Киіз үй мәдениетінің тарихы

Жоспар
Кіріспе

1 Киіз үй мәдениетінің тарихы
2 Киіз үйдің сүйегі

Қазақ ұлтының киіз үй мәдениетінің тарихы біршама арыдан бастау алады. Тігуге, жығуға және көшіруге қолайлы мұндай киіз үй қазақтың кейінгі 2000 жылдан асатын тарихының «Тасқа айналған ескерткіші» дерлік. Тарихи жазбаларға сүйенсек, қазақ ұлтының арғы тектерінің бірі – үйсіндер, міне осы киіз үйде отырған. Б.з.б 105 жылы Үйсін күнбиіне ұзатылған Хан династиясының Шижүн ханшасы «Аққу әні» деген өлеңінде:
«... Дөңгелек үй, туырлық там орнына, Ет жеп, айран ішеді ас-суына...» - деп жазады. Киіз үй қазақтың дәстүрлі үй үлгісі баламасымен-ақ жұртшылықтың өндіріс және тіршілін болмысын аян етіп, қазақ ұлты өмірінің мәйегін шоғырландырған, күшті нышандық және терең мәдениеттік мән алады.
Киіз үйді жабдықтарының кемелділігіне және жағдайдың қажетіне қарай, қазақтар керегенің басын қосып, туырлық жауып «итарқа» тігеді; уықтардың басын қосып жерге шаншып, қаламын шаңырақтағы ұясына сұғып, есік салмай «Абылайша» тігеді; кереге мен уықтан шаңырақсыз «жаппа тігеді» және екі үйді қосақтап, «қосақ үй» тігеді; жоғарғы бөлегін жатын үйге, төменгі бөлегін ас үйге арнап «қабат үй» де тігеді.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Киіз үй мәдениетінің тарихы

Қазақ ұлтының киіз үй мәдениетінің тарихы біршама арыдан бастау алады.
Тігуге, жығуға және көшіруге қолайлы мұндай киіз үй қазақтың
кейінгі 2000 жылдан асатын тарихының Тасқа айналған ескерткіші дерлік.
Тарихи жазбаларға сүйенсек, қазақ ұлтының арғы тектерінің бірі –
үйсіндер,  міне осы киіз үйде отырған. Б.з.б 105 жылы Үйсін күнбиіне
ұзатылған Хан династиясының Шижүн ханшасы Аққу әні деген өлеңінде:

... Дөңгелек үй, туырлық там орнына, Ет жеп, айран ішеді ас-суына... -
деп жазады. Киіз үй қазақтың дәстүрлі үй үлгісі баламасымен-
ақ  жұртшылықтың өндіріс және тіршілін болмысын аян етіп, қазақ ұлты
өмірінің мәйегін шоғырландырған, күшті нышандық және терең мәдениеттік мән
алады.

     Киіз үйді жабдықтарының кемелділігіне және жағдайдың қажетіне қарай,
қазақтар керегенің басын қосып, туырлық жауып итарқа тігеді; уықтардың
басын қосып жерге шаншып, қаламын шаңырақтағы ұясына сұғып, есік салмай
Абылайша тігеді; кереге мен уықтан шаңырақсыз жаппа тігеді және екі
үйді қосақтап, қосақ үй тігеді; жоғарғы бөлегін жатын үйге, төменгі
бөлегін ас үйге арнап қабат үй де тігеді.

Киіз үйдің сүйегі кереге, уық, шаңырақ, есіктерден құралып, бау-
басқұрлармен, яғни басқұр, құр, таңғыш, шалма (иық бау), белдеулер арқылы
біріктіріліп таңылады. Оның сыртынан шым ши немесе ақ ши тұтылып, киіз
әбзелдерімен – туырлық, үзік, түндік, киіз есік сықылдылармен жабылады.
Сондай-ақ киіз үйдің қаңқасы желбақан, салма қазық, уық қазықтарымен
орнықтырылады. Киіз үй жоғарғы және төменгі бөлектерге бөлінеді. Төменгі
бөлегі шеңбер доңгелек пішінді келеді, ал жоғарғы бөлегі күмбезше келеді.
Шеңберше бөлегін құрайтын керегелер сұрыпталып, бедерленген тал-теректен,
бір-біріне қайшылай сәйкестіріліп, таспа мен түйіледі. Қырық басты, елу
басты керегелер бір-біріне сағанағы арқылы кірістіріліп көктеледі. Кереге
басының саны шаңырақ көзінің санына қарай белгіленеді. Ал, керегенің санына
қарай, киіз үйлер 3-4 қанаттан 30 қанатқа дейін барады. Торкөз немесе
желкөз болып торланатын бұл керегелер жиып-жазуға өте қолайлы. Керегелердің
кеңдігі 3,2-3,5 м, биіктігі 1,5-1,7 м болады.

   Киіз үйдің сүйегін шебер үйшілер арнаулы жасайды, материалы түгел
жергілікті жерлерден алынады. Ағаш қаңқасы үйеңгі мен талдан жасалады, ал
шым шилер нар шилерден таңдап алып тоқылады. Киіз үйдің ағаш есігі мен
есіктің маңдайша, табалдырық, таяныш, жарма беттері самырсыннан шабылады.
Тұтас киіз үйдің қаңқасы бір тал шегесіз, бір тал сынасыз тұрғызылады.
Міне, бұл еңбекшіл қазақ халқының үй құрылысы өнері жағындағы
еңбекшілдігін, ақыл-парасатын аңғартады.

   Киіз үйдің қаңқасы тұрғызылғаннан кейін, керегенің сыртынан шым ши
ұсталады. Шым ши ұзын-қысқалығы, жуан-жіңішкелігі бірдей шиден тоқылады.
Үйдің екі босағасына ұсталатын шиді тоқуға баса мән беріледі, ши түрлі
түсті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.