Көру мүшесі және көру талдамасы

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қ. А. Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік

Университеті.

Факультет: АТЖ

Кафедра: Биология

Тақырыбы: Көру мүшесі және көру талдамасы

Орындаған: Шиебаев Г.

Тобы: ЖБЛ - 515

Қабылдаған: Исаев Ғ.

Түркістан 2007

Көру мүшесі және көру талдамасы

Көру талдамасының киян (шеткі. ) бөлігіне көз (лат. oculus грек. ophthamos ) жатады.

Көру мүшесі немес көз(organum uisus) көзалмасынан, көз жүйкесінен және қосымша мүшелерден: қабақ жас мүшелері, козалмасының бұлшық-еттері, тамырлар, жүйкелер, кірпіктер жане қастардан түзіледі.

Көзалмасы (bulbus oculi) шар тәрізді бассүйектің бет бөлігіндегі көз шарасында орналасады. Көзалмасының алдыңғы дөңес бөлігін - алдыңғы полюсі (plus anterior), артқы ортадағы (көру жүйкесі шыққан жердің сыртқы жағы) бөлігін - артқы полюсі ( polus posterior ) дейді. Аталған екі полюс арасын - көз білігі (axis bulbi), ал бүйір шеңбер сызығын - экватор, экваторға перпендикуляр болып жүргізілген сызық - меридиан деп аталынады.

Көзалмасы мөлдір заттардан түзіледі. Оның құрамына қасаң қабық (соnеа), көз бұршағы (lens), мөлдір дене (corpus vitreum) және қоймалжың зат (humor agusus) жатады. Бұл заттар көздің сәулені сындыратын ортасы болып есептеледі. Көзалмасының мөлдір заттары жан-жағынан үш қабық-шамен қоршалады. Олар: сыртқы-талшықты ақ қабықша, ортаңғы-тамырлы қабықша және ішкі-торлы қабықшадан тұрады.

Талшықты аққабық (tunica fibrosa bulbu) басқа қабықшаларға қарағанда өте тығыз, берік болып келеді. Сондықтан да ол көзалмасының белгілі пішінін сақтап тұрады. Аққабықша алдыңғы және артқы бөлігіне бөлінеді. Оның алдыңғы бөлігі тамырсыз, өте тынық және дөңестенген мөлдір қасаң қабықшаға (cornea) айналған. Қасаң қабықша арқылы көзалмасының ішіне жарық сәулесі тікелей және сыймдырылып та өтеді. Артқы 50 бөлігі - ақ қабықшадан (sclera) түзіледі. Ақ қабықшаның түсі пісірілген жұмыртқаның ақуызына ұқсайды. Оның экваторының алдыңғы түсы және көру жүйкесі енген жеріндегі аймақтары қалың болып келеді. Экватор тұсындағы ақ қабықшаның қалың жерінен көздің төрт тік (тура), бұлшықеттері бекиді. Ақ қабықша көз жүйкесінің үстін жауып, көздің ақ қабықшасына айналады. Алдыңғы қасаң қабықша мен артқы ақ қабықша аралығында қасаң қабықшасының жиегі ерекше білінеді. Осы жиекті бойлай ақ қабықшаның веналық қайнауы (sinus venosis) орналасады. Көздегі веналық қан веналық қайнаумен ағып кетеді.

Тамырлы қабықша (tunica v asculosa) ақ қабықшаның астында жатады. Ол құрамы және қызметі жағынан бірдей емес үш бөліктен: меншікті тамырлы қабықша, кірпікті дене және нұрлы қабықшадан тұрады.

Меншікті тамырлы қабықша (chorioidea) ақ қабықшаның ішкі беті қаптап жатады. Бұл қабықша жұқа болса да, қан тамырына өте бай, онда коңыр рең беретін бояулы (пигментті) жасушасы болады. Экватор тұсынан бұл кабықшаны төрт вена тесіп өтеді. Кейбір жануарларда осы қабықшаға кальций тұзы жиналады да жалтырақ көз айнасы түзіледі. Сондықтан да олардың көзін жарық түссе, көздері жалтырап көрінеді.

Кірпікті дене (corpus celiare) көзалмасының ішінде ақ қабықшаның нұрлы қабықшаға ауысатын шекарасында бұылтықтанып орналасады. Оның денесінің артқы жиегі кірпікті дене шеңберін (orbiculus ciliare) түзіп, одан әрі меншікті тамырлы қабықшаға айналады. Ал алдыңғы жағына кірпікті дененің 70 өсінділері орналасады. Осы өсінділерден жіңішке серпінді талшықтар басталып, екінші үшымен көз бұршағының қабына, оның экваторын ослай бекиді. Бұл талшықтардан көз бұршағын ұстап тұратын мүше немесе, кірпікті белдеу (zonula ciliaris) түзіледі. Сөйтіп көз бұршағы мен талшықтар аралығында қуыс пайда болады да оған коймалжың өнім толады.

Кірпікті дененің сыртқы қабатында біріңғай салалы бұлшықеттер (ш. гіііагіз) орналасады. Бұл бұлшықеттер көбінесе көз бұршағының күйін өзгертуге қатысады.

Нұрлы қабықша (iris), ортасы тесік тегеріш тәрізді болады. Тамырлы қабықшаның ен, алдынғы бөлігі болып есептеледі. Нұрлы қабықшаның ортатасындағы дөңгелек тесік көз қарашығы (pupilla) деп аталады. Оның басқа қабықшалардан айырмашылығы, көз алмасының сыртқы қабықтарына шектелмей, өзінің сыртқы жиегімен тек кірпіктік дененің алдыңғы созындысымен жалғасады да ішкі жиегімен көз қарашығын, яғни дөңгелек тесікті түзеді.

Нұрлы қабықшаның дәнекер ұлпаны негізінде тамырлар бояулар (пигменттер) және біріңғай салалы бұлшықеттер орналасады. Осы жердегі бояулардың көз-аздығына және орналасу тереңдігіне қарай көздің түсі әр түрлі болады. Көздің түсі - боз, көк көз, қара көздер аралығында болады. Нұрлы қабықшада бояуы аз болса - көк көз, ал бояуы көп қалың болса қара көз болады. Кейбіреулерде нұрлы бояу мүлдем болмайды. Сондықтан нұрлы қабықшаға шағылысып тұрған тамырлы қабықшаның әсерінен қөзқызарып көрінеді, оны қызыл көз дейді.

Нұрлы қабықшадағы біріңғай салалы бұлшықеттер екі бағытта орналасады. Оның сәулелі (тік) орналасқан бұлшықеттері (m. Dilitator pupillae) көз қарашығын(тесігін) жан-жағынан тартып кеңейтеді. Қарашықты шеңберлене орналасқан бұлшықеттер (m. Sphincter pupillae) көз қарашығына жан-жағынан қысып тартылады. Сөйтіп, бұл бұлшық еттер жәрдемімен көздің қарашығы қараңғыда үлкейіп, жарықта кішірейеді де, көзге түсетін жарық сәулесін реттеуге қатысады.

Тор қабықша немесe көз алмасының ішкі қабықшасы (tunica interna (sensoria bulbi), retinа) - өте күрделі түзіліс. Тор қабықша өзінің сыртқы бетімен тамыр қабықшаға, ал ішкі бетімен мөлдір денемен шектеседі. Тор қабықша тең емес екі бөліктен (сәулені) қабылдайтын артқы көру бөлігінен (pars optica retinae) және алдыңғы (аз бөлігі) жарықты сезбейтін "соқыр" бөлігінен тұрады.

Тор қабықшаның көру бөлігі микроскоптық он қабаттан түзілген. I бояулы қабат-тамыр қабықшасының ішкі бетіне жабысып орналасады; II жүйке эпителийлі жасуша қабаты-тор қабықшасының жарықты және түсті ажыратқыш жасушалары; таяқша (bacilla) және құтыша (coni) тәрізді жасушалардан түзіледі; III сыртқы шекаралық тақташа; IV сыртқы дән қабат-ядрода орналасқан таяқша және құтыта тәрізді жасушалардан түзіледі; V сыртқы талшықты (фиброзды) қабат; VI ішкі дөн кабаты; VII ішкі талшықты (фиброзды) қабат; VIII түйінді мультиполярлық жасуша қабаты; IX көру жүйке қабаты; X ішкі шекаралық тақташа - мөлдір денеге шектеліп жатады.

Көздің қабылдaғыш жасушалары, яғни рецепторлық ұштары таяқша және құтыша тәрізді жасушалар болып есептеледі. Бұлардың саны таяқшалары 130 миллионға, құтышалар - 9 миллионға жуық болады. Оның құтыша жасушалары - түсті ажыратады, таяқша жасушалары - күңгірт, қараңғыда көру қызметін атқарады. Құтыша жасушалары тор қабықшаның орталық бөлігінде, ал таяқшалар - оның екі бүйірінде орналасады.

Тор қабықшаның көру бөлімінің артқы бетінде анық білінетін сопак пішінді көру жүйкесінің тегеріші (discus nervi optici) бар. Бұл тегеріш тор жасушалардың түйіндік жүйке жасушаларының аксондары шоғырланады, содан олар ақ қабықшаны тесіп өтіп, көру жүйкесінің түйінін түзеді. Көру жүйкесінің ми қыртысына дейінгі бару жолдары (II жұп) көру жүйкесі туралы сөз болғанда баяндалды.

Көздің түбінде (251-сурет) жарықты сезбейтін бөлімше бар, оны соқыр нүкте деп атайды. Осы тегеріштен 3 - 4 мм сыртқарыда, көз қарашығының тұспа-тұсында тек құтыша жасушалардың жиынтығынан түзілген сaры дақ (macula) бар. Бұл жерде таяқшалы жасушалар болмайды. Осыған байланысты айналамыздағы бейнелерді анық көретін осы сары дақ болып есептеледі. Ол дөңгелек немесе сопақ пішінді болып, ортасында орталық шұңқыры (fovea centralis) болады. Затты өте жақсы көру үшін, оның бейнесі көздің білігі арқылы сары дақтың орталық шұңкырына тура түсуі керек. Сары дактың айналасы немесе өзі зақымданса, қабықша, көз нашар көретін болады.

Енді көз алмасының (ядро) құрамына енетін көз бұршағы, мөлдір дене және қоймалжың мүшелеріне тоқталамыз.

Көзбұршағы (lens, cristallina) - екі жағы дөңестелген линза тәрізді түзіліс. Оның артқы беті дөнестеліп мөлдір денемен, ал алдыңғы беті қасаң қабықшамен шектеледі. Көзбұршағының заттары өте мөлдір, оның сыртынан тынық қабықша (copsula lentis) қаптайды. Онда тамырлар және жүйкелер болмайды. Көз бұршағының орта бөлігі өте қатты, ал екі шеткі бөлігі одан жұмсақтау болады (249-суретті қараңыз) .

Кірпіктік белдеу көз бұршағының қабықшасына бекінеді. Кірпікті дененің талшықтары жиырылғанда белдеу босансиды, онымен бірге көз бұршағында босап, дөңестігі артады. Бұл жағдай сәуленің сынғыштығын арттырады. Осылайша көздің бұршағының дөңесі оңай өзгеруі арқылы ұзактағы және жақындағы нәрсені тез айырады. Оны көздің нәрселерді тез, дәл көру қасиеті (аккомодациясы) дейді. Жас ұлғайған сайын көз бұршағының жалпы тығыздығы артады да оның жарық немесе қараңғыға тез беймделгіштігі - аккомодациясы нашарлайды.

Мөлдір дене (corpus vitriem) көз алмасының өте көп бөлігін, яғни артқы екі бүйірдегі тор қабықша және алдыңғы жағынан көз бұршағының аралықтарын толтырып жатады. Оның денесі тамыр және жүйкесіз мөлдір, тынық заттан түзіледі. Мөлдір дененің алдыңғы бетінде көз бұршағының дөңесі орналасатын мөлдір ойығы (fossa hyaloidea) болады. Қалған бөліктерінің пішіні шар тәрізді тор кабықшаға шектеледі. Мөлдір дене де көзге түскен сәулені реттеуге қатынасады.

Қоймалжың зат (humor aguosus) - түссіз, тынық сұйықтық, көздің алдыңғы және артқы камерасында толы болады. Бұл екі камера саңылау тәрізді, қасаң қабықшаның артында орналасады. Алдыңғы (camera anterior) және артқы камералар (camera posterior) бір-бірімен көз қарашығы (тесік) арқылы жалғасады. Көз қоймалжыңы қасаң қабықша мен кірпікті дене мен көз бұршағын жуады. Оның сұйықтығы кірпікті дене тамырлы және қасаң қабықшадан шығады, ол ақ қабықшадағы веналық қойнаудың түтігінен (sinus venosis sclera ) ағын шығады. Сөйтіп көзде жарық немесе бір дененің бейнесі көрінуі үшін көзге түсетін сәуле бағыт реттегіш қасаң қабықшадан, көз қарашығы арқылы көз камерасындағы сұйықтықтан, көз бұршағынан және мөлдір денеден өтіп барып, тор қабаттағы жарық сезетін жасушаларда бейнеленеді. Бұлар көздің оптикалық жүйесі деп аталады. Көздің оптикалық жүйесінің күші (диоптрия) 3 - 5 жастарда ғана жетіледі. Көздің оптикалық жүйесі де көздің күнгірт, караңғыға және жарыққа бейімделуіне (адаптациясына) жәрдем етеді. Мұны көздің жарыққа немесе қараңғыға бейімделу қасиеті, немесе көздің адаптациясы дейді.

Көздің қосымша мүшелері

Көздің косымша мүшелеріне: қорғаныш мүшесі, көз жасы және қимылдату мүшелері жатады (248-сурет) .

Қас, қабақ, кірпік және жас безі қорғаныш немесе сақшы мүшелер болып табылады. Қас (supercilium) маңдай сүйегінің көз шарасы жиегінде, көздің үстінде, сол дөңес жерде орналасады. Қас маңдайдан аққан ащы тер, кір суларды көзге түсірмей, екі жағынан қарай ағызып жібереді. Қабақ (лат. palpebrае. грек. blepharon) жоғарғы және төменгі бөліктен түзіледі. Ол көз алмасының алдыңғы жағында ашылып-жабылатын қатпарларынан құралады. Жоғарғы қабақ төменгіге қарағанда үлкен. Олардың сыртқы беті терімен қапталған, пішіні дөңес, ал алдыңғы ішкі бетінде майлы ақ зат шығаратын май және тор бездері орналасады. Ол ақ затты көздің іріңі деп те атайды. Мұндай ақ заттар көз ауырғанда көптеп шығады. Жоғарғы және төменгі қабақтың бос жиектерінде кірпік (сiliа) орналасады. Кірпік көзді шаң-тозаңдардан, қиқымнан қорғайды.

Қабақтардың ішкі беті қызғылт түсті сілемейлі қабышадан түзіледі. Оның жалғаспалы қабаты (tunica conjunctivae) деп атайды. Жалғаспа көзалмасын, оның мөлдір қабықшасына дейін шектеліп жатады. Көзді жұмғанда олар жалғаспалы қалтасын (saccus conjunctivae) құрайды. Бұл қалталардағы жас сұйықтығы көз алмасының бос бөліктерін жуады.

Көздің ішкі қиығы , екі қабақтың біріккен ұшы - жас көлшігін (lacus lacrimalis) түзеді. Көлшіктің түбінде жас бұлшықетінің өсіндісі (carunculalacrimalis) бұртиып білінеді. Оның айналасында, қабақ жиектерінде жас түтігі болады. Ол жас түтігінің басталатын жері болып есептеледі.

Жас мүшесі (apparatus lacrimalis) жас безінен және жасты алып кететін жол, жас қалтаеы және мұрын-жас түтігінен тұрады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.