Оқушыларға адамгершілік тәрбие беру жайында
КІРІСПЕ
І ОҚУШЫЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Кіші жастағы балалардың бойында адамгершілік қасиетті қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Адамгершілік және саналы тәртіпке тәрбиелеудегі халық педагогикасының ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Ұлы данышпандардың имандылық және адамгершілік жайындағы пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
ІІ АДАМГЕРШІЛІК ЖӘНЕ САНАЛЫ ТӘРТІПКЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Сыныптан тыс тәрбие жұмысының жүйесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Ұлттық ойындар арқылы адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
І ОҚУШЫЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Кіші жастағы балалардың бойында адамгершілік қасиетті қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Адамгершілік және саналы тәртіпке тәрбиелеудегі халық педагогикасының ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Ұлы данышпандардың имандылық және адамгершілік жайындағы пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
ІІ АДАМГЕРШІЛІК ЖӘНЕ САНАЛЫ ТӘРТІПКЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Сыныптан тыс тәрбие жұмысының жүйесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Ұлттық ойындар арқылы адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қай дәуірлерде болмасын қоғам мүддесіне мүддесінен жоғары қоятын саналы ұрпақты тәрбиелеу қоғамның басты мәселелерінің бірі болып келеді, солай болып қала береді де.
Еліміз тәуелсіздігінің іргесін бекітіп, өркениет өресін кенейте түсу үшін бізге еліміздің ертеңі үшін еңбек ететін жан-жақты дамыған азамат керек. Ал бұл мақсатқа жету үшін ең алдымен мораль өлшемдерін егжей-текжейлі білетін, адамгершілік асыл қасиеттерді бойына жиған ұрпақты тәрбиелеу басты мақсат.
Дегенмен арамызда пендешіліктен аса алмай, өзінің азаматтық ар-намысын, ожданын дүниенің алдамшы қызығына айырбастап алып жүргендерді кездестіріп жатамыз. Міне, осы көңілге кірбің ұялататын жайт мектептін алдына бала алғаш мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап онын бойына адамгершілік, имандылық, саналылық касиеттерін сіңіру міндетін қояды. Бұл міндет бізге осы бітіру жұмысының маңыздылығын көрсетті.
Адамгершіліке тәрбиелеу баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудын аса манызды бір саласы болып табылады, ол оның ата-анаға, айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке, өз міндеттеріне және өз басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамгершілікке тәрбиелеу процесінде мектеп бастауыш сынып оқушысының бойында отан сүйгіштік, жолдастық өмір шындығына белеснді көзқарасын қалыптастырады.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру біздің негізгі мақсатымыз.Осыған орай мектептегі тәрбие үрдісін ұлттық қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді. Бүгінгі таңдағы мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді терең оқытуға тырысса да, адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей келеді. Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып, имандылық дегеннің не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-адами салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Еліміздің президенті Н.Назарбаев: «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Қазақстан жоғары оқу орнының міндеті әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру» – деген өзінің жолдауында еліміздің дамыуна, дамыған елдермен теңесуіне мүмкіндік беретін білім екендігін айтып өтеді.
Жас ұрпақты адамгершілікке, әдептілікке, имандылыққа тәрбиелеуде ұлттық сана-сезімнің қайнар бұлағы салт-дәстүрлер, мақал-мәтелдер, құнды әдеби мұралар, нақыл сөздер болып табылады.
Адамның жарық дүниеге келуі, өсуі, ержетуі, тіршілік етуі, қартаюы, ата мен баланың қарым-қатынасы, үлкендік пен кішілік, сыйласты, әдептілік пен арлылық, инабаттылық тәрізді маңызды мәселелер имандылықтың маңызды құрамдас бөлігі ретінде ешқашан да назардан тыс қалмаған. Жастардың үлкендерге құрмет көрсетуі, үлкендердің кішілерге ізет білдіруі өмір сүру салтына айналған.
Қазақ халқында ешқандай қағазға жазылмаса да, бала тәрбиелеудің белгілі бір жүйесі болған. Ол ғасырдан-ғасырға, ата-анадан балаға, баладан оның ұрпақтарына жалғасып келе жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыптар мен салт-саналар. Олар халық педагогикасының басты тарауларының бірі.
Халық тәрбиесі – сол халықтың ой-арманымен, тіршілік тынысымен, шаруашылық кәсібімен, отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп-өркендеп, дамып жеткен тарихи және мәдени мұрасы.
Халқымыздың ұлы перзенті Ы.Алтынсарин өзінің еңбектерін ана тілінде жазып, “бала тәрбиесі оның табиғи ортасы мен халқының салт-дәстүрі рухында тәрбиеленетін болса, оның сана сезімінің дамып жетілуі де ұлты мен халқына қызмет ететін көкірегі ояу, азаматтар болып өседі” – деген ой түйген болатын.
Ал, Шәкәрім Құдайбердиев: «Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым болатын адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек. Бұл сапалар адамды дүниеге келген күнінен бастап тәрбиелейді», -деп жазады.
Еліміз тәуелсіздігінің іргесін бекітіп, өркениет өресін кенейте түсу үшін бізге еліміздің ертеңі үшін еңбек ететін жан-жақты дамыған азамат керек. Ал бұл мақсатқа жету үшін ең алдымен мораль өлшемдерін егжей-текжейлі білетін, адамгершілік асыл қасиеттерді бойына жиған ұрпақты тәрбиелеу басты мақсат.
Дегенмен арамызда пендешіліктен аса алмай, өзінің азаматтық ар-намысын, ожданын дүниенің алдамшы қызығына айырбастап алып жүргендерді кездестіріп жатамыз. Міне, осы көңілге кірбің ұялататын жайт мектептін алдына бала алғаш мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап онын бойына адамгершілік, имандылық, саналылық касиеттерін сіңіру міндетін қояды. Бұл міндет бізге осы бітіру жұмысының маңыздылығын көрсетті.
Адамгершіліке тәрбиелеу баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудын аса манызды бір саласы болып табылады, ол оның ата-анаға, айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке, өз міндеттеріне және өз басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамгершілікке тәрбиелеу процесінде мектеп бастауыш сынып оқушысының бойында отан сүйгіштік, жолдастық өмір шындығына белеснді көзқарасын қалыптастырады.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру біздің негізгі мақсатымыз.Осыған орай мектептегі тәрбие үрдісін ұлттық қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді. Бүгінгі таңдағы мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді терең оқытуға тырысса да, адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей келеді. Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып, имандылық дегеннің не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-адами салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Еліміздің президенті Н.Назарбаев: «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Қазақстан жоғары оқу орнының міндеті әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру» – деген өзінің жолдауында еліміздің дамыуна, дамыған елдермен теңесуіне мүмкіндік беретін білім екендігін айтып өтеді.
Жас ұрпақты адамгершілікке, әдептілікке, имандылыққа тәрбиелеуде ұлттық сана-сезімнің қайнар бұлағы салт-дәстүрлер, мақал-мәтелдер, құнды әдеби мұралар, нақыл сөздер болып табылады.
Адамның жарық дүниеге келуі, өсуі, ержетуі, тіршілік етуі, қартаюы, ата мен баланың қарым-қатынасы, үлкендік пен кішілік, сыйласты, әдептілік пен арлылық, инабаттылық тәрізді маңызды мәселелер имандылықтың маңызды құрамдас бөлігі ретінде ешқашан да назардан тыс қалмаған. Жастардың үлкендерге құрмет көрсетуі, үлкендердің кішілерге ізет білдіруі өмір сүру салтына айналған.
Қазақ халқында ешқандай қағазға жазылмаса да, бала тәрбиелеудің белгілі бір жүйесі болған. Ол ғасырдан-ғасырға, ата-анадан балаға, баладан оның ұрпақтарына жалғасып келе жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыптар мен салт-саналар. Олар халық педагогикасының басты тарауларының бірі.
Халық тәрбиесі – сол халықтың ой-арманымен, тіршілік тынысымен, шаруашылық кәсібімен, отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп-өркендеп, дамып жеткен тарихи және мәдени мұрасы.
Халқымыздың ұлы перзенті Ы.Алтынсарин өзінің еңбектерін ана тілінде жазып, “бала тәрбиесі оның табиғи ортасы мен халқының салт-дәстүрі рухында тәрбиеленетін болса, оның сана сезімінің дамып жетілуі де ұлты мен халқына қызмет ететін көкірегі ояу, азаматтар болып өседі” – деген ой түйген болатын.
Ал, Шәкәрім Құдайбердиев: «Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым болатын адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек. Бұл сапалар адамды дүниеге келген күнінен бастап тәрбиелейді», -деп жазады.
1. А.Құнанбаев шығармаларының толық жинағы. - Алматы, 1954. Бала тәрбиесі № 2 2006 ж , № 4 2008 ж
2.А.Э.Измайлов. Орта Азия. Қазақстан халықтарының халық педагогикасы. - Москва, 1991.
3.А.Көбесов. Әл-Фараби. -Алматы, 1971.
4.А.Байтұрсынов. Ақ жол. - Алматы, 1991.
Возрастная и педагогическая психология. Тексты. - М.: МГУ, 1992.
5. Вопросы нравственного воспитания школьников. /Сборник статей: Изд-во Ленинградского Университета, 1960.
6. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., 1991.
7. Выготский Л.С. Проблема возраста./ Собрание сочинений. – М.,1984. 8.В.А.Сухомлинский. Мектептің жас директорымен сырласу. - Алматы, 1984.
9.В.А.Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976.
10.Грэйс Крайг. Психология развития. - СПб., 2000.
11.Ғылыми практикалық конференция материалдары. - Алматы, 1992.
12.Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. - М., 1996.
13.Ел аузынан. - Алматы, 1989.
14.И.А.Қайров Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. Алматы, 1980.
15.Кисловская В.Р. Школьники в среде сверстников и взрослых - Алма-Ата, 1975.
16.Жүсіп Баласағүн. Құтты білік. - Алматы, 1986.
17.Кулагина И.А. Возрастная психология: Развитие ребенка от рождения до 17 лет. – М., 1998.
18.К.А.Оразбекова. Иман және инабат. - Алматы, 1993.
19.«Қазақтың ұлттық ойындары» кітабы авторы: Базарбек Төтенаев Алматы «Қайнар» баспасы 1994 ж.
20. Қ.Б.Сейталиев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1976.
21.Қ.Жарықбаев. Аталар сөзі, ақылдық-көзі. - А., 1980.
22.Леонтьев А.Н. Проблемы развитие психики - М., 1981.
23. Мухина В.С. Возрастная психология. - М., 1998.
24.М.М.Тілеужанов. Қазақ халықтық педагогикасының кейбір мәселелері. - Орал, 1992.
25. Обухова Л.Ф. Детская психология: Теория, факты, проблемы. – М., 1995.
26.Оклендер В. Окна в мир ребенка. / Руководства по детской психотерапии. – М., 1997.
27.Слободчиков В.И. Психологические проблемы становления внутреннего мира человека. // Вопросы психологии. - 1986 № 6.
28.Смирнова Е.О. Психология ребенка. - М., 1997.
29.Сағындықов Е. Ұлттық ойындарды оқу – тәрбие процесінде пайдалану.- Алматы: Рауан, 1993 – 76 бет
30.Сухомлинский В.А. О воспитании. – М: Политиздат, 1973 – 125
31.Толыбаев Қ. Кел, ойнайық, - Алматы: Өнер, 1990 – 62
32.Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы/Қазақстан мұғалімі. 5 ақпан,1993.
33.Т.А.Ильина. Педагогика. - Алматы, 1977.
34.Ұзақбаева С.А., Айтпаева А.К Воспитательные возможности казахских народных детских игр. – Алматы, 1996 – 35
35.Ұзақбаева С.А., Сарбасова Қ.А Бастауыш сыныптардағы сабақтарда қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалану. – Алматы, 1997 – 32 36.Фельдштейн Д.И. Проблемы возрастной и педагогической психологии. – М., 1995
37.Ш.Құдайбердиев шығармалары. - Алматы, 1988.
38.Ы.Алтынсарин. Таңдамалы шығармалары.
2.А.Э.Измайлов. Орта Азия. Қазақстан халықтарының халық педагогикасы. - Москва, 1991.
3.А.Көбесов. Әл-Фараби. -Алматы, 1971.
4.А.Байтұрсынов. Ақ жол. - Алматы, 1991.
Возрастная и педагогическая психология. Тексты. - М.: МГУ, 1992.
5. Вопросы нравственного воспитания школьников. /Сборник статей: Изд-во Ленинградского Университета, 1960.
6. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., 1991.
7. Выготский Л.С. Проблема возраста./ Собрание сочинений. – М.,1984. 8.В.А.Сухомлинский. Мектептің жас директорымен сырласу. - Алматы, 1984.
9.В.А.Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976.
10.Грэйс Крайг. Психология развития. - СПб., 2000.
11.Ғылыми практикалық конференция материалдары. - Алматы, 1992.
12.Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. - М., 1996.
13.Ел аузынан. - Алматы, 1989.
14.И.А.Қайров Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. Алматы, 1980.
15.Кисловская В.Р. Школьники в среде сверстников и взрослых - Алма-Ата, 1975.
16.Жүсіп Баласағүн. Құтты білік. - Алматы, 1986.
17.Кулагина И.А. Возрастная психология: Развитие ребенка от рождения до 17 лет. – М., 1998.
18.К.А.Оразбекова. Иман және инабат. - Алматы, 1993.
19.«Қазақтың ұлттық ойындары» кітабы авторы: Базарбек Төтенаев Алматы «Қайнар» баспасы 1994 ж.
20. Қ.Б.Сейталиев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1976.
21.Қ.Жарықбаев. Аталар сөзі, ақылдық-көзі. - А., 1980.
22.Леонтьев А.Н. Проблемы развитие психики - М., 1981.
23. Мухина В.С. Возрастная психология. - М., 1998.
24.М.М.Тілеужанов. Қазақ халықтық педагогикасының кейбір мәселелері. - Орал, 1992.
25. Обухова Л.Ф. Детская психология: Теория, факты, проблемы. – М., 1995.
26.Оклендер В. Окна в мир ребенка. / Руководства по детской психотерапии. – М., 1997.
27.Слободчиков В.И. Психологические проблемы становления внутреннего мира человека. // Вопросы психологии. - 1986 № 6.
28.Смирнова Е.О. Психология ребенка. - М., 1997.
29.Сағындықов Е. Ұлттық ойындарды оқу – тәрбие процесінде пайдалану.- Алматы: Рауан, 1993 – 76 бет
30.Сухомлинский В.А. О воспитании. – М: Политиздат, 1973 – 125
31.Толыбаев Қ. Кел, ойнайық, - Алматы: Өнер, 1990 – 62
32.Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы/Қазақстан мұғалімі. 5 ақпан,1993.
33.Т.А.Ильина. Педагогика. - Алматы, 1977.
34.Ұзақбаева С.А., Айтпаева А.К Воспитательные возможности казахских народных детских игр. – Алматы, 1996 – 35
35.Ұзақбаева С.А., Сарбасова Қ.А Бастауыш сыныптардағы сабақтарда қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалану. – Алматы, 1997 – 32 36.Фельдштейн Д.И. Проблемы возрастной и педагогической психологии. – М., 1995
37.Ш.Құдайбердиев шығармалары. - Алматы, 1988.
38.Ы.Алтынсарин. Таңдамалы шығармалары.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І ОҚУШЫЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ
БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Кіші жастағы балалардың бойында адамгершілік қасиетті қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Адамгершілік және саналы тәртіпке тәрбиелеудегі халық педагогикасының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...10
1.3 Ұлы данышпандардың имандылық және адамгершілік жайындағы
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ АДАМГЕРШІЛІК ЖӘНЕ САНАЛЫ ТӘРТІПКЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРДІ
ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Сыныптан тыс тәрбие жұмысының жүйесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .25
2.2 Ұлттық ойындар арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
КІРІСПЕ
Қай дәуірлерде болмасын қоғам мүддесіне мүддесінен жоғары қоятын саналы
ұрпақты тәрбиелеу қоғамның басты мәселелерінің бірі болып келеді, солай
болып қала береді де.
Еліміз тәуелсіздігінің іргесін бекітіп, өркениет өресін кенейте түсу үшін
бізге еліміздің ертеңі үшін еңбек ететін жан-жақты дамыған азамат керек. Ал
бұл мақсатқа жету үшін ең алдымен мораль өлшемдерін егжей-текжейлі білетін,
адамгершілік асыл қасиеттерді бойына жиған ұрпақты тәрбиелеу басты мақсат.
Дегенмен арамызда пендешіліктен аса алмай, өзінің азаматтық ар-намысын,
ожданын дүниенің алдамшы қызығына айырбастап алып жүргендерді кездестіріп
жатамыз. Міне, осы көңілге кірбің ұялататын жайт мектептін алдына бала
алғаш мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап онын бойына адамгершілік,
имандылық, саналылық касиеттерін сіңіру міндетін қояды. Бұл міндет бізге
осы бітіру жұмысының маңыздылығын көрсетті.
Адамгершіліке тәрбиелеу баланың жеке басын қалыптастыру
мен дамытудын аса манызды бір саласы болып табылады, ол оның ата-анаға,
айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке, өз міндеттеріне және өз
басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамгершілікке тәрбиелеу
процесінде мектеп бастауыш сынып оқушысының бойында отан сүйгіштік,
жолдастық өмір шындығына белеснді көзқарасын қалыптастырады.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне
аса мән беру біздің негізгі мақсатымыз.Осыған орай мектептегі тәрбие
үрдісін ұлттық қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді.
Бүгінгі таңдағы мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді терең
оқытуға тырысса да, адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей
келеді. Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып,
имандылық дегеннің не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-
адами салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Еліміздің президенті Н.Назарбаев: ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған
елдің тығырыққа тірелері анық. Қазақстан жоғары
оқу орнының міндеті әлемдік стандар ттар деңгейінде білім беру – деген
өзінің жолдауында еліміздің дамыуна, дамыған елдермен теңесуіне мүмкіндік
беретін білім екендігін айтып өтеді.
Жас ұрпақты адамгершілікке, әдептілікке, имандылыққа тәрбиелеуде ұлттық
сана-сезімнің қайнар бұлағы салт-дәстүрлер, мақал-мәтелдер, құнды әдеби
мұралар, нақыл сөздер болып табылады.
Адамның жарық дүниеге келуі, өсуі, ержетуі, тіршілік етуі, қартаюы,
ата мен баланың қарым-қатынасы, үлкендік пен кішілік, сыйласты, әдептілік
пен арлылық, инабаттылық тәрізді маңызды мәселелер имандылықтың маңызды
құрамдас бөлігі ретінде ешқашан да назардан тыс қалмаған. Жастардың
үлкендерге құрмет көрсетуі, үлкендердің кішілерге ізет білдіруі өмір сүру
салтына айналған.
Қазақ халқында ешқандай қағазға жазылмаса да, бала тәрбиелеудің белгілі бір
жүйесі болған. Ол ғасырдан-ғасырға, ата-анадан балаға, баладан оның
ұрпақтарына жалғасып келе жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыптар мен салт-
саналар. Олар халық педагогикасының басты тарауларының бірі.
Халық тәрбиесі – сол халықтың ой-арманымен, тіршілік тынысымен, шаруашылық
кәсібімен, отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрімен тығыз
байланыста туып, өсіп-өркендеп, дамып жеткен тарихи және мәдени мұрасы.
Халқымыздың ұлы перзенті Ы.Алтынсарин өзінің еңбектерін ана тілінде жазып,
“бала тәрбиесі оның табиғи ортасы мен халқының салт-дәстүрі рухында
тәрбиеленетін болса, оның сана сезімінің дамып жетілуі де ұлты мен
халқына қызмет ететін көкірегі ояу, азаматтар болып өседі” – деген ой
түйген болатын.
Ал, Шәкәрім Құдайбердиев: Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола
алады, олар барлығынан басым болатын адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек.
Бұл сапалар адамды дүниеге келген күнінен бастап тәрбиелейді, -деп жазады.
Шынында да, құнды қасиеттерге ие рухани адамды қалыптастыру бүгінгі күннің
өзекті мәселесі.
І ОҚУШЫЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ
1. Кіші жастағы балалардың бойында адамгершілік қасиетті
қалыптастыру жолдары
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік
рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен
ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың
бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік
құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен
педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани -адамгершілік тәрбие- екі
жақты процесс.
Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың
балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан- тәрбиеленушілердің
белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым- қатынастарынан
көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың
әр түрлі әдістерін пайдалана отырып, педагог істелген жұмыстардың
нәтижелерін, тәрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек.
Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар
адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді,
моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік,
қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ
қоғамға тән адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің,
мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың
негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.
Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы тәрбиеленеді.
Тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары балалардың
мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу
күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру
процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады.
Тәрбиешінің ең бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды
қатынасында, жан-жақты іс әрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен
танысу кезінде, балаларға арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен
танысу негізінде іске асады.
Мұндай мақсатқа бағытталған педагог тық жұмыс еңбек сүйгіштікке, ізгілікке,
ұжымдық пен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүнеині өз қолымен
жасай алуды және жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер еңбегінің
нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды.
Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бір ге ойнау, бір нәрсемен
шұғылдану, ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері
қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық
бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте
қалыптастырады.
Әр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау- бүгінгі
күннің және алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті көңіл бөлуі
талап етіледі.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі балалардың жан-
жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады. Бұл бағдарламаны
жүзеге асыруда басты ролді атқарады.
Оның тәртібі, іс-қимылы, балалар және үлкендермен қарым-қатынасы балалар
үшін үлгі бола отыра , педагогтың ықпалы әсерлі енеді, баланың жеке басы
қалыптасады. Оның ықпалы неғұрлым белсендірек болса, баланың сезімдерін жан-
жақты қамтыған сайын, олардың ерік күшін жұмылдырып, санасына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани-адамгершлік дамуы балабақшасы мен
отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын ойдағыдай жүзеге
асады. Әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін, өзіндік
ерекше жағдайлар жасалады.
Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара қарым-қатынастар, адамгершілік
сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбек сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу,
сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың сезімі сияқты қасиеттер,
патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т. б. қалыптасады.
Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің
негізгі міндеттері мына жайлармен түйінделеді: ізгілік бастамасымен
тәрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-қатынас, тұрмыстың
қарапайым ережелерін орындау кеңпейілдік, қайырымдылық,
жақын адамдарға қамқорлықпен қарау және т. б. Ұжымға тәрбиелеу, балалардың
өзара ұжымда қарым-қатынасын қалыптастыру, Отанға деген сүйіспеншілікке
тәрбиелеу, әр түрлі ұлт өкілдеріне қадір тұту және сыйлау. Осылайша
мейірімділіктің негізі қаланады, немқұрайдылықтың пайда болуына,
құрбыларына, төңіректегі үлкендерге қалай болса солай қарауға мүмкіндігі
жасалмайды.
Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі
шын пейілмен әрі саналы атқаруына қол жеткізеді, Яғни сыртқы ұнамды
мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды.
Атақты педагог Сухомлинский: Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі
аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден
алады.
Тәрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Ертегінің
рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп,
қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің
мол қоры бар рухани азық, деп атап көрсеткен.
Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың
негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау
және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке
шақырады.
Рухани-адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің
тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі
оның мінез-құлқы мен іс әрекетін анықтайды.
Сананың қалыптасуы-ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы
алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна, жақын адамдардың өзара қатынасынан
басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде
тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері күшті екенін халқымыз ежелден
бағалай білген.
Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң- қаларсың
ұятқа... Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға — деген мақалдардан көруге
болады. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік тәрбиенің
арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық құндылықтар
бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер,
қойылымдар арқылы беріледі.
Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік
бесігіне бөлейтін руханиет дәуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік
тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады.
Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарым-қатынастарында
қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі
болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы,
көзқарасымен сипатталады.
Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік, қайырымдылық,
жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б. Адамгершілік-ең
жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті, адамгершілік
және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы.
Адамгершілік тақырыбы- мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың
бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты
міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында.
Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін
қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді.
Көрнекті педагог В. Сухомлинский Егер балаға қуаныш пен
бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады, — дейді. Демек, шәкіртке жан-
жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін
үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының
қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең
бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ
тәрбиелеу.
Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-
жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени — ғылыми өрісі озық етіп
тәрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Мектепке дейінгі адамгершілік тәрбие — балалардың адамгершілік сана-
сезімін, мінез- құлқын қалыптастыруды қамтиды. Дәлірек айтқанда, адалдық
пен шыншылдық, адамгершілік, кішіпейілдік, қоғамдағы және өмірдегі
қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік
тәрбиесінің жүйелі сатылап қамтитын мәселелері.
Адамгершілік тәрбиесінің әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз
халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-
ғұрыпты жан-жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра
отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата-ананың
болашақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда.
Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледідегендей, ата-ананың күн сайын
атқарып жүрген жұмысы- балаға үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер айтса,
соны айтатынын, не істесе соны істегісі келетінін бәріміз де білеміз.
Баланың үйден көргені, етене жақындарынан естігені-ол үшін адамгершілік
тәрбиесінің ең үлкені, демек жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен
айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер мен берер тәлімі мол
болмақ.
Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден,
тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында
ғана алады.
Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы осы
бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі-өзі тануына, өзіндік бағдарын
анықтауына мүмкіндік туғызатындай тәлім-тәрбие берілуі керек.
Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында қалыптасатыны белгілі.
Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады. Әсіресе еңбекке деген
тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін көрсететін балаларды еңбек
сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып табылады.
Өз халқының мәдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың
да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті
азамат қалыптасады.
Қазақ халқының әлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге
айналған. Отбасында, балабақшада , қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау
дәстүрін бұзбау және оны қастерлеу әрбір адамнан талап етіледі. Халқымыздың
тәлім- тәрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті,
қайрымдылықты, мейірбандықты дәріпт ейді.
Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен жақсы әдеттерге баулыған. Үлкенді
сыйла, Сәлем бер, жолын кесіп өтпе деген секілді ұлағатты сөздердің мәні
өте зор. Адамгершілікті, ар-ұяты бар адамның бет-бейнесі иманжүзді,
жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Ондай адамды халық Иман жүзді кісі
деп құрметтеп сыйлаған.
Балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып,
мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық,
ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы үлкенді
сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу
адамгершілік тәрбиесінің жемісі.
Балаларды адамгершіліке тәрбиелеуде ұлттық педагогика қашанда халық
тәрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік тәрбиелеудің бірден-бір жолы осы
іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы қасиеттерді балаға жасынан бойына
сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің берік ірге тасын қалағанымыз.
Адамгершілік- адамның рухани арқауы.
Өйткені адам баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен,
адамдығымен, қайырымдылығымен ардақталады. Адам баласының мінез құлқына
тәрбие мен тәлім арқылы тек біліммен ақылды ұштастыра білгенде ғана
сіңетін, құдіретті, қасиеті мол адамшылық атаулының көрініс болып табылады.
Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде
қойылған мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге
қамқор бола білетін, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Осы
мақсатты жүзеге асыруда Бөбек қорының президенті Сара Алпысқызының Өзін-
өзі тану рухани-адамгершілік білім жобасы біздің балабақшада
эқсперименттік пән ретінде жүргізіліп келеді.
Өзін-өзі тану пәні — баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке,
достыққа, тазалыққа, ұқыптылыққа, м ейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын
сыйлауға, ұйымшылдыққа үйретеді.
Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық,
тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту және өзгелерді қадірлей, сыйлай,
құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу,
кешірімді болуды үйрету де Өзін-өзі тану пәнінің үйлесіне тимек.
Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын
бесік жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял-
ғажайып ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік
ниеттерге баулиды. Олай болса, адамгершілік тәрбие беру кілті — халық
педагогикасында деуге болады. Ұлттық асыл қасиеттерді жас ұрпақтың
ақыл парасатта азық ете білуде Өзін-өзі тану курсының ерекше.
Мұның маңызы баланың мораль ұғымын, оны бағалауын, жалпы адамгершілік
қасиеттерге қатынасын дамытудан тұрады.
Жас ұрпақты саналы, сергек етіп тәрбиелеу отбасы мен
балабақша қызметкерлерінің бірден б ір парызы. Оқу тәрбие жұмысын дұрыс
жолға қоюда ата-аналармен жұмыстың орны орасан. Әр ата-ананың бала
бақшадағы болып жатқан іс-шараларға деген қызығушылық білдіруі де әр қалай.
Ата-аналармен жүргізілген әңгіме-кеңесте бала тәрбиесі мәселесінде ата-
ананың жауапкершілігі зор екендігі, баланың отбасында адам баласына
тән қасиеттерге дағдыланып ұяда көргенінен өнеге алатындығы сөз болды.
Балабақшада ата-аналар басқа да мамандармен кездесіп, пікірлесіп отырады.
Ата-аналар тәрбиешінің басты көмекшісі деуге болады.
Тәрбиешінің алға қойған мақсаты, баланың бойына ұлттық саналық
қалыптасқан, халқының әдет-ғұрпын салт-дәстүрлерін көңіліне тоқыған дені
сау, шымыр да шыныққан, сымбатты, халықтың тілін білетін, рухани
байлығы мол, жан-жақты азамат тәрбиелеп өсіру.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа-қайырымдылық,
мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың
да болашағы зор болмақ. Мен үш қасиеттімді мақтан тұтам, — депті
Ақан сері. Олар: жалған айтпадым, жақсылықты сатпадым һәм ешкімнен ештеңені
қызғанбадым.
Бұл үш қасиет әркімнің өз құдайы. Өз құдайынан айырылған адам бос кеуде,
өлгенмен тең деген екен. Шындығында бұл ақиқат. Олай болса, жеке тұлғаны
қалыптастыруда, олардың жан дүниесіне сезіммен қарап, әрбір іс-әрекетіне
мақсат қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзіне-өзі талап қоя білуге
тәрбиелеу — адамгершілік тәрбиенің басты мақсаты. Мақсатқа жету үшін сан
алуан кедергілер болуы мүмкін. Ондай қасиеттерді бала бойына жас кезінен
бастап қалыптастыру жеке тұлғаны қалыптастырудың негізін қалайды.
Еліміздің күші- патшада, сәбидің күші- жылауында демекші, біздің
күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз- адамгершілігімізде болуы керек. Ол үшін
Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек-ұлы жеңіс болары анық.
1.2 Адамгершілік және саналы тәртіпке тәрбиелеудегі қазақ халық
дәстүрлерінің ролі.
Бүгінгінің бәрі өткендегімен тығыз байланыста, өйткені жаңаны өткен
ғасырлардағы белгілі мұраларды меңгеру арқылы ғана жасауға болады. Әрбір
жаңа ұрпақ өзінің қызмет-әрекетін қоғамның белгілі жағдайларына,
материалдық, рухани шарттарына байланысты бастайды.
Біз осы орайда зерттеу проблемамызға байланысты ең алдымен дәстүрдің жалпы
мәнін, сонымен бірге соның ішінде мораль мен адамгершілік аясындағы
дәстүрдің мәнін ашып көрсетуді жөн деп санаймыз.
Дәстүр ұғымы көп мағыналы және оған ғылымда әртүрлі анықтамалар берілген.
Біріншісі, бір-бірінен азды-көпті айырмашылығы бар, бір қатарда орналасқан
(әдет-ғұрып, ритуал, мереке, т. б.) қоғамдық жағдайлардың ерекшеліктерін,
олардың жалпы белгілерінің сипатын көрсетеді; екіншісі, "дәстүр" ұғымының
әдет-ғұрып, ритуалға қарағанда тәуелсіз мазмұнда қолданылуы және сол
қатарда тәртіптің пайда болуымен бағаланады (әскери дәстүр); үшіншісі,
"дәстүр", "әдет-ғұрып", "салт", "ритуал", "мереке" ұғымдарының барлығын
синонимдерге жатқызады. Аталған ұғымдардың синоним екендіктерін бірқатар
түсініктемелерден байқау қиын емес. Егер Қазақ совет энциклопедиясында:
"дәстүр дегеніміз - ұрпақтан-ұрпаққа көшетін тарихи қалыптасқан әлеуметтік
нормалар мен принциптер. Дәстүр - қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-құлқы
мен іс-әрекеттерінің рухани негізі" делінсе, философиялық сөздікте: "дәстүр
( жапсыру, жалғастыру) - тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен
игілік, мінез-құлық қалыптары және т.б., қоғамда,ұлтта немесе жекелеген
әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойысақталатын әлеуметтік-мәдени мұра
элементтері"-деп,тұжырымдалады.
Келесі бірлерінде "Дәстүр - әдетке сіңген салт, ғұрып, мирас" "Салт -
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын әдет-ғұрып, дәстүр" , "Әдет-ғұрып, мереке
- дәстүрдің көрнекі сезімдік көрінісі" —деген мағынада анықталады.
Зерттеуші Е.П.Попов болса дәстүрге әртүрлі әрекет формасы -арқылы анықтама
беруге талпынады. Оның пайымдауынша, дәстүр - сананың спецификалық жағдайы
. И.П.Петров дәстүр -"тарихи дамудың нәтижесінде пайда болған мінез-құлық
нормасы, ой мен әрекет бейнесі белгілеген үлкен қоғамдық қүндылық және ол
өскелең ұрпаққа тапсырылуы қажет" дегенді айтады .
Д.М.Угринович "әдет-ғұрып - ұрпаққа дәстүрлі формада мәдениетті табыс ету"
деп, әдет-ғұрып пен дәстүрдің байланысын білдіреді, бұдан әдет-ғұрып
негізіне белгілі символ, "сезім формалары" түрінде жеңілдетілген дәстүрдің
орналасқандығын байқауға болады. Ғалым пікірінше, адам өмірі мен тұрмысына
енген үйреншікті іс-әрекет дәстүрге айналмақ .
Көбінесе "дәстүр", "әдет-ғұрып" ұғымымен бірлікте, байланыста
түсіндіріледі, мәселен, кейбір сөздіктерде дәстүр тұрақтылығымен
ерекшеленетін, өткендерден мұралыққа қалдырылған мінез-құлық формаларын
көпшіліктің күш салуымен өзгеріссіз сақтауға бағытталған әдет-ғұрып түрі
(немесе формасы) деп те беріледі . Олай болса, "әдет-ғұрып" пен "дәстүр"
ұғымдарының жігін ажыратып көрелік. Әдет-ғұрып ұғымы туралы сөздіктерге
жүгінсек, оның мәнінің "дәстүрден" көп айырмашылығы жоқ сияқты.
Түсіндірме сөздікте: "әдет-ғұрып" - дәстүрге айналған, жалпыға бірдей
қалыптасқан қоғамдық тәртіп, салт-сана , философиялық сөздікте: "әдет-
ғұрып - адамдардың белгілі бір жағдайларға байланысты, қайталанып отыратын
үйреншікті мінез-құлықтық іс-қимылдары" деген анықтама берілген. Анығын
айтсақ, "дәстүр" мен "әдет-ғұрып" мән жағынан бірдей. Және кейбір ғалымдар
екеуінің арасында ешқандай айырмашылық жоқ десе, көптеген зерттеушілер
"әдет-ғұрып" пен "дәстүр" арасында ескеруге тұрарлық айырмашылықтың
барлығына терминді семан-тикалық және этимолоғиялық жағынан қарастыру
арқылы назар аударады.
Кейбір зерттеушілер әдет, әдет-ғұрып, дәстүр арасындағы жікті ашпастан,
оларды - "қоғам өмірінде қалыптасқандарды жүзеге асыру тәсілі, формалары"
ретінде айқындайды. Ожегов С.И. сөздігінде "әдет-ғұрып - қоғамдық мінез-
құлық ережелерінің дәстүрлі белгіленген тәртіп бойынша құрылуы" — делінсе,
философиялық сөздікте: "әдет-ғұрып — белгілі ситуациялардағы адам мінез-
құлқының қайталанатын әдетті дағдылары" саналады . Бұл анықтамалар әдет-
ғұрыпты мінез-кұлық ережесі (әдеті) деп қарап, оны дәстүрмен шатастырмау
қажеттігін ескертеді.
Жоғарыда аталған еңбектер мен анықтамаларды тірек ете отырып, біз дәстүр
түсінігіне былайша шартты түрде өз анықтамамызды береміз. Дәстүр дегеніміз
- өзініц өміршеңдігімен, тұрақтылыгымен біршама сипатталатын және қогамның
бір тобынан екіншісіне ауысып отыратын мәдениеттің өткендегі элементі. Олай
дейтініміз, дәстүр ғана адамзаттың әлеуметтік-тарихи тіршілігіндегі
тәжірибесін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, жинақтайды. Дәстүрде бірнеше
ұрпақтың мәдениеті мен мәдениеттілігінің көптүрлігі және бірлігі
шоғырланған. Дәстүр қоғамдық өмірдің барлық саласын, тәжірибесін қамти
отырып, қоғамның әр деңгейіндегі ақылды, даналықты бейнелейді. Жаңа ұрпақ
осы ата-баба тәжірибесінен өздеріне қажетті құндылықтарды таба алады.
Әрине, мәдениет құндылықтары бүғінге өту барысында өзгеріске түспей
қоймайды, олар тіршіліктің жаңа шарттарына бейімделеді.
Дәстүр ұғымы әртүрлі бағытта ұлттық-демографиялы қ, әлеуметтік,
педагогикалық және психологиялық құбылыс ретінде ғылым талабына сай барлық
зерттеу салаларында қолданылатындықтан, оған берілген жіктемелер де жок,
емес.
Мәселен, Д.К.Зелинин дәстүрді; аймақтық (территориялық), ұлттық,
отбасылық деп жіктесе Е.В.Белоусова оны жалпы әлеуметтік-саяси, діни,
экономикалық; халықтық-ұлттық, отбасы¬лық, ұжымдық; мемлекеттік-
патриотизмдік, еңбектік, ерліктік сипатта жүйелейді. Дәстүр көрініс
сферасына байланысты -мектептік, еңбектік, кәсіптік; қоғамдық өмір саласына
орай -ерліктік, тарихи; қоғамдық және өнеркәсіптік процестерді басқарау
стиліне байланысты — саяси, ұлттық, ұлттық өнердегі дәстүр, моральдағы
дәстүр, діни дәстүр, өнердегі дәстүр деп те ажыратылады .
В.Д.Плахов дәстүрді "өлі" және "тірі" деп бөледі. "Өлі" дәстүрлер тіршілік
жағдайларына байланысты белсенділік танытпайды, "тірі" дәстүрлердің өзі
әрекетті және әрекетсіз деп бөлінеді; ал әрекетті дәстүрлерғе:
- қоғамдық қатынас субъектісіне байланысты — халықтық, топтық, этностық,
отбасылық;
-әрекет сферасы мен сипатына байланысты — еңбектік, өндірістік,
әскери; - әлеуметтік процестік қатынасқа байланысты - алғы шептік,
реакционистік; қоғамдық қатынас түрлеріне байланысты
экономикалық, аяси, эстетикалық, діни дәстүрлер жатады.
С.Х.Темурова болса өзбек халқының тарихи даму кезеңіндегі отбасы
тәрбиесінің тәжірибесін талдай отырып, оларды сипатына қарай прогрессивті
дәстүрлер және кертарша — діни дәстүрлер деп екі топқа бөліп қарастырады.
Дәстүрлердің бірінші тобын формасына қарай салтанатты-мерекелік және
күнделікті дәстүрлер деп екіге бөледі және мазмұнына қарай бүл топты тағы
үш түрге ажыратады .
С.И.Бешимов дәстүрлерді жергілікті отбасы (ауылдық, колхоздық, райондық,
аудандық), ұлттық және жалпы адами деп қарастырса, К.Д .Дроздов оларды:
революциялық, еңбек, отбасы-тұрмыстық және қоғамның рухани өмірі
саласындағы (ғылым, адамгершілік, көркемдік, діни) дәстүрлерге бөледі.
А.И.Мусурмановтың пікірінше, дәстүрді үш топқа (прогрессивті, ұлттық және
кертартпа) бөліп қарастырған жөн.
Дәстүрлер — тарихи категория. Әрбір халықтың басқа халықтардың
дәстүрлеріне ұқсамайтын өзіндік дәстүрлері бар. Олар халық өмірін
көркейтеді және ұлт мәдениетін жетіддіреді. Дәстүрлерді халық аялап
сақтайды және өндеп, толықтырып отырады. Оларды сақтауға қоғамның
экономикалық жағдайы және мәдени деңгейі ықпал етеді. Әрбір жаңа ұрпақ
өткендегі ұрпақ тәжірибесін ішінара дәстүрлер арқылы пайдаланады. Тәрбие
деген, шындығына келсек, өткендегі ұрпақ тәжірибесін кіші ұрпаққа беру,
жеткізу процесі болып саналады. Сондықтан дәстүрлер ұрпақ тәрбиесінде үлкен
роль атқарады.
Дәстүрлердің жалпыламалық проблемалары философия мен тарих ғылымында
жеткілікті зерттелген.
Н.С.Сәрсенбаев дәстүрді үш топқа бөліп қарастырган. Біріншіден, дәстүрге
толық бекіген, ата-бабадан мұра болып қалған жалпылама әдет-ғұрып пен
тұрмыс формасын жатқызады. Осы мағынада дәстүр ұғымын ол әдет-ғұрып ұғымына
жақындатқан. Өйткені, дәстүр көптеген әдет-ғұрып, жол-жоралғылардан тұрады.
Екіншіден, дәстүрлерге жалпылама түрдегі көпіпілікке мәлім әдет-
ғұрыптардың, ритуалдардың белгілі бір бөлігі жатқызылады. Үшіншіден, дәстүр
ұғымы құлашын кең сермеген идеялық, шығармашылық бағыттағы қоғамдық сананың
әртүрлі формасында - ғылымда, әдебиетте, өнерде, саясатта және т.б. салада
із қалдырған зерделі адамдардың есімдермен тікелей байланыстырылып
түсіндіріледі.
Мораль мен қоғамның рухани өмірі саласындағы дәстүрлер әрекеті бірқатар
ғалымдардың зерттеулерінде мазмұндалады. В.И.Новиков дәстүрлерді саяси,
философиялық,діни,адамгершілікдәстү рлері, сонымен қатар әдебиет пен өнер
дәстүрлерідепқарастырады .
Ф.Султанованың пікірінше, дәстүрдің негізін қажеттілік (сұраныс) құрайды.
Ол дәстүрдің қарапайым тұрмыстық және күрделі дәстүрлері
мен адамгершілікті мінез-құлықтағы әдеттің жалпы белгісі болып саналады.
Дәстүрлердегі қажеттілік әрекетті жүзеге асыру формасында және тәсілдерінде
көрінеді. Адамгершілік дәстүрі моральдық дамуды жоғары деңгейге көтеріп
қана қоймай, адамның адамгершілік бостандығын бекітеді. Адамгершілік
дәстүрі — тарихи даму барысында қалыптасқан және дәстүрге айналған мінез-
құлық нормалары, ережелері.
Кейбір зерттеушілер адамгершілік дәстүрлерін ұрпақтан-ұрпаққа
берілетін және бүгінгі күнде өзгеріссіз, біршама мерзімге өңделген
түрде қызмет жасайтын мораль элементі (норма, мінез-құлық, қарым-қатынас,
т.б.) тұрғысында қарастырады. А. С. Макаренко адамгершілік немесе моральдық-
этикалық дәстүрлерге мораль аясында қызмет ететін және моральдық қатынасты
бейнелейтін дәстүрлерді жатқызады.
А,Г.Власкиннің көзқарасы бойынша: "адамгершілік дәстүрлері деген -
өткендегі қоғамнан, топтардан алынған, бір ғасырдан екіншіге ауысып отырған
мораль элементтері (норма, мінез-құлық, қатынас) және ол бүгінде
өзгеріссіз, жетілдірілген түрде ұзақ мерзімде жүзеге асады".
А.М.Леоновтың көзқарасы бойынша: "моральдық-этикалық дәстүрлер дегеніміз -
адамгершілік қарым-қатынас мазмұнына айналған, мораль саласында әрекет
етуші, ұрпақтан ұрпаққа берілетш, жалпы қабылданған, тұрақты моральдық
ережелер".
Біз зерттеу барысында сонымен бірге моральдық-э тикалық дәстүрлерге жан-
жақты анықтама беру үшін оны әр қырынан қарастырдық.
"Адамгершілік " пен "моральдық-этикалық " дәстүрлер ұғымдарына берілген
анықтамалармен келісе отырып, олардан кездестірген мораль элементінің
жалпы негізі, сонымен бірге өзіндік белгілері (барлық дәстүрге тән
өміршендік, қоғамға бекігендік, тұрақтылық, қайталанушылық, т.б.)
түсінігіне өзіміздің көзқарасымызды білдіреміз.
Бұл ретте біріншіден, "адамгершілік дәстүрлері", "моральдық-этикалық
дәстүрлер", "әдеп дәстүрлер" ұғымдарымен шектелеміз. Оларда "адамгершілік
- адамдардың практика жүзіндегі өзара қарым-қатынасы және олардың
адамгершілік объектісіне қатынасы" немесе "адамгершілік қоғамдық
көзқарастан қолдау табатын, қоғамдық бағалаумен бақыланатын қоғамның
жалпылай қабылдаған нормасы" делінген.
"Мораль — адам мінез-құлқын реттеуші нормалар дың жиынтығы"; "этика -
ғылым, оның зерттеу объектісі -мораль, оның табиғатының мәні, құрылымы,
функциялары, шығу тегі мен дамуы".
Мораль адамгершілік нормалары мен ережелеріне себеп
болатын жалпыға ортақ принциптер негізінде қалыптасады. Міне, осы кезеңнен
бастап адамзат тарихында этика моральдың теориясына айналады, өйткені
этикалық ақиқат бейнесін ұтымды құрал арқылы этикалық тұрғыда теориялау
және бірізділікте орындау адамгершілік тәжірибені дәріптеумен және жалпыға
ортақ принциптерін іздестірумен байланысты.
Әдеп дәстүрлер - әрбір жеке түлғаның адамгершілігін қалыптастыруды
қарастырған практикалық көзқарас қана емес, адамгершілік тәрбиесінің
бастауы ретінде дәстүрлердің қалыптасуы мен даму процесін теориялық түрғыда
ой елегінен өткізу.
Екіншіден, біз әдеп дәстүрлерді, "адамгершілік қатынасы тәжірибесіне
ендірілген моральдық сана" деген түсінікті тірек ете отырып, адамгершілік
қатынастың мазмұны болган моральдық ұйғарым ретінде қарастырамыз.
Моральдық сана - адамныц санасында адамгершілік принциптерінің бейнеленуі,
яени адамдар арасындаеы өзара қарым-қатынасты және қоғамға қатынасты
реттейтін мінез-құлық нормасы. Моральдық сана қоғамның дамуына және жеке
бастың жинақтаған мінез-құлық тәжірибесіне байланысты қалыптасып,
адамгершілік ұғымдары мен ой қорытындыларының формасы түрінде көрінеді.
Моральдық сананың қалыптасуы жеке бас тарапынан моральдық категорияларды
меңгеру ғана емес, ол жеке бас бойында көрініс беретін моральдық
принциптерге деген көзқарасты қалыптастыру және осы принциптерді өзінің
мінез-құлқына енгізуге ұмтылыс болып табылады. Осы жағдайда моральдық
ұғымдар моральдық сенімге айналады да, моральдық мінез-құлық мотиві пайда
болады.
Моральдық сана мен моральдық сенім адамгершілікке тәрбиелеу процесінде
қалыптасады. Моральдық сананың қалыптасуына баланың отбасындағы тәрбиесі,
өзіндік санасы, дүниетанымы, ұжымның көзқарасы әсер етеді.
Белгілі қылықтарды моральдық бағалау арқылы, қоғамдық пікір нәтижесінде
моральдық әдетті, моральдық сезімді, демек, моральдық сананы дамытудың
негізгі мәйегін дайындайды.
Адамгершілік ұғымдары (категориялар) — жеке бастың басқа адамдарға және
қоғамға қатынасындағы моральдық қарым-қатын астың мәнді жақтарын
бейнелейтін ұғым. Моральдық категориялардан моральдық сана көрінеді.
Маңызды моралъдық категорияларға: ізгілік, борыш, шыншылдық, абырой, ұждан,
жауапкершілік жатады. Моральдық ұғым мазмұны мінез-құлықты бағалаумен және
оның мотивімен байланысты. Адамгершілік қатынас моделі моральдық
нормалардан көрініс табады, олар ең алдымен қоғамның мінез-құлыққа
міндеттеген шешімін қабылдайды, қоғамның сұранысына қарай адамгершілік
қатынасты жоспарлайды. Норма адамгершілік қатынастың мазмұнын анықтай
отырып, оларды жүзеге асырудың амал-жолдарын қарастырады.
" Әдеп норма - адамдардың ұқсас мінез-қылықтарын
ортақ ережелер бойынша немесе тыйым салу арқылы реттеп отыратын
адамгершілік қағидаларының формасы" . "Моральдық норма (лат.норма -
ереже, үлгі) - адамгершілік талаптарының қарапайым формасының бірі, ол екі
түрлі жағдайда кездеседі — бірі моральдық қатынас элементі ретінде,
екіншісі моральдық сана формасы ретінде".
Осы этикалық немесе моральдық нормалар қоғамдық көзқарас нәтижесінде
туындап, адам мінез-құлқында бекиді де, ұрпақтан-ұрпаққа дәстүр, әдет-
ғұрып, әдет арқылы беріледі. Мұндағы дәстүр адам өмірін ұйымдастырып қана
қоймайды, оны белгілі бір тәртіпке бағындырады, қоғам қабылдаған және
қолдау беретін жазылмаған заң түріндегі адамгершілік талаптарының
орындалуын қамтамасыз етеді.
Әдеп норма - тәжірибеде қалыптасқан, бекіген ережелерді білдіретін ұғым.
Олар қоғамдық көзқарасты айқындайтын әрекеттердегі белгілі элементтерді
сұрыптаудан пайда болады.
Әдеп норма — ол жеке бастың мінез-құлқын бағыттап қана қоймай,
оны бағалауға және бақылауға мүмкіндік беретін қоғамға қажетті мінез-құлық
үлгісі.
Осы нормаларды қарапайым қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету үшін және
адамдарға құрмет сезімін туындату үшін сақтау қажет деуге болады.
Нормаларға: "кісі өлтірме", "ұрлама", "өтірік айтпа", "берген сөзінде тұр",
"жалқау болма", "жазықсызға жала жаппа", "тәртіпті бол", "әдепті бол",
"басқаларға сыйлы бол" және т.б. адамгершілік талаптар жатады. Адамгершілік
нормалары адам үшін маңызды қоғамдық және жеке бастың салаларды, мәселен,
еңбек ұжымы, отбасы, қоғамдық ортадағы мінез-құлықты, ер адам мен әйел
адам, ата-ана мен балалар арасындағы қатынасты және т.б реттеп отырады.
Олар жеке басты түрлі жағымсыз жағдайлардан, қоғамдық тәртіпті бұзушылықтан
сақтайды, қоғамды келеңсіз құбылыстардан қорғайды.
Белгіленген нормалар сана аясына жатады. " әдеп дәстүрлер" мен
"адамгершілік дәстүрлер" түсініктері өзара байланысты және оларға түрлі
әдебиеттерде әрқилыанықтама берілгенімен, бұлардың мағынасы бір екенін
байқаймыз. Осыған байланысты, қазіргі жағдайда дәстүрлерді жай сипаттаумен
шектелмей, олардың әрекеттегі сақталу процесін теориялық тұрғыда ой
елегінен өткізіп, мораль аясында дәстүрді жаңартудағы механизмді айқындау
қажет.
Әдеп дәстүрлерді практикалық норма түрінде қарастыра отырып,
біз педагогикалық мақсаттарды жүзеге асыру, жеке тұлғаның дамуын
белсендендіру үшін әртүрлі типті нормаларды пайдалану қажеттігіне назар
аударамыз. Бүл нормалардың көмегімен білім алушылар мен тәрбиеленушілердің
іс-әрекеті бағытталып отырылады.
Г.А.Балл нормалардың мынадай типтерін қарастырады: а) нормалар —
стандарттар (нақты әлеуметтік бағытты ұстанатын, субъектіге қойылатын
талаптарды белгілейді); ә) нормалар — идеалдар (перспективалық мақсаттарды
көрсету); б) дербес прогрессивті нормалар (жаңа талаптарды айқындайды) .
Моральдық белгілерді немесе практикалық нормаларды бәрінен бұрын дербес
прогрестегі нормаларға және нормаларға — стандарттарға жатқызуға болады.
Әдеп дәстүрлерді сипаттауды мазмұндық тұрғыда және дәстүрлердің әлеуметтік-
психологиялық механизмдерінің жұмыс істеу тәсілдерін айқындау тұрғысында
қарастыру керек.
1.3 Ұлы данышпандардың имандылық және адамгершілік жайындағы пікірлері.
Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік
мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи
тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың
қасиеті парыздарының қатарына жатқызамыз. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар
қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады.Ортағасырлық
педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасыр
данышпандары – Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари Жүгінеки қазақ жерін әлемге
мәшһүр етті.
Жүсіп Баласағұни түркі халықтарының көрнекті өкілдерінің бірі, бұл
кезеңнің рухани мәдениеті тарихында өзіндік із қалдырған, қазақ топырағында
дүиеге келген. Оның өмірбаяны жөнінде бізге жеткен мағлұматтар жоқтың қасы.
Ата-жөніне қарағанда, Баласағұн қаласында (Жетісу) өңірінде туып-өскені
хақ.
В.В.Бартольд пен И.В.Стеблеваның айтуынша, ғұлама ойшылдың әйгілі дастаны
Құдадғу білік (Құт негізі - білік) Қашқар қаласында жазылған.
В.В.Бартольд ол кезде Қашқар қаласының халқы ғана нағыз түркі тілінде,
яғни, түркі – хақан тілінде сөйлеген дегенді айтады.
Дарынды ақынның, көреген ойшыл-дананың Жүсіп Баласағұнның өз сөзінен
белгілі болғандай. Ол былай дейді: Осы кітаптың авторы – Баласағұни
қаласында дүниеге келген адамгершілігі жоғары – ұстамды азамат. Еңбекті
Қашқарда аяқтап, Шығысты билеуші Табаш-ханға ұсынды, ол шығарманың авторын
лұғылап, дәріптеп, оған хасс-Хаджит деген атақ берді.
Поэманың өзінен Жүсіп Баласағұнның асқан дарынды ақын, белгілі ағартушы,
білімді адам, философ, ғалым-әмбебаб, данышпан, ақылғөй, араб және парсы
поэзиясының, түркі халықтары фольклорін жетік білетін дана астроном,
математик болды.
Құдауғу білік - әңгіме аңыз ретінде баяндалатын даналық сөз, өсиет,
ғибрат. Дастан оқиғасы ХІ ғасырда Ыстық көл, Жетісу, Қашқар өлкесінде
болған шындыққа байланысты өрбітілді. Жүсіптің дастаны саяси және ғибрат,
өсиет, ақы ретінде имандылыққа үндейтін, тәлім-тәрбие берерлік дидактикалық
тағылымдық туынды. Онда жеке адамның өзін қоғамда, үй ішінде қалай ұстай
білу керектігінен бастап, хандар мен бектердің өз қарамағындағы әрбір
қоғамдық топтарға қалауға тиіс екендігі жөнінде көптеген мәселелер
қамтылады.
Идеясы жағынан дастан имандылық, ізгілік рухында жазылған еңбек.
Жүсіп Баласағұнидың Құдатғу білік түркі тілдес халықтардың ішінде
бізге жеткен алғашқы еңбектердің бірі болып табылады. Бұл еңбек түркі
тілдес халықтардың бәріне ортақ жеке ұлт болып қалыптасқанына дейінгі ортақ
мәдени мұра болып есептеледі.
Жүсіп Баласағұнидің еңбегінде тәлім-тәрбиелік, ғибарттық, өсиет-өнеге,
нақыл сөздер түрінде жазылған педагогикалық және психологиялық,
философиялық тұрғыдағы еңбек болып табылады.
Еңбекте отбасы тәрбиесі, онда ата-ананың алатын ролі туралы, бала мінез-
құлқын, психологиялық ерекшеліктерін қалыпт астыру,
отбасында ананың алатын орнымен қатар әкенің де бала тәрбиесіндегі алатын
орнына ерекше мән береді.
Сонымен қатар ғұлама ағартушы Құдадғу білік Х.Сүйінішалиев айтқандай,
орта ғасыр ескерткіштерінің ең көлемдісі және көркемдігі
жағынан зерттеушілерді таңқалдырған әдеби көркем туынды. Орта Азия мен
Қазақстан жерін мекендеген түркілердің және олардың мәдениетінің жарық
жұлдызы деп атарлық әдеби мұра.
Дастанда Тіл туралы айтқан қағидаларының тәлімдік-тағылымдық,
ғибраттық мәні ерекше. Тіл адамның даңқын асырады, Адам ол арқылы
бақыт табады, Тіл адамға жапа да шектіреді, Абайламаса, басынан да
айырады, Жақсы болғың келсе, жаман сөз айтпа. Көп сөзділіктен пайда да,
жақсылық та көрмейді. Көп сөйлеме. Сабыр қып, әр сөзіңді салмақтай айт,
Он мың сөздің түйінін он сөзбен шеш, Ақыл көркі – тіл, тілдің көркі –
сөз, кісі көркі – жүз, жүздің көркі – көз!.
Дастанда білім, ақылдың қасиеттері жақсылық және жамандық, адамгершілік
қасиеттер, адамгершілік құндылықтар туралы мәселелер қарастырылады,
мәселен, Ақылды – ұлы, білімді – білікті, қонса екеуі, ұлы етер жігітті,
Ақыл пайда бола, ұлылық толады, білім кімде со білікті болады,
Білімсіздер бар кеселді көреді, емдемесе тектен-текке өледі, Ақыл –
шырақ, қара түнді ашатын, Білім – жарық, нұрын саған шашатын, Ақылдыға
қадір – құрмет лайықта, Ақымақ жан керең, сезбес айыпты!...
Білім – байлық, азаймас һәм жоғалмас, қарақшы, ұрыға да тоналмас!. Білік-
білім туралы Жүсіп Баласағұни өзіне ақыл кеңес береді: Білік біліп –
төрден орын аларсың, Білік білсең, күшті, берік адамсың, Білік-түпсіз,
шетсіз-шексіз бір теңіз, қанша сімір, сарқылмайды білсеңіз!.
Жүсіп Баласағұнның осындай дидактикалық өсиет, ғибрат, ақыл-
кеңеске құрылған дастаны 6500 бәйіттен тұрады. Дастанның соңында ақын
қарттықтың келгеніне қоса достардың қатігездігін айта отырып, өзіне-өзі
сабыр, өзіне-өзі тоқату, ақыл-кеңес айтады.
Ортағасырлық Шығыстың ас ірі ойшылдары Жүсіп Баласағұн мен Махмуд Қашғари
болды. Ол екеуінің де шыққан тегі түркілер еді. Сондықтан олар түркі
халықтарының тарихын, мәдениетін, тілін, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпын
зерттеуге баға жетпес үлес қосты.
Жүсіп Баласағұнның замандасы, Қашқарияда дүниеге келгенмен, бүкіл саналы
ғұмырын Қазақстан, Орта Азия жерлерінде өткізген. Негізгі еңбегі Диуани
лұғат ат-түрік (Түркі сөздерінің жинағы) деп аталады. Түркі халқының ХІ
ғасырда өмір сүрген аса дарынды перзенттерінің бірі Махмұт әл-Қашқари. күні
бүгінге дейін ғалымның туған жылы белгісіз. Оның атақты шығармасы Диуани
лұғат ат-түрік 1072 немесе 1078 жылдары жазылған деп шамалап жүр.
Махмұт Талас-Шу алқабындағы Барысхан қаласында туған.
Ұйғыр ғалымдары Махмұт Қашқариды Қашқари есіміне қарап, ұйғыр
әдебиетінің өкілі, тек ұйғыр халқының перзенті деп жазады. Бұл пікірдің
негізсіз екендігін автордың өз сөзіне қарағанда ол ортағасырлық әскери
басшы, белгілі бек отбасынан, яғни, оғыз ортасынан шыққан. Сондықтан да
Махмұт Қашқари – тегі жағынан ұйғыр емес, оғыз-қыпшақ тайпасынан шыққан
Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген түркі халықтарының ортақ перзенті. Сол
себепті де оның шығармасы да ортақ қазына, ортақ классикалық мұра екендігін
ескерткен жөн.
Сөздік тек ғана тіл білімінің мәселелеріне арналған еңбек ғана емес,
сонымен қатар ғылымның көптеген салаларынан хабардар ететін сан-салалы
еңбек болып табылады. Еңбекте Орта Азия мен Қазақстан халықтарының
әлеуметтік және мәдени өмірінің әр алуан салаларынан мәлімет беретін құнды
туынды.
Диуана лұғат ат-түрк - түркі халықтарының
тамаша ескерткіші болып табылады. Сөздікте адамгершілік, тәлім-тәрбие,
психологиялық қасиеттер, адамның бойында кездесетін жағымды және жағымсыз
мінез-құлықтарға сипаттама береді.
Махмұт Қашқари түркі тілдерінің түрлі говорлары (жергілікті тілдік
ерекшеліктер) жайлы айта келіп, мысал ретінде берген сөздерінің ішінде
қазіргі қазақ тілінде де айна-қатерсіз қолданылып жүрген төмендегідей
сөздерді де ұшыраттық. Мысалы: арық, ақыр, қар, қара, азық, қозы, қыз,
қашты, көмді, білді, тірілді, өлік, су, ат, топырақ. Соған қарағанда,
қазақ тілі түрккі тілдері тілінде ата сөздерін көп сақтаған таза тілдердің
бірі деп әбден болады.
Махмұт Қашқаридың Жинағы күні бүгінге дейін дүние жүзі ғалымдарының
назарын аудартумен келеді. Орыс зертетеушілерінен бұл шығарма жайлы өз
ойларын айтқан негізінен В.В.Бартольд, С.Е.Малов және А.Б.Халидов болды.
Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрік әскери, махаббат, эллегия,
табиғат секілді тақырыптармен қатар, моральдық, этикалық, тұрмыстық,
мифологиялық оқиғаларды да сөз етеді.
Махмұт Қашқаридың аталған шығармасында да әл-Фарабидің рационалистік және
гуманистік идеяларының іздері айқын көрінеді.
Түркі елі әдебиетінің ренессанстық дәуірінің бастапқы кезеңіне жататын осы
бір үлкен классикалық шығарма. Қазіргі қазақ тілінің негізін, әдебиеттік
арнасының көзін танытатын мәнді де, маңызды, түркі халықтарының мақтанышы
болған құнды мұра, жазба әдебиетіміздің тұлғалы шығармасы. Қазақстанды
мекендеген көптеген түркі тайпалары қалдырған ортағасырлық ортақ мәдениет
үлгісі.
Жинақта тәлім-тәрбие, дидактика, өсиет, адамгершілік, ұрпақ тәрбиесі,
ізгілік туралы ой-пікірлер айтылады. Мәселен, Атасынан ақыл алса, тентек
ұл да жөнделер, Ұлысында ұлы болсаң, біліміңді елге бер, Асығыс еткен
іс шала, асығыс жаққан от шала, Ұлым, ақыл тыңдасаң, білімсіздік жоғалар,
білім қалар артыңда, ғұмыр сырғып жоғалар.
Сөздікте ерекше тәлімдік-тәрбиелік, ғибарттық мәні бар мақал-мәтелдер мен
қанатты сөздер жиі кездеседі: Ақылымды ал, ұлым менің, рақымшыл бол,
әулетіңнің ағасы бол, ақылшы данасы бол, білгеніңді ортақтас... , Ұлым
менің, ақыл сенің серігің, Ашу-ыза ақылыңды алады, мажыма мылжың дүниеңді
тарылтады.
Сөздікте қаншама адамгершілікті, рақымшылдықты, дәріптейтін тәлімдік ой-
пікірлер орынды берілген:
Даналардың сөзі – ақыл, зер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ОҚУШЫЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ
БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Кіші жастағы балалардың бойында адамгершілік қасиетті қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Адамгершілік және саналы тәртіпке тәрбиелеудегі халық педагогикасының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...10
1.3 Ұлы данышпандардың имандылық және адамгершілік жайындағы
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ АДАМГЕРШІЛІК ЖӘНЕ САНАЛЫ ТӘРТІПКЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРДІ
ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Сыныптан тыс тәрбие жұмысының жүйесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .25
2.2 Ұлттық ойындар арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
КІРІСПЕ
Қай дәуірлерде болмасын қоғам мүддесіне мүддесінен жоғары қоятын саналы
ұрпақты тәрбиелеу қоғамның басты мәселелерінің бірі болып келеді, солай
болып қала береді де.
Еліміз тәуелсіздігінің іргесін бекітіп, өркениет өресін кенейте түсу үшін
бізге еліміздің ертеңі үшін еңбек ететін жан-жақты дамыған азамат керек. Ал
бұл мақсатқа жету үшін ең алдымен мораль өлшемдерін егжей-текжейлі білетін,
адамгершілік асыл қасиеттерді бойына жиған ұрпақты тәрбиелеу басты мақсат.
Дегенмен арамызда пендешіліктен аса алмай, өзінің азаматтық ар-намысын,
ожданын дүниенің алдамшы қызығына айырбастап алып жүргендерді кездестіріп
жатамыз. Міне, осы көңілге кірбің ұялататын жайт мектептін алдына бала
алғаш мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап онын бойына адамгершілік,
имандылық, саналылық касиеттерін сіңіру міндетін қояды. Бұл міндет бізге
осы бітіру жұмысының маңыздылығын көрсетті.
Адамгершіліке тәрбиелеу баланың жеке басын қалыптастыру
мен дамытудын аса манызды бір саласы болып табылады, ол оның ата-анаға,
айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке, өз міндеттеріне және өз
басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамгершілікке тәрбиелеу
процесінде мектеп бастауыш сынып оқушысының бойында отан сүйгіштік,
жолдастық өмір шындығына белеснді көзқарасын қалыптастырады.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне
аса мән беру біздің негізгі мақсатымыз.Осыған орай мектептегі тәрбие
үрдісін ұлттық қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді.
Бүгінгі таңдағы мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді терең
оқытуға тырысса да, адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей
келеді. Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып,
имандылық дегеннің не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-
адами салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Еліміздің президенті Н.Назарбаев: ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған
елдің тығырыққа тірелері анық. Қазақстан жоғары
оқу орнының міндеті әлемдік стандар ттар деңгейінде білім беру – деген
өзінің жолдауында еліміздің дамыуна, дамыған елдермен теңесуіне мүмкіндік
беретін білім екендігін айтып өтеді.
Жас ұрпақты адамгершілікке, әдептілікке, имандылыққа тәрбиелеуде ұлттық
сана-сезімнің қайнар бұлағы салт-дәстүрлер, мақал-мәтелдер, құнды әдеби
мұралар, нақыл сөздер болып табылады.
Адамның жарық дүниеге келуі, өсуі, ержетуі, тіршілік етуі, қартаюы,
ата мен баланың қарым-қатынасы, үлкендік пен кішілік, сыйласты, әдептілік
пен арлылық, инабаттылық тәрізді маңызды мәселелер имандылықтың маңызды
құрамдас бөлігі ретінде ешқашан да назардан тыс қалмаған. Жастардың
үлкендерге құрмет көрсетуі, үлкендердің кішілерге ізет білдіруі өмір сүру
салтына айналған.
Қазақ халқында ешқандай қағазға жазылмаса да, бала тәрбиелеудің белгілі бір
жүйесі болған. Ол ғасырдан-ғасырға, ата-анадан балаға, баладан оның
ұрпақтарына жалғасып келе жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыптар мен салт-
саналар. Олар халық педагогикасының басты тарауларының бірі.
Халық тәрбиесі – сол халықтың ой-арманымен, тіршілік тынысымен, шаруашылық
кәсібімен, отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрімен тығыз
байланыста туып, өсіп-өркендеп, дамып жеткен тарихи және мәдени мұрасы.
Халқымыздың ұлы перзенті Ы.Алтынсарин өзінің еңбектерін ана тілінде жазып,
“бала тәрбиесі оның табиғи ортасы мен халқының салт-дәстүрі рухында
тәрбиеленетін болса, оның сана сезімінің дамып жетілуі де ұлты мен
халқына қызмет ететін көкірегі ояу, азаматтар болып өседі” – деген ой
түйген болатын.
Ал, Шәкәрім Құдайбердиев: Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола
алады, олар барлығынан басым болатын адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек.
Бұл сапалар адамды дүниеге келген күнінен бастап тәрбиелейді, -деп жазады.
Шынында да, құнды қасиеттерге ие рухани адамды қалыптастыру бүгінгі күннің
өзекті мәселесі.
І ОҚУШЫЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ
1. Кіші жастағы балалардың бойында адамгершілік қасиетті
қалыптастыру жолдары
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік
рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен
ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың
бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік
құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен
педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани -адамгершілік тәрбие- екі
жақты процесс.
Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың
балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан- тәрбиеленушілердің
белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым- қатынастарынан
көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың
әр түрлі әдістерін пайдалана отырып, педагог істелген жұмыстардың
нәтижелерін, тәрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек.
Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар
адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді,
моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік,
қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ
қоғамға тән адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің,
мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың
негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.
Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы тәрбиеленеді.
Тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары балалардың
мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу
күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру
процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады.
Тәрбиешінің ең бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды
қатынасында, жан-жақты іс әрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен
танысу кезінде, балаларға арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен
танысу негізінде іске асады.
Мұндай мақсатқа бағытталған педагог тық жұмыс еңбек сүйгіштікке, ізгілікке,
ұжымдық пен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүнеині өз қолымен
жасай алуды және жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер еңбегінің
нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды.
Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бір ге ойнау, бір нәрсемен
шұғылдану, ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері
қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық
бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте
қалыптастырады.
Әр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау- бүгінгі
күннің және алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті көңіл бөлуі
талап етіледі.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі балалардың жан-
жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады. Бұл бағдарламаны
жүзеге асыруда басты ролді атқарады.
Оның тәртібі, іс-қимылы, балалар және үлкендермен қарым-қатынасы балалар
үшін үлгі бола отыра , педагогтың ықпалы әсерлі енеді, баланың жеке басы
қалыптасады. Оның ықпалы неғұрлым белсендірек болса, баланың сезімдерін жан-
жақты қамтыған сайын, олардың ерік күшін жұмылдырып, санасына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани-адамгершлік дамуы балабақшасы мен
отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын ойдағыдай жүзеге
асады. Әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін, өзіндік
ерекше жағдайлар жасалады.
Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара қарым-қатынастар, адамгершілік
сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбек сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу,
сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың сезімі сияқты қасиеттер,
патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т. б. қалыптасады.
Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің
негізгі міндеттері мына жайлармен түйінделеді: ізгілік бастамасымен
тәрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-қатынас, тұрмыстың
қарапайым ережелерін орындау кеңпейілдік, қайырымдылық,
жақын адамдарға қамқорлықпен қарау және т. б. Ұжымға тәрбиелеу, балалардың
өзара ұжымда қарым-қатынасын қалыптастыру, Отанға деген сүйіспеншілікке
тәрбиелеу, әр түрлі ұлт өкілдеріне қадір тұту және сыйлау. Осылайша
мейірімділіктің негізі қаланады, немқұрайдылықтың пайда болуына,
құрбыларына, төңіректегі үлкендерге қалай болса солай қарауға мүмкіндігі
жасалмайды.
Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі
шын пейілмен әрі саналы атқаруына қол жеткізеді, Яғни сыртқы ұнамды
мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды.
Атақты педагог Сухомлинский: Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі
аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден
алады.
Тәрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Ертегінің
рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп,
қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің
мол қоры бар рухани азық, деп атап көрсеткен.
Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың
негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау
және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке
шақырады.
Рухани-адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің
тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі
оның мінез-құлқы мен іс әрекетін анықтайды.
Сананың қалыптасуы-ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы
алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна, жақын адамдардың өзара қатынасынан
басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде
тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері күшті екенін халқымыз ежелден
бағалай білген.
Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң- қаларсың
ұятқа... Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға — деген мақалдардан көруге
болады. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік тәрбиенің
арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық құндылықтар
бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер,
қойылымдар арқылы беріледі.
Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік
бесігіне бөлейтін руханиет дәуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік
тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады.
Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарым-қатынастарында
қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі
болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы,
көзқарасымен сипатталады.
Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік, қайырымдылық,
жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б. Адамгершілік-ең
жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті, адамгершілік
және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы.
Адамгершілік тақырыбы- мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың
бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты
міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында.
Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін
қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді.
Көрнекті педагог В. Сухомлинский Егер балаға қуаныш пен
бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады, — дейді. Демек, шәкіртке жан-
жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін
үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының
қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең
бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ
тәрбиелеу.
Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-
жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени — ғылыми өрісі озық етіп
тәрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Мектепке дейінгі адамгершілік тәрбие — балалардың адамгершілік сана-
сезімін, мінез- құлқын қалыптастыруды қамтиды. Дәлірек айтқанда, адалдық
пен шыншылдық, адамгершілік, кішіпейілдік, қоғамдағы және өмірдегі
қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік
тәрбиесінің жүйелі сатылап қамтитын мәселелері.
Адамгершілік тәрбиесінің әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз
халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-
ғұрыпты жан-жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра
отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата-ананың
болашақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда.
Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледідегендей, ата-ананың күн сайын
атқарып жүрген жұмысы- балаға үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер айтса,
соны айтатынын, не істесе соны істегісі келетінін бәріміз де білеміз.
Баланың үйден көргені, етене жақындарынан естігені-ол үшін адамгершілік
тәрбиесінің ең үлкені, демек жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен
айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер мен берер тәлімі мол
болмақ.
Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден,
тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында
ғана алады.
Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы осы
бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі-өзі тануына, өзіндік бағдарын
анықтауына мүмкіндік туғызатындай тәлім-тәрбие берілуі керек.
Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында қалыптасатыны белгілі.
Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады. Әсіресе еңбекке деген
тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін көрсететін балаларды еңбек
сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып табылады.
Өз халқының мәдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың
да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті
азамат қалыптасады.
Қазақ халқының әлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге
айналған. Отбасында, балабақшада , қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау
дәстүрін бұзбау және оны қастерлеу әрбір адамнан талап етіледі. Халқымыздың
тәлім- тәрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті,
қайрымдылықты, мейірбандықты дәріпт ейді.
Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен жақсы әдеттерге баулыған. Үлкенді
сыйла, Сәлем бер, жолын кесіп өтпе деген секілді ұлағатты сөздердің мәні
өте зор. Адамгершілікті, ар-ұяты бар адамның бет-бейнесі иманжүзді,
жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Ондай адамды халық Иман жүзді кісі
деп құрметтеп сыйлаған.
Балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып,
мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық,
ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы үлкенді
сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу
адамгершілік тәрбиесінің жемісі.
Балаларды адамгершіліке тәрбиелеуде ұлттық педагогика қашанда халық
тәрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік тәрбиелеудің бірден-бір жолы осы
іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы қасиеттерді балаға жасынан бойына
сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің берік ірге тасын қалағанымыз.
Адамгершілік- адамның рухани арқауы.
Өйткені адам баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен,
адамдығымен, қайырымдылығымен ардақталады. Адам баласының мінез құлқына
тәрбие мен тәлім арқылы тек біліммен ақылды ұштастыра білгенде ғана
сіңетін, құдіретті, қасиеті мол адамшылық атаулының көрініс болып табылады.
Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде
қойылған мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге
қамқор бола білетін, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Осы
мақсатты жүзеге асыруда Бөбек қорының президенті Сара Алпысқызының Өзін-
өзі тану рухани-адамгершілік білім жобасы біздің балабақшада
эқсперименттік пән ретінде жүргізіліп келеді.
Өзін-өзі тану пәні — баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке,
достыққа, тазалыққа, ұқыптылыққа, м ейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын
сыйлауға, ұйымшылдыққа үйретеді.
Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық,
тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту және өзгелерді қадірлей, сыйлай,
құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу,
кешірімді болуды үйрету де Өзін-өзі тану пәнінің үйлесіне тимек.
Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын
бесік жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял-
ғажайып ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік
ниеттерге баулиды. Олай болса, адамгершілік тәрбие беру кілті — халық
педагогикасында деуге болады. Ұлттық асыл қасиеттерді жас ұрпақтың
ақыл парасатта азық ете білуде Өзін-өзі тану курсының ерекше.
Мұның маңызы баланың мораль ұғымын, оны бағалауын, жалпы адамгершілік
қасиеттерге қатынасын дамытудан тұрады.
Жас ұрпақты саналы, сергек етіп тәрбиелеу отбасы мен
балабақша қызметкерлерінің бірден б ір парызы. Оқу тәрбие жұмысын дұрыс
жолға қоюда ата-аналармен жұмыстың орны орасан. Әр ата-ананың бала
бақшадағы болып жатқан іс-шараларға деген қызығушылық білдіруі де әр қалай.
Ата-аналармен жүргізілген әңгіме-кеңесте бала тәрбиесі мәселесінде ата-
ананың жауапкершілігі зор екендігі, баланың отбасында адам баласына
тән қасиеттерге дағдыланып ұяда көргенінен өнеге алатындығы сөз болды.
Балабақшада ата-аналар басқа да мамандармен кездесіп, пікірлесіп отырады.
Ата-аналар тәрбиешінің басты көмекшісі деуге болады.
Тәрбиешінің алға қойған мақсаты, баланың бойына ұлттық саналық
қалыптасқан, халқының әдет-ғұрпын салт-дәстүрлерін көңіліне тоқыған дені
сау, шымыр да шыныққан, сымбатты, халықтың тілін білетін, рухани
байлығы мол, жан-жақты азамат тәрбиелеп өсіру.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа-қайырымдылық,
мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың
да болашағы зор болмақ. Мен үш қасиеттімді мақтан тұтам, — депті
Ақан сері. Олар: жалған айтпадым, жақсылықты сатпадым һәм ешкімнен ештеңені
қызғанбадым.
Бұл үш қасиет әркімнің өз құдайы. Өз құдайынан айырылған адам бос кеуде,
өлгенмен тең деген екен. Шындығында бұл ақиқат. Олай болса, жеке тұлғаны
қалыптастыруда, олардың жан дүниесіне сезіммен қарап, әрбір іс-әрекетіне
мақсат қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзіне-өзі талап қоя білуге
тәрбиелеу — адамгершілік тәрбиенің басты мақсаты. Мақсатқа жету үшін сан
алуан кедергілер болуы мүмкін. Ондай қасиеттерді бала бойына жас кезінен
бастап қалыптастыру жеке тұлғаны қалыптастырудың негізін қалайды.
Еліміздің күші- патшада, сәбидің күші- жылауында демекші, біздің
күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз- адамгершілігімізде болуы керек. Ол үшін
Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек-ұлы жеңіс болары анық.
1.2 Адамгершілік және саналы тәртіпке тәрбиелеудегі қазақ халық
дәстүрлерінің ролі.
Бүгінгінің бәрі өткендегімен тығыз байланыста, өйткені жаңаны өткен
ғасырлардағы белгілі мұраларды меңгеру арқылы ғана жасауға болады. Әрбір
жаңа ұрпақ өзінің қызмет-әрекетін қоғамның белгілі жағдайларына,
материалдық, рухани шарттарына байланысты бастайды.
Біз осы орайда зерттеу проблемамызға байланысты ең алдымен дәстүрдің жалпы
мәнін, сонымен бірге соның ішінде мораль мен адамгершілік аясындағы
дәстүрдің мәнін ашып көрсетуді жөн деп санаймыз.
Дәстүр ұғымы көп мағыналы және оған ғылымда әртүрлі анықтамалар берілген.
Біріншісі, бір-бірінен азды-көпті айырмашылығы бар, бір қатарда орналасқан
(әдет-ғұрып, ритуал, мереке, т. б.) қоғамдық жағдайлардың ерекшеліктерін,
олардың жалпы белгілерінің сипатын көрсетеді; екіншісі, "дәстүр" ұғымының
әдет-ғұрып, ритуалға қарағанда тәуелсіз мазмұнда қолданылуы және сол
қатарда тәртіптің пайда болуымен бағаланады (әскери дәстүр); үшіншісі,
"дәстүр", "әдет-ғұрып", "салт", "ритуал", "мереке" ұғымдарының барлығын
синонимдерге жатқызады. Аталған ұғымдардың синоним екендіктерін бірқатар
түсініктемелерден байқау қиын емес. Егер Қазақ совет энциклопедиясында:
"дәстүр дегеніміз - ұрпақтан-ұрпаққа көшетін тарихи қалыптасқан әлеуметтік
нормалар мен принциптер. Дәстүр - қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-құлқы
мен іс-әрекеттерінің рухани негізі" делінсе, философиялық сөздікте: "дәстүр
( жапсыру, жалғастыру) - тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен
игілік, мінез-құлық қалыптары және т.б., қоғамда,ұлтта немесе жекелеген
әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойысақталатын әлеуметтік-мәдени мұра
элементтері"-деп,тұжырымдалады.
Келесі бірлерінде "Дәстүр - әдетке сіңген салт, ғұрып, мирас" "Салт -
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын әдет-ғұрып, дәстүр" , "Әдет-ғұрып, мереке
- дәстүрдің көрнекі сезімдік көрінісі" —деген мағынада анықталады.
Зерттеуші Е.П.Попов болса дәстүрге әртүрлі әрекет формасы -арқылы анықтама
беруге талпынады. Оның пайымдауынша, дәстүр - сананың спецификалық жағдайы
. И.П.Петров дәстүр -"тарихи дамудың нәтижесінде пайда болған мінез-құлық
нормасы, ой мен әрекет бейнесі белгілеген үлкен қоғамдық қүндылық және ол
өскелең ұрпаққа тапсырылуы қажет" дегенді айтады .
Д.М.Угринович "әдет-ғұрып - ұрпаққа дәстүрлі формада мәдениетті табыс ету"
деп, әдет-ғұрып пен дәстүрдің байланысын білдіреді, бұдан әдет-ғұрып
негізіне белгілі символ, "сезім формалары" түрінде жеңілдетілген дәстүрдің
орналасқандығын байқауға болады. Ғалым пікірінше, адам өмірі мен тұрмысына
енген үйреншікті іс-әрекет дәстүрге айналмақ .
Көбінесе "дәстүр", "әдет-ғұрып" ұғымымен бірлікте, байланыста
түсіндіріледі, мәселен, кейбір сөздіктерде дәстүр тұрақтылығымен
ерекшеленетін, өткендерден мұралыққа қалдырылған мінез-құлық формаларын
көпшіліктің күш салуымен өзгеріссіз сақтауға бағытталған әдет-ғұрып түрі
(немесе формасы) деп те беріледі . Олай болса, "әдет-ғұрып" пен "дәстүр"
ұғымдарының жігін ажыратып көрелік. Әдет-ғұрып ұғымы туралы сөздіктерге
жүгінсек, оның мәнінің "дәстүрден" көп айырмашылығы жоқ сияқты.
Түсіндірме сөздікте: "әдет-ғұрып" - дәстүрге айналған, жалпыға бірдей
қалыптасқан қоғамдық тәртіп, салт-сана , философиялық сөздікте: "әдет-
ғұрып - адамдардың белгілі бір жағдайларға байланысты, қайталанып отыратын
үйреншікті мінез-құлықтық іс-қимылдары" деген анықтама берілген. Анығын
айтсақ, "дәстүр" мен "әдет-ғұрып" мән жағынан бірдей. Және кейбір ғалымдар
екеуінің арасында ешқандай айырмашылық жоқ десе, көптеген зерттеушілер
"әдет-ғұрып" пен "дәстүр" арасында ескеруге тұрарлық айырмашылықтың
барлығына терминді семан-тикалық және этимолоғиялық жағынан қарастыру
арқылы назар аударады.
Кейбір зерттеушілер әдет, әдет-ғұрып, дәстүр арасындағы жікті ашпастан,
оларды - "қоғам өмірінде қалыптасқандарды жүзеге асыру тәсілі, формалары"
ретінде айқындайды. Ожегов С.И. сөздігінде "әдет-ғұрып - қоғамдық мінез-
құлық ережелерінің дәстүрлі белгіленген тәртіп бойынша құрылуы" — делінсе,
философиялық сөздікте: "әдет-ғұрып — белгілі ситуациялардағы адам мінез-
құлқының қайталанатын әдетті дағдылары" саналады . Бұл анықтамалар әдет-
ғұрыпты мінез-кұлық ережесі (әдеті) деп қарап, оны дәстүрмен шатастырмау
қажеттігін ескертеді.
Жоғарыда аталған еңбектер мен анықтамаларды тірек ете отырып, біз дәстүр
түсінігіне былайша шартты түрде өз анықтамамызды береміз. Дәстүр дегеніміз
- өзініц өміршеңдігімен, тұрақтылыгымен біршама сипатталатын және қогамның
бір тобынан екіншісіне ауысып отыратын мәдениеттің өткендегі элементі. Олай
дейтініміз, дәстүр ғана адамзаттың әлеуметтік-тарихи тіршілігіндегі
тәжірибесін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, жинақтайды. Дәстүрде бірнеше
ұрпақтың мәдениеті мен мәдениеттілігінің көптүрлігі және бірлігі
шоғырланған. Дәстүр қоғамдық өмірдің барлық саласын, тәжірибесін қамти
отырып, қоғамның әр деңгейіндегі ақылды, даналықты бейнелейді. Жаңа ұрпақ
осы ата-баба тәжірибесінен өздеріне қажетті құндылықтарды таба алады.
Әрине, мәдениет құндылықтары бүғінге өту барысында өзгеріске түспей
қоймайды, олар тіршіліктің жаңа шарттарына бейімделеді.
Дәстүр ұғымы әртүрлі бағытта ұлттық-демографиялы қ, әлеуметтік,
педагогикалық және психологиялық құбылыс ретінде ғылым талабына сай барлық
зерттеу салаларында қолданылатындықтан, оған берілген жіктемелер де жок,
емес.
Мәселен, Д.К.Зелинин дәстүрді; аймақтық (территориялық), ұлттық,
отбасылық деп жіктесе Е.В.Белоусова оны жалпы әлеуметтік-саяси, діни,
экономикалық; халықтық-ұлттық, отбасы¬лық, ұжымдық; мемлекеттік-
патриотизмдік, еңбектік, ерліктік сипатта жүйелейді. Дәстүр көрініс
сферасына байланысты -мектептік, еңбектік, кәсіптік; қоғамдық өмір саласына
орай -ерліктік, тарихи; қоғамдық және өнеркәсіптік процестерді басқарау
стиліне байланысты — саяси, ұлттық, ұлттық өнердегі дәстүр, моральдағы
дәстүр, діни дәстүр, өнердегі дәстүр деп те ажыратылады .
В.Д.Плахов дәстүрді "өлі" және "тірі" деп бөледі. "Өлі" дәстүрлер тіршілік
жағдайларына байланысты белсенділік танытпайды, "тірі" дәстүрлердің өзі
әрекетті және әрекетсіз деп бөлінеді; ал әрекетті дәстүрлерғе:
- қоғамдық қатынас субъектісіне байланысты — халықтық, топтық, этностық,
отбасылық;
-әрекет сферасы мен сипатына байланысты — еңбектік, өндірістік,
әскери; - әлеуметтік процестік қатынасқа байланысты - алғы шептік,
реакционистік; қоғамдық қатынас түрлеріне байланысты
экономикалық, аяси, эстетикалық, діни дәстүрлер жатады.
С.Х.Темурова болса өзбек халқының тарихи даму кезеңіндегі отбасы
тәрбиесінің тәжірибесін талдай отырып, оларды сипатына қарай прогрессивті
дәстүрлер және кертарша — діни дәстүрлер деп екі топқа бөліп қарастырады.
Дәстүрлердің бірінші тобын формасына қарай салтанатты-мерекелік және
күнделікті дәстүрлер деп екіге бөледі және мазмұнына қарай бүл топты тағы
үш түрге ажыратады .
С.И.Бешимов дәстүрлерді жергілікті отбасы (ауылдық, колхоздық, райондық,
аудандық), ұлттық және жалпы адами деп қарастырса, К.Д .Дроздов оларды:
революциялық, еңбек, отбасы-тұрмыстық және қоғамның рухани өмірі
саласындағы (ғылым, адамгершілік, көркемдік, діни) дәстүрлерге бөледі.
А.И.Мусурмановтың пікірінше, дәстүрді үш топқа (прогрессивті, ұлттық және
кертартпа) бөліп қарастырған жөн.
Дәстүрлер — тарихи категория. Әрбір халықтың басқа халықтардың
дәстүрлеріне ұқсамайтын өзіндік дәстүрлері бар. Олар халық өмірін
көркейтеді және ұлт мәдениетін жетіддіреді. Дәстүрлерді халық аялап
сақтайды және өндеп, толықтырып отырады. Оларды сақтауға қоғамның
экономикалық жағдайы және мәдени деңгейі ықпал етеді. Әрбір жаңа ұрпақ
өткендегі ұрпақ тәжірибесін ішінара дәстүрлер арқылы пайдаланады. Тәрбие
деген, шындығына келсек, өткендегі ұрпақ тәжірибесін кіші ұрпаққа беру,
жеткізу процесі болып саналады. Сондықтан дәстүрлер ұрпақ тәрбиесінде үлкен
роль атқарады.
Дәстүрлердің жалпыламалық проблемалары философия мен тарих ғылымында
жеткілікті зерттелген.
Н.С.Сәрсенбаев дәстүрді үш топқа бөліп қарастырган. Біріншіден, дәстүрге
толық бекіген, ата-бабадан мұра болып қалған жалпылама әдет-ғұрып пен
тұрмыс формасын жатқызады. Осы мағынада дәстүр ұғымын ол әдет-ғұрып ұғымына
жақындатқан. Өйткені, дәстүр көптеген әдет-ғұрып, жол-жоралғылардан тұрады.
Екіншіден, дәстүрлерге жалпылама түрдегі көпіпілікке мәлім әдет-
ғұрыптардың, ритуалдардың белгілі бір бөлігі жатқызылады. Үшіншіден, дәстүр
ұғымы құлашын кең сермеген идеялық, шығармашылық бағыттағы қоғамдық сананың
әртүрлі формасында - ғылымда, әдебиетте, өнерде, саясатта және т.б. салада
із қалдырған зерделі адамдардың есімдермен тікелей байланыстырылып
түсіндіріледі.
Мораль мен қоғамның рухани өмірі саласындағы дәстүрлер әрекеті бірқатар
ғалымдардың зерттеулерінде мазмұндалады. В.И.Новиков дәстүрлерді саяси,
философиялық,діни,адамгершілікдәстү рлері, сонымен қатар әдебиет пен өнер
дәстүрлерідепқарастырады .
Ф.Султанованың пікірінше, дәстүрдің негізін қажеттілік (сұраныс) құрайды.
Ол дәстүрдің қарапайым тұрмыстық және күрделі дәстүрлері
мен адамгершілікті мінез-құлықтағы әдеттің жалпы белгісі болып саналады.
Дәстүрлердегі қажеттілік әрекетті жүзеге асыру формасында және тәсілдерінде
көрінеді. Адамгершілік дәстүрі моральдық дамуды жоғары деңгейге көтеріп
қана қоймай, адамның адамгершілік бостандығын бекітеді. Адамгершілік
дәстүрі — тарихи даму барысында қалыптасқан және дәстүрге айналған мінез-
құлық нормалары, ережелері.
Кейбір зерттеушілер адамгершілік дәстүрлерін ұрпақтан-ұрпаққа
берілетін және бүгінгі күнде өзгеріссіз, біршама мерзімге өңделген
түрде қызмет жасайтын мораль элементі (норма, мінез-құлық, қарым-қатынас,
т.б.) тұрғысында қарастырады. А. С. Макаренко адамгершілік немесе моральдық-
этикалық дәстүрлерге мораль аясында қызмет ететін және моральдық қатынасты
бейнелейтін дәстүрлерді жатқызады.
А,Г.Власкиннің көзқарасы бойынша: "адамгершілік дәстүрлері деген -
өткендегі қоғамнан, топтардан алынған, бір ғасырдан екіншіге ауысып отырған
мораль элементтері (норма, мінез-құлық, қатынас) және ол бүгінде
өзгеріссіз, жетілдірілген түрде ұзақ мерзімде жүзеге асады".
А.М.Леоновтың көзқарасы бойынша: "моральдық-этикалық дәстүрлер дегеніміз -
адамгершілік қарым-қатынас мазмұнына айналған, мораль саласында әрекет
етуші, ұрпақтан ұрпаққа берілетш, жалпы қабылданған, тұрақты моральдық
ережелер".
Біз зерттеу барысында сонымен бірге моральдық-э тикалық дәстүрлерге жан-
жақты анықтама беру үшін оны әр қырынан қарастырдық.
"Адамгершілік " пен "моральдық-этикалық " дәстүрлер ұғымдарына берілген
анықтамалармен келісе отырып, олардан кездестірген мораль элементінің
жалпы негізі, сонымен бірге өзіндік белгілері (барлық дәстүрге тән
өміршендік, қоғамға бекігендік, тұрақтылық, қайталанушылық, т.б.)
түсінігіне өзіміздің көзқарасымызды білдіреміз.
Бұл ретте біріншіден, "адамгершілік дәстүрлері", "моральдық-этикалық
дәстүрлер", "әдеп дәстүрлер" ұғымдарымен шектелеміз. Оларда "адамгершілік
- адамдардың практика жүзіндегі өзара қарым-қатынасы және олардың
адамгершілік объектісіне қатынасы" немесе "адамгершілік қоғамдық
көзқарастан қолдау табатын, қоғамдық бағалаумен бақыланатын қоғамның
жалпылай қабылдаған нормасы" делінген.
"Мораль — адам мінез-құлқын реттеуші нормалар дың жиынтығы"; "этика -
ғылым, оның зерттеу объектісі -мораль, оның табиғатының мәні, құрылымы,
функциялары, шығу тегі мен дамуы".
Мораль адамгершілік нормалары мен ережелеріне себеп
болатын жалпыға ортақ принциптер негізінде қалыптасады. Міне, осы кезеңнен
бастап адамзат тарихында этика моральдың теориясына айналады, өйткені
этикалық ақиқат бейнесін ұтымды құрал арқылы этикалық тұрғыда теориялау
және бірізділікте орындау адамгершілік тәжірибені дәріптеумен және жалпыға
ортақ принциптерін іздестірумен байланысты.
Әдеп дәстүрлер - әрбір жеке түлғаның адамгершілігін қалыптастыруды
қарастырған практикалық көзқарас қана емес, адамгершілік тәрбиесінің
бастауы ретінде дәстүрлердің қалыптасуы мен даму процесін теориялық түрғыда
ой елегінен өткізу.
Екіншіден, біз әдеп дәстүрлерді, "адамгершілік қатынасы тәжірибесіне
ендірілген моральдық сана" деген түсінікті тірек ете отырып, адамгершілік
қатынастың мазмұны болган моральдық ұйғарым ретінде қарастырамыз.
Моральдық сана - адамныц санасында адамгершілік принциптерінің бейнеленуі,
яени адамдар арасындаеы өзара қарым-қатынасты және қоғамға қатынасты
реттейтін мінез-құлық нормасы. Моральдық сана қоғамның дамуына және жеке
бастың жинақтаған мінез-құлық тәжірибесіне байланысты қалыптасып,
адамгершілік ұғымдары мен ой қорытындыларының формасы түрінде көрінеді.
Моральдық сананың қалыптасуы жеке бас тарапынан моральдық категорияларды
меңгеру ғана емес, ол жеке бас бойында көрініс беретін моральдық
принциптерге деген көзқарасты қалыптастыру және осы принциптерді өзінің
мінез-құлқына енгізуге ұмтылыс болып табылады. Осы жағдайда моральдық
ұғымдар моральдық сенімге айналады да, моральдық мінез-құлық мотиві пайда
болады.
Моральдық сана мен моральдық сенім адамгершілікке тәрбиелеу процесінде
қалыптасады. Моральдық сананың қалыптасуына баланың отбасындағы тәрбиесі,
өзіндік санасы, дүниетанымы, ұжымның көзқарасы әсер етеді.
Белгілі қылықтарды моральдық бағалау арқылы, қоғамдық пікір нәтижесінде
моральдық әдетті, моральдық сезімді, демек, моральдық сананы дамытудың
негізгі мәйегін дайындайды.
Адамгершілік ұғымдары (категориялар) — жеке бастың басқа адамдарға және
қоғамға қатынасындағы моральдық қарым-қатын астың мәнді жақтарын
бейнелейтін ұғым. Моральдық категориялардан моральдық сана көрінеді.
Маңызды моралъдық категорияларға: ізгілік, борыш, шыншылдық, абырой, ұждан,
жауапкершілік жатады. Моральдық ұғым мазмұны мінез-құлықты бағалаумен және
оның мотивімен байланысты. Адамгершілік қатынас моделі моральдық
нормалардан көрініс табады, олар ең алдымен қоғамның мінез-құлыққа
міндеттеген шешімін қабылдайды, қоғамның сұранысына қарай адамгершілік
қатынасты жоспарлайды. Норма адамгершілік қатынастың мазмұнын анықтай
отырып, оларды жүзеге асырудың амал-жолдарын қарастырады.
" Әдеп норма - адамдардың ұқсас мінез-қылықтарын
ортақ ережелер бойынша немесе тыйым салу арқылы реттеп отыратын
адамгершілік қағидаларының формасы" . "Моральдық норма (лат.норма -
ереже, үлгі) - адамгершілік талаптарының қарапайым формасының бірі, ол екі
түрлі жағдайда кездеседі — бірі моральдық қатынас элементі ретінде,
екіншісі моральдық сана формасы ретінде".
Осы этикалық немесе моральдық нормалар қоғамдық көзқарас нәтижесінде
туындап, адам мінез-құлқында бекиді де, ұрпақтан-ұрпаққа дәстүр, әдет-
ғұрып, әдет арқылы беріледі. Мұндағы дәстүр адам өмірін ұйымдастырып қана
қоймайды, оны белгілі бір тәртіпке бағындырады, қоғам қабылдаған және
қолдау беретін жазылмаған заң түріндегі адамгершілік талаптарының
орындалуын қамтамасыз етеді.
Әдеп норма - тәжірибеде қалыптасқан, бекіген ережелерді білдіретін ұғым.
Олар қоғамдық көзқарасты айқындайтын әрекеттердегі белгілі элементтерді
сұрыптаудан пайда болады.
Әдеп норма — ол жеке бастың мінез-құлқын бағыттап қана қоймай,
оны бағалауға және бақылауға мүмкіндік беретін қоғамға қажетті мінез-құлық
үлгісі.
Осы нормаларды қарапайым қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету үшін және
адамдарға құрмет сезімін туындату үшін сақтау қажет деуге болады.
Нормаларға: "кісі өлтірме", "ұрлама", "өтірік айтпа", "берген сөзінде тұр",
"жалқау болма", "жазықсызға жала жаппа", "тәртіпті бол", "әдепті бол",
"басқаларға сыйлы бол" және т.б. адамгершілік талаптар жатады. Адамгершілік
нормалары адам үшін маңызды қоғамдық және жеке бастың салаларды, мәселен,
еңбек ұжымы, отбасы, қоғамдық ортадағы мінез-құлықты, ер адам мен әйел
адам, ата-ана мен балалар арасындағы қатынасты және т.б реттеп отырады.
Олар жеке басты түрлі жағымсыз жағдайлардан, қоғамдық тәртіпті бұзушылықтан
сақтайды, қоғамды келеңсіз құбылыстардан қорғайды.
Белгіленген нормалар сана аясына жатады. " әдеп дәстүрлер" мен
"адамгершілік дәстүрлер" түсініктері өзара байланысты және оларға түрлі
әдебиеттерде әрқилыанықтама берілгенімен, бұлардың мағынасы бір екенін
байқаймыз. Осыған байланысты, қазіргі жағдайда дәстүрлерді жай сипаттаумен
шектелмей, олардың әрекеттегі сақталу процесін теориялық тұрғыда ой
елегінен өткізіп, мораль аясында дәстүрді жаңартудағы механизмді айқындау
қажет.
Әдеп дәстүрлерді практикалық норма түрінде қарастыра отырып,
біз педагогикалық мақсаттарды жүзеге асыру, жеке тұлғаның дамуын
белсендендіру үшін әртүрлі типті нормаларды пайдалану қажеттігіне назар
аударамыз. Бүл нормалардың көмегімен білім алушылар мен тәрбиеленушілердің
іс-әрекеті бағытталып отырылады.
Г.А.Балл нормалардың мынадай типтерін қарастырады: а) нормалар —
стандарттар (нақты әлеуметтік бағытты ұстанатын, субъектіге қойылатын
талаптарды белгілейді); ә) нормалар — идеалдар (перспективалық мақсаттарды
көрсету); б) дербес прогрессивті нормалар (жаңа талаптарды айқындайды) .
Моральдық белгілерді немесе практикалық нормаларды бәрінен бұрын дербес
прогрестегі нормаларға және нормаларға — стандарттарға жатқызуға болады.
Әдеп дәстүрлерді сипаттауды мазмұндық тұрғыда және дәстүрлердің әлеуметтік-
психологиялық механизмдерінің жұмыс істеу тәсілдерін айқындау тұрғысында
қарастыру керек.
1.3 Ұлы данышпандардың имандылық және адамгершілік жайындағы пікірлері.
Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік
мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи
тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың
қасиеті парыздарының қатарына жатқызамыз. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар
қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады.Ортағасырлық
педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасыр
данышпандары – Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари Жүгінеки қазақ жерін әлемге
мәшһүр етті.
Жүсіп Баласағұни түркі халықтарының көрнекті өкілдерінің бірі, бұл
кезеңнің рухани мәдениеті тарихында өзіндік із қалдырған, қазақ топырағында
дүиеге келген. Оның өмірбаяны жөнінде бізге жеткен мағлұматтар жоқтың қасы.
Ата-жөніне қарағанда, Баласағұн қаласында (Жетісу) өңірінде туып-өскені
хақ.
В.В.Бартольд пен И.В.Стеблеваның айтуынша, ғұлама ойшылдың әйгілі дастаны
Құдадғу білік (Құт негізі - білік) Қашқар қаласында жазылған.
В.В.Бартольд ол кезде Қашқар қаласының халқы ғана нағыз түркі тілінде,
яғни, түркі – хақан тілінде сөйлеген дегенді айтады.
Дарынды ақынның, көреген ойшыл-дананың Жүсіп Баласағұнның өз сөзінен
белгілі болғандай. Ол былай дейді: Осы кітаптың авторы – Баласағұни
қаласында дүниеге келген адамгершілігі жоғары – ұстамды азамат. Еңбекті
Қашқарда аяқтап, Шығысты билеуші Табаш-ханға ұсынды, ол шығарманың авторын
лұғылап, дәріптеп, оған хасс-Хаджит деген атақ берді.
Поэманың өзінен Жүсіп Баласағұнның асқан дарынды ақын, белгілі ағартушы,
білімді адам, философ, ғалым-әмбебаб, данышпан, ақылғөй, араб және парсы
поэзиясының, түркі халықтары фольклорін жетік білетін дана астроном,
математик болды.
Құдауғу білік - әңгіме аңыз ретінде баяндалатын даналық сөз, өсиет,
ғибрат. Дастан оқиғасы ХІ ғасырда Ыстық көл, Жетісу, Қашқар өлкесінде
болған шындыққа байланысты өрбітілді. Жүсіптің дастаны саяси және ғибрат,
өсиет, ақы ретінде имандылыққа үндейтін, тәлім-тәрбие берерлік дидактикалық
тағылымдық туынды. Онда жеке адамның өзін қоғамда, үй ішінде қалай ұстай
білу керектігінен бастап, хандар мен бектердің өз қарамағындағы әрбір
қоғамдық топтарға қалауға тиіс екендігі жөнінде көптеген мәселелер
қамтылады.
Идеясы жағынан дастан имандылық, ізгілік рухында жазылған еңбек.
Жүсіп Баласағұнидың Құдатғу білік түркі тілдес халықтардың ішінде
бізге жеткен алғашқы еңбектердің бірі болып табылады. Бұл еңбек түркі
тілдес халықтардың бәріне ортақ жеке ұлт болып қалыптасқанына дейінгі ортақ
мәдени мұра болып есептеледі.
Жүсіп Баласағұнидің еңбегінде тәлім-тәрбиелік, ғибарттық, өсиет-өнеге,
нақыл сөздер түрінде жазылған педагогикалық және психологиялық,
философиялық тұрғыдағы еңбек болып табылады.
Еңбекте отбасы тәрбиесі, онда ата-ананың алатын ролі туралы, бала мінез-
құлқын, психологиялық ерекшеліктерін қалыпт астыру,
отбасында ананың алатын орнымен қатар әкенің де бала тәрбиесіндегі алатын
орнына ерекше мән береді.
Сонымен қатар ғұлама ағартушы Құдадғу білік Х.Сүйінішалиев айтқандай,
орта ғасыр ескерткіштерінің ең көлемдісі және көркемдігі
жағынан зерттеушілерді таңқалдырған әдеби көркем туынды. Орта Азия мен
Қазақстан жерін мекендеген түркілердің және олардың мәдениетінің жарық
жұлдызы деп атарлық әдеби мұра.
Дастанда Тіл туралы айтқан қағидаларының тәлімдік-тағылымдық,
ғибраттық мәні ерекше. Тіл адамның даңқын асырады, Адам ол арқылы
бақыт табады, Тіл адамға жапа да шектіреді, Абайламаса, басынан да
айырады, Жақсы болғың келсе, жаман сөз айтпа. Көп сөзділіктен пайда да,
жақсылық та көрмейді. Көп сөйлеме. Сабыр қып, әр сөзіңді салмақтай айт,
Он мың сөздің түйінін он сөзбен шеш, Ақыл көркі – тіл, тілдің көркі –
сөз, кісі көркі – жүз, жүздің көркі – көз!.
Дастанда білім, ақылдың қасиеттері жақсылық және жамандық, адамгершілік
қасиеттер, адамгершілік құндылықтар туралы мәселелер қарастырылады,
мәселен, Ақылды – ұлы, білімді – білікті, қонса екеуі, ұлы етер жігітті,
Ақыл пайда бола, ұлылық толады, білім кімде со білікті болады,
Білімсіздер бар кеселді көреді, емдемесе тектен-текке өледі, Ақыл –
шырақ, қара түнді ашатын, Білім – жарық, нұрын саған шашатын, Ақылдыға
қадір – құрмет лайықта, Ақымақ жан керең, сезбес айыпты!...
Білім – байлық, азаймас һәм жоғалмас, қарақшы, ұрыға да тоналмас!. Білік-
білім туралы Жүсіп Баласағұни өзіне ақыл кеңес береді: Білік біліп –
төрден орын аларсың, Білік білсең, күшті, берік адамсың, Білік-түпсіз,
шетсіз-шексіз бір теңіз, қанша сімір, сарқылмайды білсеңіз!.
Жүсіп Баласағұнның осындай дидактикалық өсиет, ғибрат, ақыл-
кеңеске құрылған дастаны 6500 бәйіттен тұрады. Дастанның соңында ақын
қарттықтың келгеніне қоса достардың қатігездігін айта отырып, өзіне-өзі
сабыр, өзіне-өзі тоқату, ақыл-кеңес айтады.
Ортағасырлық Шығыстың ас ірі ойшылдары Жүсіп Баласағұн мен Махмуд Қашғари
болды. Ол екеуінің де шыққан тегі түркілер еді. Сондықтан олар түркі
халықтарының тарихын, мәдениетін, тілін, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпын
зерттеуге баға жетпес үлес қосты.
Жүсіп Баласағұнның замандасы, Қашқарияда дүниеге келгенмен, бүкіл саналы
ғұмырын Қазақстан, Орта Азия жерлерінде өткізген. Негізгі еңбегі Диуани
лұғат ат-түрік (Түркі сөздерінің жинағы) деп аталады. Түркі халқының ХІ
ғасырда өмір сүрген аса дарынды перзенттерінің бірі Махмұт әл-Қашқари. күні
бүгінге дейін ғалымның туған жылы белгісіз. Оның атақты шығармасы Диуани
лұғат ат-түрік 1072 немесе 1078 жылдары жазылған деп шамалап жүр.
Махмұт Талас-Шу алқабындағы Барысхан қаласында туған.
Ұйғыр ғалымдары Махмұт Қашқариды Қашқари есіміне қарап, ұйғыр
әдебиетінің өкілі, тек ұйғыр халқының перзенті деп жазады. Бұл пікірдің
негізсіз екендігін автордың өз сөзіне қарағанда ол ортағасырлық әскери
басшы, белгілі бек отбасынан, яғни, оғыз ортасынан шыққан. Сондықтан да
Махмұт Қашқари – тегі жағынан ұйғыр емес, оғыз-қыпшақ тайпасынан шыққан
Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген түркі халықтарының ортақ перзенті. Сол
себепті де оның шығармасы да ортақ қазына, ортақ классикалық мұра екендігін
ескерткен жөн.
Сөздік тек ғана тіл білімінің мәселелеріне арналған еңбек ғана емес,
сонымен қатар ғылымның көптеген салаларынан хабардар ететін сан-салалы
еңбек болып табылады. Еңбекте Орта Азия мен Қазақстан халықтарының
әлеуметтік және мәдени өмірінің әр алуан салаларынан мәлімет беретін құнды
туынды.
Диуана лұғат ат-түрк - түркі халықтарының
тамаша ескерткіші болып табылады. Сөздікте адамгершілік, тәлім-тәрбие,
психологиялық қасиеттер, адамның бойында кездесетін жағымды және жағымсыз
мінез-құлықтарға сипаттама береді.
Махмұт Қашқари түркі тілдерінің түрлі говорлары (жергілікті тілдік
ерекшеліктер) жайлы айта келіп, мысал ретінде берген сөздерінің ішінде
қазіргі қазақ тілінде де айна-қатерсіз қолданылып жүрген төмендегідей
сөздерді де ұшыраттық. Мысалы: арық, ақыр, қар, қара, азық, қозы, қыз,
қашты, көмді, білді, тірілді, өлік, су, ат, топырақ. Соған қарағанда,
қазақ тілі түрккі тілдері тілінде ата сөздерін көп сақтаған таза тілдердің
бірі деп әбден болады.
Махмұт Қашқаридың Жинағы күні бүгінге дейін дүние жүзі ғалымдарының
назарын аудартумен келеді. Орыс зертетеушілерінен бұл шығарма жайлы өз
ойларын айтқан негізінен В.В.Бартольд, С.Е.Малов және А.Б.Халидов болды.
Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрік әскери, махаббат, эллегия,
табиғат секілді тақырыптармен қатар, моральдық, этикалық, тұрмыстық,
мифологиялық оқиғаларды да сөз етеді.
Махмұт Қашқаридың аталған шығармасында да әл-Фарабидің рационалистік және
гуманистік идеяларының іздері айқын көрінеді.
Түркі елі әдебиетінің ренессанстық дәуірінің бастапқы кезеңіне жататын осы
бір үлкен классикалық шығарма. Қазіргі қазақ тілінің негізін, әдебиеттік
арнасының көзін танытатын мәнді де, маңызды, түркі халықтарының мақтанышы
болған құнды мұра, жазба әдебиетіміздің тұлғалы шығармасы. Қазақстанды
мекендеген көптеген түркі тайпалары қалдырған ортағасырлық ортақ мәдениет
үлгісі.
Жинақта тәлім-тәрбие, дидактика, өсиет, адамгершілік, ұрпақ тәрбиесі,
ізгілік туралы ой-пікірлер айтылады. Мәселен, Атасынан ақыл алса, тентек
ұл да жөнделер, Ұлысында ұлы болсаң, біліміңді елге бер, Асығыс еткен
іс шала, асығыс жаққан от шала, Ұлым, ақыл тыңдасаң, білімсіздік жоғалар,
білім қалар артыңда, ғұмыр сырғып жоғалар.
Сөздікте ерекше тәлімдік-тәрбиелік, ғибарттық мәні бар мақал-мәтелдер мен
қанатты сөздер жиі кездеседі: Ақылымды ал, ұлым менің, рақымшыл бол,
әулетіңнің ағасы бол, ақылшы данасы бол, білгеніңді ортақтас... , Ұлым
менің, ақыл сенің серігің, Ашу-ыза ақылыңды алады, мажыма мылжың дүниеңді
тарылтады.
Сөздікте қаншама адамгершілікті, рақымшылдықты, дәріптейтін тәлімдік ой-
пікірлер орынды берілген:
Даналардың сөзі – ақыл, зер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz