет, жұмыс), Қазақстан
республикасынан тыс жерлерден әкелінсе және осы мүлікті алушы
қосылған құн салығын төлеген жағдайды қоспағанда.
Егер де салық төлеушіде салық салынатын және салық салынбайтын айналым
болса, онда жалпы айналым сомасына салық салынатын айналымның үлес
салмағымен анықталған салық сомасы қосылған құн салығы бойынша есепке
алынады.
Жоғарыда қосылған құн салығын алу тәртібі туралы айтылған жағдайды
декларация мысалында қарастырып көрейік.
Компания қосылған құн салығы салынатын объектісін иеленіп отырған
заңды тұлға, яғни қосылған құн салығының төлеушісі болып табылады.
Төртінші тоқсанда салық салынатын айналым: 9675 мың теңге
Қосылған құн салығынан босатылған айналым: 343248мың тг.
Жалпы айналым:352973 мың тг.
Салық төлеуші салық салынатын және салық салынбайтын айналымды
иеленеді, сондықтан үлесімді әдіс бойынша, яғни пайыз қатынасындағы салық
салынатын айналымның жалпы айналымға қатысымен анықталған қосылған құн
салығы сомасы есепке алынады.
9675352973‡100%=2,7%
15% ставкамен есептегенде қосылған құн салығының сомасы
9675‡15%=1451,25 мың теңге
Қосылған құн салығы көрсетінлген шот-фактура бойынша Қазақстан
республикасы аумағында сатып алынғандықтан, салық төлеуші қосылған құн
салығының сомасын есепке алуға құқығы бар.
Қосылған құн салығы жоқ айналым — 4206 мың теңге, онда есепке
жатқызылатын қосылған құн салығының жалпы сомасы 4206‡15%=630,9мың теңге.
Декларацияның 10 жолын толтырғанда Қосымша Дң қолданылады. Бұл
қосымшада есептік кезеңдегі барлық өндірілген, сатып алынғандар туралы
толық мәліметтер көрсетіледі.
Үлесімдік әдісті қолдануда есепке жатқызылған қосылған құн салығының
туындысының салық салынатын айналым үлесіне тең, есепке алуға жатқызылған
қосылған құн салығының сомасын анықтасық, 630,9‡2,7%=17,03 мың теңге.
Есептік кезеңде төлеуге жататын қосылған құн салығының сомасын
есептелген қосылған құн салығы мен есепке алуға жатқызылған қосылған құн
салығы сомасының айырмасымен есптейміз: 1451,25-17,03=1431,22 мың теңге.
Халыққа ұсынылатын коммуналдық қызметтер, байланыс қызметтері үшін
алғашқы құжаттарды қолдану арқылы банктермен, жолушы тасымалдауда жолда
жүру билеттерімен есеп айырысудан басқа халыққа тауарларды өткізу
жағдайында бақылау-кассалық машина чегін қолдану, қосылған құн салығынан
босатылатын тауарлар мен қызметтерді ұсынған кездердегі, қолма-қол ақшамен
айырысуда қосылған құн салығы төлеушілердің барлығы үшін шот-фактура
міндетті құжат болып табылады.
Салық төлеуші тауарды тиеген немесе жұмысты орындаған күні алушы
тұлғаға қосылған құн салығы шот-фактурасын ұсынуға міндетті.
2001 жылдың 1-ші шілдесінен бастап қосылған құн салығының ставкасы
салық салынатын айналым мен салық салынатын импорттың мөлшерінен 15%-ті
құрайды.
Салық төлеуші салық мерзімі өткен соң, салық кезеңінен кейінгі айдың
15 күнінен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша декларацияны ұсынуға
міндетті.
Қосылған құн салығы бойынша бюджетпен нақты есеп айырысатын салық
кезеңі болып күнтізбелік ай саналады. Егер де бюджетке төленуге жатқызылған
салықтың орташа айлық сомасы 10000 АЕК-ті құраса, онда салықтық кезең болып
тоқсан есептелінеді. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші — салық төлеушілер
үшін салықтық кезең болып жыл саналады.
Салық төлеуші салық комитетіне декларация ұсыну үшін белгіленген күнге
дейін немесе сол күні бюджетке төлем жасай алады.
Импортталатын тауарлар үшін салық Қазақстан Республикасының кедендік
заңына сәйкес кедендік баж төлеу үшін анықталған күні төлейді.
Есептік кезеңде салық сомасынан есепке алуға жатқызылған қосылған құн
салығының сомасы артық болғанда, алдағы уақыттағы қосылған құн салығы
бойынша төлемдер есебіне аударылады.
Нөлдік ставкамен салық айналатын айналымнан артық болса, төмендегі
шарттар сақталғанда салық төлеушіге қайтарылады: қосылған құн салығын
төлеуші тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді үнемі нөлдік ставкамен өткізсе;
нөлдік ставкамен салық салынатын айналым бойынша тоқсан ішінде алдыңғы айға
қарату өтінішін өткізу бойынша салық салынатын жалпы айналымнан 70%-ті
құраса.
Қандай да болмасын бір сомаға жұмыстар мен қызметтердің өткізу құны
өзгерген жағдайда салық салынатын айналым мөлшеріне қосымша шот-фактура
және басқа құжаттардың негізінде түзетулер жасалынуы мүмкін.
2 ҚҚС ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ МЕН ЕСЕПТЕУ ӘДІСІ
2.1 ҚҚС құрылу ерекшелігі мен есептеу тәртібі
Қазіргі күні бүкіл әлемде ең кең тараған жанама салықтың түрі —
қосымша құн салығы. Қазақстанда қосымша құн салығы ТМД елдері мүшелерінің
өкіметтері арасында келісілген салық саясатының қағидалары туралы келісім-
шартқа сәйкес енгізілген.
1991 жылы ҚҚС енгізілген сәттен бастап салық жүйесіндегі бұл салық
түрі көптеген өзгерістер мен толықтыруларға ұшырады.
Алғашқыда салық 28% мөлшерінде белгіленген еді. Бірақ нарықтар тауар
массасы жетіспеушілігінен, бағаның өсуінен, сол кездегі инфляцияның өсуі
есебенен бұл ставка жоғары болған. Соған байланысты салық мөлшері 20%-ке
дейін төмендеді, ал тұтыну тауарларына — 10%-ке дейін төмендетілген еді.
Қазақстан Республикасының салық заңдылығына ҚҚС енгізумен бірге, бұл
ҚҚС регрессивтілігі туралы пікірлер пайда бола бастаған, өйткені ҚҚС көп
жағдайда орта бизнес пен жағдайлары төмендердің жағдайына әсер етеді. Бұл
салықтың регрессивтілігі мынада көрінеді. Кіші табысы бар тауар
тұтынушылары өз табысының көп бөлігін салыққа төлеген, ал көп табысты
адамдар одан аз төлеп отырған. Сондықтанда бұл салықтың регрессивті жағын
төмендету үшін мемлекет келесі қадамды жасады – тұрмысқа ең керек
тауарлардың салық мөлшерін төмендетті, оның қатарында азық-түлік өнімдері
мен дәрі-дәрмектер бар.
ҚҚС енгізуде оны жинаудың тәртібі толық өңделмеген еді, соның
нәтижесінде төлеушілердің ғана емес, қазыналық ұйымдардың да жұмысы
күрделене түсті. Мысалы ретінде салық төлеушіні есепке алу тәртібін
қарастырып көрелік.
Тауарлар мен өнімдерді алушының бюджет жарнасына жатқызылуға тиіс
салық сомасын анықтау кезінде, негізгі құралдарды қоса алғанда, алынған
тауарлар, қызметтер көрсетудер салық салынатын айналым мақсатында
пайдаланылса немесе пайдаланылатын болса, сондай-ақ, егер қосылған құн
салығының төлеушісі болса және тауарлардың импорттары бойынша бюджетке
төлеген болса, олар үшін төленуге тиіс қосылған құн салығының сомасын
есепке жатқызуға құқығы бар.
Бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сомасын анықтауда әлемдік тәжірибеде екі
кең тараған әдіс қолданылады:
1) тұра (бухгалтерлік) әдістің мәні ҚҚС-ті келесідей формула бойынша
есептеуде:
ҚҚС=СхҚҚ;
мұндағы С – салық ставкасы;
ҚҚ - қосылған құн.
2) жанама (барабарлық) әдіс шот-фактура арқылы келесідей формуламен
анықталады:
ҚҚС=СБ-СТ
мұндағы С – салық ставкасы;
Б - өткізу бағасы;
Т - тұтынлған туарлардың құны.
Нәтижесінде, қабылданған ҚҚС-ті есепетудің оңайтылған тәртібі қосылған
құн шамасын алдын-ала есептеуге негізделген қиын тәртіп нәтижелері бірдей
десек саяды.
1995 жылдың шілдесіне дейін Қазақстанда кәсіпорын табыстарына тікелей
байланысты ҚҚС-ті төлеу түрі қолданылған. Алынған ресурстар бойынша
төленген салық сомасы өзіндік құн (шығындар) құрамында есептелінген,
осыдан салық сомасының жинақталуы болған. Сондықтан да ҚҚС алу моделі
кумулятивті сипатта болды. Салық салу саласындағы мамандар ҚҚС-ті
есепетудің аталмыш әдісі жанама салықтар сияқты тұтынуға салынатын салық
емес, табыстарға салынатын салық түріне ие болуда. Қазақстандық ҚҚС-тің
бұндай үлеспеушілігі қазақстандық тауарлардың бәсеке жарамдылығын
төмендетті және республикасына инвестициялардың ағымын бәсеңдетті.
Қазіргі кезде ҚР-нда ҚҚС-ті есепетудің барабарлық әдісі қолдануда
(әлемдік тәжірибеде – салықтық несие әдісі). Осы әдістің мәні келесіде:
өткізілген өнімге қатысты есепетлінген салық сомасы бюджетке түгелдей емес,
салықтардың “кіргізілген” шама мен “шығарылған” шамасының айырмасын төле
қағидасы негізінде жатыр. Басқаша айтқанда, есепеке жатқызылған қосылған
құн салығының сомасы салық салынатын айналымның жалпы айналым сомасындағы
үлес салмағына қарай анықталынады.
Салық кодексіне енгізілген “тіркелу шегінің” ерекше мәні бар, осыған
сәйкес ҚҚС төлеушілердің арасынан жылдық айналымы 10000 еселінген ЕАК-тен
аз болған кәсіпкерлер шығарылады. Бұндай шара салықтық әкімшіктендіруді
ыңғайлата түседі және салықтық шот-фактуралардың қозғалысына кедергі
жасамайды.
Салық кодексінің 208-210 баптарында қосылған құн салығы бойынша есепке
тұру мен есепетен шығу тәртіптері көрсетілген. Осымен қатар, 2002 жылдың 1
қаңтарына дейін салық органдарында тіркелген салық төлеушілері 2002 жылдың
ақпан айына дейін ҚҚС бойынша есепке алу туралы өтініш өткізуі тиіс.
Әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, Салық кодексінде тауарлардың
(қызметтер, жұмыстар) “өткізу орнына” анықтама берілген. Бұл анықтаманың
енгізілуі жұмыстар мен қызметтерге салық салу тәртібін өзгертті. Осы жәйт
2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап жұмыстар мен қызметтердің өткізу орны ҚР
болмаса, Қазақстан Республикасында ҚҚС-тің төлеушісі болмайды. Бірақ-та,
резидент емес ҚҚС-ті төлеу тәртібі сақталынған.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының салықтық заңдалағында ғ37
“ҚҚС есептеу және төлеу тәртібі туралы” нұсқаулықтан алынған өзгертулер
толықтыруларды ескере отырып, салық салынатын айналым мөлшерін анықтау
тәртібі әр салаға қатысты (тасымалдау, құрылыс, туризм және т.с.с.) бөлек-
бөлек көрсетілген. ҚҚС есепке жатқызу тәртібі нақтыланған және экспорт
бойынша “нөлдік ставкасын” қолдану реттелген, сонымен қатар импортталатын
тауарларға салынатын ҚҚС төлеу ерекшеліктері нақтыланған.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиіс қосылған құн
салығының сомасы салық салынатын айналым бойынша есептелінген ҚҚС сомасы
мен есепке жатқызылған салық сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады.
Салық салынатын импорт бойынша қосылған құн салығының ставкасы салық
салынатын импорт мөлшерінің 15%. Жеке тұлғалар оңайтылған тәртіппен
өткізетін тауарлар импорты кезінде ҚҚС жиынтық кедендік төлем құрамында
төлей алады, оның мөлшері Қазақстан Республикасының кеден заңдалақтарына
сәйкес айқындалады.
Қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі күнтізбелік ай болып
табылады. Егер алдыңғы тоқсан үшін бюджетке төленуге тиіс ҚҚС отраша айлық
сомасы 10000 ЕАК кем болса, онда салық кезеңі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz