Қазақстан жылқының жаратылған жері-отаны екенін полеозологиялық, археологиялық, тарихи-этнографиялық материалдар негізінде дәлелдеу

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында энеолит дәуіріндегі Қазақстан территориясында жылқыны қолға үйретіп, мініске, күш-көлікке пайдаланудан бастап ХХ ғасырдың басына дейінгі 5, 5-6 мың жылдар шамасындағы қазақтың салтаттылық мәдениеті қарастырылады. Жылқы арқылы қазақтың материалдық және рухани әлемі, дүниетаным, әдет-ғұрыптар, психология, әдеттік құқық, әскери өнер мен батыршылдық дәстүрі, музыка аспаптары мен ән-күйлер көшпенді өркениеттің көптеген қырлары дәйектеліп түсіндіріледі. Жылқы бұл еңбекте дәстүрлі мәдениеттің қазыналы қатпарларын қайта қарауға, қазақ ұлтының өзін-өзі тануының шешетін бір кілті болып табылады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өркениет тарихында адам қолымен үйретілген жануарлардың ішінен жылқыдан асқан-жасампаздық роль атқарғаны жоқ. Осы бір тамаша сұлу және күшті жануар алғашқы адамдардың негізгі серігі болып, тарихтың келесі белестерінде де ұмыт қалмай, басқа бір сапалық құндылықтарды иемденді. Адамдар жылқыны қолға үйретіп, кейін келе оны мініс көлігіне айналдырудың арқасында көне қоғамның мәдени-тарихи көкжиегі айтарлықтай кеңейген еді. Үйретілген жылқының көмегімен адамдар құрлықтар мен кеңістіктерді игерді. Уақыт пен кеңістікті бағындырған жылқы жануары - өз кезегінде адам тарапынан Тәңірлік қасиетті түлік саналып, небір тамаша мифтерге, аңыз-әңгімелер мен ертегілерге арқау болды. Жылқының адамзат алдындағы тарихи ролі сол, қолға үйретіліп ауыздықтылған кезінен бастап қоғамның дамуын тездетті. Аттылар жаяулардан жоғары тұрды және өмірдің көп салаларында әлдеқайда алда болды. Ең бастысы адам жылқыға мінген сәтінен бастап өз заманындағы күшті қаруға ие болды. Еуразия аумағындағы соғыстардың шығуына бірден-бір себеп жылқы болды - десек қателеспейміз. Бұл туралы қазақ аңыздарында анық айтылады «жылқыны алғаш ұстап әкелгенде көп нәрсені көрген, білген ақсақал адам былай депті: «Жал-құйрығы қанат екен, төрт аяғы болат екен, жануардың жүрген жері жаугершілік екен. Шырақтарым осыны тапқан жерлеріңе апарып қоя беріндер» деп айтыпты. Халықтардың ұлы көші деп аталатын Орталық Азиядан шыққан б. з. д. ІІ мың жылдықтарда арийлер бастаған жаулап алушылық сақ - скифтер, ғұндар, түркілер, қыпшақтар болып 3 мың жылдай жарты әлемді тітіретіп тұрды. Аттылардың шабуылы ХІІІ ғасырда моңғолдармен аяқталды. Ғалымдар бұл кезеңді Жылқы дәуірі деп орынды баға береді, [1] . Жылқы дәуірінде жылқы шын мәнінде соғыс құдайы болды. Индоеуропалықтардың соғыс құдайы - Марс кельт тілінде «жылқы»-деген мағананы береді, бұл арийлердің Еуропаға атпен келгенін білдіретін бірден-бір факті.

Жылқыны қолға үйрету ең алдымен төрт түлік мал бағуды жеңілдетіп, жер шаруашылығы мен егіншіліктің дамуына тікелей әсер етті (жер жырту, азық-түлік тасу т. б. ) . Атты арбаға жегу арқылы адамзат дөңгелекті ойлап тапты. Дөңгелек кейінірек бүкіл техниканың ең басты тетігі болды. Атты мініске пайдалану арқылы адамзат біріншіден - жүріс жылдамдығын арттырды, екіншіден - әскери атты қосындарды жасақтады, сол арқылы соғыс өнеріне революциялық жаңалық енгізді.

Рухани және материалдық игіліктерге бай жоғары дамыған аттылы-көшпенділер өркениетінің (конно-кочевая цивилизация) іргетасын жылқы және жылқымен біте қайнап, бірге өскен еңбекші - салт аттылы, жасампаз - салт аттылы және жауынгер - салт аттылы адамдар қалады.

Қазақтар тарих сахнасына атпен шықты, ат әрдайым олардың адал досы және киесі болды. Соның көмегімен олар күнделікті тұрмыс қам-қаракетіндегі және жорықтардағы қандай да болмасын қиындықтарды жеңе алды. Олар ұлан-ғайыр дала мен құлпырған кең өлкелерді ат жалында жүріп игерді. Қазақ жерінің кеңдігі жылқының арқасында жүзеге асты, жылқы көбейген уақытта ру, тайпалардың арасында жер үшін талас туып, жаңа жайылымдар игерілді, болмаса көрші елдерден тартып алынды, аттың күшімен жаудан қорғады. Ұлы Омар Хайям түркілердің билеушісін Афрасиабтың сөзін келтіреді: «Аспанда ай қандай маңызды болса, адам үшін ат та сондай маңызды». Аттың адам өмірінде алатын орнын Махмұд Қашғари: «Ат - түріктің қанаты», - деп бейнеледі. Бұл сөз -«қанатсыз - құс ұша алмайды, жылқысыз - түрік өзін асырай алмайды» деген мағына береді. Қазақтың құс ұшса қанаты талатын ұшы-қиырсыз кең жері, осы жерде жасаған халықтың тілінде диалектінің болмауы кімді болса да бей-жай қалтыра алмайды. Байлығының құны жылқымен өлшенетін қазақ жүздеген мың жылқысы үшін жаңа жер, жаңа жайылым іздеп жерін кеңейткен, сол жерді жылқылы жасақпен қорғаған. Барыс-келіс, алыс-беріс, ас-той деп аттылы алаш өзара айқара араласқандықтан тілінде диалекті болмаған. Демек, қазақ халқының осы екі феномені жылқы арқылы жүзеге асқанын жоққа шығара алмаймыз. Басқа мәселені былай қойғанда қазақтың шығу тегі жылқымен тікелей байланысты. Көшпенділер арбаның екі түрін пайдаланғаны белгілі: екі доңғалақты соғыс арбасы, төрт доңғалақты жүк арбасының суреттері қола дәуіріндегі Қазақстан жеріндегі петроглифтерде жиі кездеседі. Соғыс өнерінің тарихын зерттеушілер адамзат алғашында жылқыны мініске емес, жегу жұмысына пайдаланып, ілкіде жай арбаны, кейінірек әскери арбаны (колесница) ойлап тапқан деп қорытынды жасайды. Әдетте арбаның бел ағашының үстінен салынған ұзын екі ағашты - арыс десе, оның екінші мағынасы - ескі ру-тайпа дегенді білдіреді. Алты алашты «алты арыс», Арыс - өзен аты, ал тарихи қайраткерлерді «алаштың арыстары» - деп жатады. Бұған шежіреде қазақты құрайтын үш жүздің Ақарыс, Жанарыс, Бекарыстан тарайтынын еске алсақ «арыс» сөзі этникалық тарихпен астасып жатқанын көреміз. Бұл фактіден қазақ халқын құрайтын үш жүздің феномені қола дәуірінде арбамен көшіп-қонып жүрген дәуірді меңзейді. Орыс тілінде «лошадь» сөзі ХV ғасырдан бастап пайдаланыла бастады. Бұл сөздің шығу төркінін тексерген орыс ғалымдары «alasa» және «at» деген түркі сөздерінің қосылуынан шыққанын дәлелдеп отыр. Халқымыздың ХV ғасырға дейінгі атауы «алаш» болғаны белгілі. Алаша - жылқы тұқымы. Бұл туралы эпикалық жырларда:

«…Алаша аттың басы деп,

Қақ жүректің тұсы деп…» (Ер Тарғын)

«…Алаш та алаш болғалы,

Алаша атқа мінгелі.

Алашұбар ту байлап,

Алашқа ұран бергелі…» деп айталалы.

«Алаш этнонимі «Алаша» деген жылқыны бейнелейтін сөзден шығып тұрса, орыстың «лошадь» сөзі «алаштың аттары», «алаштың жылқылары» деген мағына береді.

Көне гректер көшпенділерді атпен тұтасып кеткен «кентавр», ал орыс аңыздары жолындағыны жалмап жұта беретін «змей горыныч» деп атаса, жастайынан атқа мініп, жылқымен бірге жаралған қазақтар арасында ертеде өздерінің есімдерінің алдына сәйгүліктерінің атын қою әдетке айналған. Бұл әдет ескі қазақ аңыздарында анық байқалады (Керқұла атты Кендебай, Дөненқара Бағыс, Жирен атты Кенже т. с. с. ) . «Жайылымдағы мал сүйгенін жейді, қорада тұрған мал бергеніңді жейді» -дейді француз ғалымы Вуазен. Бетеге, тарлау боз, балауса секілді шөптің асылын жеп, судың тұнығын ішкен, аптап ыстыққа күйіп, қарлы боранға қарылып шыныққан дала жылқысы таза кірпияз, кінәмшіл болып өседі. Ғасырлар бойы жылқының етін жеп, қымызын ішкен қазақ халқы өзін «жылқы мінезді халықпыз» дейді. Мұны керісінше: «Қазақ - жылқыға тартқан» немесе «мал иесіне тартады» дейді қазақтар.

Көшпенділер қоғамында ері де, әйелі де атқа қонып күнделікті тұрмыс қам-қаракетімен қоса жаугершілікте де бірге жүргендіктен белгілі дәрежеде ер мен әйел тең болған. Мұны: «Утверждается разумное равноправие женщин», - деп түйіндейді В. Н. Массон [2, 34-35-б. ] . Қазақтарды «жылқы текті» деп айтудың бір себебі, текті жылқылар қан араластырмайды. Халқымыздың жылқыдан алған бұл қасиеті арқылы жеті атаға дейін қан араластырмау салты қалыптасты. Қазақтар арасында 15-20 бие мен бір айғыр - үйір саналады. Үйірдегі айғыр өзінің байталдарына, ал сәуріктері енесіне шаппайды. Осы орайда К. Маркстің: «…Священно первоначально то, что мы переняли от животного мира», - деген сөзі еске түседі. О. О. Сүлейменовтың «Животные были первыми учителями человека» деген сөзі бұл ілімді нақтылай түседі.

Жылқы - халық өнерінің басты бір тұлғасы. Оның жүрісі мен дүбірі - ән мен күйде, екпіні - эпоста, кескін-келбеті - бейнелеу өнерінде бедерленіп отырған. Бұл ерекшелік - халқымыздың жадында жылқы рухының мәңгі сақталып, біте қайнасып келе жатқандығын көрсетеді. Қазақ түсінігінде жылқы - тектілік пен батырлықтың, достық пен адалдықтың, сұлулық пен асқақтықтың, бостандық пен егемендіктің символы. Ежелден бостандық аңсаған қазақ халқы еркіндік рухын жылқыдан алған. Сол себепті Елтаңбамызда күлте жалы төгілген жылқы-пырақ бейнесі кескінделген. Мұның өзі ұлттық идеямыз бен мемлекеттік идеялогиямыздың квитэссенциясы тұлпар болуға тиіс дегенді меңзейді.

Қазіргі таңда жылқы туралы білімдердің аясы кеңейіп, жылқы табиғатын жан-жақты зерттеп-тану ісі жеке ғылымға айналды. Түркия ғалымдары «жылқы - мәдениеттің бір саласы» дей келе, «жылқы мәдениеті» деген ұғымды енгізсе, еуропа, орыс зерттеушілері «салт аттылық мәдениет» (всадническая культура) атауын (терминін) алға тартты [3] . Ал қазақтар әлемдік өркениетке не берді? - деген сұраққа профессор Су Бихай: «…Қазақтар күлте жалды арғымақтар өсіріп, «ат мәдениетін» дүниеге әкелді», - деп түйіндейді [4, 11-12-б. ] . Қазақ қоғамында байлық жылқымен өлшенді, билік жылқы арқылы жүзеге асты, әдеттік құқықта үкім-кесім жылқыға шағылды: ат-тон айыптан бастап, адамның құны-жүз жылқы, ары-мың жылқыға тең - деп айтылуы тегін емес. Ру мен ру, ел мен ел, мемлекеттер арасындағы келісім-бітімге жылқы жүрді.

Ел мен ел арасын ашқан жылқы

Ел мен ел арасын қосқан жылқы

деп айтылатын қазақ мәтелінде жылқының дипломатиялық қарым-қатынастардағы ролін көреміз. Қазіргі таңда араб, ағылшын, түрікмен т. б. жылқы тұқымдары туралы жан-жақты барлық дерлік ақпарлар бар. Олар туралы ғылыми трактаттар, аңыздар мен ертегілер, прозалық және поэтикалық шығармалар жазылған атақты суретшілер мен мүсіншілердің полотналары мен мүсіндерінде, сәулет ансамбльдерінде бейнеленген.

Осы тұрғыдан алғанда қазақ жылқысының сан ғасырлық тарихы, оның дәстүрлі мәдениеттегі ролі аз зерттелген, Қазақстанның өз ішіндегі күнделікті баспасөзде көп жазылған мен бірақ әлемдік аренада айтылмайды, насихатталмайды. Қазақстан халқы, әсіресе табиғаттың қатал климатында өмір сүріп жатқан Қытай және Моңғолия қазақтары әлі күнге дейін жылқымен қарым-қатынастың көне мәдени дәстүрлерін сақтаған. Күні бүгін қазақтар сақ-скифтер, ғұндар, түркілер, қыпшақтар және басқада Ұлы Даланы мекендеген ұлыстар мен елдер сияқты жылқыны табындап бағады, айғыр-үйірлеп бөледі, шалма тастап, құрық, бұғалық салып ұстайды, үйретіп мінеді, тіпті жоғалған жылқыны ізіне қарап табады. Қазақтардың кәзіргі жылқымен қарым-қатнасы ғасырлар қойнауынан қалған тірі архаика, «уақыт машинасы» әлі жұмыс істеп тұрғандай.

Еліміз егемендік алғаннан бері жеке адамдардың, фермерлердің, және шаруашылықтардың жылқы бағу, жылқы өсіру, жылқы тұқымдарын асылдандыру жұмыстары күннен күнге артты. Кәзіргі күні жылқы санын 5 млн-ға жеткізу жөніңде күнделікті баспасөзде мәселелер қозғалуда. Қазақстанда ХХІ ғасырдың өзінде күні бүгінге дейін 1, 5 млн бастай жылқының 75-80 % бұрынғы халықтың тәсілдерімен бағылуда. Жылқы өзін-өзі қамтамасыз ететін энергия көзі, қуат күші, ешқандай жанар-жағармай тілемейді, жөндеу, ремонт күттірмейді. Сондықтан жылқы қиын шалғай жерлерде, фермерлік шаруашылықтарды жүргізуге экономикалық жағынан өте тиімді. Өкінішке орай қазақтар Кеңес заманында жылқыдан шеттеліп, жатсынып қалды. Трактор мен машина жылқыны ығыстырып көбінесе арзан еттің көзіне айналдырды. Қазіргі таңда жылқыны фермерлік шаруашылықтарға жан-жақты пайдалануға халқымыздың ғасырлар бойы тірнектеп жинаған тәжірибелері мен білімдері, ер-тұрман, тері ыдыстар жасау т. б. жетіспейді. Демек жылқы туралы халықтың білімдерді мейлінше кең насихаттау қажеттілігі туып отыр.

Жұмыста жылқының тарихи, әлеуметтік, экономикалық саяси (әскери) ролі жан-жақты сипатталып, дәстүрлі мәдениеттегі орыны мен маңызы көрсетілді.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өткен ғасырдың 1980-ші жылдарында Көкшетау облысы, Ботай қонысына жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде (б. з. д. ІV-мың жылдықтың аяғы - ІІІ-мың жылдықтың бас шенінде) энеолит дәуірінде пайда болған ежелгі жылқышылар мекені табылды. Мұның өзі әлемдік маңызы бар археологиялық нысан болып, бұған дейінгі жылқы алғаш қай жерде пайда болды, кімдер үйретті? - деген көптеген сұрақтарға өзгерістер әкелді. Жалпы Орталық Азияның, оның ішінде, қазақ даласын жылқының Отаны екендігі туралы бұрын да зерттеушілер тарапынан жорамалдар айтылған-ды. Мысалы, «Жануарлар энциклопедиясының» авторлары былай деп жазады: «Қолға үйретілген жылқылар б. з. д ІІІ-ІІ мың жылдықтардың басында Қосөзен (Месопотамия) және Кіші Азияда жаратылған деген алғашқы мәліметтер кездеседі. Бірақ жылқыны қолға үйрету бұдан ертерек (5000-6000 жыл бұрын) Оңтүстік Сібір, Моңғолия және Қазақстан көшпенділерінде жүзеге асқан болу керек [5] . Жылқы тарихының ірі маманы В. И. Цалкин: «Қазіргі кездегі жылқының қай жерде қолға үйретілгені жайындағы дәлелдемелер топшылаудан, мөлшермен айтушылықтан аса алмай жүр, бұларға әлі де әсіресе, остеологиялық (сүйек) материалдар жетіспейді» дейді [6] . Қазіргі кезге дейін яғни, жиырма жылдан астам уақыт ішінде Ботайдан қазылып алынған 133 мың сүйектердің 99, 9 % жылқынікі болып шыққаны дәл осы сұраққа жауап секілді болды. Бұған дейін әлемдегі бірде-бір елде 1000-нан астам жылқы сүйектерінің бір қоныстан табылған мысалы болған емес. Бұл сүйек-қаңқалардың жылқынікі екенін 1981 және 1983 - 1986 жылдары Л. А. Макарова және Т. Н. Нұрымов дәлелдеді. 1992 жылы С. М. Ахинжанов, Л. А. Макарова, Т. М. Нұрымов Қазақстан аймағынан анықталған энеолит және қола дәуіріне жататын бүкіл мал мен жан-жануарлар сүйегіне сараптама жасап, Ботай қонысының материалдарымен салыстыра зерттеді [7] . Бір жерден табылған бұл орасан зор (ондаған тонна) сүйектердің қолда ұсталған, әрі қолға үйретілген жылқылардікі екені нақтыланды. Мәселен, жабайы жылқылардың сүйектері табиғат апатынан немесе ауру мен жаппай індет шалған жылқы табындарынан өлгендерінің сүйектері шашылып, әр жерден біреуі, әрі кеткенде он шақтысы бір жерден табылатын мысалдар белгілі. Осы тұрғыдан алғанда зерттеуші В. Зайберт былай деп тұжырым жасайды: «Еще одним доказательством одомашненности Ботайской лошади является факт массового нахождение костей одного вида на поселении» [8, 283-б. ] . Жылқы сүйектерінің көптігі соншалық, ботайлықтар сүйектерді құрылыс материалы ретінде үй-баспана, қора-қопсылардың қабырғасын бекіту үшін пайдаланған.

Ботай жаңалығына 1980 жылдан бастап - ақ әлемнің жылқытанушы ғалымдары Сарыарқадағы аты шулы жерге келіп, ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысуға тілек білдіре бастады. Мұндай іс Қазақстан өз тәуелсіздігін алып, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жеке мемлекеттік тұрғыда жүргізе бастаған қазіргі кезде ғана мүмкін болды. 1994 жылдан бастап В. Ф. Зайберт Британ университетерінде «Ботай мәдениеті» жөнінде дәріс оқыды. Кембридж университетінің археологиялық музейінде Ботай артефактілерінің көрмесі өткен соң, бұл жаңалыққа әлем ғалымдарының қызығушылығы арта түсті. Соның нәтижесінде 1995 жылы Ботайда «Еуразияның алғашқы жылқышылары» деген тақырыппен 16 мемлекеттің 80-нен астам жылқытанушы ғалымдары қатысқан Халықаралық симпозиум өткізілді. Қазіргі кезде Ботай мәдениеті автордың іргелі зерттеуінде онан әрі жалғасын тапты. [9] Шетелдік ғалымдардың арасында Американың жылқы тарихы иниституның директоры Дэвид Энтонидің Ботай жылқыларының тістеріндегі ауыздықтың іздерін анықтауға арналған әдістемесін, ағылшын ғалымы Алан Отрамның қыш ыдыстардағы бие сүтінің (қымыз - А. Т. ) жұғындарын тапқан жаңалықтарын айтуға болады. Демек, ботайлықтар жылқыны қолға үйретіп мініске пайдаланып қана қоймай бие сауып, қымыз дайындап, оны күнделікті асы ретінде пайдаланған нағыз жылқышылар болған. Сонымен қымыздың 5, 5-6 мыңжылдық тарихы бар деп айтуға толық негіз бар. Ботай жаңалығының ең бастысы сол, «Жылқыны мыңдап өсірген, Арқаның тарлау бозы екен» деп айтылатын қазақтың аталы сөзінің жылқының Отаны - Сарыарқа екендігін тағы да бір дәлелдеп берді. Ботайда ашылған жаңалық біріншіден - Қазақстан мен Оңтүстік Сібір территорияларының жылқының алғаш жаратылған және қолға үйретілген отаны екендігіне кепіл болса, екіншіден - арийлердің б. з. д. ІІ жылдықтың басында (б. з. д. ХХІ-ХХVIII ғғ. ) Синташты-Арқайым андронов мәдениетін жасаған арийлердің бір легінің біртіндеп көше отырып, Орта Азияға одан әрі ілгерілеп Солтүстік Үндістанға кіруін, екінші легінің б. з. д. ХІІІ - ІХ ғасырларында Кавказды, Мауреннаһрды, Ауғанстанды, Белуджды көктей өтіп Иран тайпаларының ядросы құрағанын дәлелдей түседі [10] .

Ботайда басталған жылқы бағу-бақташылдық дәуір 1500 жылға дейін созылып, б. з. д. ІІ - мың жылдықтың басында салт аттылық дәуір өмірге енді. Ат тікелей мініс көлігіне және әскери күшке айналды. Сол себепті арийлер өздерінің жылқы ұстау тәжірибесі арқасында орасан үлкен территорияны бағындырып, Иран мен Индияға жетуі жүзеге асырылды. Скифтер мен сақтар Ботайдан бастау алатын далалық жылқы мәдениетінің мирасқоры бола отырып, Алтай мен Қара теңіз аралығында табынды жылқы шаруашылығын дамытты, дала жылқысының төзімділігін, алыс қашықтықтарға мойымайтын шыдамдылығы сияқты қасиеттерін сақтай білді.

Cақтар мен скифтердің, сарматтардың, массагеттердің атпаздығы мен жылқышылдығы жөнінде антикалық авторлардың жазған жазбалары тірнектеп жинаған фактілерімен, бұлтартпас дәлелдерімен зерттеушілердің назарын аударады. Бұрын бұл тарихи деректер әртүрлі жинақтарда кездескенімен әр еңбекте шашырап, іздеп табу қиын соғатын. Осы тұрғыдан алғанда А. Н. Гаркавецтің көшпенділер туралы бүкіл антикалық, византиялық деректерді бір жинаққа топтастырып, түсініктемесімен, ғылыми аппаратымен жарыққа шығаруы - жылқы мәдениетіне арналған маңызы зор хрестоматиялық жинақ екені даусыз. Сонау антикалық замандардың өзінде скиф - сақтарды «ерекше төзімді ат мінгендер», «бие сүтін ішушілер», «жылқы етін жеушілер», «атпен бітісіп кеткендер» (кентавр), «арба үстінде өмір сүрушілер», «жылқы пішушілер», «қашып бара жатып соғысушылар» деп көшпелі тайпалардың іс-әрекетін дәлме-дәл бере білген антикалық зерттеушілердің аңғарымпаздығы қайран қалтырады. Сол замандағы көптеген фактілер мен мәліметтер қазақ өмірінен әлі күнге дейін сақталғаны көрініп тұрады [11] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.