Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық . психологиялық дамуы
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық.педагогикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық.педагогикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық . психологиялық дамуының іс.әрекеттері мен көрініс беруі
2.1.Бастауыш мектеп оқушыларының жетекші іс .әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының дамуында педагогикалық . психологиялық процестердің көрініс беруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
І. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық . психологиялық дамуы
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық.педагогикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық.педагогикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық . психологиялық дамуының іс.әрекеттері мен көрініс беруі
2.1.Бастауыш мектеп оқушыларының жетекші іс .әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының дамуында педагогикалық . психологиялық процестердің көрініс беруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңында», білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын еңгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық комуникация желілерге тығу деп, білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді.
Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді психологиялық қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі класс оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің қалыптасу процесіне байланысты. Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы-құрдастармен қарым-қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б. игеріледі.
Бастауыш білім беру мазмұнын жетілдіруінің қайнар көзі-мәдениет немесе әлеуметтік тәжірибе. Дегенмен, әлеуметтік тәжірибенің мазмұны, немесе мәдениет мектептегі білм мазмұнын толық анықталмайды. Білім мазмұнын құрастыруда балалардың жекелік-тұлғалық дамуының олардың қабілетінің, дарындарының, қызығушылықтарының талаптары ескерілуі тиіс. Осы мақсатқа жалпы білім беру мазмұнында міндетті пәндермен қатар оқушылардың қызығушылығына қарай дайыңдайтын таңдау пәндері де енгізілген. Бұл оқушылардың өзіндік қасиеттерінің, кәсіби бағытталуының тереңдеуіне жағдай жасайды.
Бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оны үздіксіз білім беру жүйе-сіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес ең алдымен оқушы тұлғасының ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды қайталанбайтын буын екендігімен анықталып негізделеді.
Балаларға оқу іс-әрекетінің белгілі бір жүйелігін егжей-тегжейлі және асықпай көрсету, олардың арасынан заттың сыртқы тілдік немесе ақыл-ой шеңберінде орындалатындарын ерекше бөліп көрсету керек. Бұл жерде зат-тың әрекеттер тиісті дәрежеде қорытындыланып, қысқартылып және игерілу ақыл-ой формасына келетіндей жағдай жасау маңызды. Егер тапсырманы орындауда оқушылар бәрібір қате жіберсе, онда ол не оларға көрсетілген оқу-әрекеттерін бақылау және бағалаудың толық еместігінің, не осы әрекеттердің нашар жүргізілгендігінің дәлелі.
Баланың ішкі позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірі-нін жаңалығын алдын ала сезіну және қалау баланың кластағы .мінез-құлық ережелеріне, жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн тәртібіне қатысты мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға көмек-теседі. Бұл талаптарды бала қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды. Тәжірибиелі ұзтаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған мынадай қағида бар: баланың класқа келген алғашқы күнінен -ақ оған оқушының сабақтағы, үйдегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да нақты мағынада түсіндіру керек.
Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді психологиялық қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі класс оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің қалыптасу процесіне байланысты. Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы-құрдастармен қарым-қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б. игеріледі.
Бастауыш білім беру мазмұнын жетілдіруінің қайнар көзі-мәдениет немесе әлеуметтік тәжірибе. Дегенмен, әлеуметтік тәжірибенің мазмұны, немесе мәдениет мектептегі білм мазмұнын толық анықталмайды. Білім мазмұнын құрастыруда балалардың жекелік-тұлғалық дамуының олардың қабілетінің, дарындарының, қызығушылықтарының талаптары ескерілуі тиіс. Осы мақсатқа жалпы білім беру мазмұнында міндетті пәндермен қатар оқушылардың қызығушылығына қарай дайыңдайтын таңдау пәндері де енгізілген. Бұл оқушылардың өзіндік қасиеттерінің, кәсіби бағытталуының тереңдеуіне жағдай жасайды.
Бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оны үздіксіз білім беру жүйе-сіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес ең алдымен оқушы тұлғасының ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды қайталанбайтын буын екендігімен анықталып негізделеді.
Балаларға оқу іс-әрекетінің белгілі бір жүйелігін егжей-тегжейлі және асықпай көрсету, олардың арасынан заттың сыртқы тілдік немесе ақыл-ой шеңберінде орындалатындарын ерекше бөліп көрсету керек. Бұл жерде зат-тың әрекеттер тиісті дәрежеде қорытындыланып, қысқартылып және игерілу ақыл-ой формасына келетіндей жағдай жасау маңызды. Егер тапсырманы орындауда оқушылар бәрібір қате жіберсе, онда ол не оларға көрсетілген оқу-әрекеттерін бақылау және бағалаудың толық еместігінің, не осы әрекеттердің нашар жүргізілгендігінің дәлелі.
Баланың ішкі позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірі-нін жаңалығын алдын ала сезіну және қалау баланың кластағы .мінез-құлық ережелеріне, жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн тәртібіне қатысты мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға көмек-теседі. Бұл талаптарды бала қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды. Тәжірибиелі ұзтаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған мынадай қағида бар: баланың класқа келген алғашқы күнінен -ақ оған оқушының сабақтағы, үйдегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да нақты мағынада түсіндіру керек.
1. ҚР Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарлама // Е.К. -16 қазан, 2004.
2. Қ. Жарықбаев. Психология негіздері: Алматы, 2005 126-132 б.
3. С. Бап-Баба. Жалпы психология: Алматы, 2004 110-115 б
4. А. А. Люблинская. Мұғалімге бастауыш мектеп оқушысының психо-
логиясы жөнінде: Алматы, 1981 84-105 б
5. А.В. Петровскийдің редакциялығымен Педогогиялық және жас ерекше
лігі психологиясы: Алматы, 1987 68-90 б
6. А. Малдыбаева. Жеке тұлға диагностикасы: Шымкент, 2005 52-60 б.
7. Б.С.Волков, Н.В.Волкова. Детская психология:-М, 2004 76-80 б.
8. Б.С.Волков, Н. В. Волкова. Возрастная психология- М, 2005 30-45 б.
9. Б.С.Волков Психология младшего школьника - М, 2002 24-32 б.
10. М.В.Гамезо, Е.А. Петрова. Возрастная и педагогическая психология-М,
2003 72-86 б.
11. Б.С. Волков. Младший школьник. Как помочь ему учиться-М, 2004, 24
34 б.
бағдарлама // Е.К. -16 қазан, 2004.
2. Қ. Жарықбаев. Психология негіздері: Алматы, 2005 126-132 б.
3. С. Бап-Баба. Жалпы психология: Алматы, 2004 110-115 б
4. А. А. Люблинская. Мұғалімге бастауыш мектеп оқушысының психо-
логиясы жөнінде: Алматы, 1981 84-105 б
5. А.В. Петровскийдің редакциялығымен Педогогиялық және жас ерекше
лігі психологиясы: Алматы, 1987 68-90 б
6. А. Малдыбаева. Жеке тұлға диагностикасы: Шымкент, 2005 52-60 б.
7. Б.С.Волков, Н.В.Волкова. Детская психология:-М, 2004 76-80 б.
8. Б.С.Волков, Н. В. Волкова. Возрастная психология- М, 2005 30-45 б.
9. Б.С.Волков Психология младшего школьника - М, 2002 24-32 б.
10. М.В.Гамезо, Е.А. Петрова. Возрастная и педагогическая психология-М,
2003 72-86 б.
11. Б.С. Волков. Младший школьник. Как помочь ему учиться-М, 2004, 24
34 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық – техникалық университеті
Педагогика пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық
дамуы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуы
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуының іс-
әрекеттері мен көрініс беруі
2.1.Бастауыш мектеп оқушыларының жетекші іс
–әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының дамуында педагогикалық – психологиялық
процестердің көрініс
беруі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..31
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында, білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы азаматтық
құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын еңгізу, білім беруді
ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық комуникация желілерге тығу деп, білім
беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді.
Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді психологиялық қайта
өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойына
сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. Оқу
материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы
көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі класс
оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің қалыптасу
процесіне байланысты. Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы-
құрдастармен қарым-қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б.
игеріледі.
Бастауыш білім беру мазмұнын жетілдіруінің қайнар көзі-мәдениет немесе
әлеуметтік тәжірибе. Дегенмен, әлеуметтік тәжірибенің мазмұны, немесе
мәдениет мектептегі білм мазмұнын толық анықталмайды. Білім мазмұнын
құрастыруда балалардың жекелік-тұлғалық дамуының олардың қабілетінің,
дарындарының, қызығушылықтарының талаптары ескерілуі тиіс. Осы мақсатқа
жалпы білім беру мазмұнында міндетті пәндермен қатар оқушылардың
қызығушылығына қарай дайыңдайтын таңдау пәндері де енгізілген. Бұл
оқушылардың өзіндік қасиеттерінің, кәсіби бағытталуының тереңдеуіне жағдай
жасайды.
Бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оны үздіксіз білім беру жүйе-
сіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес ең алдымен оқушы
тұлғасының ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды
қайталанбайтын буын екендігімен анықталып негізделеді.
Балаларға оқу іс-әрекетінің белгілі бір жүйелігін егжей-тегжейлі және
асықпай көрсету, олардың арасынан заттың сыртқы тілдік немесе ақыл-ой
шеңберінде орындалатындарын ерекше бөліп көрсету керек. Бұл жерде зат-тың
әрекеттер тиісті дәрежеде қорытындыланып, қысқартылып және игерілу ақыл-ой
формасына келетіндей жағдай жасау маңызды. Егер тапсырманы орындауда
оқушылар бәрібір қате жіберсе, онда ол не оларға көрсетілген оқу-
әрекеттерін бақылау және бағалаудың толық еместігінің, не осы әрекеттердің
нашар жүргізілгендігінің дәлелі.
Баланың ішкі позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірі-нін
жаңалығын алдын ала сезіну және қалау баланың кластағы .мінез-
құлық ережелеріне, жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн
тәртібіне қатысты мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға көмек-теседі. Бұл
талаптарды бала қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп
қабылдайды. Тәжірибиелі ұзтаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған
мынадай қағида бар: баланың класқа келген алғашқы күнінен -ақ оған оқушының
сабақтағы, үйдегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да
нақты мағынада түсіндіру керек.
Балаға оның жаңа көзқарасының, міндеттерінің және правосының бұ-рынғы
ол әдеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру маңыз-ды. Жаңа
ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету бірінші класс оқушысына
орынсыз қаталдық жасау емес мектепке баруға даярланған балалардың өз
түсініктеріне сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті шарт. Бұл
талаптар орнықсыз әрі екі ұшты болса, балалар өз өмірінің, жаңа кезеңінің
ерекшеліктерін сезбейді, бұлардың мектепке деген ықыласын жоюы мүмкін.
Баланың ішкі позициясының екінші жағы оның білім мен іскерлікті иге-ру
процестерінде ортақ дұрыс қарым-қатынасына байланысты. Бір кездерде шын
мәнінде ойын кезінде өзі қалған адам (ұшқыш аспаз,шофер) болуы үшін оқудың
қажет екендігі туралы пікірге, оның мектепке дейін ақ бойы үйрене бастайды.
Ол кезде бала келешекте қажет болатын білімдердін нақтылы құрамын, әрине
сезбейді. Оның білімге деген пайдақорлық-прагматикалық көзқарасы әлі
болмайды. Ол жалпы білімге, қоғамдық және құнды деп ойлай-тын білімдерге
ұмтылады. Баланың айналасындағыларды білуге құмарлығы теориялық ықыласы
осыдан көрінеді. Оқудың негізгі алғы шарты ретіндегі бұл ықылас баланың
бойында оның ең өріс алған ойын әрекетін қамтитын мектепке дейінгі өмірінің
барлық сәттерінде қалыптасады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық –
психологиялық дамуын айқындау.
Міндеттері:
1.Бастауыш мектеп оқушыларының педагогикалық психологиялық
ерекшеліктерін талдау;
2.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық сипатын
қарастыру;
3.Бастауыш мектеп оқушыларының жетекші іс –әрекетін талдау;
4.Бастауыш мектеп оқушыларының дамуында педагогикалық – психологиялық
процестердің көрініс беруін бақылау.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық
– психологиялық дамуы
Зерттеу жұмысының мәні: Білім беру жүйесінде бастауыш сынып
оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуын қалыптастыру және арттыру
жолдары.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуы
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық сипаты
Қазіргі уақытта бастауыш мектептің оқыту кезеңіне сәйкес келетін кіші
мектеп оқушыларының жас шамасы 6-7 жастан 9-11 жасқа дейінгі аралықты
қамтиды. Бұл кезеңде мектептегі жүйелі оқыту мүмкіндігін қамтамасыз ететін
баланың әрі қарайғы дене және психофизиологиялық дамуы жүзеге асады.
Мектептегі оқыту бастамасы бала дамуындағы әлеуметтік жағдайды
түбірімен өзгеріске әкеледі. Ол қоғамдық субьект болып табылады және
әлеуметтік мәні бар міндеттерге ие болады, оған қоғамдық баға алады. Кіші
мектеп жасында қоршаған адамдармен жаңа қарым-қатынас түрі қалыптаса
бастайды.
Кіші мектеп жасында оқу әрекеті жетекші болып табылады. Ол осы жас
сатысындағы балалар психикасы дамуында болып жатқан маңызды өзгерістерді
анықтайды. Оқу әрекеті шеңберінде кіші мектеп оқушыларының дамуындағы
айтарлықтай жетістіктермен сипатталатын психологиялық жаңа өзгерістер
қалыптасады және келесі жас сатысының дамуын қамтамасыз ететін іргетасы
болып табылады. Бірте-бірте бірінші сыныпта соншалықты күшті болған оқу
әрекетіне деген ұмтылысы төмендей бастайды. Бұл оқуға деген қызығушылықтың
төмендеуімен байланысты. Оқу әрекетінде баланың қызығушылығын төмендетпеу
үшін жаңа ерекше мәнді мәселелерге назар аудару қажет.
Ең алдымен әр ұлттың, әр халықтың дәстүрлі ойлау машығы, қабылдау
ерешеліктері болатынын ескерген жөн. Осы орайда, алғашқы ғылыми психо-
педагогикалық еңбектердің авторларының бірі М.Жұмабаев: Жараты-лыстану
құшағында, меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем
үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеріп, желмен бірге жүгіріп,
алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада тұрып өсетін қазақ
баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиіс,- деген еді.
Бүгінгі таңда халқымыздың өмірі, тұрмыс-салты, кәсібі мүлде өзгерді. Алай-
да ұлттық ойлау машығымыз, дүниені қабылдау ерекшеліктеріміз тіліміз арқылы
сақталып қалды. Қазіргі қазақ мектептері оқыту үрдісінде ана тілі-міздің
өзіндік ерекшелігін ескеруі тиіс.Ғұлама ғалым Х.Досмұхамедұлы тіл, сөйлеу
–адам психологиясының басты белгілерінің бірі екендігін айтады. Тіл-
жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт-
жойылған жұрт. Мектеп пен баланың тілі дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп,
байытып гүлдендіреді, мектеп пен баспада қолданудан қалған тіл-шатасқан
тіл.Тіл – ойдың жемісі. Бала тілінің таза, ойының жетік болуына баса назар
аудару қажет. Л.С.Выготскийдің пікірінше, мектепте оқытудың басталуымен
ойлау баланың саналы әрекетінің орталығына ығысады. Ғылыми білімді меңгеру
барысында жүзеге асатын сөздік-логикалық, пайымдап ойлаудың дамуы басқа да
танымдық процестерді құрады.Кіші мектеп жасында зейіннің дамуы айтарлықтай
өзгеріске ұшырайды, оның барлық қасиеті қарқынды даму үстінде болады:
әсіресе зейіннің көлемі (2,1 есе) тез ұлғаяды, оның тұрақтылығы артады,
зейіннің бөліну дағдысы дамиды. 9-10 жасында балалар зейінін ұзақ сақтауға
қабілетті болады және берілген бағдарламаны ерікті орындайды.
Мектеп табалдырығын жаңа аттаған баланың зейіні тұрақсыз болатыны
белгілі. Қабылдауға қиын көрседе, ұзақ сонар әңгімеден немесе жұмыстан бала
зейіні тез шаршайды. Оны шаршатпай, баланың сабақтағы тапсырмаға зейінін
ұзағырақ аударуға бірте-бірте тәрбиелеу бастауыш мектептің алғашқы
кезеңіндегі қиын міндеттердің бірі. Бұған кезінде қазақ тілінде
Педагогика оқулығын жазған алғашқы авторлардың бірі М.Жұмабаевта егжей-
тегжейлі тоқталып, Абай дегеніміз сыртқы дүниедегі бір затқа, яки
ішіміздегі бір жан көрінісімізге – ойға, ішкі сезімге, қайратқа жанның
көнуі, нүктеленуі,-деп жазды.Оқушыларда зейін дамуы үшін әсердің күшті,
жеке, жаңа болуын, жаңа алынған білім мен ескі білімнің байланысын және
оның болашақ терең білімге даярлану түрінде болуын талап ете отырып, оқу
жүйесінің сабақ-тастығына мұқият зер салады. Жаңа алынатын білім мен ескі
білімнің қатынасы болсын. Біз өзіміздің таныстарымыз, яки туыстарымыз
туралы сөз естісек, құлақты түріп тыңдай қаламыз. Егер жат кісілер туралы
сөз болса, тыңдамаймыз. Міне, балаға білім бергенде жақыннан алысқа таныс
сөздерді алып, дыбыстарға ажырату керек... Ол кейбір оқушылардың зейіні
болмау себептерін дененің һәм сезімнің шаршауынан, сезімнің толқып
тұруынан, бейғамдықтан көреді.Сондықтан оқудың алғашқы күнінен бастап-ақ
балаларды тыңдай білуге, одан тапсырмаларды дәл орындап жүруге үйрету
керек. Сабақтарда пайдаланатын ойын элементтерін, іс-әрекеттің нәтижелі
түрлерін, іс-әрекет формаларын жиі өзгерту балалар зейінін шаршатпай, бірті-
бірте тұрақты-лыққа тәрбиелеуге көмектеседі. М.Жұмабаев еңбегінде айтылған
бұл ғылыми тұжырымдар әлі күнге өз мәнін жоғалтқан жоқ.Кіші мектеп жасында
барлық басқа психикалық процесстері секілді есте сақтау қабілеті де
айтарлықтай өзгеріске төзеді. Өйткені бала есі біртіндеп ерікті сипатқа ие
болады.Естің және есте сақтау механизмінің физиологиялық және психикалық
ерекшеліктері бастауыш мектеп кезеңіндегі оқу үрдісін ұйымдастырғанда
мықтап ескерілуі қажет. Онсыз баланың сөйлеу (жазу) дағдысының орнықты,
сөздік қорының мол болуы мүмкін емес.
Мектепке жаңа келген баланың есте сақтау қабілетін дамыту ісінде
Ж.Аймауытов осы мақсатқа қажетті төмендегідей шарттарды үнемі ескеріп
отыруды талап етеді:
1. Түсіндірілген білімді немесе дағдыны балалар толық, дәл және айқын
ұғынғанша қайталап пысықтау.
2. Меңгертілетін ұғымның балалар есінде қалатындай әсерлі болуы.
Мысалы, оқушыларға жаңа сөздің мағынасын түсіндіру барсында оқыс оқиғаны,
әдемі ойыншықты, әсерлі суретті т.б. пайдалану қажет.
3. Жаттау жұмыстары балалардың есте сақтау қабілетін дамытуға ықпал
ететіні сөзсіз. Алайда, мағынасын түсінбей атүсті түсініп жаттау, жаттаған
өлең, жұмбақ т.б. бөліктерінің арасындағы логикалық байланысқа мән бермеу
күткендегідей нәтижеге қол жеткізбейтінін көрсетті.
4. Естің көру есі және есту есі болатыны белгілі. Сауат ашу кезінде
балалар есінің осы екі түрін дамытуға да назар аударып отыруы қажет.
Әйтпесе, естің, бір жақты дамуы кейін балалардың ауызекі тілі мен жазу тілі
арасында елеулі алшақтықтар пайда болатынын көрсетті.
5. Үйретілген ұғымдар мен дағдылардың жүйелі, бір-бірімен байланысты
болуы да оқушылардың есте сақтау қабілетін дамытуға оң ықпал жасайды.
Әсіресе, сөз мағыналарын салыстыру, ұқсастыру, балалардың бұрыннан білетін
сөздерімен байланыстыру әдістері сол сөздерді оқушылар-дың есінде қалдыруға
мүмкіндік беретіні анықталды.
Мектеп оқушысының оқу әрекетінің негізгі түрлерінің бірі – мәтінді
әңгімелеу барысында бастысын не маңыздысын ажыратып алу қиындығы айқын
көрініс табады. Кіші мектеп оқушысының ауызша әңгімелеу ерек-шелігін
зерттеу барысында балаларға нақты әңгімелеуден гөрі қысқаша әңгімелеу
әлдеқайда қиынға түсетінін байқатты. Қысқаша әңгімелеу – бұл демек
негізгісін айқындап, оны бөліктерінен бөліп қарау деген сөз, ал дәл осыны
балалар айқындай алмайды.
Балалардың ойлау әрекетінің ерекшеліктері нақты кейбір оқушылардың
үлгермеушілігіне себеп болып табылады. Оқудағы туындаған осындай қиын-
дықтарды жеңе білмеуі кейде белсенді ойлау жұмысынан бас тартуға әкеледі.
Оқушылар оқу тапсырмаларын орындаудың түрлі керағар әдіс-амалдарын қолдана
бастайды, оны психологтар айналмалы жол деп те атайды. Оған материалды
еске сақтамай-ақ механикалық жаттау жатады. балалар мәтінді жатқа сөзбе-сөз
айтып бере алады, бірақ мәтін бойынша қойылған сұраққа жауап бере алмайды.
Тағы айналмалы жол – жаңа тапсырманы бұрынғы тапсырмаларды орындалған
тәсілімен орындау. Сонымен бірге оқушылар ойлау процесінің
жеткіліксіздігінен ауызша жауап беру барысында жетекші көмекті қолданады,
жолдастарынан көшіріп алуға тырысады.Осы жаста басқа да маңызды жаңа мінез-
құлық көрініс табады. Бала дербестілік танытады, нақты жағдайларда қалай
әрекет етуді өзі таңдайды. Осы мінез құлықтың астарында осы жаста
қалыптасатын адамгершілік түрткі жатыр. Бала морал-дық құндылықтарды өзіне
сіңіреді, нақты ережелермен заңдылықтармен жүруге тырысады. Бұл көбінесе
өзімшілдік түрткілермен байланысты және ересектердің қолдауын қалауымен
немесе құрбыластары тобында өзінің тұлғалық ұстанымын бекітумен байланысты.
Яғни, олардың мінез құлығы қалай болғанда да жетістікке жетуге деген – осы
жастағы басты негізгі түрткілермен байланысты.
Кіші мектеп оқушыларының ерікті мінез құлығының қалыптасуымен әрекет
нәтижесін жоспарлау және рефлексия тығыз байланысты.Бала өзінің қылығын
оның нәтижесі тұрғысынан бағалауға, сондай-ақ өз мінез құлығын өзгертуге
оны сәйкес үлгіде жоспарлауға қабілетті.Бала өзінің әрекеттері тұрғысынан
белсенді ойлана бастайды, өзінің жан күйзелісін жұбатады. Баланың жан
сарайы сыртқы тұрпатына қарағанда мүлде өзгеше. Бала тұлғасындағы дәл осы
өзгерістер ересектер алдында эмоциясын шығаруға, қалағанын жасатуға,
қыңырлыққа әкеледі.Бастауыш мектеп оқушысының тұлғалық дамуы сабақ
үлгерімімен, ересектердің баланы бағалауымен байланысты. Өйткені бала ішкі
әсерге берілгіш келеді. Осының арқасында ол өзіне зияттық, сондай-ақ
адамгершілік білімді сіңіреді. Адамгершілікті қалыптастыру және балалардың
қызығушылығын арттыруда мұғалім зор рол атқарады, әйтседе олардың жетістік
деңгейі оның оқушылармен қарым-қатынасының түріне де байланысты болады.
Басқа да ересек адамдар бала өмірінде маңызды орын алады.Кіші мектеп
жасында балалардың жетістікке деген ұмтылысы артады. Сондықтан да осы
жастағы бала әрекетінің негізгі түрткісі жетістікке жету болып табылады.
Кей жағдайда осы түрткінің басқа да түрі кездеседі, ол – сәтсіздіктен қашу
түрткісі.
Бала санасында нақты адамгершілік мұраттар, өнегелі мінез-құлық
қалыптасады. Бала олардың құндылығын және қажеттілігін түсіне бастайды.
Бірақ бала тұлғасының қалыптасуы өнімді болуы үшін ересектердің көңіл қоюы
және бағалауы маңызды. Баланың қылығына деген ересектердің эмоционалдық-
бағалау қарым-қатынасы оның адамгершілік сезімдерінің, өмірлік ережелерге
деген жеке жауапкершілік қарым-қатынасының дамуын анықтайды. Баланың
әлеуметтік кеңістігі кеңейді – бала үнемі нақты тұжы-рымдалған ереже
заңдылықтары бойынша мұғалімдерімен және сынып-тастарымен қарым-қатынас
жасайды.
Осы жастағы негізгі жетістік оқу әрекетінің басты сипатымен белгі-
ленеді және келесі жылғы оқытудың анықтауышы болып табылады: бала оқуға
құмартуы, оқи білуі және өз күшіне сенуі қажет. Сонда ғана бастауыш мектеп
оқушысы ең жауапты кезеңнен өтті деп есептеледі.Бұл кезеңдегі басты
педагогикалық талап – бала психикасына салмақ түсірмей, әлгі шұғыл
өзгерістерге толы таным процесін шеберлікпен, мақсаткерлікпен ұйымдас-
тырып, қажетті арнаға жетелеп отыру.
1.2.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық дамуы
Бастауыш мектеп жасындағы баланың әлеуметтік мәртебесінің өзгеруі.
Кешегі мектеп жасына дейінгі бала — бүгін бастауыш мектеп оқушысы. Мектеп
жасына дейінгі бала мектепке келгеннен кейін бұрынғы еркіндіктен айырылады.
Оларды мектеп тәртібіне шақырады. Сондықтан бостандықта болып қалған бала
тәртіпке көне алмайды. Осыдан барып ересектермен өзара түсініспеушілік
пайда болады. Бастауыш мектеп жасындағы баланың өзінің іс-әрекетін
психологиялық тұрғыдан қайта құруы. Бастауыш мектеп жасын-дағы бала бүрын
ойынмен айналысса, енді оқумен айналысуына тура келеді. Оқу — ойынға
қарағанда өте күрделі процесс. Оқуда танымдық, адами қа-сиеттер күрделене
түседі. Сондықтан да іс-әрекетті психологиялық тұрғыдан қайта ңүруда мына
төмендегідей кезеңдерден өтеді:
Біріншіден, мектеп өміріне кірігу. Екіншіден, мектеп, сынып үжымдары
арңылы қаты-настарды реттеу, ересектермен (ұстаздармен) қарым-қатынасты
орнату. Үшіншіден, мектептің ішкі тәртібіне бағыну, қабылдау. Осы үш ке-
зеңнен сүрінбей өту, ішкі тәртіпті дүрыс қабылдау бастауыш мектеп оқушы-
ларының үжымға мүше болып кіріп кетуіне мүмкіндік береді. Қысқасы, бастауыш
мектеп оқушылары мектеп өміріне үйренуі тиіс. Дегенмен, мектеп өміріне
үйренудің өзіндік қиыншылықтары да бар. 1. Бірінші қиындық. Баланың
уақтысында үйқыдан ояна алмай, мектепке керекті оқу құралдарын
мезгілінде жинай алмауы, сабаңта тәртіп сақтап тыныш отыру, мұғалімнің
айтқанын бүлжытпай орындау, үй тапсырмасын, қоғамдың тапсырманы орындау,
т.б. бастауыш сынып оқушыларына қиынға соғады. Бастауыш сынып оқушылары
алғашқы күндері осыған көндіге алмайды. Ол оған психологиялық,
педагогикалық тұрғыдан дайын емес. Күн тәртібіне көне алмай шатақ шығарып,
мектепке барғысы да келмейді.
2. Екінші қиындық. Сыныптағы оқушылармен, ұстазымен қарым-қаты-насты
үйлестіру. Бастауыш сынып оқушысы үшін алғашңы мүғалім періште,
пайғамбардай болып көрінеді. Әсіресе, бірінші, екінші сынып оқушылары үшін
үстаз — бәрін білетін адам. Ол бәрінен ақылды, данышпан, тек соған ғана
сену керек. Дегенмен кейбір оқуда үлгере алмайтын оқушыға мүғалім ұрысқақ,
зөлім, тажал болып көрінуі де мүмкін. Сондықтан бастауыш сынып оқытушысы
балаларға ұрысқаннан гөрі мейірімді, қамқоршы адам болып көрінгені
жөн. Сонымен бастауыш сынып мүғалімі кей жағдайда оқушы-ларына екі тұрғыдан
көрінеді. Мүмкіндік болғанша мүғалім тек жағымды жағынан көрінгені абзал.
Бала мұғалімнен қорықпауы керек.
Бастауыш сынып оқушыларының тағы бір мәселесі -ол балалардың сыныптағы
өзара қатынасы. Бұл жерде де мүғалімнің рөлі ерекше. Себебі бастауыш
сыныптағы балалар қатынасын үйлестіретін мүғалім. Мұғалімнің ақ дегені аң,
қара дегені қара. Бала барлық нәрсеге мұғалімнің көзімен қарай-ды. Мұнда да
балалар үжымы жағдайы жақсылар, жағдайы нашарлар болып екіге бөлінуі
мүмкін. Бұл антогонистік кайшылықтарды мүғалім шешуі тиіс. Ондай болмаған
жағдайда жақсы ұжым құрып, дүрыс тәрбие бере алмаймыз, педагогикалық
кемшіліктер жіберіп, балаларды жастайынан жаман жолға итермелейміз.
Бірінші кемшілік — адами қүндылыңтың, адамгершіліктің не екенін
педагогикалық түрғыда түсіндіре алмау. Балада адамгершіліктің бастауы
қалыптаспаған, соған жастайынан үйренбеген. Екінші кемшілік — аңыл-ойдың
педагогикалың тұрғыдан дұрыс дамымауы. Осыдан барып оңуға деген жалқаулық,
оңығысы, үйренгісі, білгісі келмеуі туындайды. Үшінші кемшілік — адами-
әсемдік, сүлулың дегенді білмей, түсінбей өсуі. Әсемдік, көркемдік,
сүлулыңты түсінбеген баланың жүрегінің жылуы болмайды. Төртінші кемшілік —
медициналық-педагогикалық. Баланың денсаулығының, аңыл-ойының кемістігі,
патологиялық кемшілігі. Ондай бала тазалың, тәртіп деген-ді түсінбей өтуі
мүмкін. Бесінші кемшілік — баланың еңбекке деген адами құлшынысының жоң
болуы. Мүндай жағдайда жатып ішер ас болса деген адам өседі. Жасынан
еңбектенбеген адамнан ешқандай жаңсы азамат шың-пайды. Осы бес кемшілікті
жою — жасөспірімдерді әлеуметтік-педа-гогикалық тұрғыда қорғау, жаман
жолдан сақтандыру болып табылады.
3. Үшінші қиындық. Балалардың отбасымен қатынасы. Мектепке бар-ғаннан
кейін бала бүрынғы балалың дөрежесінен айырылып, жауапты адам-дар ңатарына
қосылады. Мұндайда ол түрлі жағдайға үшырауы мүм-кін. Біріншіден, балаға
мектепке керекті құрал-жабдықтар алынған. Ол ойын-шықтардан күрделі. Оның
үстіне балаға баңылау күшейеді. Себебі сабаққа дайындық керек. Осының бәрі
балаға үнамайды. Бала тәртіп сақтаудан қаша-ды, тәртіпті орындамайды. Бала
мен ата-ана арасында кикілжің пайда бола-ды. Екіншіден, керісінше, балаға
жаңа рөл беріліп, сабаққа жауапкершілікпен қарайды. Көп нөрсені өзі
тындырады. Бірақ бұған ата-ана жөнді мән бермейді де, ол әрекетті баланың
ойыны ретінде қарайды. Бала осыны түсініп, біртіндеп сабаққа деген ықыласы
төмендей береді. Үшіншіден, бала ата-ананың өзінің оқуға деген ықыласына
көп көңіл бөлгенін біліп, үстіне төніп түрғанын сезіп, ол да өз шартын алға
тартады. Кей жағдайда әрбір жақсы бағаға аңша талап етеді.
4. Төртінші қиындық. Бастауыш сынып оқушыларының үй жұмысын, үйге
берген тапсырмасын орындауда қиналуы. Зерттеуші-ғалым педаго-гтардың
айтуынша бастауыш мектеп оқушыларын үй жүмысын орындауда бірнеше топқа,
кезеңдерге бөлуге болады. Бірінші топ оқушылары үй тапсыр-масын көтеріңкі
көңілмен, қиналмай орындайды. Мүндай оқушылар тобын романтиктер дейміз.
Олардың оңуға деген қызығушылығы бар. Өздерін ере-сектер санатында үстайды.
Бірақ уақыт өткен сайын сол балалардың кейбі-реуі оқудан жалығады,
қызығушылығы басылады, үлгерімі төмендей береді. Бірақ сабақты орындау
міндет екенін ғана біліп, үй жүмысын орындау тек салтқа айналады. Екінші
топ оңуды, үй жүмысын орындауды салт деп білу. Осылайша балалардың сабаңқа
деген ынтасына қарай, оларды үш топңа бөлуге болады. Бірінші — ынтамен
оқитындар. Екінші — жалпы үрдіспен оқу керек, ата-ананы, мұғалімді
ренжітпейін деген оймен оңу, яғни өзі үшін емес, біреу үшін. Үшінші —
сабақтан үлгере алмай, артта қалып қойғандар тобы.
Осы үш топтың өрңайсысымен өзіндік жүмыс жүргізу -бастауыш сынып
үстаздары мен ата-аналардың міндеті. Бірінші топтағы оқушыларды қолдап
отырса, екінші топтағыны көтермелеп, ал үшінші топтағыны бірде міндеттеп,
бірде мақтап, барлық жағдайда ңолдау көрсетіп, көмектесіп оқыту керектігін
ұстаздар мен ата-аналардың естеріне саламыз. Бастауыш сыныптың өзінде
балаға үнайтын, ұнамайтын, жақсы көретін, жақсы көрмейтін пәндері бар. Осы
орайда айтарымыз мектеп баласына барлық пәндер бірдей ұнай бермейді. Қандай
бір үздік оқушы болмасын, оның өте жаңсы көретін пөні немесе пәндері
болады. Соны өрі қарай дамытңан жөн. Оқуда зорлық болмау керек. Оқуда
қажеттілік, білім алуға міндеттілік болуы керек.
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуының іс-
әрекеттері мен көрініс беруі
2.1.Бастауыш мектеп оқушыларының жетекші іс –әрекеті
Оқу – іс әрекетінің негізгі саласы еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажеттігі білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде меңгеру.
Мектеп жасындағы балалардың негізгі әрекеті – оқу. Оқу арқылы балаға
қоғам өзінің ғасырлар бойы жиналған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін
береді. Сонымен бірге жаңа буын оқу арқылы өзінен бұрынғылардың практикалық
әрекетке дайындайды. Білім жүйесін меңгеру арқылы ғана адам ой және дене
еңбегінің тетіктерін жақсы түсінеді. Оларды жан- жақты білуге мүмкіндік
алады. Білім меңгеру- ұзақ уақытты керек ететін күрделі процесс.
Оқу материалдары бала психикасына зор талап қояды. Өйткені ұғыну өте
күрделі әрекет. Ұғыну бірнеше кезеңдерден тұрады. Мәселен, мұның бірінші
кезеңінде (таныстыру кезеңі) бала нені қалай оқу керектігі жайлы мағлұмат
алады. Бұдан кейін ол ойындағысын тәжірибеде орындап көреді. Үшінші
кезенде, ұғынғанын нәрсесін ойына ұстап тұрады да, бесінші кезенде, балада
зат пен құбылыс туралы белгілі ұғым қалыптасатын болады. Ақыл-ой амалдарын
меңгеру арқылы бала шындықтағы заттардың байланыс қатынастарын ажыратады,
бір нәрсені екіншісімен салыстыра дәлелдей алуға, олардың айырмашылық,
ұқсастықтарын көре білуге үйренеді, мұндағы себеп пен нәтиженің заңды
байланысын түсінеді. Мәселен, ”от жақса түтін шығады” дегенде оттың жануы
түтіннің шығуына себеп болып тұрғандығын бала байқайды да шындықтағы
нәрселердің бәрі де бір-бірімен осындай байланыстығын түсінеді. Нәрседе
себеппен қатар нәтиже де болатындығына баланың түсініп, көзінің жетуі ұғыну
деп аталынады. Бастауыш сынып оқушылары оқу материалдарының мәнісіне
терендеп бара бермейді. Оларды жай жаттап алады да, өз бетінше пікір айтуға
орашолақ келеді. Бұдан анализ, синтез процестерінің балада онша дамымағаны
көрінеді. Мұғалім оқушы ойлауындағы анализге жеткіліксіз көңіл бөлетін
болса, бала материалдың бір-бірімен қиысып байланыспаған жеке жақтарын
меңгереді де, осыдан ұғымның меніне толық түсінбей қалады. Сондай-
ақ,мұғалім синтездеу тәсілін ойдағыдай пайдалана алмаса, жаңа материал
бұрынғысымен дұрыс байланыспай қалады да, берілген мағлұматтың практикалық
мәні кеми түседі. Кейбір мұғалімдер баланың белсенді ойлау процесін
дамытудың орнына оның ес қабілетін өсіруге ерекше мән береді, бұдан баланың
есін дамыту онша мәнді нәрсе емес деген қорытынды шықпайды. Балаға
ойлаттырып, әр нәрсені бір –бірімен салыстырғызып, талдап жинақтатып,
дәлелдеткізіп үйретсе ғана олардың танымы мазмұнды болады. Ал, материалды
өз күйінше жаттап алу, оның мағынасын түсінбей оқу жақсы нәтиже бермейді,
бала дұрыс білім ала алмайды. Бастауыш мектеп мұғалімдері осы жайды қатты
ескергендері дұрыс.
Психолог П.Я.Гальперин (1902-1988) өзінің “Ақыл-ой әрекетінің сатылап
қалыптасуы” теориясында бала мәселені шешу үшін алдымен сыртқы материалдық
әректтерді (затты ұстап көру, тұрқын, көлемін ажырату, шамамен өлшеу,т.б.)
пайдаланады, сосын оның бейнесін елестеді. Содан соң дауыстап және іштен
айта алатын болады,сөйтіп сыртқы заттық әрекеті біртіндеп ішкі ой әрекетіне
айналады дейді. Баланың білім меңгеруі, мұғалімнің сабақ оқытуы екеуі де
инемен құдық қазғандай аса қиын нәрсе. Мәселен, мұғалім балаға бұрыннан
таныс нәрсені ығыр қылып айта берсе, онда ақыл-ой керенаулығын, рухани
жиренушілікті туғызуы мүмкін. Сондықтан ұстаз әр уақытта оқушының рухани
тілектерін ұдайы қанағаттандырып, оның табиғатты, өмірді, адамдар еңбегін
білуге құштарлығын дамытуы қажет. Мәселен, бастауыш сынып оқушыларының
зердесінде де бәрін білуге құштарлықтан туындайтын тамаша қасиет бар.
Олар: Қоянның аяқтары неге ұзын, Ақтиін неге ағаш басында тірлік
етеді?, Шалқалап тұрған шыбыңдар неге құлап кетпейді? т.б.осындай көп
сұрақтар қояды. Кейбір ата-аналар, тіпті мұғалімдер де балалардың осындай
үйреншікті, мәнісі бар сұрақтарына жауап бермейдісен мұны бәрібір түсіне
алмайсын, жоғары сыныпқа барғанда оқисыңдар деп ұзын арқау, кең тұсауға
салып кете береді. Әрине, сұрақ біткенің бәріне жауап қайтара берудің
қажеті жоқ, бұл сұраулардың кейбіреулері осы жастағы балалардың интеллектік
мүмкіндіктерін көтермейді де, бірақ мына жағдай әр уақытта есте болуы тиіс.
Егер бала мүмкіндіктері жете бағаланбаса, тілектері қанағаттандырылмаса,
бұл оның дүниені танып –білуге құштарлығының болмауына әкелуі ықтимал.
Балалардың ақыл-ойын дұрыс дамыту үшін оқытуды тым жеңілдетудің де қажеті
жоқ. Баланың ойына жеткілікті азық беретін оқу ғана қарқыңды дамытуға
септік тигізе алады. Мәселен, 1 сыныптың мұғалімі балаларға 9 санның екі
және жетіден, алты және үштен құралатындығын айтып: 9 саны тағы да қандай
сандардан құралады? - деп сұраса, олар:, Төрт пен бестен- деп жауап
береді. Тоғыздан төртті азайтсақ, қанша қалады?, Тоғыздан бесті азайтсақ
ше?, Сендер нені аңғарасыңдар? деп мұғалім ой сала сөйлейді.
Балалар:’’Қосындыдан бірінші қосылғышты шегерсек, онда екінші қосылғышы
шығады’’.-дейді. Мұғалім тағы да ойын жалғастырып:’’Екінші қосылғышты
шегерсек қайтеді? ’’Онда бірінші қосылғыш шығады’’, -дейді бір оқушы.’’Олай
болса; қосындыдан қосылғыштардың біреуін шегерсек”,- деп мұғалім сөзін
сабақтай бергенде,”екіншісі шығады” деп бала сөйлемді аяқтайды. Міне,
оқушының ойлау белсенділігінің осылай дамуы, білім мен дағдыға қанығудың
негізі осылай қаланады, ол шамалардың арақатынас мен амалдарды терең
түсінетін болады. Бұл жай бізге арифметиканың аясынан шығып, бірінші
сыныптың бағдарламасына геометрия мен алгебраның элементтерін кіргізуге
мүмкіндік беріп отыр. Осының арқасында шәкірттер заттар мен фактілерді
саралап, салыстырып, әр құбылыстың неден туындайтынын, яғни оның себебін
іздестіретін болады, олар сұраққа жай жауап беріп қана қоймай, өздеріде
сұрақ қоя біліп, оның өз бетінше шеше білуге машықтанады. Мәселен, бірінші
сыныптағылар үшін Д.Б.Эльконин құрастырған әліппеде осы жағдай қатты
ескерілген.
Оқу әрекетінің өзіне тән мотивтері (себептері) болады. Тәрбиеші, не
оқитын адамның өзіне осы мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс
анықтау үшін аса қажет. Баланың жасы өскен сайын психикасы да
өсетіндіктен,оның оқуға деген қатынасы да (мотивтері) өзгеріп отырады.
Мәселен, жоғары сынып оқушыларының оқу мотивтері бастауыш мектептегілерден
басқаша болады. Білім игеру үлкен саналықты, өз бетімен жұмыс істеп
үйренуді, өз мінез –құлқын меңгеруді керек етеді. Бала не үшін оқитындығын
бар сана – сезімен ұғынғанша, оған оқудағы формализмен (мәніне түсінбей
құрғақ жаттап алу, өмірмен байланыстыра алмау т.б.) құтылу қиын болады.
Мектеп оқушыларының оқуға саналы қатынасуын тәрбиелеп, дамытуда
мұғалімдер ұжымының алатын орны ерекше. Мәселен олардың арқасында мектепке
сырттай оқуға қызығып келетін балалар да жйі ұшырайды. Мұндай бала мектепке
үйіне, оның партасына, мұғалімге, өзіндей балаларға көңіл бөледі. Оқу оны
жөнді тартпайды, өйткені, оған қиын көрінеді. Баланың көбінесе ойнағысы
келіп тұрады, партада дұрыс отыра алмайды,жйі қозғалады, айналасына алақ –
жұлақ қарай береді. Мұндай баланы үйінде ойлатып не тыңдатып
әдеттендірмеген.
Оқуға, білім алуға ұмытылуды тудыратын мотивтер (себептер) балада
бірден пайда бола қоймайды. Бастапқыда бұлар өте қарапайым болып
келеді. Мәселен, ол оқып жазғанына ғана, алған бағасының жалпы санына ғана
мәз болады. Ата- анасынан қорқып жақсы оқуға тырысатын не жолдас баласымен
бәсекелесіп жақсы оқуға тырысатын балаларда болады. Баланың жасы өскен
сайын оның мотивтерінің де мазмұны өседі. Мәселен, білімді адамның халқына
мол пайда келтіретінін, жұрттың ондай адамдарды құрметпен сыйлайтынын
түсіне бастайды.
Оқу әрекетінің психологиялық табиғаты жайында, кейбір оқушылардың не
себептен үлгерімі төмен болып, екінші жылға қалып қоятындығы жайлы сөз
болғанда, төмендегідей себептері анықталады. Үлгермеушілік негізінен екі
түрлі себепке байланысты туып отырады. Мәселен, бір жағынан, оқыту
тәсілдері мен бағдарламалардың ол қылықтары, оқушыға берілетін білім
мөлшерінің нақты белгіленбеуінен туса, енді бір жағынан, балаларды өзіндік
психологиялық ерекшеліктеріне байланысты (оқуға шамасы келмеу) болып
отырады. Соңғы кезде психологиялық тұрғыдан жүргізілген зерттеулер
балалардың өзіне байланысты болатын үлгермеушіліктің бес тобын ашып отыр.
Үлгерімі нашар балалардың бірінші тобына мұғалім бақылауынан біраз уақыт
шығып қалған оқушылар кіреді. ( Мәселен, 5-6 апта бойы ауырып сабаққа бара
алмаған оқушыға мұғалім тарапынан жәрдем көрсетілмесе, оқушыға оқуға деген
енжарлық пайда болады). Екінші топқа ми ауруларымен ауырған (ақыл-ой кем)
балалар жатады. Осындай балалар тек арнаулы мектептер арқылы білім алуы
тйіс. Үшінші топқа мүкіс еститін,не істеуі кейінен нашарлаған балалар
жатады. Мұндай балаларды ақыл – есі кем балалар оқитын мектепке жіберу
дұрыс емес. Нашар еститін балалар өздеріне арнайы ашылған мектептерде ғана
оқуы қажет. Түрлі аурулармен ауырып,организмі әлсіреген балалар
үлгермейтіндердің төртінші тобын құрайды. Осы топтың балалары санаториялық
мектептерде оқыса ,оқу бағдарламасын жақсы меңгеріп кете алады.
Үлгермеушілердің бесінші тобына нашар мінезді балалар (сотқар.
қасарысқан,қыңыр,т.б.) жатады. Үлгермеушілердің бірінші үшінші, төртінші
тобындағы балалар, жетілдірілген әдістермен оқытылса, олардың
оқукеренаулығы жойылып, ақыл-ойының белсенділігі біртіндеп артатын болады.
Балалардың сабақ үлгермеушілігінің көзін неғұрлым ерте табу, сондай-ақ,
оларға қажетті психологиялық шаралар таңдай білу - әр мұғалім ойластыратын
негізгі мәселе. Бұл, сонымен бірге педагогика, психология ғылымдарының әлде
де болса тәптіштеп зерттей түсетін зор мәнді ғылыми проблемасы. Бұл жердегі
мақсат терең де тиянақты білім беріп қана қоймай, “жастарды еңбек
сүйгіштік, қоғам алдындағы азаматтық жауапкершілік рухында тәрбиелеуде
олардың бойында моральдық қасиеттерді қалыптастыруда екендігін есте ұстау
керек.
Оқу –мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті. Баланың жалпы
психикалық дамуы мектептегі оқу мен оның өздігінен оқуына тығыз байланыты.
Баланың оқу әрекеті-күрделі, жан –жақты үрдіс, ол баланың барлық
әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары,
сезім мен ерік сияқты т.б, психикалық үрдістерімен байланысты іске асырылып
отырады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл-ой еңбегінің
дағдыларын қалыптастыру керек.Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен
жасауға, оның жалпы мәде-ниетін арттырып отыруға көңіл аудару керек. Ең
алдымен, баланы өз жұмы-сының мақсат міндеттерін анықтауға үйрету
керек. Егер бала әрбір оқу жұмысын ( тапсырмасын) не үшін қандай мақсатпен
жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін біл-
се,онда оқушы әрекетінің саналығы артады.
Оқу жұмысының мақсат - міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын
жоспарлай білуге, уақытты дұрыс падалануға. өз әрекетін қадалауға (бақы-
лауға) бағалауға қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың
маңызы өте зор. Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми
ұғымдар мен ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге
бағытталған ойлаудың жалпы амал- тәсілдерін меңгерту. Осыған орай, бала-
лардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу әрекетінің
негізгі мақсаты мен нәтижесі болуға табылады. Оқу әрекетінін белгілі құры-
лымы мыналар:
1.Оқу міндеттері (немесе тапсырмалар).
2.Оқу әрекеттері ( баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсіл
амалдары ).
3.Бақылау ( оқушылардың өзін – өзі қадағалап тексеріп отыруы)
4.Бағалау ( мұғалімнің және оқушының өзіне өзі берген бағасы).
Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті
қалыптасады.Ойлау - баланың таным әрекетінің ең жоғары түрі.Ойлау – баланың
таным әрекетінің ең жоғарғы түрі. Ойлау арқылы оқушылар көзге көрінбейтін
заттар мен құбыластардың арасындағы күрделі себептік байла-
ныстарды,заңдылықтарды ұғады. Ойлау сөйлеу әрекеті арқылы іске асады. Ойлау
– нақты сұрақтар қоюдан, соларға жауап іздеуден басталады. Ойлау- белгілі
міндетті, теориялық немесе практикалық мәселелерді шешуге бағыт-талады.
Баланың ойлау әрекеті өзінен –өзі қалыптаспайды. Олардың ойлау әрекетін
ойдағыдай дамыту үшін тиімді тәсілдер қолданып, арнайы жұмыс-тар жүргізу
қажет.
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының дамуында педагогикалық –
психологиялық процестердің көрініс беруі
Мектепке бару-бала өміріндегі шешуші кезең. Ол өмір мен іс-әрекеттің
жаңа күйіне, қоғамдағы жаңа орынға, үлкендер және құрдастарымен жаңа қарым-
қатынастарға көшу болып табылады.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық рөлін жоғалта бастайды. Бастауыш мектеп оқушысының жетекші іс-
әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық
және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Мұндай қайта өзгеріс процесіні бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуі айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған.
Олар бұл жерден үймен немесе балабақшамен салыстырған- да, әдеттен тыс
жаңалықтар кездестіруді күте отырып, мектепке қуана барады. Баланың ішкі
позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірінін жаңалығын алдын ала
сезіну және қалау баланың кластағы .мінез-құлық ережелеріне, жолдастарымен
ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн тәртібіне қатысты мұғалімнің
талаптарын жылдам қабылдауға көмектеседі. Бұл талаптарды бала қоғамдық
маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды. Тәжірибиелі
ұзтаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған мынадай қағида бар:
баланың класқа келген алғашқы күнінен -ақ оған оқушының сабақтағы, үйдегі
және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да нақты мағынада
түсіндіру керек.
Балаға оның жаңа көзқарасының, міндеттерінің және правосының бұрынғы ол
әдеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру маңызды. Жаңа
ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету бірінші класс оқушысына
орынсыз қаталдық жасау емес мектепке баруға даярланған балалардың өз
түсініктеріне сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті шарт. Бұл
талаптар орнықсыз әрі екі ұшты болса, балалар өз өмірінің, жаңа кезеңінің
ерекшеліктерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық – техникалық университеті
Педагогика пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық
дамуы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуы
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуының іс-
әрекеттері мен көрініс беруі
2.1.Бастауыш мектеп оқушыларының жетекші іс
–әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының дамуында педагогикалық – психологиялық
процестердің көрініс
беруі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..31
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында, білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы азаматтық
құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын еңгізу, білім беруді
ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық комуникация желілерге тығу деп, білім
беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді.
Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді психологиялық қайта
өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойына
сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. Оқу
материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы
көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі класс
оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің қалыптасу
процесіне байланысты. Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы-
құрдастармен қарым-қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б.
игеріледі.
Бастауыш білім беру мазмұнын жетілдіруінің қайнар көзі-мәдениет немесе
әлеуметтік тәжірибе. Дегенмен, әлеуметтік тәжірибенің мазмұны, немесе
мәдениет мектептегі білм мазмұнын толық анықталмайды. Білім мазмұнын
құрастыруда балалардың жекелік-тұлғалық дамуының олардың қабілетінің,
дарындарының, қызығушылықтарының талаптары ескерілуі тиіс. Осы мақсатқа
жалпы білім беру мазмұнында міндетті пәндермен қатар оқушылардың
қызығушылығына қарай дайыңдайтын таңдау пәндері де енгізілген. Бұл
оқушылардың өзіндік қасиеттерінің, кәсіби бағытталуының тереңдеуіне жағдай
жасайды.
Бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оны үздіксіз білім беру жүйе-
сіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес ең алдымен оқушы
тұлғасының ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды
қайталанбайтын буын екендігімен анықталып негізделеді.
Балаларға оқу іс-әрекетінің белгілі бір жүйелігін егжей-тегжейлі және
асықпай көрсету, олардың арасынан заттың сыртқы тілдік немесе ақыл-ой
шеңберінде орындалатындарын ерекше бөліп көрсету керек. Бұл жерде зат-тың
әрекеттер тиісті дәрежеде қорытындыланып, қысқартылып және игерілу ақыл-ой
формасына келетіндей жағдай жасау маңызды. Егер тапсырманы орындауда
оқушылар бәрібір қате жіберсе, онда ол не оларға көрсетілген оқу-
әрекеттерін бақылау және бағалаудың толық еместігінің, не осы әрекеттердің
нашар жүргізілгендігінің дәлелі.
Баланың ішкі позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірі-нін
жаңалығын алдын ала сезіну және қалау баланың кластағы .мінез-
құлық ережелеріне, жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн
тәртібіне қатысты мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға көмек-теседі. Бұл
талаптарды бала қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп
қабылдайды. Тәжірибиелі ұзтаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған
мынадай қағида бар: баланың класқа келген алғашқы күнінен -ақ оған оқушының
сабақтағы, үйдегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да
нақты мағынада түсіндіру керек.
Балаға оның жаңа көзқарасының, міндеттерінің және правосының бұ-рынғы
ол әдеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру маңыз-ды. Жаңа
ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету бірінші класс оқушысына
орынсыз қаталдық жасау емес мектепке баруға даярланған балалардың өз
түсініктеріне сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті шарт. Бұл
талаптар орнықсыз әрі екі ұшты болса, балалар өз өмірінің, жаңа кезеңінің
ерекшеліктерін сезбейді, бұлардың мектепке деген ықыласын жоюы мүмкін.
Баланың ішкі позициясының екінші жағы оның білім мен іскерлікті иге-ру
процестерінде ортақ дұрыс қарым-қатынасына байланысты. Бір кездерде шын
мәнінде ойын кезінде өзі қалған адам (ұшқыш аспаз,шофер) болуы үшін оқудың
қажет екендігі туралы пікірге, оның мектепке дейін ақ бойы үйрене бастайды.
Ол кезде бала келешекте қажет болатын білімдердін нақтылы құрамын, әрине
сезбейді. Оның білімге деген пайдақорлық-прагматикалық көзқарасы әлі
болмайды. Ол жалпы білімге, қоғамдық және құнды деп ойлай-тын білімдерге
ұмтылады. Баланың айналасындағыларды білуге құмарлығы теориялық ықыласы
осыдан көрінеді. Оқудың негізгі алғы шарты ретіндегі бұл ықылас баланың
бойында оның ең өріс алған ойын әрекетін қамтитын мектепке дейінгі өмірінің
барлық сәттерінде қалыптасады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық –
психологиялық дамуын айқындау.
Міндеттері:
1.Бастауыш мектеп оқушыларының педагогикалық психологиялық
ерекшеліктерін талдау;
2.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық сипатын
қарастыру;
3.Бастауыш мектеп оқушыларының жетекші іс –әрекетін талдау;
4.Бастауыш мектеп оқушыларының дамуында педагогикалық – психологиялық
процестердің көрініс беруін бақылау.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық
– психологиялық дамуы
Зерттеу жұмысының мәні: Білім беру жүйесінде бастауыш сынып
оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуын қалыптастыру және арттыру
жолдары.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуы
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық сипаты
Қазіргі уақытта бастауыш мектептің оқыту кезеңіне сәйкес келетін кіші
мектеп оқушыларының жас шамасы 6-7 жастан 9-11 жасқа дейінгі аралықты
қамтиды. Бұл кезеңде мектептегі жүйелі оқыту мүмкіндігін қамтамасыз ететін
баланың әрі қарайғы дене және психофизиологиялық дамуы жүзеге асады.
Мектептегі оқыту бастамасы бала дамуындағы әлеуметтік жағдайды
түбірімен өзгеріске әкеледі. Ол қоғамдық субьект болып табылады және
әлеуметтік мәні бар міндеттерге ие болады, оған қоғамдық баға алады. Кіші
мектеп жасында қоршаған адамдармен жаңа қарым-қатынас түрі қалыптаса
бастайды.
Кіші мектеп жасында оқу әрекеті жетекші болып табылады. Ол осы жас
сатысындағы балалар психикасы дамуында болып жатқан маңызды өзгерістерді
анықтайды. Оқу әрекеті шеңберінде кіші мектеп оқушыларының дамуындағы
айтарлықтай жетістіктермен сипатталатын психологиялық жаңа өзгерістер
қалыптасады және келесі жас сатысының дамуын қамтамасыз ететін іргетасы
болып табылады. Бірте-бірте бірінші сыныпта соншалықты күшті болған оқу
әрекетіне деген ұмтылысы төмендей бастайды. Бұл оқуға деген қызығушылықтың
төмендеуімен байланысты. Оқу әрекетінде баланың қызығушылығын төмендетпеу
үшін жаңа ерекше мәнді мәселелерге назар аудару қажет.
Ең алдымен әр ұлттың, әр халықтың дәстүрлі ойлау машығы, қабылдау
ерешеліктері болатынын ескерген жөн. Осы орайда, алғашқы ғылыми психо-
педагогикалық еңбектердің авторларының бірі М.Жұмабаев: Жараты-лыстану
құшағында, меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем
үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеріп, желмен бірге жүгіріп,
алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада тұрып өсетін қазақ
баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиіс,- деген еді.
Бүгінгі таңда халқымыздың өмірі, тұрмыс-салты, кәсібі мүлде өзгерді. Алай-
да ұлттық ойлау машығымыз, дүниені қабылдау ерекшеліктеріміз тіліміз арқылы
сақталып қалды. Қазіргі қазақ мектептері оқыту үрдісінде ана тілі-міздің
өзіндік ерекшелігін ескеруі тиіс.Ғұлама ғалым Х.Досмұхамедұлы тіл, сөйлеу
–адам психологиясының басты белгілерінің бірі екендігін айтады. Тіл-
жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт-
жойылған жұрт. Мектеп пен баланың тілі дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп,
байытып гүлдендіреді, мектеп пен баспада қолданудан қалған тіл-шатасқан
тіл.Тіл – ойдың жемісі. Бала тілінің таза, ойының жетік болуына баса назар
аудару қажет. Л.С.Выготскийдің пікірінше, мектепте оқытудың басталуымен
ойлау баланың саналы әрекетінің орталығына ығысады. Ғылыми білімді меңгеру
барысында жүзеге асатын сөздік-логикалық, пайымдап ойлаудың дамуы басқа да
танымдық процестерді құрады.Кіші мектеп жасында зейіннің дамуы айтарлықтай
өзгеріске ұшырайды, оның барлық қасиеті қарқынды даму үстінде болады:
әсіресе зейіннің көлемі (2,1 есе) тез ұлғаяды, оның тұрақтылығы артады,
зейіннің бөліну дағдысы дамиды. 9-10 жасында балалар зейінін ұзақ сақтауға
қабілетті болады және берілген бағдарламаны ерікті орындайды.
Мектеп табалдырығын жаңа аттаған баланың зейіні тұрақсыз болатыны
белгілі. Қабылдауға қиын көрседе, ұзақ сонар әңгімеден немесе жұмыстан бала
зейіні тез шаршайды. Оны шаршатпай, баланың сабақтағы тапсырмаға зейінін
ұзағырақ аударуға бірте-бірте тәрбиелеу бастауыш мектептің алғашқы
кезеңіндегі қиын міндеттердің бірі. Бұған кезінде қазақ тілінде
Педагогика оқулығын жазған алғашқы авторлардың бірі М.Жұмабаевта егжей-
тегжейлі тоқталып, Абай дегеніміз сыртқы дүниедегі бір затқа, яки
ішіміздегі бір жан көрінісімізге – ойға, ішкі сезімге, қайратқа жанның
көнуі, нүктеленуі,-деп жазды.Оқушыларда зейін дамуы үшін әсердің күшті,
жеке, жаңа болуын, жаңа алынған білім мен ескі білімнің байланысын және
оның болашақ терең білімге даярлану түрінде болуын талап ете отырып, оқу
жүйесінің сабақ-тастығына мұқият зер салады. Жаңа алынатын білім мен ескі
білімнің қатынасы болсын. Біз өзіміздің таныстарымыз, яки туыстарымыз
туралы сөз естісек, құлақты түріп тыңдай қаламыз. Егер жат кісілер туралы
сөз болса, тыңдамаймыз. Міне, балаға білім бергенде жақыннан алысқа таныс
сөздерді алып, дыбыстарға ажырату керек... Ол кейбір оқушылардың зейіні
болмау себептерін дененің һәм сезімнің шаршауынан, сезімнің толқып
тұруынан, бейғамдықтан көреді.Сондықтан оқудың алғашқы күнінен бастап-ақ
балаларды тыңдай білуге, одан тапсырмаларды дәл орындап жүруге үйрету
керек. Сабақтарда пайдаланатын ойын элементтерін, іс-әрекеттің нәтижелі
түрлерін, іс-әрекет формаларын жиі өзгерту балалар зейінін шаршатпай, бірті-
бірте тұрақты-лыққа тәрбиелеуге көмектеседі. М.Жұмабаев еңбегінде айтылған
бұл ғылыми тұжырымдар әлі күнге өз мәнін жоғалтқан жоқ.Кіші мектеп жасында
барлық басқа психикалық процесстері секілді есте сақтау қабілеті де
айтарлықтай өзгеріске төзеді. Өйткені бала есі біртіндеп ерікті сипатқа ие
болады.Естің және есте сақтау механизмінің физиологиялық және психикалық
ерекшеліктері бастауыш мектеп кезеңіндегі оқу үрдісін ұйымдастырғанда
мықтап ескерілуі қажет. Онсыз баланың сөйлеу (жазу) дағдысының орнықты,
сөздік қорының мол болуы мүмкін емес.
Мектепке жаңа келген баланың есте сақтау қабілетін дамыту ісінде
Ж.Аймауытов осы мақсатқа қажетті төмендегідей шарттарды үнемі ескеріп
отыруды талап етеді:
1. Түсіндірілген білімді немесе дағдыны балалар толық, дәл және айқын
ұғынғанша қайталап пысықтау.
2. Меңгертілетін ұғымның балалар есінде қалатындай әсерлі болуы.
Мысалы, оқушыларға жаңа сөздің мағынасын түсіндіру барсында оқыс оқиғаны,
әдемі ойыншықты, әсерлі суретті т.б. пайдалану қажет.
3. Жаттау жұмыстары балалардың есте сақтау қабілетін дамытуға ықпал
ететіні сөзсіз. Алайда, мағынасын түсінбей атүсті түсініп жаттау, жаттаған
өлең, жұмбақ т.б. бөліктерінің арасындағы логикалық байланысқа мән бермеу
күткендегідей нәтижеге қол жеткізбейтінін көрсетті.
4. Естің көру есі және есту есі болатыны белгілі. Сауат ашу кезінде
балалар есінің осы екі түрін дамытуға да назар аударып отыруы қажет.
Әйтпесе, естің, бір жақты дамуы кейін балалардың ауызекі тілі мен жазу тілі
арасында елеулі алшақтықтар пайда болатынын көрсетті.
5. Үйретілген ұғымдар мен дағдылардың жүйелі, бір-бірімен байланысты
болуы да оқушылардың есте сақтау қабілетін дамытуға оң ықпал жасайды.
Әсіресе, сөз мағыналарын салыстыру, ұқсастыру, балалардың бұрыннан білетін
сөздерімен байланыстыру әдістері сол сөздерді оқушылар-дың есінде қалдыруға
мүмкіндік беретіні анықталды.
Мектеп оқушысының оқу әрекетінің негізгі түрлерінің бірі – мәтінді
әңгімелеу барысында бастысын не маңыздысын ажыратып алу қиындығы айқын
көрініс табады. Кіші мектеп оқушысының ауызша әңгімелеу ерек-шелігін
зерттеу барысында балаларға нақты әңгімелеуден гөрі қысқаша әңгімелеу
әлдеқайда қиынға түсетінін байқатты. Қысқаша әңгімелеу – бұл демек
негізгісін айқындап, оны бөліктерінен бөліп қарау деген сөз, ал дәл осыны
балалар айқындай алмайды.
Балалардың ойлау әрекетінің ерекшеліктері нақты кейбір оқушылардың
үлгермеушілігіне себеп болып табылады. Оқудағы туындаған осындай қиын-
дықтарды жеңе білмеуі кейде белсенді ойлау жұмысынан бас тартуға әкеледі.
Оқушылар оқу тапсырмаларын орындаудың түрлі керағар әдіс-амалдарын қолдана
бастайды, оны психологтар айналмалы жол деп те атайды. Оған материалды
еске сақтамай-ақ механикалық жаттау жатады. балалар мәтінді жатқа сөзбе-сөз
айтып бере алады, бірақ мәтін бойынша қойылған сұраққа жауап бере алмайды.
Тағы айналмалы жол – жаңа тапсырманы бұрынғы тапсырмаларды орындалған
тәсілімен орындау. Сонымен бірге оқушылар ойлау процесінің
жеткіліксіздігінен ауызша жауап беру барысында жетекші көмекті қолданады,
жолдастарынан көшіріп алуға тырысады.Осы жаста басқа да маңызды жаңа мінез-
құлық көрініс табады. Бала дербестілік танытады, нақты жағдайларда қалай
әрекет етуді өзі таңдайды. Осы мінез құлықтың астарында осы жаста
қалыптасатын адамгершілік түрткі жатыр. Бала морал-дық құндылықтарды өзіне
сіңіреді, нақты ережелермен заңдылықтармен жүруге тырысады. Бұл көбінесе
өзімшілдік түрткілермен байланысты және ересектердің қолдауын қалауымен
немесе құрбыластары тобында өзінің тұлғалық ұстанымын бекітумен байланысты.
Яғни, олардың мінез құлығы қалай болғанда да жетістікке жетуге деген – осы
жастағы басты негізгі түрткілермен байланысты.
Кіші мектеп оқушыларының ерікті мінез құлығының қалыптасуымен әрекет
нәтижесін жоспарлау және рефлексия тығыз байланысты.Бала өзінің қылығын
оның нәтижесі тұрғысынан бағалауға, сондай-ақ өз мінез құлығын өзгертуге
оны сәйкес үлгіде жоспарлауға қабілетті.Бала өзінің әрекеттері тұрғысынан
белсенді ойлана бастайды, өзінің жан күйзелісін жұбатады. Баланың жан
сарайы сыртқы тұрпатына қарағанда мүлде өзгеше. Бала тұлғасындағы дәл осы
өзгерістер ересектер алдында эмоциясын шығаруға, қалағанын жасатуға,
қыңырлыққа әкеледі.Бастауыш мектеп оқушысының тұлғалық дамуы сабақ
үлгерімімен, ересектердің баланы бағалауымен байланысты. Өйткені бала ішкі
әсерге берілгіш келеді. Осының арқасында ол өзіне зияттық, сондай-ақ
адамгершілік білімді сіңіреді. Адамгершілікті қалыптастыру және балалардың
қызығушылығын арттыруда мұғалім зор рол атқарады, әйтседе олардың жетістік
деңгейі оның оқушылармен қарым-қатынасының түріне де байланысты болады.
Басқа да ересек адамдар бала өмірінде маңызды орын алады.Кіші мектеп
жасында балалардың жетістікке деген ұмтылысы артады. Сондықтан да осы
жастағы бала әрекетінің негізгі түрткісі жетістікке жету болып табылады.
Кей жағдайда осы түрткінің басқа да түрі кездеседі, ол – сәтсіздіктен қашу
түрткісі.
Бала санасында нақты адамгершілік мұраттар, өнегелі мінез-құлық
қалыптасады. Бала олардың құндылығын және қажеттілігін түсіне бастайды.
Бірақ бала тұлғасының қалыптасуы өнімді болуы үшін ересектердің көңіл қоюы
және бағалауы маңызды. Баланың қылығына деген ересектердің эмоционалдық-
бағалау қарым-қатынасы оның адамгершілік сезімдерінің, өмірлік ережелерге
деген жеке жауапкершілік қарым-қатынасының дамуын анықтайды. Баланың
әлеуметтік кеңістігі кеңейді – бала үнемі нақты тұжы-рымдалған ереже
заңдылықтары бойынша мұғалімдерімен және сынып-тастарымен қарым-қатынас
жасайды.
Осы жастағы негізгі жетістік оқу әрекетінің басты сипатымен белгі-
ленеді және келесі жылғы оқытудың анықтауышы болып табылады: бала оқуға
құмартуы, оқи білуі және өз күшіне сенуі қажет. Сонда ғана бастауыш мектеп
оқушысы ең жауапты кезеңнен өтті деп есептеледі.Бұл кезеңдегі басты
педагогикалық талап – бала психикасына салмақ түсірмей, әлгі шұғыл
өзгерістерге толы таным процесін шеберлікпен, мақсаткерлікпен ұйымдас-
тырып, қажетті арнаға жетелеп отыру.
1.2.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық дамуы
Бастауыш мектеп жасындағы баланың әлеуметтік мәртебесінің өзгеруі.
Кешегі мектеп жасына дейінгі бала — бүгін бастауыш мектеп оқушысы. Мектеп
жасына дейінгі бала мектепке келгеннен кейін бұрынғы еркіндіктен айырылады.
Оларды мектеп тәртібіне шақырады. Сондықтан бостандықта болып қалған бала
тәртіпке көне алмайды. Осыдан барып ересектермен өзара түсініспеушілік
пайда болады. Бастауыш мектеп жасындағы баланың өзінің іс-әрекетін
психологиялық тұрғыдан қайта құруы. Бастауыш мектеп жасын-дағы бала бүрын
ойынмен айналысса, енді оқумен айналысуына тура келеді. Оқу — ойынға
қарағанда өте күрделі процесс. Оқуда танымдық, адами қа-сиеттер күрделене
түседі. Сондықтан да іс-әрекетті психологиялық тұрғыдан қайта ңүруда мына
төмендегідей кезеңдерден өтеді:
Біріншіден, мектеп өміріне кірігу. Екіншіден, мектеп, сынып үжымдары
арңылы қаты-настарды реттеу, ересектермен (ұстаздармен) қарым-қатынасты
орнату. Үшіншіден, мектептің ішкі тәртібіне бағыну, қабылдау. Осы үш ке-
зеңнен сүрінбей өту, ішкі тәртіпті дүрыс қабылдау бастауыш мектеп оқушы-
ларының үжымға мүше болып кіріп кетуіне мүмкіндік береді. Қысқасы, бастауыш
мектеп оқушылары мектеп өміріне үйренуі тиіс. Дегенмен, мектеп өміріне
үйренудің өзіндік қиыншылықтары да бар. 1. Бірінші қиындық. Баланың
уақтысында үйқыдан ояна алмай, мектепке керекті оқу құралдарын
мезгілінде жинай алмауы, сабаңта тәртіп сақтап тыныш отыру, мұғалімнің
айтқанын бүлжытпай орындау, үй тапсырмасын, қоғамдың тапсырманы орындау,
т.б. бастауыш сынып оқушыларына қиынға соғады. Бастауыш сынып оқушылары
алғашқы күндері осыған көндіге алмайды. Ол оған психологиялық,
педагогикалық тұрғыдан дайын емес. Күн тәртібіне көне алмай шатақ шығарып,
мектепке барғысы да келмейді.
2. Екінші қиындық. Сыныптағы оқушылармен, ұстазымен қарым-қаты-насты
үйлестіру. Бастауыш сынып оқушысы үшін алғашңы мүғалім періште,
пайғамбардай болып көрінеді. Әсіресе, бірінші, екінші сынып оқушылары үшін
үстаз — бәрін білетін адам. Ол бәрінен ақылды, данышпан, тек соған ғана
сену керек. Дегенмен кейбір оқуда үлгере алмайтын оқушыға мүғалім ұрысқақ,
зөлім, тажал болып көрінуі де мүмкін. Сондықтан бастауыш сынып оқытушысы
балаларға ұрысқаннан гөрі мейірімді, қамқоршы адам болып көрінгені
жөн. Сонымен бастауыш сынып мүғалімі кей жағдайда оқушы-ларына екі тұрғыдан
көрінеді. Мүмкіндік болғанша мүғалім тек жағымды жағынан көрінгені абзал.
Бала мұғалімнен қорықпауы керек.
Бастауыш сынып оқушыларының тағы бір мәселесі -ол балалардың сыныптағы
өзара қатынасы. Бұл жерде де мүғалімнің рөлі ерекше. Себебі бастауыш
сыныптағы балалар қатынасын үйлестіретін мүғалім. Мұғалімнің ақ дегені аң,
қара дегені қара. Бала барлық нәрсеге мұғалімнің көзімен қарай-ды. Мұнда да
балалар үжымы жағдайы жақсылар, жағдайы нашарлар болып екіге бөлінуі
мүмкін. Бұл антогонистік кайшылықтарды мүғалім шешуі тиіс. Ондай болмаған
жағдайда жақсы ұжым құрып, дүрыс тәрбие бере алмаймыз, педагогикалық
кемшіліктер жіберіп, балаларды жастайынан жаман жолға итермелейміз.
Бірінші кемшілік — адами қүндылыңтың, адамгершіліктің не екенін
педагогикалық түрғыда түсіндіре алмау. Балада адамгершіліктің бастауы
қалыптаспаған, соған жастайынан үйренбеген. Екінші кемшілік — аңыл-ойдың
педагогикалың тұрғыдан дұрыс дамымауы. Осыдан барып оңуға деген жалқаулық,
оңығысы, үйренгісі, білгісі келмеуі туындайды. Үшінші кемшілік — адами-
әсемдік, сүлулың дегенді білмей, түсінбей өсуі. Әсемдік, көркемдік,
сүлулыңты түсінбеген баланың жүрегінің жылуы болмайды. Төртінші кемшілік —
медициналық-педагогикалық. Баланың денсаулығының, аңыл-ойының кемістігі,
патологиялық кемшілігі. Ондай бала тазалың, тәртіп деген-ді түсінбей өтуі
мүмкін. Бесінші кемшілік — баланың еңбекке деген адами құлшынысының жоң
болуы. Мүндай жағдайда жатып ішер ас болса деген адам өседі. Жасынан
еңбектенбеген адамнан ешқандай жаңсы азамат шың-пайды. Осы бес кемшілікті
жою — жасөспірімдерді әлеуметтік-педа-гогикалық тұрғыда қорғау, жаман
жолдан сақтандыру болып табылады.
3. Үшінші қиындық. Балалардың отбасымен қатынасы. Мектепке бар-ғаннан
кейін бала бүрынғы балалың дөрежесінен айырылып, жауапты адам-дар ңатарына
қосылады. Мұндайда ол түрлі жағдайға үшырауы мүм-кін. Біріншіден, балаға
мектепке керекті құрал-жабдықтар алынған. Ол ойын-шықтардан күрделі. Оның
үстіне балаға баңылау күшейеді. Себебі сабаққа дайындық керек. Осының бәрі
балаға үнамайды. Бала тәртіп сақтаудан қаша-ды, тәртіпті орындамайды. Бала
мен ата-ана арасында кикілжің пайда бола-ды. Екіншіден, керісінше, балаға
жаңа рөл беріліп, сабаққа жауапкершілікпен қарайды. Көп нөрсені өзі
тындырады. Бірақ бұған ата-ана жөнді мән бермейді де, ол әрекетті баланың
ойыны ретінде қарайды. Бала осыны түсініп, біртіндеп сабаққа деген ықыласы
төмендей береді. Үшіншіден, бала ата-ананың өзінің оқуға деген ықыласына
көп көңіл бөлгенін біліп, үстіне төніп түрғанын сезіп, ол да өз шартын алға
тартады. Кей жағдайда әрбір жақсы бағаға аңша талап етеді.
4. Төртінші қиындық. Бастауыш сынып оқушыларының үй жұмысын, үйге
берген тапсырмасын орындауда қиналуы. Зерттеуші-ғалым педаго-гтардың
айтуынша бастауыш мектеп оқушыларын үй жүмысын орындауда бірнеше топқа,
кезеңдерге бөлуге болады. Бірінші топ оқушылары үй тапсыр-масын көтеріңкі
көңілмен, қиналмай орындайды. Мүндай оқушылар тобын романтиктер дейміз.
Олардың оңуға деген қызығушылығы бар. Өздерін ере-сектер санатында үстайды.
Бірақ уақыт өткен сайын сол балалардың кейбі-реуі оқудан жалығады,
қызығушылығы басылады, үлгерімі төмендей береді. Бірақ сабақты орындау
міндет екенін ғана біліп, үй жүмысын орындау тек салтқа айналады. Екінші
топ оңуды, үй жүмысын орындауды салт деп білу. Осылайша балалардың сабаңқа
деген ынтасына қарай, оларды үш топңа бөлуге болады. Бірінші — ынтамен
оқитындар. Екінші — жалпы үрдіспен оқу керек, ата-ананы, мұғалімді
ренжітпейін деген оймен оңу, яғни өзі үшін емес, біреу үшін. Үшінші —
сабақтан үлгере алмай, артта қалып қойғандар тобы.
Осы үш топтың өрңайсысымен өзіндік жүмыс жүргізу -бастауыш сынып
үстаздары мен ата-аналардың міндеті. Бірінші топтағы оқушыларды қолдап
отырса, екінші топтағыны көтермелеп, ал үшінші топтағыны бірде міндеттеп,
бірде мақтап, барлық жағдайда ңолдау көрсетіп, көмектесіп оқыту керектігін
ұстаздар мен ата-аналардың естеріне саламыз. Бастауыш сыныптың өзінде
балаға үнайтын, ұнамайтын, жақсы көретін, жақсы көрмейтін пәндері бар. Осы
орайда айтарымыз мектеп баласына барлық пәндер бірдей ұнай бермейді. Қандай
бір үздік оқушы болмасын, оның өте жаңсы көретін пөні немесе пәндері
болады. Соны өрі қарай дамытңан жөн. Оқуда зорлық болмау керек. Оқуда
қажеттілік, білім алуға міндеттілік болуы керек.
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық – психологиялық дамуының іс-
әрекеттері мен көрініс беруі
2.1.Бастауыш мектеп оқушыларының жетекші іс –әрекеті
Оқу – іс әрекетінің негізгі саласы еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажеттігі білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде меңгеру.
Мектеп жасындағы балалардың негізгі әрекеті – оқу. Оқу арқылы балаға
қоғам өзінің ғасырлар бойы жиналған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін
береді. Сонымен бірге жаңа буын оқу арқылы өзінен бұрынғылардың практикалық
әрекетке дайындайды. Білім жүйесін меңгеру арқылы ғана адам ой және дене
еңбегінің тетіктерін жақсы түсінеді. Оларды жан- жақты білуге мүмкіндік
алады. Білім меңгеру- ұзақ уақытты керек ететін күрделі процесс.
Оқу материалдары бала психикасына зор талап қояды. Өйткені ұғыну өте
күрделі әрекет. Ұғыну бірнеше кезеңдерден тұрады. Мәселен, мұның бірінші
кезеңінде (таныстыру кезеңі) бала нені қалай оқу керектігі жайлы мағлұмат
алады. Бұдан кейін ол ойындағысын тәжірибеде орындап көреді. Үшінші
кезенде, ұғынғанын нәрсесін ойына ұстап тұрады да, бесінші кезенде, балада
зат пен құбылыс туралы белгілі ұғым қалыптасатын болады. Ақыл-ой амалдарын
меңгеру арқылы бала шындықтағы заттардың байланыс қатынастарын ажыратады,
бір нәрсені екіншісімен салыстыра дәлелдей алуға, олардың айырмашылық,
ұқсастықтарын көре білуге үйренеді, мұндағы себеп пен нәтиженің заңды
байланысын түсінеді. Мәселен, ”от жақса түтін шығады” дегенде оттың жануы
түтіннің шығуына себеп болып тұрғандығын бала байқайды да шындықтағы
нәрселердің бәрі де бір-бірімен осындай байланыстығын түсінеді. Нәрседе
себеппен қатар нәтиже де болатындығына баланың түсініп, көзінің жетуі ұғыну
деп аталынады. Бастауыш сынып оқушылары оқу материалдарының мәнісіне
терендеп бара бермейді. Оларды жай жаттап алады да, өз бетінше пікір айтуға
орашолақ келеді. Бұдан анализ, синтез процестерінің балада онша дамымағаны
көрінеді. Мұғалім оқушы ойлауындағы анализге жеткіліксіз көңіл бөлетін
болса, бала материалдың бір-бірімен қиысып байланыспаған жеке жақтарын
меңгереді де, осыдан ұғымның меніне толық түсінбей қалады. Сондай-
ақ,мұғалім синтездеу тәсілін ойдағыдай пайдалана алмаса, жаңа материал
бұрынғысымен дұрыс байланыспай қалады да, берілген мағлұматтың практикалық
мәні кеми түседі. Кейбір мұғалімдер баланың белсенді ойлау процесін
дамытудың орнына оның ес қабілетін өсіруге ерекше мән береді, бұдан баланың
есін дамыту онша мәнді нәрсе емес деген қорытынды шықпайды. Балаға
ойлаттырып, әр нәрсені бір –бірімен салыстырғызып, талдап жинақтатып,
дәлелдеткізіп үйретсе ғана олардың танымы мазмұнды болады. Ал, материалды
өз күйінше жаттап алу, оның мағынасын түсінбей оқу жақсы нәтиже бермейді,
бала дұрыс білім ала алмайды. Бастауыш мектеп мұғалімдері осы жайды қатты
ескергендері дұрыс.
Психолог П.Я.Гальперин (1902-1988) өзінің “Ақыл-ой әрекетінің сатылап
қалыптасуы” теориясында бала мәселені шешу үшін алдымен сыртқы материалдық
әректтерді (затты ұстап көру, тұрқын, көлемін ажырату, шамамен өлшеу,т.б.)
пайдаланады, сосын оның бейнесін елестеді. Содан соң дауыстап және іштен
айта алатын болады,сөйтіп сыртқы заттық әрекеті біртіндеп ішкі ой әрекетіне
айналады дейді. Баланың білім меңгеруі, мұғалімнің сабақ оқытуы екеуі де
инемен құдық қазғандай аса қиын нәрсе. Мәселен, мұғалім балаға бұрыннан
таныс нәрсені ығыр қылып айта берсе, онда ақыл-ой керенаулығын, рухани
жиренушілікті туғызуы мүмкін. Сондықтан ұстаз әр уақытта оқушының рухани
тілектерін ұдайы қанағаттандырып, оның табиғатты, өмірді, адамдар еңбегін
білуге құштарлығын дамытуы қажет. Мәселен, бастауыш сынып оқушыларының
зердесінде де бәрін білуге құштарлықтан туындайтын тамаша қасиет бар.
Олар: Қоянның аяқтары неге ұзын, Ақтиін неге ағаш басында тірлік
етеді?, Шалқалап тұрған шыбыңдар неге құлап кетпейді? т.б.осындай көп
сұрақтар қояды. Кейбір ата-аналар, тіпті мұғалімдер де балалардың осындай
үйреншікті, мәнісі бар сұрақтарына жауап бермейдісен мұны бәрібір түсіне
алмайсын, жоғары сыныпқа барғанда оқисыңдар деп ұзын арқау, кең тұсауға
салып кете береді. Әрине, сұрақ біткенің бәріне жауап қайтара берудің
қажеті жоқ, бұл сұраулардың кейбіреулері осы жастағы балалардың интеллектік
мүмкіндіктерін көтермейді де, бірақ мына жағдай әр уақытта есте болуы тиіс.
Егер бала мүмкіндіктері жете бағаланбаса, тілектері қанағаттандырылмаса,
бұл оның дүниені танып –білуге құштарлығының болмауына әкелуі ықтимал.
Балалардың ақыл-ойын дұрыс дамыту үшін оқытуды тым жеңілдетудің де қажеті
жоқ. Баланың ойына жеткілікті азық беретін оқу ғана қарқыңды дамытуға
септік тигізе алады. Мәселен, 1 сыныптың мұғалімі балаларға 9 санның екі
және жетіден, алты және үштен құралатындығын айтып: 9 саны тағы да қандай
сандардан құралады? - деп сұраса, олар:, Төрт пен бестен- деп жауап
береді. Тоғыздан төртті азайтсақ, қанша қалады?, Тоғыздан бесті азайтсақ
ше?, Сендер нені аңғарасыңдар? деп мұғалім ой сала сөйлейді.
Балалар:’’Қосындыдан бірінші қосылғышты шегерсек, онда екінші қосылғышы
шығады’’.-дейді. Мұғалім тағы да ойын жалғастырып:’’Екінші қосылғышты
шегерсек қайтеді? ’’Онда бірінші қосылғыш шығады’’, -дейді бір оқушы.’’Олай
болса; қосындыдан қосылғыштардың біреуін шегерсек”,- деп мұғалім сөзін
сабақтай бергенде,”екіншісі шығады” деп бала сөйлемді аяқтайды. Міне,
оқушының ойлау белсенділігінің осылай дамуы, білім мен дағдыға қанығудың
негізі осылай қаланады, ол шамалардың арақатынас мен амалдарды терең
түсінетін болады. Бұл жай бізге арифметиканың аясынан шығып, бірінші
сыныптың бағдарламасына геометрия мен алгебраның элементтерін кіргізуге
мүмкіндік беріп отыр. Осының арқасында шәкірттер заттар мен фактілерді
саралап, салыстырып, әр құбылыстың неден туындайтынын, яғни оның себебін
іздестіретін болады, олар сұраққа жай жауап беріп қана қоймай, өздеріде
сұрақ қоя біліп, оның өз бетінше шеше білуге машықтанады. Мәселен, бірінші
сыныптағылар үшін Д.Б.Эльконин құрастырған әліппеде осы жағдай қатты
ескерілген.
Оқу әрекетінің өзіне тән мотивтері (себептері) болады. Тәрбиеші, не
оқитын адамның өзіне осы мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс
анықтау үшін аса қажет. Баланың жасы өскен сайын психикасы да
өсетіндіктен,оның оқуға деген қатынасы да (мотивтері) өзгеріп отырады.
Мәселен, жоғары сынып оқушыларының оқу мотивтері бастауыш мектептегілерден
басқаша болады. Білім игеру үлкен саналықты, өз бетімен жұмыс істеп
үйренуді, өз мінез –құлқын меңгеруді керек етеді. Бала не үшін оқитындығын
бар сана – сезімен ұғынғанша, оған оқудағы формализмен (мәніне түсінбей
құрғақ жаттап алу, өмірмен байланыстыра алмау т.б.) құтылу қиын болады.
Мектеп оқушыларының оқуға саналы қатынасуын тәрбиелеп, дамытуда
мұғалімдер ұжымының алатын орны ерекше. Мәселен олардың арқасында мектепке
сырттай оқуға қызығып келетін балалар да жйі ұшырайды. Мұндай бала мектепке
үйіне, оның партасына, мұғалімге, өзіндей балаларға көңіл бөледі. Оқу оны
жөнді тартпайды, өйткені, оған қиын көрінеді. Баланың көбінесе ойнағысы
келіп тұрады, партада дұрыс отыра алмайды,жйі қозғалады, айналасына алақ –
жұлақ қарай береді. Мұндай баланы үйінде ойлатып не тыңдатып
әдеттендірмеген.
Оқуға, білім алуға ұмытылуды тудыратын мотивтер (себептер) балада
бірден пайда бола қоймайды. Бастапқыда бұлар өте қарапайым болып
келеді. Мәселен, ол оқып жазғанына ғана, алған бағасының жалпы санына ғана
мәз болады. Ата- анасынан қорқып жақсы оқуға тырысатын не жолдас баласымен
бәсекелесіп жақсы оқуға тырысатын балаларда болады. Баланың жасы өскен
сайын оның мотивтерінің де мазмұны өседі. Мәселен, білімді адамның халқына
мол пайда келтіретінін, жұрттың ондай адамдарды құрметпен сыйлайтынын
түсіне бастайды.
Оқу әрекетінің психологиялық табиғаты жайында, кейбір оқушылардың не
себептен үлгерімі төмен болып, екінші жылға қалып қоятындығы жайлы сөз
болғанда, төмендегідей себептері анықталады. Үлгермеушілік негізінен екі
түрлі себепке байланысты туып отырады. Мәселен, бір жағынан, оқыту
тәсілдері мен бағдарламалардың ол қылықтары, оқушыға берілетін білім
мөлшерінің нақты белгіленбеуінен туса, енді бір жағынан, балаларды өзіндік
психологиялық ерекшеліктеріне байланысты (оқуға шамасы келмеу) болып
отырады. Соңғы кезде психологиялық тұрғыдан жүргізілген зерттеулер
балалардың өзіне байланысты болатын үлгермеушіліктің бес тобын ашып отыр.
Үлгерімі нашар балалардың бірінші тобына мұғалім бақылауынан біраз уақыт
шығып қалған оқушылар кіреді. ( Мәселен, 5-6 апта бойы ауырып сабаққа бара
алмаған оқушыға мұғалім тарапынан жәрдем көрсетілмесе, оқушыға оқуға деген
енжарлық пайда болады). Екінші топқа ми ауруларымен ауырған (ақыл-ой кем)
балалар жатады. Осындай балалар тек арнаулы мектептер арқылы білім алуы
тйіс. Үшінші топқа мүкіс еститін,не істеуі кейінен нашарлаған балалар
жатады. Мұндай балаларды ақыл – есі кем балалар оқитын мектепке жіберу
дұрыс емес. Нашар еститін балалар өздеріне арнайы ашылған мектептерде ғана
оқуы қажет. Түрлі аурулармен ауырып,организмі әлсіреген балалар
үлгермейтіндердің төртінші тобын құрайды. Осы топтың балалары санаториялық
мектептерде оқыса ,оқу бағдарламасын жақсы меңгеріп кете алады.
Үлгермеушілердің бесінші тобына нашар мінезді балалар (сотқар.
қасарысқан,қыңыр,т.б.) жатады. Үлгермеушілердің бірінші үшінші, төртінші
тобындағы балалар, жетілдірілген әдістермен оқытылса, олардың
оқукеренаулығы жойылып, ақыл-ойының белсенділігі біртіндеп артатын болады.
Балалардың сабақ үлгермеушілігінің көзін неғұрлым ерте табу, сондай-ақ,
оларға қажетті психологиялық шаралар таңдай білу - әр мұғалім ойластыратын
негізгі мәселе. Бұл, сонымен бірге педагогика, психология ғылымдарының әлде
де болса тәптіштеп зерттей түсетін зор мәнді ғылыми проблемасы. Бұл жердегі
мақсат терең де тиянақты білім беріп қана қоймай, “жастарды еңбек
сүйгіштік, қоғам алдындағы азаматтық жауапкершілік рухында тәрбиелеуде
олардың бойында моральдық қасиеттерді қалыптастыруда екендігін есте ұстау
керек.
Оқу –мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті. Баланың жалпы
психикалық дамуы мектептегі оқу мен оның өздігінен оқуына тығыз байланыты.
Баланың оқу әрекеті-күрделі, жан –жақты үрдіс, ол баланың барлық
әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары,
сезім мен ерік сияқты т.б, психикалық үрдістерімен байланысты іске асырылып
отырады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл-ой еңбегінің
дағдыларын қалыптастыру керек.Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен
жасауға, оның жалпы мәде-ниетін арттырып отыруға көңіл аудару керек. Ең
алдымен, баланы өз жұмы-сының мақсат міндеттерін анықтауға үйрету
керек. Егер бала әрбір оқу жұмысын ( тапсырмасын) не үшін қандай мақсатпен
жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін біл-
се,онда оқушы әрекетінің саналығы артады.
Оқу жұмысының мақсат - міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын
жоспарлай білуге, уақытты дұрыс падалануға. өз әрекетін қадалауға (бақы-
лауға) бағалауға қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың
маңызы өте зор. Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми
ұғымдар мен ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге
бағытталған ойлаудың жалпы амал- тәсілдерін меңгерту. Осыған орай, бала-
лардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу әрекетінің
негізгі мақсаты мен нәтижесі болуға табылады. Оқу әрекетінін белгілі құры-
лымы мыналар:
1.Оқу міндеттері (немесе тапсырмалар).
2.Оқу әрекеттері ( баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсіл
амалдары ).
3.Бақылау ( оқушылардың өзін – өзі қадағалап тексеріп отыруы)
4.Бағалау ( мұғалімнің және оқушының өзіне өзі берген бағасы).
Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті
қалыптасады.Ойлау - баланың таным әрекетінің ең жоғары түрі.Ойлау – баланың
таным әрекетінің ең жоғарғы түрі. Ойлау арқылы оқушылар көзге көрінбейтін
заттар мен құбыластардың арасындағы күрделі себептік байла-
ныстарды,заңдылықтарды ұғады. Ойлау сөйлеу әрекеті арқылы іске асады. Ойлау
– нақты сұрақтар қоюдан, соларға жауап іздеуден басталады. Ойлау- белгілі
міндетті, теориялық немесе практикалық мәселелерді шешуге бағыт-талады.
Баланың ойлау әрекеті өзінен –өзі қалыптаспайды. Олардың ойлау әрекетін
ойдағыдай дамыту үшін тиімді тәсілдер қолданып, арнайы жұмыс-тар жүргізу
қажет.
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының дамуында педагогикалық –
психологиялық процестердің көрініс беруі
Мектепке бару-бала өміріндегі шешуші кезең. Ол өмір мен іс-әрекеттің
жаңа күйіне, қоғамдағы жаңа орынға, үлкендер және құрдастарымен жаңа қарым-
қатынастарға көшу болып табылады.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық рөлін жоғалта бастайды. Бастауыш мектеп оқушысының жетекші іс-
әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық
және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Мұндай қайта өзгеріс процесіні бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуі айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған.
Олар бұл жерден үймен немесе балабақшамен салыстырған- да, әдеттен тыс
жаңалықтар кездестіруді күте отырып, мектепке қуана барады. Баланың ішкі
позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірінін жаңалығын алдын ала
сезіну және қалау баланың кластағы .мінез-құлық ережелеріне, жолдастарымен
ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн тәртібіне қатысты мұғалімнің
талаптарын жылдам қабылдауға көмектеседі. Бұл талаптарды бала қоғамдық
маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды. Тәжірибиелі
ұзтаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған мынадай қағида бар:
баланың класқа келген алғашқы күнінен -ақ оған оқушының сабақтағы, үйдегі
және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да нақты мағынада
түсіндіру керек.
Балаға оның жаңа көзқарасының, міндеттерінің және правосының бұрынғы ол
әдеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру маңызды. Жаңа
ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету бірінші класс оқушысына
орынсыз қаталдық жасау емес мектепке баруға даярланған балалардың өз
түсініктеріне сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті шарт. Бұл
талаптар орнықсыз әрі екі ұшты болса, балалар өз өмірінің, жаңа кезеңінің
ерекшеліктерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz