Мемлекет ұғымы пәнінен дәрістер
Тақырып 1. Мемлекет туралы негізгі түсініктер
Тақырып 2.3. Құқық және мемлекеттік. құқықтық құбылыстардың негізгі түсінігі.
Тақырып 4. Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам
Тақырып 6. ҚР.ның құқық қорғау органдары және сот.
Тақырып 7. ҚР.ғы сайлау жүйесі
Тақырып 8. ҚР отбасы құқығының негіздері
Тақырып 9. ҚР азаматтық құқығының негіздері
Тақырып 10. Қазақстан Республикасының қаржы құқығы
Тақырып 11. ҚР.ның еңбек құқығы және әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы
Тақырып 12.13. Экологиялық және жер құқығы
Тақырып 14.15. ҚР.ның қылмыстық құқығы
Тақырып 2.3. Құқық және мемлекеттік. құқықтық құбылыстардың негізгі түсінігі.
Тақырып 4. Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам
Тақырып 6. ҚР.ның құқық қорғау органдары және сот.
Тақырып 7. ҚР.ғы сайлау жүйесі
Тақырып 8. ҚР отбасы құқығының негіздері
Тақырып 9. ҚР азаматтық құқығының негіздері
Тақырып 10. Қазақстан Республикасының қаржы құқығы
Тақырып 11. ҚР.ның еңбек құқығы және әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы
Тақырып 12.13. Экологиялық және жер құқығы
Тақырып 14.15. ҚР.ның қылмыстық құқығы
Мемлекет — қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік жүйесін бірізділікке түсіретін, қоғамды басқаратын және сақтайтын негізгі институт.Мемлекет саяси-құқықтық ғылымдардың зерттеу объектісі болып табылады. Мемлекет өзінің мыңдаған жылдарға созылған тарихи даму үрдісінде саясатшылар тарапынан түрліше бағаланып келеді. Мемлекеттің анықтамасын да түрлі көзқарастағы саяси қайраткерлер түрліше тұжырымдайды. Мемлекеттің үш элементі болады: жер аумағы, халқы және мемлекет өкіметі.
Мемлекеттің белгілері: мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады;мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше аталады).
Мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумақ болады;әскерді, полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау үшін салық жинайды;мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамды тәртіп орнатады.
Мемлекет құрылымы бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
1) Унитарлық (латынша: unitas — біртұтас, біріккен) құрылыста саяси билік бір орталыққа бағынады, мемлекет ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол берілмейді. Оның территориясы, конституциясы бір болады. Мемлекеттік биліктің жоғары органдар жүйесі, азаматтығы ортақ. Мысалы, Италия, Франция, Қазақстан т.б. осы түрге жатады.
2) Федерация (латынша: foederatio — одақ, бірлестік) — белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар, бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа бір мемлекетті құруы.Федерация мен оған кіретін субъектілердің міндеттері арасындағы айырмашылықтар жалпы мемлекеттік конституциямен реттеледі. Әр субъектінің өзінің жоғарғы билеу (заң шығарушы, атқарушы, сот органдары болады). Мұндай мемлекеттерге АҚШ, Алмания, Малайзия, т.б. жатады.
Мемлекеттің белгілері: мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады;мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше аталады).
Мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумақ болады;әскерді, полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау үшін салық жинайды;мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамды тәртіп орнатады.
Мемлекет құрылымы бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
1) Унитарлық (латынша: unitas — біртұтас, біріккен) құрылыста саяси билік бір орталыққа бағынады, мемлекет ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол берілмейді. Оның территориясы, конституциясы бір болады. Мемлекеттік биліктің жоғары органдар жүйесі, азаматтығы ортақ. Мысалы, Италия, Франция, Қазақстан т.б. осы түрге жатады.
2) Федерация (латынша: foederatio — одақ, бірлестік) — белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар, бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа бір мемлекетті құруы.Федерация мен оған кіретін субъектілердің міндеттері арасындағы айырмашылықтар жалпы мемлекеттік конституциямен реттеледі. Әр субъектінің өзінің жоғарғы билеу (заң шығарушы, атқарушы, сот органдары болады). Мұндай мемлекеттерге АҚШ, Алмания, Малайзия, т.б. жатады.
Тақырып 1.
Мемлекет туралы негізгі түсініктер.
1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері.
2. Мемлекеттің пайда болуының негізі және теориясы.
3.Мемлекеттің функциялары және тарихи түрлері.
4. Мемлекеттің басқару нысаны.
Мемлекет — қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік жүйесін
бірізділікке түсіретін, қоғамды басқаратын және сақтайтын негізгі
институт.Мемлекет саяси-құқықтық ғылымдардың зерттеу объектісі болып
табылады. Мемлекет өзінің мыңдаған жылдарға созылған тарихи даму үрдісінде
саясатшылар тарапынан түрліше бағаланып келеді. Мемлекеттің анықтамасын да
түрлі көзқарастағы саяси қайраткерлер түрліше тұжырымдайды. Мемлекеттің үш
элементі болады: жер аумағы, халқы және мемлекет өкіметі.
Мемлекеттің белгілері: мемлекеттің орталық және жергілікті билік
органдары жүйесі болады, оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер,
полиция жатады;мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге
(облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше
аталады).
Мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумақ болады;әскерді, полицияны,
сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау
үшін салық жинайды;мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер
шығарады, солардың көмегімен қоғамды тәртіп орнатады.
Мемлекет құрылымы бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
1) Унитарлық (латынша: unitas — біртұтас, біріккен) құрылыста саяси билік
бір орталыққа бағынады, мемлекет ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол
берілмейді. Оның территориясы, конституциясы бір болады. Мемлекеттік
биліктің жоғары органдар жүйесі, азаматтығы ортақ. Мысалы, Италия, Франция,
Қазақстан т.б. осы түрге жатады.
2) Федерация (латынша: foederatio — одақ, бірлестік) — белгілі бір саяси
тәуелсіздігі бар, бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа
бір мемлекетті құруы.Федерация мен оған кіретін субъектілердің міндеттері
арасындағы айырмашылықтар жалпы мемлекеттік конституциямен реттеледі. Әр
субъектінің өзінің жоғарғы билеу (заң шығарушы, атқарушы, сот органдары
болады). Мұндай мемлекеттерге АҚШ, Алмания, Малайзия, т.б. жатады.
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық
қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып
ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің пайда
болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде
қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының
пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы бірлестігінің жаңа
ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің ішкі
және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып,
дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде
адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір дәрежеде
дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен иелері
немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар,
нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп
отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін
қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік
дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл
иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың
мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік
мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм
ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен:
құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың,
езушілердің мемлекеті деп сипаттайды.
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар.
Айталық, мемлекеттің осы үш тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы
бірдей бастан өткерген жоқ.
Марксизм-лининизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және жаңа
тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи сөзсіздігін
теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан айында
Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция
жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келіп, ол 70 жылдам
астам уақыт өмір сүрді.
Мемлекеттің пайда болуы мен дамуы. Алғашқы қауымдық қоғамның
экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық, басқарушылық салаларындағы
обьективтік даму процестері бір-бірімен тығыз байланыста өзгеріп, жаңарып
отырды. Малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған тастан жасалған
қарулар өмірге келіп, адамның тәжірибесі өсіп молайды. Қоғамдық еңбек төрт
күрделі тарауға бөлінді:
1) Малшылық
2) Жер игеру
3) Өндірістік
4) Саудагерлер тобы
Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан
кірісінасырды. Сөйтіп қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін
топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік
қайшылықтарды өмірге әкелді. Олар төмендегі негізгі обьективтік заңдардың –
қосымша өнімнің пайда болуы; жеке меншіктің қалыптасуы; топтар мен
таптардың арасындағы күрестің басталуы әсерінен туындайтын қайшылықтарды
реттеп, қоғамды басқару үшін өмірге мемлекет пен құқық келді.
Мемлекеттің дамуы – мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке
меншіктің пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің
туындысы. Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс-әрекетінің нәтижесі
ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны мен оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда мемлекеттің күш-қуатына
үйренетін басқару жүйесі.
Мемлекеттің пайда болуының, дамуының бірнеше түрлері бар:
1. Шығыс елдерінде ( Иран, Индия, Қытай, Араб т.б. шығыс типті елдерде)
мемлекеттің қалыптасуы негізінен қоғамдық меншікті қорғаумен байланысты.
Себебі алғашқы қоғам ыдырау кезінде бұл елдерде күрделі құрылыстар болды:
1) Ірі су каналдарын жасау;
2) Суармалы ирригациялық жүйелер құру;
3) Құрғақшылықпен күресу.
Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін қоғамдық-мемлекеттік
меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: шенеуніктер, ру, тайпа басшылары,
хандар, корольдер мен императорлар болды.
Сонымен, Шығыс елдеріндегі мемлекеттердің қалыптасу себептеріне:
- ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру,
біріктіру;
- барлық жұмысшыларды бір орталықтан басқару жатады.
Мемлекеттің басқару аппараты бұрынғы ру, тайпаны басқарған аппараттан
өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат қалың бұқарадан алыстай түсіп әділетсіздікті,
қанаушылықты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең дамып, XIX-XX
ғасырларға дейін көп өзгермей, сақталып келді.
2. Еуропалық елдерде мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы,
қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.
Афины мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде экономикалық күшті
таптар мен топтар мемлекеттік билікті өз қолдарына алып, өз мүдде-
мақсаттарын орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер,
көбінесе, демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты.
Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды. Қалың бұқара байларға
тәуелді болды, феодалдық қатынастар дами бастады. Осы типті мемлекеттер
Еуропаның бірнеше елдерінде Ресейде, Ирландияда және т.б. қалыптасты.
Мемлекет басқаруы бойынша:
Монархия— абсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді.
1) Абсолюттік монархия — мұраланған тақ иесінің (монархтың) ешқандай
заңдармен шектелусіз, өз қалауыншы дара билік жүргізуі. Шыңғыс хан және
оның ұрпақтары билеген Қыпшақ мемлекеттері, XVIII ғасырдың соңындағы
буржуазиялық революцияға дейінгі Людовиктер басқарып келген Франция осы
абсолюттік монархияға мысал. Атадан балаға мұра боп қалған билік иесінің
мемлекеттің сайланып қойылатын басқару органдарымен біте қайнасып,
демократиялық ұстанымдармен үйлесім тауып, басқаруын конституциялық
монархия дейді. Мысал ретінде қазіргі Англия, Жапон мемлекеттерін айтуға
болады.
Республикалық басқару — парламенттік және президенттік болып екіге
бөлінеді. Парламенттік жүйесі бар елдерде парламенттегі орындардың
көпшілігін сайлауда жеңіп алған партия немесе партиялар коалициясы —
премьер-министр басқарады. Үкімет өзі жасап парламент бекіткен бағдарлама
бойынша жұмыс істейді, парламентке есеп береді. Парламент жетекші рөл
атқарады, қажет десе, басқарушы үкіметті қызметтен кетіре алады. Парламент
заңдарды ұсынады және олырды қабылдайды. Премьер-министр де парламенттің
қарауына заңдар ұсынады. Сот билігі тек заңдарға сүйенір жүзеге асырылады.
Парламенттік республикалық басқаруға Италия, Алманияны жатқызуға болады.
Президенттік жүйеде президентті және парламентті халық сайлайды, заңды
билік пен атқарушы билік арақатынасы өзгереді, ел президенті мемлекеттің
де, үкіметтің де басшылығын өз қолына алады. Президенттік басқару үлгісі
ретінде АҚШты келтіруге болады.
Диктатура (латынша: dictare — нұсқау беру) — бір қолға шексіз биліктің
жинақталуы, заңды аяққа баса отырып, күш көрсету арқылы мемлекет басқаруды
жүзеге асыру. Диктатура мемлекеттік билік формасының ерекше көрінісі
ретінде монархиялық және республикадық режімдер жағдайында ұшыраса береді.
Енді мемлекеттің және құқықтың пайда болуы туралы теориялардың
мазмұнына қысқаша тоқталып өтейік.
Теологиялық теория – мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып,
дамып келеді деп түсіндіреді.
Табиғи теория – бұл теорияны жақтаушылардың пайымдауынша, мемлекетті,
құқықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар адамның өзі сияқты табиғаттан бастау
алып, әділеттілікке негізделген абсолюттік ұғымдар деп атайды.
Тарихи теория – осы теорияны ұстанғандар мемлекет пен құқық тарихтан
бастау алып, тарихпен бірге жетілді дейді.
Патриархалдық теория – мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен
қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске
асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы
басшысы бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған.Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы – монарх.
Психологиялық теория – адамдардың психологиялық біріккен көзқарасы,
іс-әрекеті, мінезі, тәртібі – бәрі келісіп, ұжымдық түрде басқарады деген
тұжырымды қолдайды және тағы басқалар.
Мемлекетті басқарудың нысандары.
Басқару нысанының ұғымы.Басқару нысаны мемлекет нысаны тусінігінің
анағұрлым кең мағнадағы маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Ол биліктің
жоғары органдарының жуйесіне, олардың арасындағы құзіретті бөлісуі мен
өзара әрекеттестік принциптеріне баса назар аударылады. Басқару нысаны
мемлекетті сипаттайтын басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт
таңдау мен мемлекеттік саяси басымдылығына және оны жузеге асырудың
тәсілдеріне, биліктің демократиялық дәрежесіне және оның халыққа тусінікті
болуына айтарлықтай ықпал етеді.
Басқару нысанын анықтау кезінде мына төменгі мәселелер ескеріледі:
- мемлекетте қандай органдармен лауазымды тұлғалар жоғары билікті
бейнелейді.
- олар қандай принциптер мен бастамаларда қалыптасады және олардың
арасындағы өзара әрекеттестікте тежемелік пен тепе теңдік механизмі
қолданныла ма
- олардың арасындағы мемлекеттік өмірдің негізгі саласын басқару
жөніндегі құзірет қалай бөлінеді
- жоғарғы биіктің төменгі тұрған органдар мен халық үшін ашықтық
дәрежесі қандай
Осы сұрақтың жаубына қарап басқарудың монархиялық және республикалық
нысан екендігін айырады.
Монархия басқарудың нысаны ретінде мемлекетте бір адамның монархтың
қолында жоғары биліктің реалды шоғырлануы немесе жоғары прерогативтің,
шексіз құқықтың тек кейбір нақтылы тиістілігімен сипатталады. Монархтың
ерекшеліктерінің қатарына монархтың таққа көп жағдайда мұрагерлік жолымен
немесе туысқандық құқығымен, кейде сайлау жолымен келетіндігі жатады,
моеархтың міндетті атқарудың белгілі бір мезгілі жоқ, ол өмір бойы
атұарылады.
Монархия мемлекеттілігінің дамуынын пайда болған кезінен күні
бүгінге дейін мемлекетпен бірге келе жатыр.Ол аз болса, алғашқы қауымдық
рулық басқару жуйесінің негізінде құрылған көптеген мемлекеттерде
монархияның нысаны болды. Тарихтың келесі кезеңдерінде монархия мақталды,
ол өзінің өміршеңдігін, белгілі бір ішкі қуатын, жаңа әлеуметтік
экономикалық және саяси жағдайларға, әрине көптеген өзгерістермен,
бейімділігін танытты. Сондықтан да оған қандай да бір турлердің бір біріне
онша ұқсас еместігін ескере отырып, нақты тарихи жағынан келу керек.
Ежелгі монархия ( шығыс деспотиясы, ежелгі рим монархиясы) бір басқа
да, ортағасырлық монархиялар және ақырында, олардың мулдем басқаша бугінгі
куннің монархиясы бір басқа. Тіпті ежелгі рим монархиясының әр кезеңінде әр
турлі айырмашылықтар болды: принципат кезеңіне тән республикалық және
монархиялық институттардың уйлесімділігі монархтың шексіз билігі устемдік
құрған кезде, доминат кезеңінде толық жойылды. Ортағасырлық монархиялар
үшін абсолютті және шектеулі деп бқлу дәлірек келеді. Абсолютті монархтың
рөлі басшылық ету болды, көбінесе шектен тыс, тіпті қалыптан тыс басшылық
деуге болады: өзі жузеге асырған жоғарғы биліктің шексіз құқығымен
өкілеттігін ешкіммен бөліспей, жеке дара иемденді. Мемлекет өмірінің
тубірлі мәселелері соның қаруына жататын еді. Барлық юасқа мемлекеттік
органдармен лауазымды тұлғалар оған сөзсіз бағынды, оның жарлықтарын
орындауға міндетті болды. Ортағасырлық шектеулі монархиялар шектелгенімен
ерекшеленеді, оған бұрын монархтың құзіретіне кіретін жекелеген өкілеттілер
ауысқан.
Қазігі кезде монархиялық нысаны кеңінен тараған. Англия,
Норвегия, Швеция, Нидерланды, Жапония, Бельгия сынды алдыңғы қатарлы елдер
монархиялық мемлекеттер қатарында саналады. Оларда конститутциялық
монархия жұмыс істейді, ол монархтың билігі шынайы емес, номинальды болып
табылатындығымен ерекшеленеді. Бүгінгі кундері монархиялыұ басқару нысанын
кеңінен пайдалану, басқарудың осы нысанындағы көптеген елдердің
демократияны дамытудағы табыстары монархияның пайдалы потенциялы әлі де бар
екендігін және ол халықтың белгілі бір тобының қолданылуына ие болып келе
жатқандығын дәлелдейді.
Республика ушін басқару нысаны ретінде мемлекеттегі жоғары
биліктің заңмен белгіленген мерзім ішінде қызмет ететін бір немесе бірнеше
сайлау органдарының қолына шоғырлануы тән. Олар әдетте жоғары заң шығару
органы және мемлекет басшысы болып табылады.
Республиканың, тұтастай алғанда мемлекттіліктің өзі сияқты, тарихы
ұзақ, алайда ол мемлекеттік ұйымдасқан қоғамнің алғашқы кезеңдерінде кең
тарала алмады, басқарудың басқа нысаны монархияға жол берді.
Бугінгі куні республикада өмірді демократияландыру процесстеріне
мумкіндік туғызатын құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның принциптерін
жузеге асыруда басты арена болып табылады.
Қазіргі республикаларды президенттік және парламенттік деп бөледі.
Аталған республикаларда жоғарғы билік эшалондары арасындағы куштердің
шынайы қатнастарымен құзіретті бөлісуі, олардың өзара қарым қатнастарының
ұйымдастыру құқықтық механизмі әртурлі.
Парламенттік республикада жоғарғы билік органдар жуйесінде туйінді
орындардың бірін парламент иеленеді, ол заңдар қабылдайтын және
жалпымемлекеттік маңызды мәселелерді шешеді. Ол елдің мемекеттік бюджетін
бекітеді, өзінің алдында жауап беретін үкімет қызметін бақылап отырады.
Егер парламент үкіметке сенімсіздік вотумын шығаратын болса, соңғысы
отставка кетеді( Үндістан, Италия). Кейбір елдерде парламент ( өзі немесе
жергілікті билік органдарының өкілдерімен бірге, ал федеративті
мемлекеттерде штат, жер және басқа мемлекеттік құрылымдар өкілдерімен
бірге) сондай ақ мемлекет басшысын сайлайды.( Италия, германия), алайда
бұл унемі бола бермейді мысалға, Австрияда президент жалпыға ьірдей сайлау
құқығы негізінде сайланады. Сөйте тұра көпшілік парламенттік
республикаларда мемлекет басшысының құқығының шегі аса кең: оның
парламентті таратуға құқығы бар, үкімет басшысын тағайындайды, елдің қарулы
кушінің бас қолбасшысы болып табылады.
Президенттік республиканың айрықша ерекшелігі мемлекет басшысының
өте кушті билігі болып табылады. Мұнда президент парламенттен тек премьер
министрді тағайынлдауға (кейде укіметтің басқа да кейбір маңызды мушелерін)
тағайындауға келісімін ала отырып укіметті тағайындайды. Сондықтан
укіметтің парламент алдындағы бақылауға алынуымен есеп берушілігі босаңдау,
ал мемлекет басшысы алдында парламенттік парламенттік республикаға
қарағанда әлдеқайда кушті. Оның устіне президенттік республика ушін
мемлекет басшысының функциясын укімет басшысының функциясымен қосып жіберу(
АҚШ), немесе мемлекет басшысының укіметтің қалыптасуы және қызмет істеу
процессіне шешуші ықпал (Франция, Ресей федерациясы, Қазақстан, Өзбекстан)
тән.
Соның арқасында атқарушы биліктің маңызы арта туседі. Мұның заң және
сот биліктерінің қызметіне зияны тимес үшін конститутцияда биліктің ьарлық
тармақтарының іс әрекетінің келісіп істелінуін және балансын қамтамасыз
етуге мумкіндік беретін тежемелік және тепе теңдік жуйесі көзделген.
Президенттік республикада мемлекет басшысының әдетте халық тура (тікелей)
немесе жанама (сайлаушылар алқасы) сайлаулар жолымен сайлайды. Жоғарыда
аталған өкілетілерден басқа мемлекет басшысының сондай ақ парламентті
мерзімінен бұрын тарату құқығы, мемлекетте маңызды лауазымды тұлғаларды
тағайындау ( басқа мемлекеттегі елдің дипломатиялық өкілдерін және
судьяларды қоса есептегенде), кешірім жасау құқығы, қарулы куштердің бас
қолбасшысы қкілеттілігі жіне т.б. құқықтары бар. Үкіметті құру кезінде
мемлекет басшысы парламенттік республикалар шін міндетті болып саналатын,
оған тек парламентте басым болған партия өкілдері ғана кіретін ережелерді
сақтамайды.
Осылайша, республиканың қоғамдық саяси және мемлекеттік құқықтық
ерекшеліктерімен мына төмендегі жағдайлар басқару нысаны болып табылады:
- Мемлекеттің жоғары органдарының сайланатындығы.
- Бұл органдаодың қызметінің дәл мезгілдік параметрлермен
(мерзімен) шектелуі.
- Мемлекет басшысының кейбір әрекеттеріне жауапкершілік
белгілеу
- Мемлекеттің жоғары органдарындағы биліті жеке құқығымен
емес, халықтың тапсыруы бойынша жузеге асыру.
- Азаматтардың мемлекет алдындағы және мемлекеттің азаматтар
алдындағы екі жақтан жауапкершілік.
Тақырып 2-3. Құқық және мемлекеттік- құқықтық құбылыстардың негізгі
түсінігі.
1.Құқық ұғымы және белгілері.
2.Құқықтың пайда болуы және оның мәні.
3. Құқықтық норма ұғымы және құрылымы.
4. Құқықтың қайнар көздері, нормативті құқықтық актлер.
5. ҚР құқықтың әрекет етуі.
6.Құқықтық қатынас ұғымы және түрлері.
7. Құқықтық мәдениет және сана.
8.Құқық бұзушылық.
1. Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлық құқықтық
нормалардың: құқықтық ғұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің
құқықтық ережелерінің жиынтығы болып табылады. Құқықта заңдар ерекше орын
алады. Мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдары қабылдаған
нормативтік актілер заң деп есептелінелді. Заң ең жоғарғы юрисдикциялық күш
болып табылады. Мұның мәнісі – мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік
актілер заңда негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан ғана
тұрмайды. Құқық дегеніміз – белгілі бір мемлекетте қабылданған және
қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық
актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға
нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент –
нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер –
нормативтік бұйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер
т.б. қабылдайды.
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып
жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі – объективтік
мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген
мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін
мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу
жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы,
денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз –
мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез-құлық,
ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз – жеке алып қарағандағы әрбір
адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адаи ғана емес,
бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек,
құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың
ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болуға тиіс.
Құқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде
маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар
арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-
бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру
жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік
құқық актілері аоқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады.
Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда
болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да
тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі
шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу,
айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде ғана
хатталуға тиіс.
2. Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік
органдардың құрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау,
олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен әдістері
т.т. құқықтық нормалар арқылы анықталады.
Қоғамдық тәртіп (демократиялық немесе халыққа қарсы бағытталған) тек
қана құқықтық актілер арқылы орнатылады, оны тәртіп органдары қамтамасыз
етеді. Азаматтардың мемлекеттік басқару ісіне қатынасу үшін пайдаланатын
саяси құқықтары мен бостандықтары тек қана нақ осы құқықтық актілер арқылы
белгіленеді.
Құқық қоғамның әлеуметтік өмірінде де зор рөл атқарады. Құқықтық
нормалар білім алудың, денсаулық сақтаудың, отбасын құрып, оны нығайтудың
т.б. қажеттіктердің заңдық шарттарын белгілейді.
Сөйтіп, құқық дегеніміз адамдардың өміріне қалыпты жағдайлар туғызуға,
қоғамның барлық бағыттарда дамуын заңдық жағынан қамтамасыз етуге тиісті
мемлекеттік қуатты құрал болып табылады. Құқық тек жұртты жазалау үшін,
оларға күштеу шараларын қолдану т.с. үшін қажет деп ойлау дұрыс емес.
Азаматтар өздеріне берілген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланғанда,
құқық нормаларының талаптарын орындағанда, мемлекеттік органдар құқық
нормаларының талаптарын бұзған адамдарға шара қолданып, тиісінше жазалап
отырғанда, құқық нақты іс жүзіне асқан болып табылады.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі
обьективтік заңдылықтарының бірі. Ол - әлеуметтік нормалардың қалыптасып,
қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп, басқаруы және әлеуметтік нормалардың
(әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде
бірте-бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сонымен, қоғамда мемлекеттің өзі
қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді
келісімдер, шарттық нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншіден, мемлекеттік қоғамдық меншікті
реттеу моралдық-діни нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Ману заңына
сүйенді, ал мұсылман елдерінде – Құран заңы. Екіншіден, жеке меншік
бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы
реттеп, басқарды.
Адам қоғамы мыңдаған жыл өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтық тәртібіне
бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде-мақсатты
орындауға жұмсап келеді. Адамдар ежелгі заманнан мемлекет пен құқық қашан
пайда болды, қалай дамып келеді?-деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми
зерттеулер жасап келеді.
3.Құқықтық норма ұғымы. Норма дегеніміз – бір қатынасты ретеп,
басқаратын ереже. Құқықтық норма құқықтың бір клеткасы, қоғамдық
қатынастардың жақсы дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің,
жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-
қатынасын реттеп, басқарып отырады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады,
өйткені ол нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субьектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық
әрі нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субьектілер өз еркімен іс-
әрекет етуге, тек заңға нұқсан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс
істейді.
Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субьектілерінің құқықтары
мен міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен
қамтамасыз етілетін ереже-қағида.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция – қатынас мазмұны мен субьектілердің құқығы мен міндеттерін
көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы
тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі. Диспозицияның үш
түрі болады:
Жалпылама түрі: нормада субьектілердің міндеттері мен құқығы айқын
көрсетілмейді.
Толық айқын түрі: мазмұны нормада айқын көрсетіледі. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің баптарында диспозицияның мазмұны толық көрсетіледі.
Сілтеу түрі: мазмұны туралы басқа бір нормаға сілтеу жасалады. Мысалы,
Азаматтық кодекстің бірнеше баптарында сілтеме қолданылады.
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік кесім
қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін
жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек. Гипотезаның
жалпылама күрделі , альтернативтік түрлері бар.
Санкция – құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын
жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Санкцияда мемлекет
қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтындығын көрсетеді. Санкцияның
түрлері: абсолютті анық, баламалы, салытырмалы.
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласныа қарай өндірістік, ауылшаруашылық, құрылыс,
мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т.б. бағыттағы
нормалар.
2. Құқықтың әр саласныа қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек,
отбасы, азаматтық, қылмыстық, азаматтық-прцессуалдық, қылмыстық-
процессуалдық, т.б. саладағы нормалар.
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші
нормалар, қорғаушы нормалар.
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші, тыйым салушы,
ерік беруші нормалар.
5. Мамандандырылған құқықтық нормалар – қоғамның мамандық салаларының
қарым-қатынасын реттеп, басқаратын нормалар. Мысалы, азаматтық,
қылмыстық, заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер
бағытындағы нормалар және т.б.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан ғана
тұрмайды. Құқық дегеніміз – белгілі бір мемлекетте қабылданған және
қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық
актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға
нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент –
нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер –
нормативтік бұйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер
т.б. қабылдайды.
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып
жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі – объективтік
мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген
мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін
мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу
жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы,
денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз –
мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез-құлық,
ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз – жеке алып қарағандағы әрбір
адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адаи ғана емес,
бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек,
құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың
ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болуға тиіс.
Құқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде
маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар
арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-
бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру
жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік
құқық актілері аоқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады.
Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда
болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да
тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі
шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу,
айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде ғана
хатталуға тиіс.
4. Құқықтың қайнар көздері, нормативті құқықтық актлер.
Қазақстан мемлекетінің құқығының объективтік және субъкетивтік
қалыптасу жолдары осындай. Бұл жолмен әлемдегі, барлық мемлекеттер де өтті.
Құқықтық даму негіздері де, нысаны да ұқсас деуге болады. Тек аздеп
ерекшеліктері бар. Мысалы, біздің Қазақстан мемлекетіміздің құқығының даму
процесіндегі діни нормалардың тәжірибесін және прецеденттік нормаларды
өте аз пайдаланады. Дамыған елдердің демократияны дамыту тәжірибелерін өте
кең пайдаланамыз. Қазақстан Республикасының құқық нысанының түрлері:
-құқықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүр;
-құқықтық прецедент;
-нормативтік шарттар;
-нормативтік құқықтық актілер.қазақстан мемлекетінің нормативтік
актілерінің түрлері, жүйелері Конституцияда толығымен көрсетілген.
Мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, саяси партиялар,
еңбек ұжымдары өздерінің құзіретіне, өкілеттілігіне сәйкес нормативтік
актілер шығарады. Олар Конституцияға нұқсан келтірмеуге міндетті.
Конституцияның талаптарының дұрыс орындалуын президенттің аппараты мен
Конституциялық Кеңкс бақылап отырады.
Республика Конституциясында көрсетілген жағдайда Президент заң күші
бар және жай жай жарлықтар шығарады. Республикалык Президантінің
жарлықтары Конституция мен Республика заңдарының негізінде және оларды
орындау үшін шығарылады. Республика Президентінің Жарлығымен:
1.Республика Президентінің актісін шығаруды талап ететін Президенттің
конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады.
2.Конституцияда және өкімет органдарының халқының алдындағы
жауапкершілік заңдарында белгіленген мемлекеттік биліктің барлық
тармағының үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелері шешіледі:
3.Парламенттің заңды міндетіне кірмейтін, сондай-ақ үкімет пен басқа
да мемлдекеттік органдардың заңда көрсетілген міндеттеріне жатпайтын
мәселелерді құқықтық жүйелендіру жүзеге асырады.
4.Республиканың экономикалық және саяси-әлеуметтік дамуы жөніндегі
стратегиялық мәселелер бойынша шешімдер қабылданады.
Республикалық парламенттің актілері: парламент Республиканың бүкіл
аумағында міндеті күші бар Республиканың заңдары, оның ішінде Парламенттің
конститутциялық және заңдарды қолдануды енгізу мәселелері жөніндегі
парламенттің нормативтік қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды,
Парламент, өз құзіретіндегі мәселелер бойынша, сондай-ақ дара сипатты
қаулылар қабылдайды.
Парламент пен Палаталар өз құзіретіндегі мәселелер бойынша үндеулер,
декларациялар, мәлімдемелер және және заңдық сипаты болмайтын өзге де
актілер қабылдауға хақылы. Парламент заң актілерін және басқадай актілерді
палаталар бірлескен отырыстарында қабылдаған кезде дауыс беру Палаталар
бойынша бөлек жүргізіледі.
Үкімет актілері – заңдардың және Республика Президенті актілерінің
негізінде және соларды орындау үшін шығарылатын үкіметінің нормативтік
актілері және жеке қаулылыры. Үкімет актілері алқалық отырыстарында дауыс
беру арқылы қабылданады, оған Премер – министр қол қояды. Премер – министр
өз құзіреті бойынша жеке өкімдер шығарады. Үкімет қаулыларының және Премер
– министрдің өкімдерінің Республикасының бүкіл аумағында міндетті күші
болады. Үкімет қаулыларының күшін Республика Президенті мен Үкіметтің өзі,
ал Премер – министрдің үкімдерінің күшін Республика президенті немесе
Премер – министр жоя алады.
Жоғары сот актілері – Республика сот билігінің жоғары органының заңды
нысанда еркін білдіруі. Бұл жоғарғы соттың Президиумы, Пленумдеры мен
Төралқасының қаулылары мен өзге де актілері. Сот практикасыныңмәселелері
бойынша соттарға түсінік беретін нормативтік актілерді Республиканың жоғары
сот Пленумының қабылдауға хақысы бар.
Министрлік – ведомстволар өз құзіреті бойынша бұйрық, нұсқау береді.
Өздерінің жүйесінде бұл актілердің заң күші болады. Олардың орындалуын
өздері бақылап отырады.
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының актілері Әкімшіліктер,
Мәслихаттар өз құзіретіндегі мәселелер бойынша шешімдер, ал әкімдер –
тиісті әкімшілік – аумақтық бөліністің аймағында орындалуға міндетті
шешімдер мен өкімдер қабылдайды. Конституцияға сәйкес мәсілихаттардың
жергілікті бюджет кірісін қысқартуды немесе шығысын ұлғайтуды көздейтін
шешімдерінің жобалары әкімнің оң қорытындысы болған кезде ғана қарауға
енгізілуі мүмкін.
Парламенттік Республика. Заң жүзінде жоғарғы өкімет органы парламент,
сайлауда жеңіп шыққын саяси партия өкілдерінен Үкімет құрылады. Үкімет өз
жұмысы жөнінен парламентке бағынышты және оның алдында есеп береді.
Парламент конституциялық, төтенше тағы басқа заңдарды қабылдайды,
бекітеді, қаулылар қабылдайды, шығарады.
Мемлекеттің басқа органдарының (презитенттің, үкіметтің, премер-
министрдің, сот органдарының, жергілікті басқару органдарының т.б.)
нормативтік актілер шығару, қабылдау, бекіту құзіреттері Президенттік
Республикадан көп айырмашылығы жоқ. Қазақстан 1993 ж. Конституция бойынша
парламенттік Республика, 1995ж. Екінші Конституцияға сәйкес – Президенттік
Республика болады.
6. Қоғамдық қатынастар – белгілі бірөндіріс тәсілі негізінде
өндірісте және өмірде адамдар арасында қалыптасатын күрделі де сан қилы
қатынастар. Философия тарихты материалистік тұрғыданқоғамдық қатынастарды
материалдық және идеологиялық деп екіге жіктеді. Материалдық қоғамдық
қатынас объективті, адамдардың санасы мен еркіне байланысты емес.
Материалдық қоғамдық қатынас ішіндегі ең бастысы әрі айқындаушысы
адамдардың өндірістік қатынастары болып табылады. Өндірістік қатынастар
қоғамдық өндіріс процесіндегі адамдар арасындағы материалдық экономикалық
қатынастардың жиынтығы. Өндірістік қатынас- қоғамдық өндірістің қажетті
жағы. Жеке адам материалдық игіліктерді өндіре алмайды. Өндіру үшін
адамдар белгілі байланыстар мен қатынастар жасайды, сөйтіп осы қоғамдық
байланыстар мен қатынастар арқылы ғана олардың табиғатқа қатынасы болады,
өндіріс орындары.
Идеологиялық қатынастар адамның санасына байланысты болады. Оның ең
маңыздылары – саяси, құқықтық, моралдық, ұлттық, діни т.б. қатынстар
қатынастардың барлық жиынтығы - өзара заңды байланыста реттелген бұлжымас
бірізді жүйе. Қоғамдық қатынастардың жиынтығынан белгілі бірізділік табу,
оның ең басты, негізін анықтау. Қоғамдық қатынастардың өзара байланысын
сипаттайтын заңдылықтарды ашу – ғылымның зор еңбегі. Қоғамдық өмірде қарым
– қатынастар әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы қатынастар ретінде және
сол ұжым ішіндегі қатынастар ретінде де өмір сүреді. Қоғамдық
қатынастардың жиынтығы адамдар ұжымдары үшін олардың өмір сүретін белгілі
бір әлеуметтік ортасы болып табылады.
Құқықтық қатынастар – адамдардың өзара әлеуметтік байланысы, қарым –
қатынасы. Адамдар өмір сүру үшін, ұрпақты жалғастыру үшін т.б. басқа
себептермен бір-бірімен қарым-қатынас болады. Бұл объективтік прорцесс.
Қоғамның диалектикалық даму процесіне сәйкес қарым- қатынастар да ескіріп,
эжаңарып жатады. Бұл процесс әртүрлі жолман дамиды, адамдардың
бостандығының, іс-әрекетінің шеңбері кеңиді. Ғылым мен техниканың дамуы
қоғамдағы қарым-қатынастардың түріне шексіз көбейтіп, қарқынды деңгейде
дамытты. Бірақ бұл қарқынды даму процесі адамды қоршаған ортаның
экологиясын нашарлатты, табиғи ресурстарды, байлықтарды азайтты. Сондықтан,
адамдардың және қоғамның мүдде - мақсаттары тұрғысынан бостандықты дамыта
отырып кейбір қарым – қатынастарға шектеу қойылды.
Қоғамдық қатынастар әртүолі болады: саяси, моралдық, экономикалық,
әлеуметтік, ұлттық, діни т.б. байланыстар. Бұл байланыс – қатынастар
моральдық, әдет-ғұрып, діни, құқықтық нормалармен реттеледі. Мысалы,
отбасы қатынастарының көпшілігі дәстүр, діни нормалармен реттеліп жатады.
Қоғамдағы барлық қатынастар құқықтық нормалармен реттелмейді, тек
әлеуметтік, қоғамдық мүдде-мақсаттарды қамтитын қатынастарды реттеп,
басқарып отырады.
Құқықтық қатынастар дегеніміз – мемлекеттік кепілдіктегі екі жақты
құқықтары мен міндеттері бар қоғамдық қатынас. Құқықтық қатынастардың
нышан – белгілері:
Бірінші – құқықтық қатынастар тек нормативтік актілер арқылы реттеліп
отыратын қарым – қатынастарды біріктіреді. Нормативтік актілерде қатынастың
мазмұны, субъектілердің құқықтары мен міндеттері, дұрыс орындалмаса
жауапкершіліктің түрлері көрсетіледі. Құқықтық қатынастар арқылы
нормативтік актілер іске асады, орындалады.
Екінші – қатынастың субъектілерінің екі жақты құқықтары мен
міндеттерінің толық көрсетілуі. Бір жағынан құқығы екінші жағының
міндеттеріне сәйкес, тең келеді. Субъектілердің бостандығы тең болады.
Үшінші - субъектілер өз еріктерімен, өз мүдде-мақсаттарын іске асыру
үшін құқықтық қатынас жасайды.
Төртінші – егер қатынаста нормативтік актінің мазмұны бұзылса немесе
субъектілер өз міндеттерін дұрыс, толық орындамаса, мемлекеттің
қатынасуымен бұл кемшіліктер түзетіліп, жауапкершіліктің түрін анықтауға
тиіс.
Құқықтық қатынастардың түрлері:
1.Қоғамдағы барлық қатынастар және нормативтік актілер құқықтың жүйе-
саласына сәйкес бірнеше түрге бөлінеді: мемлекеттік, әкімшілік, азаматтық,
қылмыстық, қылмыстық-процессуалдық, азаматтық-процессуалдық, т.б. құқықтар.
2.құқықтық норманың атқаратын ісіне қарай қатынастар екіге бөлінеді.
Реттеуші және қорғаушы. Реттеуші нормалар қатынастарды реттеп – басқарып,
дамытып отырады. Қорғаушы нормалар қарым-қатынастардың дұрыс, заңға сәйкес
орындалуын қамтамасыз етеді.
3.құқықтық қатынастар мазмұнына қарай екіге бөлінеді: жалпылық және нақты.
Жалпылық түрде құқықтық қатынас мемлекет пен жеке азаматтардың арасында
болады. Нақты түрдегі қатынастар заңды себептнр, фактілер болғанда
басталады. Мысалы: сауда-сату шарты, біріккен фирма құрылысы т.б. себептер.
4.Құқықтық қатынастардың субъектілерінің жағдайларына қарай екіге бөлінеді:
абсолюттік және салыстырмалы. Абсолюттік түрде қатынастар туатын құқық бір
жағындағы субъектіде болады, ал екінші жағындағы субъектісінде тек
міндеттер болады. Бұл жағдай нормативтік актіде анық көрсетіледі. Мысалы,
жеке меншіктің иесі құқықтық қатынаста болса, оның құқығын ешкім бұза
алмайды және ол меншікке қатынастың субъектілері нышан келтірмеуге
міндетті. Салыстырмалы түрдегі қатынастардың субектілерінің құқығы мен
міндеттері бірдей болады.
Құқықтық қатынастар қоғамдағы әлеуметтік құбылыстардың ең күрделісі
және ерекше түрі. Себебі бұл қатынастар толығымен құқықтық нормалар арқылы
реттеліп, басқарылып, мемлекеттік статус, кепілдік алып, қоғамның дұрыс,
прогрестік жолмен дамуын қамтамасыз етеді.
Құқықтық қатынастар – құқыққа байланысты, құқық негізіндегі қоғамдық
байланыстар. Құқықтық қатынас тек қана адамның мінез – құлқына құқықтық
норма әсер еткенде пайда болады. Құқықтық қатынас – бұл субъективті
құқықтар мен заңды міндеттер арқылы пайда болатын адамдар, ұйымдар,
мемлекеттік органдар арасындағы байланыс. Құқықтық нормалардың талаптарын
жүзеге асыруды қамтамасыз ете отырып, мемлекет қоғамдағы заңдылық пен
тәртіпті де жақсартуға мүмкіншілік жасайды.
Құқықтық қатынастың құрылымы төрт элементтен тұрады: субъект,
объект, субъективтік құқық, заңды міндеттер.
1.құқықтық қатынастың субъектісі – жеке адам мен заңды тұлғалар. Қазақстан
Республикасының және басқа елдердің азаматтары сондай-ақ азаматтығы жоқ
адамдар жеке тұлғалар болып ұғынылады. (ҚР АК, 12б.). қатынастың
субъектісі болу үшін олардың құқықтық қабылеті және әрекеттілігі қалыптасуы
керек. Құқықтық қабылет – құқыққа бостандықтар мен міндеттерге ие болуы
қабілеті. Құқықтық қабілет адам туған сәттен басталып, өлгенде аяқталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі азаматтардың құқықтық
қабілетінің негізгі мазмұнын анықтайды: меншігінде мүлік, оның ішінде
шетелдік валютаны ұстауға ие болу; мүлікті мұрагерлікке не өсиет етіп
қалдыру; тұратын жерін өзі таңдап алу: шет елдерге кетуге, қайтып келуге
ерікті; шаруашылық құруға қарым – қатынас жасауға т.б. құқықтары бар
(кодекстің 14-бабы).
Әрекеттілік (дееспособность) – адамның өз әрекетімен құқығын
пайдалана алу және оны жүзеге асыру,өзі үшін міндеттер тудырып, оларды
орындау қабілеті. әрекеттіктің басты шарты кәмелеттік немесе құқықтық
нормада белгілі жасқа толу болып табылады.
Құқықтық субъектіліетің (әрекеттіліктің) адамның тәртіп бұзғаны үшін
заңдылық жауапқа тартылу жағдайына байланысты бөлігі: құқықтық жауаптылық
мүмкіндігі (деликтоспособность) деп аталады. Бұл мүмкіндік Республиканың
қылмысты імтер заңы бойынша он алты жасқа толғаннан басталады. Ал, ауыр
қылмыстар (кісі өлтіру, зорлау...) жасаған жағдайда он төрт жастан
басталады.
Құқықтық субъектіліктің (әрекеттіліктің) шарттар жасап басқа да
келісімдер жүргізуге негіз болатын мүмкіндігі келісім қабілеттілігі деп
аталады. Толық әрекеттілігі жоқ адамдар шектеулі келісім қабілетіне ие
болады. Кәмелетке толмаған он төрт жасқа дейінгілер үшін келісімді олардың
атынан ата – аналары, асырапалушылары, не қамқоршылары жасайды.
Құқықтық қабілеттілік пен әрекеттілікке заң актілерінде қарастырылған
тәртіп пен жағдайларда ғана болмаса, ешкімге шектеу қойылмайды.
Адамдардың әрекеттілігіне бірнеше шектеу қойылады:
-кәмелеттік жасқа толмаса адамдардың саяси құқығы болмауы, үйленуге
(жанұя құруға), қылмыстық... жауапкершілікке тартуға, жұмысқа орналасуға,
әскер қатарына шақыруға шектеулер бар. Оларды бұзуға тыйым салынған
(шектеудің түрлері):
-адамдардың денсаулығының нашар болуы;
-туысқандық-қандас болу;
-егерде азамат сотталған болса;
-діни нормаларға шектеу.
Шет елдің азаматтары толық, құқықты, тек олар сайлауға қатысуға,
сайлануға, әскер қатарына шақырылуға құқығы жоқ.
Заңды тұлғалар: мемлекет, мемлекеттік аппарат-мекемелер, лауазымды
тұлғалар, қоғамдық бірлестіктер, одақтар, ұйымдар, ұжымдар заңды түрде
құрылып, бекітілсе, тіркелсе толық түрде құқықтық қабілеті мен
әрекеттілігі бар деп саналады, оның шеңбері олардың ережелері мен Усавында
толық көрсетілуге тиіс. Соған сәйкес олар жұмыс жасайды. оқшау мүлкі бар
және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүлікті және мүлікті емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болатын оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым тұлға
деп танылады (АК -33 б.).
Құқықтық қатынастың объектісі - қоғамдағы көп түрлі, көп салалы саяси,
экономикалық, әлеуметтік, мәдениеттік, азаматтық, қылмыстық әкімшілік,
еңбекті, т.б. қарым-қатынастар. Материалдық дүние – заттар, рухани –
шығармашылықтың өнімдері, жеке мүліктік емес игіліктер, құқық
субъектілердің іс-әрекеті және құқық қатынастарының нәтижелері – құқық
қатынастарының объектілері. Құқық, қатынастың объектісі – тек қоғамдық және
жеке тұлғалар мүдде – мақсатын реттеп басқарып отыратын қарым-қатынастарды
қамтиды. Осы мүдде-мақсаттарды орындаудағы усбъектілердің іс-әрекеті,
атқаратын жұмыстары құқықтық қатынастың объектісі болады.
Субъективтік құқық - құқықтық қатынастардығы субъектілердіңекі жақты
мүдде-мақсаттарының орындалуы. Субъективті құқық пен заңды міндеттер
құқықтық қатынастың, ең негізгі мазмұнын құрайды.
Субъективтік құқықтың алдындағы негізгі мүдде-мақсаттар: бірінші –
қатынастың күрделі мақсатын толық орындау; екінші – көрсетілген іс-әрекетті
дұрыс орындау; үшінші – көрсетілген міндеттердің дұрыс орындалуын
қамтамасыз ету;төртінші –егер дұрыс орындалмаса сот арқылы орындату. Бұл
әрекет екі жақты субъектілердің құқығы. Оған ешкім кірісе алмайды.
Субъективтік құқықтың орындалу әдіс-тәсілдері: 1) құқықтың алдында
қойылатын өз мүдде-мақсатын анықтау; 2) құқықтық норманы дұрыс пайдалану;
3) құқықтық тәртіпті қатаң орындау.
Заңды міндеттер. Субъективтік құқық бар жерде сонымен бірге заңды
міндеттер болды. Бұл екеуі бір-бірінсіз бола алмайды. Себебі қатынастардың
көпшілігінде екі жақты субъектілердің құқықтары бар және соған сәйкес екі
жақты субъектілердің құқықтары бар және соған сәйкес екі жақты
субъектілердің міндеттері бар. Олардың дұрыс орындалуын қамтамасыз ету
субъектілердің өздерінің іс-әрекеттеріне, жұмысына байланысты.
Егерде әр субъект өзінің тиісті міндеттерін дұрыс уақытындаорындаса,
онда сөз жоқ құқықта дұрыс уақытындаорындалады деуге бролады. Құқықтық
қатынастың заңды міндеттемелерінің орындалуының екі түрі болады: бірінші –
қатынастағы бір субъект басқа субъектілердің мүдде-мақсаты үшін міндетті
түрде іс-әрекет немесе бір белгілі жұмыс жасауға тиіс; екінші – оның іс-
әрекетіне шектеу қою. Сонда ғана қатынас дұрыс орындалып. Нәтижелі болады.
Құқықтық қатынастьардың өмірге келуінің, өзгеруінің, ескіруінің,
жаңаруының, дамуының заңды себептерінен басқа үш бөлімнен тұратын негізі
болады: нормативтік актілер, заңды себептер, субъективті құқық. Осы күрделі
үш негіздер арқылы құқықтық қатынастар дамып, нығайып қоғамның объективтік
даму процесін реттеп-басқарып отырады.
Кез-келген қоғамда құқықтық нормалардың жарлығын бұзу бұқаралық сипат
ұстанады және оған аса елеулі моральды және материалдық зиян келтіреді.
Құқыққа қарсы жасалған әрекеттер сипаты, субъектілері, шарттары
себептерінің әртүрлілігіне қарамастан, олардың бәрі бір әлеуметтік
құбылысқа құқық бұзушылыққа алып келуге жол беретін, жалпы белгілерге ие.
Құқық бұзушылықты зерттейтін әр түрлі анықтаулар бар. Жалпы қорытындылық
түрде олар, өздеріне заңдық жауапкершілік алатын қоғамға зиянды әрекет
еткен тұлғалар немесе тұлғаның құқыққа қарсы, өзін кінәлі еткен құқық
бұзушылыққа ұласады .
Құқық бұзушылық аса маңызды белгілер қатарына ие, олардың ішіндегі ең
негізгілеріне мыналар жатады:
1.Кез-келген құқық бұзушылық - бұл адамның саналы және еркінмен үнемі
бақылау астындағы әрқашан анықталған әрекет немесе әрекетсіздігінде
көрінетін еркіті, кінәлі әрекеті. Құқық бұзушылық белгілері саласында
қарастырыла алмайды, мысалы, мінез-құлқы, адамның жеке саласы немесе ой
образы. Дегенмен, егер олар нақты құқыққа қарсы әрекеттерде-әрекет немесе
әрекетсіздікте пайда болса, онда бұл жағдайда заңдық іздестіру басталады.
Сот пікір шеңбері - ой, саяси, діни немесе басқа да көзқарасы үшін
жазалай алмайды. Карл Маркс осымен байланысты “осы сияқты басты белгілерде
әрекет етпейтін заңдар, әрекет етуші ойының образын, - бұл заңсыздықтың
позитивті санкциясы сияқты басқа ештеңе емес” деген . Бірақ та сот нақты іс
бойынша шешім шығара отырып құқыққа қарсы әрекетін жазалауы мүмкін және
жазалайды.
2.Құқыққа қарсылық - құқық бұзушылықтың аса басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мемлекет туралы негізгі түсініктер.
1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері.
2. Мемлекеттің пайда болуының негізі және теориясы.
3.Мемлекеттің функциялары және тарихи түрлері.
4. Мемлекеттің басқару нысаны.
Мемлекет — қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік жүйесін
бірізділікке түсіретін, қоғамды басқаратын және сақтайтын негізгі
институт.Мемлекет саяси-құқықтық ғылымдардың зерттеу объектісі болып
табылады. Мемлекет өзінің мыңдаған жылдарға созылған тарихи даму үрдісінде
саясатшылар тарапынан түрліше бағаланып келеді. Мемлекеттің анықтамасын да
түрлі көзқарастағы саяси қайраткерлер түрліше тұжырымдайды. Мемлекеттің үш
элементі болады: жер аумағы, халқы және мемлекет өкіметі.
Мемлекеттің белгілері: мемлекеттің орталық және жергілікті билік
органдары жүйесі болады, оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер,
полиция жатады;мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге
(облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше
аталады).
Мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумақ болады;әскерді, полицияны,
сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау
үшін салық жинайды;мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер
шығарады, солардың көмегімен қоғамды тәртіп орнатады.
Мемлекет құрылымы бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
1) Унитарлық (латынша: unitas — біртұтас, біріккен) құрылыста саяси билік
бір орталыққа бағынады, мемлекет ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол
берілмейді. Оның территориясы, конституциясы бір болады. Мемлекеттік
биліктің жоғары органдар жүйесі, азаматтығы ортақ. Мысалы, Италия, Франция,
Қазақстан т.б. осы түрге жатады.
2) Федерация (латынша: foederatio — одақ, бірлестік) — белгілі бір саяси
тәуелсіздігі бар, бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа
бір мемлекетті құруы.Федерация мен оған кіретін субъектілердің міндеттері
арасындағы айырмашылықтар жалпы мемлекеттік конституциямен реттеледі. Әр
субъектінің өзінің жоғарғы билеу (заң шығарушы, атқарушы, сот органдары
болады). Мұндай мемлекеттерге АҚШ, Алмания, Малайзия, т.б. жатады.
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық
қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып
ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің пайда
болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде
қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының
пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы бірлестігінің жаңа
ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің ішкі
және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып,
дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде
адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір дәрежеде
дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен иелері
немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар,
нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп
отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін
қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік
дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл
иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың
мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік
мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм
ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен:
құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың,
езушілердің мемлекеті деп сипаттайды.
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар.
Айталық, мемлекеттің осы үш тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы
бірдей бастан өткерген жоқ.
Марксизм-лининизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және жаңа
тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи сөзсіздігін
теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан айында
Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция
жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келіп, ол 70 жылдам
астам уақыт өмір сүрді.
Мемлекеттің пайда болуы мен дамуы. Алғашқы қауымдық қоғамның
экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық, басқарушылық салаларындағы
обьективтік даму процестері бір-бірімен тығыз байланыста өзгеріп, жаңарып
отырды. Малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған тастан жасалған
қарулар өмірге келіп, адамның тәжірибесі өсіп молайды. Қоғамдық еңбек төрт
күрделі тарауға бөлінді:
1) Малшылық
2) Жер игеру
3) Өндірістік
4) Саудагерлер тобы
Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан
кірісінасырды. Сөйтіп қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін
топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік
қайшылықтарды өмірге әкелді. Олар төмендегі негізгі обьективтік заңдардың –
қосымша өнімнің пайда болуы; жеке меншіктің қалыптасуы; топтар мен
таптардың арасындағы күрестің басталуы әсерінен туындайтын қайшылықтарды
реттеп, қоғамды басқару үшін өмірге мемлекет пен құқық келді.
Мемлекеттің дамуы – мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке
меншіктің пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің
туындысы. Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс-әрекетінің нәтижесі
ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны мен оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда мемлекеттің күш-қуатына
үйренетін басқару жүйесі.
Мемлекеттің пайда болуының, дамуының бірнеше түрлері бар:
1. Шығыс елдерінде ( Иран, Индия, Қытай, Араб т.б. шығыс типті елдерде)
мемлекеттің қалыптасуы негізінен қоғамдық меншікті қорғаумен байланысты.
Себебі алғашқы қоғам ыдырау кезінде бұл елдерде күрделі құрылыстар болды:
1) Ірі су каналдарын жасау;
2) Суармалы ирригациялық жүйелер құру;
3) Құрғақшылықпен күресу.
Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін қоғамдық-мемлекеттік
меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: шенеуніктер, ру, тайпа басшылары,
хандар, корольдер мен императорлар болды.
Сонымен, Шығыс елдеріндегі мемлекеттердің қалыптасу себептеріне:
- ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру,
біріктіру;
- барлық жұмысшыларды бір орталықтан басқару жатады.
Мемлекеттің басқару аппараты бұрынғы ру, тайпаны басқарған аппараттан
өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат қалың бұқарадан алыстай түсіп әділетсіздікті,
қанаушылықты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең дамып, XIX-XX
ғасырларға дейін көп өзгермей, сақталып келді.
2. Еуропалық елдерде мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы,
қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.
Афины мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде экономикалық күшті
таптар мен топтар мемлекеттік билікті өз қолдарына алып, өз мүдде-
мақсаттарын орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер,
көбінесе, демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты.
Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды. Қалың бұқара байларға
тәуелді болды, феодалдық қатынастар дами бастады. Осы типті мемлекеттер
Еуропаның бірнеше елдерінде Ресейде, Ирландияда және т.б. қалыптасты.
Мемлекет басқаруы бойынша:
Монархия— абсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді.
1) Абсолюттік монархия — мұраланған тақ иесінің (монархтың) ешқандай
заңдармен шектелусіз, өз қалауыншы дара билік жүргізуі. Шыңғыс хан және
оның ұрпақтары билеген Қыпшақ мемлекеттері, XVIII ғасырдың соңындағы
буржуазиялық революцияға дейінгі Людовиктер басқарып келген Франция осы
абсолюттік монархияға мысал. Атадан балаға мұра боп қалған билік иесінің
мемлекеттің сайланып қойылатын басқару органдарымен біте қайнасып,
демократиялық ұстанымдармен үйлесім тауып, басқаруын конституциялық
монархия дейді. Мысал ретінде қазіргі Англия, Жапон мемлекеттерін айтуға
болады.
Республикалық басқару — парламенттік және президенттік болып екіге
бөлінеді. Парламенттік жүйесі бар елдерде парламенттегі орындардың
көпшілігін сайлауда жеңіп алған партия немесе партиялар коалициясы —
премьер-министр басқарады. Үкімет өзі жасап парламент бекіткен бағдарлама
бойынша жұмыс істейді, парламентке есеп береді. Парламент жетекші рөл
атқарады, қажет десе, басқарушы үкіметті қызметтен кетіре алады. Парламент
заңдарды ұсынады және олырды қабылдайды. Премьер-министр де парламенттің
қарауына заңдар ұсынады. Сот билігі тек заңдарға сүйенір жүзеге асырылады.
Парламенттік республикалық басқаруға Италия, Алманияны жатқызуға болады.
Президенттік жүйеде президентті және парламентті халық сайлайды, заңды
билік пен атқарушы билік арақатынасы өзгереді, ел президенті мемлекеттің
де, үкіметтің де басшылығын өз қолына алады. Президенттік басқару үлгісі
ретінде АҚШты келтіруге болады.
Диктатура (латынша: dictare — нұсқау беру) — бір қолға шексіз биліктің
жинақталуы, заңды аяққа баса отырып, күш көрсету арқылы мемлекет басқаруды
жүзеге асыру. Диктатура мемлекеттік билік формасының ерекше көрінісі
ретінде монархиялық және республикадық режімдер жағдайында ұшыраса береді.
Енді мемлекеттің және құқықтың пайда болуы туралы теориялардың
мазмұнына қысқаша тоқталып өтейік.
Теологиялық теория – мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып,
дамып келеді деп түсіндіреді.
Табиғи теория – бұл теорияны жақтаушылардың пайымдауынша, мемлекетті,
құқықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар адамның өзі сияқты табиғаттан бастау
алып, әділеттілікке негізделген абсолюттік ұғымдар деп атайды.
Тарихи теория – осы теорияны ұстанғандар мемлекет пен құқық тарихтан
бастау алып, тарихпен бірге жетілді дейді.
Патриархалдық теория – мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен
қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске
асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы
басшысы бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған.Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы – монарх.
Психологиялық теория – адамдардың психологиялық біріккен көзқарасы,
іс-әрекеті, мінезі, тәртібі – бәрі келісіп, ұжымдық түрде басқарады деген
тұжырымды қолдайды және тағы басқалар.
Мемлекетті басқарудың нысандары.
Басқару нысанының ұғымы.Басқару нысаны мемлекет нысаны тусінігінің
анағұрлым кең мағнадағы маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Ол биліктің
жоғары органдарының жуйесіне, олардың арасындағы құзіретті бөлісуі мен
өзара әрекеттестік принциптеріне баса назар аударылады. Басқару нысаны
мемлекетті сипаттайтын басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт
таңдау мен мемлекеттік саяси басымдылығына және оны жузеге асырудың
тәсілдеріне, биліктің демократиялық дәрежесіне және оның халыққа тусінікті
болуына айтарлықтай ықпал етеді.
Басқару нысанын анықтау кезінде мына төменгі мәселелер ескеріледі:
- мемлекетте қандай органдармен лауазымды тұлғалар жоғары билікті
бейнелейді.
- олар қандай принциптер мен бастамаларда қалыптасады және олардың
арасындағы өзара әрекеттестікте тежемелік пен тепе теңдік механизмі
қолданныла ма
- олардың арасындағы мемлекеттік өмірдің негізгі саласын басқару
жөніндегі құзірет қалай бөлінеді
- жоғарғы биіктің төменгі тұрған органдар мен халық үшін ашықтық
дәрежесі қандай
Осы сұрақтың жаубына қарап басқарудың монархиялық және республикалық
нысан екендігін айырады.
Монархия басқарудың нысаны ретінде мемлекетте бір адамның монархтың
қолында жоғары биліктің реалды шоғырлануы немесе жоғары прерогативтің,
шексіз құқықтың тек кейбір нақтылы тиістілігімен сипатталады. Монархтың
ерекшеліктерінің қатарына монархтың таққа көп жағдайда мұрагерлік жолымен
немесе туысқандық құқығымен, кейде сайлау жолымен келетіндігі жатады,
моеархтың міндетті атқарудың белгілі бір мезгілі жоқ, ол өмір бойы
атұарылады.
Монархия мемлекеттілігінің дамуынын пайда болған кезінен күні
бүгінге дейін мемлекетпен бірге келе жатыр.Ол аз болса, алғашқы қауымдық
рулық басқару жуйесінің негізінде құрылған көптеген мемлекеттерде
монархияның нысаны болды. Тарихтың келесі кезеңдерінде монархия мақталды,
ол өзінің өміршеңдігін, белгілі бір ішкі қуатын, жаңа әлеуметтік
экономикалық және саяси жағдайларға, әрине көптеген өзгерістермен,
бейімділігін танытты. Сондықтан да оған қандай да бір турлердің бір біріне
онша ұқсас еместігін ескере отырып, нақты тарихи жағынан келу керек.
Ежелгі монархия ( шығыс деспотиясы, ежелгі рим монархиясы) бір басқа
да, ортағасырлық монархиялар және ақырында, олардың мулдем басқаша бугінгі
куннің монархиясы бір басқа. Тіпті ежелгі рим монархиясының әр кезеңінде әр
турлі айырмашылықтар болды: принципат кезеңіне тән республикалық және
монархиялық институттардың уйлесімділігі монархтың шексіз билігі устемдік
құрған кезде, доминат кезеңінде толық жойылды. Ортағасырлық монархиялар
үшін абсолютті және шектеулі деп бқлу дәлірек келеді. Абсолютті монархтың
рөлі басшылық ету болды, көбінесе шектен тыс, тіпті қалыптан тыс басшылық
деуге болады: өзі жузеге асырған жоғарғы биліктің шексіз құқығымен
өкілеттігін ешкіммен бөліспей, жеке дара иемденді. Мемлекет өмірінің
тубірлі мәселелері соның қаруына жататын еді. Барлық юасқа мемлекеттік
органдармен лауазымды тұлғалар оған сөзсіз бағынды, оның жарлықтарын
орындауға міндетті болды. Ортағасырлық шектеулі монархиялар шектелгенімен
ерекшеленеді, оған бұрын монархтың құзіретіне кіретін жекелеген өкілеттілер
ауысқан.
Қазігі кезде монархиялық нысаны кеңінен тараған. Англия,
Норвегия, Швеция, Нидерланды, Жапония, Бельгия сынды алдыңғы қатарлы елдер
монархиялық мемлекеттер қатарында саналады. Оларда конститутциялық
монархия жұмыс істейді, ол монархтың билігі шынайы емес, номинальды болып
табылатындығымен ерекшеленеді. Бүгінгі кундері монархиялыұ басқару нысанын
кеңінен пайдалану, басқарудың осы нысанындағы көптеген елдердің
демократияны дамытудағы табыстары монархияның пайдалы потенциялы әлі де бар
екендігін және ол халықтың белгілі бір тобының қолданылуына ие болып келе
жатқандығын дәлелдейді.
Республика ушін басқару нысаны ретінде мемлекеттегі жоғары
биліктің заңмен белгіленген мерзім ішінде қызмет ететін бір немесе бірнеше
сайлау органдарының қолына шоғырлануы тән. Олар әдетте жоғары заң шығару
органы және мемлекет басшысы болып табылады.
Республиканың, тұтастай алғанда мемлекттіліктің өзі сияқты, тарихы
ұзақ, алайда ол мемлекеттік ұйымдасқан қоғамнің алғашқы кезеңдерінде кең
тарала алмады, басқарудың басқа нысаны монархияға жол берді.
Бугінгі куні республикада өмірді демократияландыру процесстеріне
мумкіндік туғызатын құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның принциптерін
жузеге асыруда басты арена болып табылады.
Қазіргі республикаларды президенттік және парламенттік деп бөледі.
Аталған республикаларда жоғарғы билік эшалондары арасындағы куштердің
шынайы қатнастарымен құзіретті бөлісуі, олардың өзара қарым қатнастарының
ұйымдастыру құқықтық механизмі әртурлі.
Парламенттік республикада жоғарғы билік органдар жуйесінде туйінді
орындардың бірін парламент иеленеді, ол заңдар қабылдайтын және
жалпымемлекеттік маңызды мәселелерді шешеді. Ол елдің мемекеттік бюджетін
бекітеді, өзінің алдында жауап беретін үкімет қызметін бақылап отырады.
Егер парламент үкіметке сенімсіздік вотумын шығаратын болса, соңғысы
отставка кетеді( Үндістан, Италия). Кейбір елдерде парламент ( өзі немесе
жергілікті билік органдарының өкілдерімен бірге, ал федеративті
мемлекеттерде штат, жер және басқа мемлекеттік құрылымдар өкілдерімен
бірге) сондай ақ мемлекет басшысын сайлайды.( Италия, германия), алайда
бұл унемі бола бермейді мысалға, Австрияда президент жалпыға ьірдей сайлау
құқығы негізінде сайланады. Сөйте тұра көпшілік парламенттік
республикаларда мемлекет басшысының құқығының шегі аса кең: оның
парламентті таратуға құқығы бар, үкімет басшысын тағайындайды, елдің қарулы
кушінің бас қолбасшысы болып табылады.
Президенттік республиканың айрықша ерекшелігі мемлекет басшысының
өте кушті билігі болып табылады. Мұнда президент парламенттен тек премьер
министрді тағайынлдауға (кейде укіметтің басқа да кейбір маңызды мушелерін)
тағайындауға келісімін ала отырып укіметті тағайындайды. Сондықтан
укіметтің парламент алдындағы бақылауға алынуымен есеп берушілігі босаңдау,
ал мемлекет басшысы алдында парламенттік парламенттік республикаға
қарағанда әлдеқайда кушті. Оның устіне президенттік республика ушін
мемлекет басшысының функциясын укімет басшысының функциясымен қосып жіберу(
АҚШ), немесе мемлекет басшысының укіметтің қалыптасуы және қызмет істеу
процессіне шешуші ықпал (Франция, Ресей федерациясы, Қазақстан, Өзбекстан)
тән.
Соның арқасында атқарушы биліктің маңызы арта туседі. Мұның заң және
сот биліктерінің қызметіне зияны тимес үшін конститутцияда биліктің ьарлық
тармақтарының іс әрекетінің келісіп істелінуін және балансын қамтамасыз
етуге мумкіндік беретін тежемелік және тепе теңдік жуйесі көзделген.
Президенттік республикада мемлекет басшысының әдетте халық тура (тікелей)
немесе жанама (сайлаушылар алқасы) сайлаулар жолымен сайлайды. Жоғарыда
аталған өкілетілерден басқа мемлекет басшысының сондай ақ парламентті
мерзімінен бұрын тарату құқығы, мемлекетте маңызды лауазымды тұлғаларды
тағайындау ( басқа мемлекеттегі елдің дипломатиялық өкілдерін және
судьяларды қоса есептегенде), кешірім жасау құқығы, қарулы куштердің бас
қолбасшысы қкілеттілігі жіне т.б. құқықтары бар. Үкіметті құру кезінде
мемлекет басшысы парламенттік республикалар шін міндетті болып саналатын,
оған тек парламентте басым болған партия өкілдері ғана кіретін ережелерді
сақтамайды.
Осылайша, республиканың қоғамдық саяси және мемлекеттік құқықтық
ерекшеліктерімен мына төмендегі жағдайлар басқару нысаны болып табылады:
- Мемлекеттің жоғары органдарының сайланатындығы.
- Бұл органдаодың қызметінің дәл мезгілдік параметрлермен
(мерзімен) шектелуі.
- Мемлекет басшысының кейбір әрекеттеріне жауапкершілік
белгілеу
- Мемлекеттің жоғары органдарындағы биліті жеке құқығымен
емес, халықтың тапсыруы бойынша жузеге асыру.
- Азаматтардың мемлекет алдындағы және мемлекеттің азаматтар
алдындағы екі жақтан жауапкершілік.
Тақырып 2-3. Құқық және мемлекеттік- құқықтық құбылыстардың негізгі
түсінігі.
1.Құқық ұғымы және белгілері.
2.Құқықтың пайда болуы және оның мәні.
3. Құқықтық норма ұғымы және құрылымы.
4. Құқықтың қайнар көздері, нормативті құқықтық актлер.
5. ҚР құқықтың әрекет етуі.
6.Құқықтық қатынас ұғымы және түрлері.
7. Құқықтық мәдениет және сана.
8.Құқық бұзушылық.
1. Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлық құқықтық
нормалардың: құқықтық ғұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің
құқықтық ережелерінің жиынтығы болып табылады. Құқықта заңдар ерекше орын
алады. Мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдары қабылдаған
нормативтік актілер заң деп есептелінелді. Заң ең жоғарғы юрисдикциялық күш
болып табылады. Мұның мәнісі – мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік
актілер заңда негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан ғана
тұрмайды. Құқық дегеніміз – белгілі бір мемлекетте қабылданған және
қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық
актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға
нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент –
нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер –
нормативтік бұйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер
т.б. қабылдайды.
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып
жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі – объективтік
мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген
мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін
мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу
жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы,
денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз –
мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез-құлық,
ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз – жеке алып қарағандағы әрбір
адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адаи ғана емес,
бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек,
құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың
ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болуға тиіс.
Құқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде
маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар
арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-
бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру
жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік
құқық актілері аоқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады.
Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда
болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да
тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі
шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу,
айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде ғана
хатталуға тиіс.
2. Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік
органдардың құрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау,
олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен әдістері
т.т. құқықтық нормалар арқылы анықталады.
Қоғамдық тәртіп (демократиялық немесе халыққа қарсы бағытталған) тек
қана құқықтық актілер арқылы орнатылады, оны тәртіп органдары қамтамасыз
етеді. Азаматтардың мемлекеттік басқару ісіне қатынасу үшін пайдаланатын
саяси құқықтары мен бостандықтары тек қана нақ осы құқықтық актілер арқылы
белгіленеді.
Құқық қоғамның әлеуметтік өмірінде де зор рөл атқарады. Құқықтық
нормалар білім алудың, денсаулық сақтаудың, отбасын құрып, оны нығайтудың
т.б. қажеттіктердің заңдық шарттарын белгілейді.
Сөйтіп, құқық дегеніміз адамдардың өміріне қалыпты жағдайлар туғызуға,
қоғамның барлық бағыттарда дамуын заңдық жағынан қамтамасыз етуге тиісті
мемлекеттік қуатты құрал болып табылады. Құқық тек жұртты жазалау үшін,
оларға күштеу шараларын қолдану т.с. үшін қажет деп ойлау дұрыс емес.
Азаматтар өздеріне берілген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланғанда,
құқық нормаларының талаптарын орындағанда, мемлекеттік органдар құқық
нормаларының талаптарын бұзған адамдарға шара қолданып, тиісінше жазалап
отырғанда, құқық нақты іс жүзіне асқан болып табылады.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі
обьективтік заңдылықтарының бірі. Ол - әлеуметтік нормалардың қалыптасып,
қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп, басқаруы және әлеуметтік нормалардың
(әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде
бірте-бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сонымен, қоғамда мемлекеттің өзі
қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді
келісімдер, шарттық нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншіден, мемлекеттік қоғамдық меншікті
реттеу моралдық-діни нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Ману заңына
сүйенді, ал мұсылман елдерінде – Құран заңы. Екіншіден, жеке меншік
бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы
реттеп, басқарды.
Адам қоғамы мыңдаған жыл өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтық тәртібіне
бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде-мақсатты
орындауға жұмсап келеді. Адамдар ежелгі заманнан мемлекет пен құқық қашан
пайда болды, қалай дамып келеді?-деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми
зерттеулер жасап келеді.
3.Құқықтық норма ұғымы. Норма дегеніміз – бір қатынасты ретеп,
басқаратын ереже. Құқықтық норма құқықтың бір клеткасы, қоғамдық
қатынастардың жақсы дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің,
жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-
қатынасын реттеп, басқарып отырады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады,
өйткені ол нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субьектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық
әрі нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субьектілер өз еркімен іс-
әрекет етуге, тек заңға нұқсан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс
істейді.
Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субьектілерінің құқықтары
мен міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен
қамтамасыз етілетін ереже-қағида.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция – қатынас мазмұны мен субьектілердің құқығы мен міндеттерін
көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы
тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі. Диспозицияның үш
түрі болады:
Жалпылама түрі: нормада субьектілердің міндеттері мен құқығы айқын
көрсетілмейді.
Толық айқын түрі: мазмұны нормада айқын көрсетіледі. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің баптарында диспозицияның мазмұны толық көрсетіледі.
Сілтеу түрі: мазмұны туралы басқа бір нормаға сілтеу жасалады. Мысалы,
Азаматтық кодекстің бірнеше баптарында сілтеме қолданылады.
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік кесім
қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін
жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек. Гипотезаның
жалпылама күрделі , альтернативтік түрлері бар.
Санкция – құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын
жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Санкцияда мемлекет
қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтындығын көрсетеді. Санкцияның
түрлері: абсолютті анық, баламалы, салытырмалы.
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласныа қарай өндірістік, ауылшаруашылық, құрылыс,
мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т.б. бағыттағы
нормалар.
2. Құқықтың әр саласныа қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек,
отбасы, азаматтық, қылмыстық, азаматтық-прцессуалдық, қылмыстық-
процессуалдық, т.б. саладағы нормалар.
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші
нормалар, қорғаушы нормалар.
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші, тыйым салушы,
ерік беруші нормалар.
5. Мамандандырылған құқықтық нормалар – қоғамның мамандық салаларының
қарым-қатынасын реттеп, басқаратын нормалар. Мысалы, азаматтық,
қылмыстық, заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер
бағытындағы нормалар және т.б.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан ғана
тұрмайды. Құқық дегеніміз – белгілі бір мемлекетте қабылданған және
қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық
актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға
нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент –
нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер –
нормативтік бұйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер
т.б. қабылдайды.
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып
жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі – объективтік
мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген
мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін
мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу
жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы,
денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз –
мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез-құлық,
ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз – жеке алып қарағандағы әрбір
адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адаи ғана емес,
бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек,
құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың
ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болуға тиіс.
Құқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде
маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар
арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-
бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру
жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік
құқық актілері аоқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады.
Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда
болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да
тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі
шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу,
айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде ғана
хатталуға тиіс.
4. Құқықтың қайнар көздері, нормативті құқықтық актлер.
Қазақстан мемлекетінің құқығының объективтік және субъкетивтік
қалыптасу жолдары осындай. Бұл жолмен әлемдегі, барлық мемлекеттер де өтті.
Құқықтық даму негіздері де, нысаны да ұқсас деуге болады. Тек аздеп
ерекшеліктері бар. Мысалы, біздің Қазақстан мемлекетіміздің құқығының даму
процесіндегі діни нормалардың тәжірибесін және прецеденттік нормаларды
өте аз пайдаланады. Дамыған елдердің демократияны дамыту тәжірибелерін өте
кең пайдаланамыз. Қазақстан Республикасының құқық нысанының түрлері:
-құқықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүр;
-құқықтық прецедент;
-нормативтік шарттар;
-нормативтік құқықтық актілер.қазақстан мемлекетінің нормативтік
актілерінің түрлері, жүйелері Конституцияда толығымен көрсетілген.
Мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, саяси партиялар,
еңбек ұжымдары өздерінің құзіретіне, өкілеттілігіне сәйкес нормативтік
актілер шығарады. Олар Конституцияға нұқсан келтірмеуге міндетті.
Конституцияның талаптарының дұрыс орындалуын президенттің аппараты мен
Конституциялық Кеңкс бақылап отырады.
Республика Конституциясында көрсетілген жағдайда Президент заң күші
бар және жай жай жарлықтар шығарады. Республикалык Президантінің
жарлықтары Конституция мен Республика заңдарының негізінде және оларды
орындау үшін шығарылады. Республика Президентінің Жарлығымен:
1.Республика Президентінің актісін шығаруды талап ететін Президенттің
конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады.
2.Конституцияда және өкімет органдарының халқының алдындағы
жауапкершілік заңдарында белгіленген мемлекеттік биліктің барлық
тармағының үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелері шешіледі:
3.Парламенттің заңды міндетіне кірмейтін, сондай-ақ үкімет пен басқа
да мемлдекеттік органдардың заңда көрсетілген міндеттеріне жатпайтын
мәселелерді құқықтық жүйелендіру жүзеге асырады.
4.Республиканың экономикалық және саяси-әлеуметтік дамуы жөніндегі
стратегиялық мәселелер бойынша шешімдер қабылданады.
Республикалық парламенттің актілері: парламент Республиканың бүкіл
аумағында міндеті күші бар Республиканың заңдары, оның ішінде Парламенттің
конститутциялық және заңдарды қолдануды енгізу мәселелері жөніндегі
парламенттің нормативтік қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды,
Парламент, өз құзіретіндегі мәселелер бойынша, сондай-ақ дара сипатты
қаулылар қабылдайды.
Парламент пен Палаталар өз құзіретіндегі мәселелер бойынша үндеулер,
декларациялар, мәлімдемелер және және заңдық сипаты болмайтын өзге де
актілер қабылдауға хақылы. Парламент заң актілерін және басқадай актілерді
палаталар бірлескен отырыстарында қабылдаған кезде дауыс беру Палаталар
бойынша бөлек жүргізіледі.
Үкімет актілері – заңдардың және Республика Президенті актілерінің
негізінде және соларды орындау үшін шығарылатын үкіметінің нормативтік
актілері және жеке қаулылыры. Үкімет актілері алқалық отырыстарында дауыс
беру арқылы қабылданады, оған Премер – министр қол қояды. Премер – министр
өз құзіреті бойынша жеке өкімдер шығарады. Үкімет қаулыларының және Премер
– министрдің өкімдерінің Республикасының бүкіл аумағында міндетті күші
болады. Үкімет қаулыларының күшін Республика Президенті мен Үкіметтің өзі,
ал Премер – министрдің үкімдерінің күшін Республика президенті немесе
Премер – министр жоя алады.
Жоғары сот актілері – Республика сот билігінің жоғары органының заңды
нысанда еркін білдіруі. Бұл жоғарғы соттың Президиумы, Пленумдеры мен
Төралқасының қаулылары мен өзге де актілері. Сот практикасыныңмәселелері
бойынша соттарға түсінік беретін нормативтік актілерді Республиканың жоғары
сот Пленумының қабылдауға хақысы бар.
Министрлік – ведомстволар өз құзіреті бойынша бұйрық, нұсқау береді.
Өздерінің жүйесінде бұл актілердің заң күші болады. Олардың орындалуын
өздері бақылап отырады.
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының актілері Әкімшіліктер,
Мәслихаттар өз құзіретіндегі мәселелер бойынша шешімдер, ал әкімдер –
тиісті әкімшілік – аумақтық бөліністің аймағында орындалуға міндетті
шешімдер мен өкімдер қабылдайды. Конституцияға сәйкес мәсілихаттардың
жергілікті бюджет кірісін қысқартуды немесе шығысын ұлғайтуды көздейтін
шешімдерінің жобалары әкімнің оң қорытындысы болған кезде ғана қарауға
енгізілуі мүмкін.
Парламенттік Республика. Заң жүзінде жоғарғы өкімет органы парламент,
сайлауда жеңіп шыққын саяси партия өкілдерінен Үкімет құрылады. Үкімет өз
жұмысы жөнінен парламентке бағынышты және оның алдында есеп береді.
Парламент конституциялық, төтенше тағы басқа заңдарды қабылдайды,
бекітеді, қаулылар қабылдайды, шығарады.
Мемлекеттің басқа органдарының (презитенттің, үкіметтің, премер-
министрдің, сот органдарының, жергілікті басқару органдарының т.б.)
нормативтік актілер шығару, қабылдау, бекіту құзіреттері Президенттік
Республикадан көп айырмашылығы жоқ. Қазақстан 1993 ж. Конституция бойынша
парламенттік Республика, 1995ж. Екінші Конституцияға сәйкес – Президенттік
Республика болады.
6. Қоғамдық қатынастар – белгілі бірөндіріс тәсілі негізінде
өндірісте және өмірде адамдар арасында қалыптасатын күрделі де сан қилы
қатынастар. Философия тарихты материалистік тұрғыданқоғамдық қатынастарды
материалдық және идеологиялық деп екіге жіктеді. Материалдық қоғамдық
қатынас объективті, адамдардың санасы мен еркіне байланысты емес.
Материалдық қоғамдық қатынас ішіндегі ең бастысы әрі айқындаушысы
адамдардың өндірістік қатынастары болып табылады. Өндірістік қатынастар
қоғамдық өндіріс процесіндегі адамдар арасындағы материалдық экономикалық
қатынастардың жиынтығы. Өндірістік қатынас- қоғамдық өндірістің қажетті
жағы. Жеке адам материалдық игіліктерді өндіре алмайды. Өндіру үшін
адамдар белгілі байланыстар мен қатынастар жасайды, сөйтіп осы қоғамдық
байланыстар мен қатынастар арқылы ғана олардың табиғатқа қатынасы болады,
өндіріс орындары.
Идеологиялық қатынастар адамның санасына байланысты болады. Оның ең
маңыздылары – саяси, құқықтық, моралдық, ұлттық, діни т.б. қатынстар
қатынастардың барлық жиынтығы - өзара заңды байланыста реттелген бұлжымас
бірізді жүйе. Қоғамдық қатынастардың жиынтығынан белгілі бірізділік табу,
оның ең басты, негізін анықтау. Қоғамдық қатынастардың өзара байланысын
сипаттайтын заңдылықтарды ашу – ғылымның зор еңбегі. Қоғамдық өмірде қарым
– қатынастар әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы қатынастар ретінде және
сол ұжым ішіндегі қатынастар ретінде де өмір сүреді. Қоғамдық
қатынастардың жиынтығы адамдар ұжымдары үшін олардың өмір сүретін белгілі
бір әлеуметтік ортасы болып табылады.
Құқықтық қатынастар – адамдардың өзара әлеуметтік байланысы, қарым –
қатынасы. Адамдар өмір сүру үшін, ұрпақты жалғастыру үшін т.б. басқа
себептермен бір-бірімен қарым-қатынас болады. Бұл объективтік прорцесс.
Қоғамның диалектикалық даму процесіне сәйкес қарым- қатынастар да ескіріп,
эжаңарып жатады. Бұл процесс әртүрлі жолман дамиды, адамдардың
бостандығының, іс-әрекетінің шеңбері кеңиді. Ғылым мен техниканың дамуы
қоғамдағы қарым-қатынастардың түріне шексіз көбейтіп, қарқынды деңгейде
дамытты. Бірақ бұл қарқынды даму процесі адамды қоршаған ортаның
экологиясын нашарлатты, табиғи ресурстарды, байлықтарды азайтты. Сондықтан,
адамдардың және қоғамның мүдде - мақсаттары тұрғысынан бостандықты дамыта
отырып кейбір қарым – қатынастарға шектеу қойылды.
Қоғамдық қатынастар әртүолі болады: саяси, моралдық, экономикалық,
әлеуметтік, ұлттық, діни т.б. байланыстар. Бұл байланыс – қатынастар
моральдық, әдет-ғұрып, діни, құқықтық нормалармен реттеледі. Мысалы,
отбасы қатынастарының көпшілігі дәстүр, діни нормалармен реттеліп жатады.
Қоғамдағы барлық қатынастар құқықтық нормалармен реттелмейді, тек
әлеуметтік, қоғамдық мүдде-мақсаттарды қамтитын қатынастарды реттеп,
басқарып отырады.
Құқықтық қатынастар дегеніміз – мемлекеттік кепілдіктегі екі жақты
құқықтары мен міндеттері бар қоғамдық қатынас. Құқықтық қатынастардың
нышан – белгілері:
Бірінші – құқықтық қатынастар тек нормативтік актілер арқылы реттеліп
отыратын қарым – қатынастарды біріктіреді. Нормативтік актілерде қатынастың
мазмұны, субъектілердің құқықтары мен міндеттері, дұрыс орындалмаса
жауапкершіліктің түрлері көрсетіледі. Құқықтық қатынастар арқылы
нормативтік актілер іске асады, орындалады.
Екінші – қатынастың субъектілерінің екі жақты құқықтары мен
міндеттерінің толық көрсетілуі. Бір жағынан құқығы екінші жағының
міндеттеріне сәйкес, тең келеді. Субъектілердің бостандығы тең болады.
Үшінші - субъектілер өз еріктерімен, өз мүдде-мақсаттарын іске асыру
үшін құқықтық қатынас жасайды.
Төртінші – егер қатынаста нормативтік актінің мазмұны бұзылса немесе
субъектілер өз міндеттерін дұрыс, толық орындамаса, мемлекеттің
қатынасуымен бұл кемшіліктер түзетіліп, жауапкершіліктің түрін анықтауға
тиіс.
Құқықтық қатынастардың түрлері:
1.Қоғамдағы барлық қатынастар және нормативтік актілер құқықтың жүйе-
саласына сәйкес бірнеше түрге бөлінеді: мемлекеттік, әкімшілік, азаматтық,
қылмыстық, қылмыстық-процессуалдық, азаматтық-процессуалдық, т.б. құқықтар.
2.құқықтық норманың атқаратын ісіне қарай қатынастар екіге бөлінеді.
Реттеуші және қорғаушы. Реттеуші нормалар қатынастарды реттеп – басқарып,
дамытып отырады. Қорғаушы нормалар қарым-қатынастардың дұрыс, заңға сәйкес
орындалуын қамтамасыз етеді.
3.құқықтық қатынастар мазмұнына қарай екіге бөлінеді: жалпылық және нақты.
Жалпылық түрде құқықтық қатынас мемлекет пен жеке азаматтардың арасында
болады. Нақты түрдегі қатынастар заңды себептнр, фактілер болғанда
басталады. Мысалы: сауда-сату шарты, біріккен фирма құрылысы т.б. себептер.
4.Құқықтық қатынастардың субъектілерінің жағдайларына қарай екіге бөлінеді:
абсолюттік және салыстырмалы. Абсолюттік түрде қатынастар туатын құқық бір
жағындағы субъектіде болады, ал екінші жағындағы субъектісінде тек
міндеттер болады. Бұл жағдай нормативтік актіде анық көрсетіледі. Мысалы,
жеке меншіктің иесі құқықтық қатынаста болса, оның құқығын ешкім бұза
алмайды және ол меншікке қатынастың субъектілері нышан келтірмеуге
міндетті. Салыстырмалы түрдегі қатынастардың субектілерінің құқығы мен
міндеттері бірдей болады.
Құқықтық қатынастар қоғамдағы әлеуметтік құбылыстардың ең күрделісі
және ерекше түрі. Себебі бұл қатынастар толығымен құқықтық нормалар арқылы
реттеліп, басқарылып, мемлекеттік статус, кепілдік алып, қоғамның дұрыс,
прогрестік жолмен дамуын қамтамасыз етеді.
Құқықтық қатынастар – құқыққа байланысты, құқық негізіндегі қоғамдық
байланыстар. Құқықтық қатынас тек қана адамның мінез – құлқына құқықтық
норма әсер еткенде пайда болады. Құқықтық қатынас – бұл субъективті
құқықтар мен заңды міндеттер арқылы пайда болатын адамдар, ұйымдар,
мемлекеттік органдар арасындағы байланыс. Құқықтық нормалардың талаптарын
жүзеге асыруды қамтамасыз ете отырып, мемлекет қоғамдағы заңдылық пен
тәртіпті де жақсартуға мүмкіншілік жасайды.
Құқықтық қатынастың құрылымы төрт элементтен тұрады: субъект,
объект, субъективтік құқық, заңды міндеттер.
1.құқықтық қатынастың субъектісі – жеке адам мен заңды тұлғалар. Қазақстан
Республикасының және басқа елдердің азаматтары сондай-ақ азаматтығы жоқ
адамдар жеке тұлғалар болып ұғынылады. (ҚР АК, 12б.). қатынастың
субъектісі болу үшін олардың құқықтық қабылеті және әрекеттілігі қалыптасуы
керек. Құқықтық қабылет – құқыққа бостандықтар мен міндеттерге ие болуы
қабілеті. Құқықтық қабілет адам туған сәттен басталып, өлгенде аяқталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі азаматтардың құқықтық
қабілетінің негізгі мазмұнын анықтайды: меншігінде мүлік, оның ішінде
шетелдік валютаны ұстауға ие болу; мүлікті мұрагерлікке не өсиет етіп
қалдыру; тұратын жерін өзі таңдап алу: шет елдерге кетуге, қайтып келуге
ерікті; шаруашылық құруға қарым – қатынас жасауға т.б. құқықтары бар
(кодекстің 14-бабы).
Әрекеттілік (дееспособность) – адамның өз әрекетімен құқығын
пайдалана алу және оны жүзеге асыру,өзі үшін міндеттер тудырып, оларды
орындау қабілеті. әрекеттіктің басты шарты кәмелеттік немесе құқықтық
нормада белгілі жасқа толу болып табылады.
Құқықтық субъектіліетің (әрекеттіліктің) адамның тәртіп бұзғаны үшін
заңдылық жауапқа тартылу жағдайына байланысты бөлігі: құқықтық жауаптылық
мүмкіндігі (деликтоспособность) деп аталады. Бұл мүмкіндік Республиканың
қылмысты імтер заңы бойынша он алты жасқа толғаннан басталады. Ал, ауыр
қылмыстар (кісі өлтіру, зорлау...) жасаған жағдайда он төрт жастан
басталады.
Құқықтық субъектіліктің (әрекеттіліктің) шарттар жасап басқа да
келісімдер жүргізуге негіз болатын мүмкіндігі келісім қабілеттілігі деп
аталады. Толық әрекеттілігі жоқ адамдар шектеулі келісім қабілетіне ие
болады. Кәмелетке толмаған он төрт жасқа дейінгілер үшін келісімді олардың
атынан ата – аналары, асырапалушылары, не қамқоршылары жасайды.
Құқықтық қабілеттілік пен әрекеттілікке заң актілерінде қарастырылған
тәртіп пен жағдайларда ғана болмаса, ешкімге шектеу қойылмайды.
Адамдардың әрекеттілігіне бірнеше шектеу қойылады:
-кәмелеттік жасқа толмаса адамдардың саяси құқығы болмауы, үйленуге
(жанұя құруға), қылмыстық... жауапкершілікке тартуға, жұмысқа орналасуға,
әскер қатарына шақыруға шектеулер бар. Оларды бұзуға тыйым салынған
(шектеудің түрлері):
-адамдардың денсаулығының нашар болуы;
-туысқандық-қандас болу;
-егерде азамат сотталған болса;
-діни нормаларға шектеу.
Шет елдің азаматтары толық, құқықты, тек олар сайлауға қатысуға,
сайлануға, әскер қатарына шақырылуға құқығы жоқ.
Заңды тұлғалар: мемлекет, мемлекеттік аппарат-мекемелер, лауазымды
тұлғалар, қоғамдық бірлестіктер, одақтар, ұйымдар, ұжымдар заңды түрде
құрылып, бекітілсе, тіркелсе толық түрде құқықтық қабілеті мен
әрекеттілігі бар деп саналады, оның шеңбері олардың ережелері мен Усавында
толық көрсетілуге тиіс. Соған сәйкес олар жұмыс жасайды. оқшау мүлкі бар
және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүлікті және мүлікті емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болатын оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым тұлға
деп танылады (АК -33 б.).
Құқықтық қатынастың объектісі - қоғамдағы көп түрлі, көп салалы саяси,
экономикалық, әлеуметтік, мәдениеттік, азаматтық, қылмыстық әкімшілік,
еңбекті, т.б. қарым-қатынастар. Материалдық дүние – заттар, рухани –
шығармашылықтың өнімдері, жеке мүліктік емес игіліктер, құқық
субъектілердің іс-әрекеті және құқық қатынастарының нәтижелері – құқық
қатынастарының объектілері. Құқық, қатынастың объектісі – тек қоғамдық және
жеке тұлғалар мүдде – мақсатын реттеп басқарып отыратын қарым-қатынастарды
қамтиды. Осы мүдде-мақсаттарды орындаудағы усбъектілердің іс-әрекеті,
атқаратын жұмыстары құқықтық қатынастың объектісі болады.
Субъективтік құқық - құқықтық қатынастардығы субъектілердіңекі жақты
мүдде-мақсаттарының орындалуы. Субъективті құқық пен заңды міндеттер
құқықтық қатынастың, ең негізгі мазмұнын құрайды.
Субъективтік құқықтың алдындағы негізгі мүдде-мақсаттар: бірінші –
қатынастың күрделі мақсатын толық орындау; екінші – көрсетілген іс-әрекетті
дұрыс орындау; үшінші – көрсетілген міндеттердің дұрыс орындалуын
қамтамасыз ету;төртінші –егер дұрыс орындалмаса сот арқылы орындату. Бұл
әрекет екі жақты субъектілердің құқығы. Оған ешкім кірісе алмайды.
Субъективтік құқықтың орындалу әдіс-тәсілдері: 1) құқықтың алдында
қойылатын өз мүдде-мақсатын анықтау; 2) құқықтық норманы дұрыс пайдалану;
3) құқықтық тәртіпті қатаң орындау.
Заңды міндеттер. Субъективтік құқық бар жерде сонымен бірге заңды
міндеттер болды. Бұл екеуі бір-бірінсіз бола алмайды. Себебі қатынастардың
көпшілігінде екі жақты субъектілердің құқықтары бар және соған сәйкес екі
жақты субъектілердің құқықтары бар және соған сәйкес екі жақты
субъектілердің міндеттері бар. Олардың дұрыс орындалуын қамтамасыз ету
субъектілердің өздерінің іс-әрекеттеріне, жұмысына байланысты.
Егерде әр субъект өзінің тиісті міндеттерін дұрыс уақытындаорындаса,
онда сөз жоқ құқықта дұрыс уақытындаорындалады деуге бролады. Құқықтық
қатынастың заңды міндеттемелерінің орындалуының екі түрі болады: бірінші –
қатынастағы бір субъект басқа субъектілердің мүдде-мақсаты үшін міндетті
түрде іс-әрекет немесе бір белгілі жұмыс жасауға тиіс; екінші – оның іс-
әрекетіне шектеу қою. Сонда ғана қатынас дұрыс орындалып. Нәтижелі болады.
Құқықтық қатынастьардың өмірге келуінің, өзгеруінің, ескіруінің,
жаңаруының, дамуының заңды себептерінен басқа үш бөлімнен тұратын негізі
болады: нормативтік актілер, заңды себептер, субъективті құқық. Осы күрделі
үш негіздер арқылы құқықтық қатынастар дамып, нығайып қоғамның объективтік
даму процесін реттеп-басқарып отырады.
Кез-келген қоғамда құқықтық нормалардың жарлығын бұзу бұқаралық сипат
ұстанады және оған аса елеулі моральды және материалдық зиян келтіреді.
Құқыққа қарсы жасалған әрекеттер сипаты, субъектілері, шарттары
себептерінің әртүрлілігіне қарамастан, олардың бәрі бір әлеуметтік
құбылысқа құқық бұзушылыққа алып келуге жол беретін, жалпы белгілерге ие.
Құқық бұзушылықты зерттейтін әр түрлі анықтаулар бар. Жалпы қорытындылық
түрде олар, өздеріне заңдық жауапкершілік алатын қоғамға зиянды әрекет
еткен тұлғалар немесе тұлғаның құқыққа қарсы, өзін кінәлі еткен құқық
бұзушылыққа ұласады .
Құқық бұзушылық аса маңызды белгілер қатарына ие, олардың ішіндегі ең
негізгілеріне мыналар жатады:
1.Кез-келген құқық бұзушылық - бұл адамның саналы және еркінмен үнемі
бақылау астындағы әрқашан анықталған әрекет немесе әрекетсіздігінде
көрінетін еркіті, кінәлі әрекеті. Құқық бұзушылық белгілері саласында
қарастырыла алмайды, мысалы, мінез-құлқы, адамның жеке саласы немесе ой
образы. Дегенмен, егер олар нақты құқыққа қарсы әрекеттерде-әрекет немесе
әрекетсіздікте пайда болса, онда бұл жағдайда заңдық іздестіру басталады.
Сот пікір шеңбері - ой, саяси, діни немесе басқа да көзқарасы үшін
жазалай алмайды. Карл Маркс осымен байланысты “осы сияқты басты белгілерде
әрекет етпейтін заңдар, әрекет етуші ойының образын, - бұл заңсыздықтың
позитивті санкциясы сияқты басқа ештеңе емес” деген . Бірақ та сот нақты іс
бойынша шешім шығара отырып құқыққа қарсы әрекетін жазалауы мүмкін және
жазалайды.
2.Құқыққа қарсылық - құқық бұзушылықтың аса басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz