Қазіргі таңдағы оқыту процесінің мәні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І. Қазіргі таңдағы оқыту процесінің мәні
1.1 Оқыту әдісінін мәні, әдіс және тәсілдерінің арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Оқытудың мәні, мақсаты, міндеттері, қызметтері, зандылықтары, қозғау.шы күштері мен ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Оқыту процестің заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ. Қазіргі таңдағы оқыту процесіндегі жалпы мәселелер
2.1 Тәрбие ісіндегі баланың жеке тұлғасының даму мәселелері ... ... ... ... ... ..15
2.2 Баланың жеке тұлға тәрбиесінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... .25
2.4 Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ..26
2.5 Балалардың дербес ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Негізгі бөлім:
І. Қазіргі таңдағы оқыту процесінің мәні
1.1 Оқыту әдісінін мәні, әдіс және тәсілдерінің арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Оқытудың мәні, мақсаты, міндеттері, қызметтері, зандылықтары, қозғау.шы күштері мен ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Оқыту процестің заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ. Қазіргі таңдағы оқыту процесіндегі жалпы мәселелер
2.1 Тәрбие ісіндегі баланың жеке тұлғасының даму мәселелері ... ... ... ... ... ..15
2.2 Баланың жеке тұлға тәрбиесінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... .25
2.4 Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ..26
2.5 Балалардың дербес ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Оқыту процесі - екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-әрекетін, мұғалім тарапынан оқушы іс-әрекетіне басшылық етуді, жоспарлауды, ұйымдастыруды, басқаруды талап етеді.Білім беру деп - табиғат және қоғам жайында ғылымда жинақталған білім жүйесін жеке адамның меңге-руін және оны омірде тиімді етіп қолдана білуін айтады. Дидактиканың міндеті - білім мазмұнын, оқыту әдістерін және оқытуды ұйымдастыру-ды ғылыми тұрғыдан негіздеу. Дидактика "Нені оқыту керек?", "Қалай оқыту керек?" деген пкір үлкен сұраққа жауап береді. Осы сұрақтардан басқа сұрақтар дм туындайды: "Оқыту қалай жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?", "Кімдерді оқыту керек?", "Не үшін оқыту керек?" "Қайда оқыту керек?".Қазіргі дидактиканың ең бір көкейтесті проблемасы – оқыту әдісін классификациялау болып отыр. Әдіс классификациясы -нақты бір белгілер бойынша ретке келтірілген жүйе. Көптеген авторлар оқыту әдістемесінің негізіне түрлі белгілерді келтіргендіктен, классификацияның алуан түрлері бар. Дәл қазіргі кезеңде бұл сұрақ төңірегінде нақты тоқтам жоқ.Оқыту педагогика ғылымының категориясы ретінде және окыту процесі немесе дидактикалық процесс бірдей мағынадағы ұғымдар емес. Процесс оқыту жағдайларының толық педегогикалық құбылыс ретінде педагогикалық іс-әректтің үзіндісі, актісі ретіңде ауысып отыруы. Іс-әрекет ретінде оқыту ұғымымен іс-әрекеттердің шеңберін, міндетін білдіретін «қызмет» ұғымы тығыз байланысты. Оқытудың қызметі оқыту процесінің мәнін сипатгайды Оқытудың әлеуметтік, педаготикалық психологиялық мәні оның қызметтері-нен біршама анық айқындалады.
Зерттелу мақсаты – Республиканың білім беру жүйесіне сипаттама беру; қоғамның даму тенденциясына сай бүгінгі білім жүйесінің даму жолдарын анықтау; жоғары білім беру жүйесін реформалаудың бағыттары мен мазмұнын көрсету.
Зерттелудің міндеттері:
• білім беру жүйесінің құрылымы мен принциптерін көрсету;
• білім жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелерін анықтау;
• білім жүйесін дамытуда жаңа технологиялар енгізудің мәнеіне сипаттама беру;
Зерттеу жұмысының нысаны: оқыту процесі
Зерттеу жұмысының пәні: педагогика
Зерттеу әдістері:1) теориялық; 2) синтез; 3) салыстыру.
Практикалық маңыздылығы: курстық жұмысты орындау барысында қазіргі тандағы білім беру жүйесінің құрылымын зерттеудің маңызын анықтадық.Соған байланысты білім жүйесінің даму жолдарын білу студенттерге және мұғалімдеріне маңызды болып табылады.
Зерттелу мақсаты – Республиканың білім беру жүйесіне сипаттама беру; қоғамның даму тенденциясына сай бүгінгі білім жүйесінің даму жолдарын анықтау; жоғары білім беру жүйесін реформалаудың бағыттары мен мазмұнын көрсету.
Зерттелудің міндеттері:
• білім беру жүйесінің құрылымы мен принциптерін көрсету;
• білім жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелерін анықтау;
• білім жүйесін дамытуда жаңа технологиялар енгізудің мәнеіне сипаттама беру;
Зерттеу жұмысының нысаны: оқыту процесі
Зерттеу жұмысының пәні: педагогика
Зерттеу әдістері:1) теориялық; 2) синтез; 3) салыстыру.
Практикалық маңыздылығы: курстық жұмысты орындау барысында қазіргі тандағы білім беру жүйесінің құрылымын зерттеудің маңызын анықтадық.Соған байланысты білім жүйесінің даму жолдарын білу студенттерге және мұғалімдеріне маңызды болып табылады.
1. Қ.Бөлеев «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау».-Алматы, 2004.
2. Д.Дьюи. «Демократия и образования».2000.
3. В.А.Сластенин,В.П.Каширин. «Психолоия и педагогика».-Москва, 2004. 4.М.Жұмабаев. «Педагогика».1991
4. А.С.Макаренко. Тәрбие туралы лекциялары. - Алматы, 1968.
5. В.А. Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976.
6.Караковский В.А. О подростках. - М.: Педагогика, 1970.
7.Божович Е.И. Личность и ее формирование в детском воз-расте.-М.,1968.
8. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов. "Жаманнан жирен", "Зиянды әдебиеттер және одан алдын ала сақтандыру туралы". - Алматы: Мектеп, 1988.
9. Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.
10. Ө.А.Уманов, В.А.Парфенов. Бала бақыты. - Алматы, 1979.
11.ХарламовИ.П. Педагогика. - М.,1990.
12.Р.Қоянбаев. Тәрбиетеориясы. - Алматы, 1991.
13.Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев. Педагогика. - Астана, 1998.
14. Е. Сағындықұлы. Педагогика. - А, 1999.
15. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. – Астана, 1998
2. Д.Дьюи. «Демократия и образования».2000.
3. В.А.Сластенин,В.П.Каширин. «Психолоия и педагогика».-Москва, 2004. 4.М.Жұмабаев. «Педагогика».1991
4. А.С.Макаренко. Тәрбие туралы лекциялары. - Алматы, 1968.
5. В.А. Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976.
6.Караковский В.А. О подростках. - М.: Педагогика, 1970.
7.Божович Е.И. Личность и ее формирование в детском воз-расте.-М.,1968.
8. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов. "Жаманнан жирен", "Зиянды әдебиеттер және одан алдын ала сақтандыру туралы". - Алматы: Мектеп, 1988.
9. Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.
10. Ө.А.Уманов, В.А.Парфенов. Бала бақыты. - Алматы, 1979.
11.ХарламовИ.П. Педагогика. - М.,1990.
12.Р.Қоянбаев. Тәрбиетеориясы. - Алматы, 1991.
13.Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев. Педагогика. - Астана, 1998.
14. Е. Сағындықұлы. Педагогика. - А, 1999.
15. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. – Астана, 1998
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І. Қазіргі таңдағы оқыту процесінің мәні
1.1 Оқыту әдісінін мәні, әдіс және тәсілдерінің
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Оқытудың мәні, мақсаты, міндеттері, қызметтері, зандылықтары, қозғау-шы
күштері мен
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7
1.3 Оқыту процестің
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 13
ІІ. Қазіргі таңдағы оқыту процесіндегі жалпы мәселелер
2.1 Тәрбие ісіндегі баланың жеке тұлғасының даму
мәселелері ... ... ... ... ... ..15
2.2 Баланың жеке тұлға тәрбиесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 20
2.3 Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық
мәні ... ... ... ... ... ... .25
2.4 Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ..26
2.5 Балалардың дербес
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..36
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Оқыту процесі - екі жақты
процесс болғандықтан, мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-әрекетін,
мұғалім тарапынан оқушы іс-әрекетін е басшылық етуді, жоспарлауды,
ұйымдастыруды, басқаруды талап етеді.Білім беру деп - табиғат және
қоғам жайында ғылымда жинақталған білім жүйесін жеке адамның меңге-руін
және оны омірде тиімді етіп қолдана білуін айтады. Дидактиканың міндеті -
білім мазмұнын, оқыту әдістерін және оқытуды ұйымдастыру-ды ғылыми
тұрғыдан негіздеу. Дидактика "Нені оқыту керек?", "Қалай оқыту керек?"
деген пкір үлкен сұраққа жауап береді. Осы сұрақтардан басқа сұрақтар дм
туындайды: "Оқыту қалай жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?", "Кімдерді
оқыту керек?", "Не үшін оқыту керек?" "Қайда оқыту керек?".Қазіргі
дидактиканың ең бір көкейтесті проблемасы – оқыту әдісін классификациялау
болып отыр. Әдіс классификациясы -нақты бір белгілер
бойынша ретке келтірілген жүйе. Көптеген авторлар оқыту әдістемесінің
негізіне түрлі белгілерді келтіргендіктен, классификацияның алуан түрлері
бар. Дәл қазіргі кезеңде бұл сұрақ төңірегінде нақты тоқтам жоқ.Оқыту
педагогика ғылымының категориясы ретінде және окыту процесі немесе
дидактикалық процесс бірдей мағынадағы ұғымдар емес. Процесс оқыту
жағдайларының толық педегогикалық құбылыс ретінде педагогикалық іс-әректтің
үзіндісі, актісі ретіңде ауысып отыруы. Іс-әрекет ретінде оқыту ұғымымен іс-
әрекеттердің шеңберін, міндетін білдіретін қызмет ұғымы тығыз байланысты.
Оқытудың қызметі оқыту процесінің мәнін сипатгайды Оқытудың әлеуметтік,
педаготикалық психологиялық мәні оның қызметтері-нен біршама анық
айқындалады.
Зерттелу мақсаты – Республиканың білім беру жүйесіне сипаттама беру;
қоғамның даму тенденциясына сай бүгінгі білім жүйесінің даму жолдарын
анықтау; жоғары білім беру жүйесін реформалаудың бағыттары мен мазмұнын
көрсету.
Зерттелудің міндеттері:
• білім беру жүйесінің құрылымы мен принциптерін көрсету;
• білім жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелерін анықтау;
• білім жүйесін дамытуда жаңа технологиялар енгізудің мәнеіне
сипаттама беру;
Зерттеу жұмысының нысаны: оқыту процесі
Зерттеу жұмысының пәні: педагогика
Зерттеу әдістері:1) теориялық; 2) синтез; 3)
салыстыру.
Практикалық маңыздылығы: курстық жұмысты орындау барысында қазіргі
тандағы білім беру жүйесінің құрылымын зерттеудің маңызын анықтадық.Соған
байланысты білім жүйесінің даму жолдарын білу студенттерге және
мұғалімдеріне маңызды болып табылады.
І. Қазіргі таңдағы оқыту процесінің мәні
1.1 Оқыту әдісінін мәні, әдіс және тәсілдерінің арақатынасы
Оқыту дегеніміз - оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды
меңгеруі, шығармашылық қабілеттерін дамыту, дүниетінымын, адамгершілік,
эстетикалық көзқарастары мен сенімдерін қалыптастыру үшін мұғалімнің
белсенді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруы және ынталандыру іс-әрекеті.
Оқыту процесі - екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім мен
оқушылардың бірлескен іс-әрекетін, мұғалім тарапынан оқушы іс-әрекетін е
басшылық етуді, жоспарлауды, ұйымдастыруды, басқаруды талап етеді.
Оқытудық маңызды міндеттері:
• Оқушылардың танымдық белсенділігін ынталандыру.
• Оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруіне керекті
оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру.
• Ақыл-ойды, ұғымталдықты, қабілетті, дарындылықты дамыту.
Осы процесте оқушылар ғылыми білімдер алып, іс-әрекет жасауға үйреніп,
жақсы мен жаман туралы көзқарастарын қалыптастырады. Оқыту баланы дамытады.
Ол мынадай бөліктерден тұрады: мақсат, міндет, мазмұн, нәтижелері, оны
бағалау.
Білім беру деп - табиғат және қоғам жайында ғылымда жинақталған
білім жүйесін жеке адамның меңгеруін және оны омірде тиімді етіп қолдана
білуін айтады. Дидактиканың міндеті - білім мазмұнын, оқыту әдістерін және
оқытуды ұйымдастыруды ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Дидактика "Нені оқыту керек?", "Қалай оқыту керек?" деген пкір үлкен
сұраққа жауап береді. Осы сұрақтардан басқа сұрақтар дм туындайды: "Оқыту
қалай жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?", "Кімдерді оқыту керек?", "Не
үшін оқыту керек?" "Қайда оқыту керек?".
Осы сұрақтарға жауап беру үшін дидактика үздік педагоги калық тәжірибені
зерттеп, қорытындылап, мектептің тәжірибесіне енгізумен айналысады.
Әрбір мұғалім дидактиканы білу керек, өйткені мектептін, алдында тұрған ірі
тәжірибелік міндеттерді теориялық білімсіз шешу мүмкін емес.
Оқу процесі – бұл ұстаз бен шәкірттердің мақсатқа бағытталған өзара -
әрекетінің барысында шәкірттерге білім беру міндеттерін шешу.
Оқу процесі –тұтас педагогикалық процестің бөлігі.
Оқыту таным - процесі. Оқытудың міндеті – оқушыны айнала ортамен
(табиғат, қоғам) және адам дамуының негізгі заңдылықтарымен қару-ландыр у.
Оқыту – даму негізі. Педагогикалық процесс өзіне тән екі белгіні:
ағзаның өзіндік дамуына жүйелі түрде және бастың жан-жақты жетілуін
түйістіреді. Оқыту – екі жақты процесс. Оқыту оқушы мен мұғалімнің
өзара бірлесіп жасайтын әрекетіне тұратын күрделі процесс.
Өйткені оқыту – мұғалімнің білім берудегі негізгі іс-әрекеті болса, оқу -
баланың өзінің танымдық, практикалық әрекеті.
• Оқыту – жоспарлы процесс. Мұғалім оқушылардың жалпы рухани дамуын
жүйелі қамтамасыз етуі үшін оқыту процесін жоспарланған,
ұйымдастырылған түрде жүзеге асырады.
• Оқыту – бұл күрделі процесс. Ол тұлға білім беру, тәрбиелеу және
ақыл-ойы мен творчестволық қабілетін демек біліктілік мен дағдысын дамыту
негізінде жүзеге асырылады.
Оқыту процесінің қызметі:
Білім берушілі қызметі – ғылым негіздеріне сай оқушыларды
нақты фактілермен, қағида және түсініктермен, заңдылықтармен
қаруландыру және дүние құбылыстары туралы ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Тәрбиелік қызметі – оқыту барысында теориялық білімдер
жүйесімен қаруландырып, жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру.
Дамытушылық қызметі – оқыту барысында оқушыларға назар аударатын
басты мәселесін есте сақтауға тиіс және бекітілуге қажетті қосымша
материалдарды анықтау жұмыстарын атқармай тұрып, оның мақсатын белгілей
алмайды.
Қалай оқыту керек? дейтін дәстүрлі дидактикалық сұрақ заңды түр-
де оқыту әдісінің категориясын шығарады. Әдіс -жоспарланған мақсат пен
соңғы нәтиженің арасын байланыстыратын оқу процесінің өзегі болып табылады.
Оның жүйедегі айқындаушы рөлін мақсат – мазмұн – форма – оқыту әдісінің
құралдары көрсетеді.
Әдіс (гректің mеtоdоs) деген сөзінен алынған, табиғат құбылысын және
әлеуметтік өмірдің жағдайын зерттеу немесе таным жолы, құбылыстарды оқып
білу жолдарын, әдіснамалық теория танымы мен шындықты зерттейтін тәсіл.
Философия әдісті белгілі түрде іс-әрекетті ретке келтіретін, мақсатқа жету
тәсілі ретінде қарастырады. Тұтастай алғанда, әдіс-практикалық және
теориялық әрекеттерді шындығында меңгеруге бағытталған нақты міндеттерді
шешудегі операциялардың, бірдей тәсілдердің жиынтығы.
Педагогтар оқыту әдісі туралы тусінікті әр түрлі етіп дәлелдеді. Біреулері
оны танымды басқаға беру әдісі (Д.И.Тихомиров) немесе мұғалімнің іс-
әрекеті мен әдіс-тәсілі (Н.В.Ельницкий) деп қарастырса, С.А.Ананьев оқыту
әдісін білім беру тәсілдерінің үйлестіру жиынтығы деп көрсетеді.
Оқу-танымдық іс-әрекетіне сәйкес оқыту әдісі құбылыстың мәнін танып
білудегі әдіс-тәсілі ретінде қарастырады. Осы түсініктегі әр түрлі
дефиницияларды негізге ала отырып, мынадай тоқтамға келеміз: оқыту әдісі –
бұл оқушы мен оқытушы арасындағы жүйелі, өзара байланысқан білім мазмұнын
меңгеруге арналған іс-әрекет жүйесі.
Оқыту әдістері – тарихи категория, олар білім беру мазмұны
мен мақсатының ауысуына байланысты өзгереді. Америкалық педагог К.Керр
оқыту әдіс сапасындағы төрт төңкерісті бөліп көрсетеді (1972). Біріншісі
– үлгі болып табылады мұғалім – ата-аналар кәсіби мұғалімдерге орын берді,
екіншісі – ауызша сөздерді жазбашаға ауыстырды, үшіншісі оқуға баспа
сөздерін кіргізді, төртіншісі – осы кезде болып жатқан автоматтандыру мен
компьютерлендіру оқыту процесіне енгізуді болжады.
Оқыту әдісінің маңызды белгісі – дидактикалық мүмкіндіктер. Егер осы
тәсілмен жоқ дегенде бір дидактикалық мәселені шешетін болсақ, мұның өзі
оқыту әдістемесі. Егер іс-әрекет әдісі қосымша болатын болса, онда біз
тәсілмен жұмыс істейміз. Оқыту тәсілі -әдіс элементі, оның құрама бөлігі,
әдістің көлемі бойынша кішігірім, құрылымы бойынша жай болатын болса, онда
әдісті және’ әдіс модификациясын орындау жолындағы өзгеше қадам болып
табылады. Әдіс пен тәсіл арасында өзара ауыспалық байқалады. Беріліп
отырған пәннің мазмұнына қарай әдіс тәсілге, тәсіл әдіске айналуы мүмкін.
Сөйтіп, барлық графикалық бейнелер пәндері үшін- тәсіл болып табылады
(қосымша әрекеттер).
Әдіс пен тәсілдің байланысын кітаппен жұмыс кезінде байқауға болады.
Қазіргі дидактиканың ең бір көкейтесті проблемасы – оқыту әдісін
классификациялау болып отыр. Әдіс классификациясы -нақты бір белгілер
бойынша ретке келтірілген жүйе. Көптеген авторлар оқыту әдістемесінің
негізіне түрлі белгілерді келтіргендіктен, классификацияның алуан түрлері
бар. Дәл қазіргі кезеңде бұл сұрақ төңірегінде нақты тоқтам жоқ. Дидактика
тарихы ең алғашқы классификацияны 1920 ж. оқыту әдісінің екі категориясын
бөліп көрсеткен Б.В.Всехсвятский атымен байланыстырады.Ол бірінші категория
дайын білімді беру, екіншісі – зерттеу әдісі екендігін ашып көрсетті.
Зерттеу әдісінің атқарар жүгі алғашқы категорияға қарағанда ауырлау болды.
Оқытудың зерттеу әдісі білімді шығармашылық тұрғыдан
қабылдауды және оны қолдануға педагогикалық классификацияның жоғарғы
деңгейін талап етеді. Бүгінде оқыту процесі көптеген классификациялармен
толықтырылды, оқыту әдісі – уақыт өткен сайын өзгеріп отыратын және негізгі
үш белгісімен (оқыту мақсатын білдіреді, меңгеру тәсілі, оқыту
субъектісінің өзара байланысы) сипатталатын тарихи категория екендігін
дәлелдеді. Қазіргі кезде мына ғалымдардың классификациялары кеңінен
қолданылуда: Бабанский Ю.К., Верзилин Н.М., Перовский Е.И., Голант Е.Я.,
Лордкипанидзе Д.О., Махмутов М.И., Лернер И.Я., Скаткин М.Н. т.б
Оқыту әдісінің классификациясына айтылған әр түрлі көзқарастар әдістер
теориясының дағдарысын білдірмейді, керісінше олардың әдісті обьективті,
айқын көптүрлілігін,ол туралы білімінің интеграциясы мен дифференциясын
табиғи процессін білдіреді.
Сонымен қатар оқыту әдісі классификацияларының басымдылығымен
қатар кемшілігі де бар және бір әдіс белсенді, бір әдіс белсенді емес
деген тұжырым қате болар еді. Оқыту әдісінің өздігінен аса бейтарап
екендігін түсіну қажет. Ол барлығы мұғалімнің мектептегі оқу -танымдық іс-
әрекетке қаншалықты дайын екендігіне байланысты болады. Көбінесе әдістер
саласында педагогтардың жеке басының шеберлігі үлкен рөл атқарады.
Сондықтан да оқыту әдісі педагогикалық өнердің биік шыңы болып келді және
ары қарай да солай болып қала бермек. Мектептің оқу-танымдық іс-әрекетінде
оқыту әдісі түрлі когнитивті функция ролін атқарады, олар: оқу материалын
меңгеру, оны бекіту, білім-білік дағдыларын жетілдіру, олардың тұлғалық
қасиетін дамыту, әлеуметтік-кәсіби іс-әрекетке дайындау.
1.2 Оқытудың мәні, мақсаты, міндеттері, қызметтері, зандылықтары, қозғаушы
күштері мен ұстанымдары
Оқыту үрдісі – оқушыға білім, тәрбие берудің және оны дамытудың
мақсаттары шешілетін мақсатты бағытталған, бірізді өзгеріп отыратын
мұғалім мен оқушылардың өзара әрекеттестігі.
Оқыту – қазіргі заманның талаптарын ескере отырып, оқушылар тұлғасын,
білім, іскерлік және дағдыларды меңгерте отырьш, мақсатты қалыптастыру мен
дамыту процесі. Оқыту -қоғамдық құбылыс түріндегі ересектердің мақсатты
бағдарланған жүйелі ұйымдастырыл-ған қоғамдық қатынастар тежірибесі,
қоғамдық сананың даму нәтижесі, еңбек өндірісінің мәдениеті, қоршаған
ортаны қорғау мен оны белсенді қайта өзгерту туралы, білімдерді
аға ұрпақтың өскелең ұрпаққа үйретіп, оны олардың меңгеруі. Оқыту
ұрпақ сабақтастығын, қоғамның толық құндылықты қызмет атқаруын және
тұлғаның соған сәйкес дамуы-на мүмкіндік жасайды. Оның
қоғамдағы объективті міндетгерінің мәні осын-да. Оқыту процесіндегі
негізгі мазмұнды игеру тетігі –өзара әрекеттестіктің арнайы формасындағы
мақсатты ұйымдастырылған балалар мен ересек-тердің бірлескен іс-әрекеті,
олардың мазмұнды танымдық әңгімелері.
Түрлі деңгейлерде іске асырыла отырып, оқыту процесі циклдік
сипатка ие болды. Оқыту процесінің циклдері дамуының ең негіз-
гі көрсеткіштері, басты екі мақсатқа негізделіп топталған, педагоги-
калық еңбектердің ең жақын дидактикалық мақсаттары:
-білім беру – бұл мақсат окушылардың танымдык іс-
әрекеті тәсілін меңгеріп, олар арқылы ғылым негіздерін игерулерін,
белгілі бір білімдердің, дағдылар мен іскерлікті үйренулерін, өздерін ің
рухани, физикалық және еңбек қабілеттерін жетілдірулерін, еңбек
және кәсіби дағдыларды игеруін көздейді:
- тәрбиелеу – әрбір оқушының ғылыми көзқарасын, адамгершілігін,
белсенді шығармашылығын және әлеуметті кемелденген жоғары
адамгершіліктегі үйлесімді дамыған тұлғасын дамытуды мақсат етеді.
Оқытудың мақсаты – дамытудың қоғамдық – тарих тәжірибесінің жан – жақтарын:
білімдер мен іскерліктері, ғылым, мораль, еңбек, әдебиет, өнер, жалпы және
дене тәрбиесін меңгеруге бағытталған мұғалімнің педагогикалық әрекеті мен
оқушының оқу-танымдық өзара бірлескен әрекетінен ойша күтілетін түпкі
нәтиже. Жалпы мақсатта қоғам ғылымның, техникалық, сондай-ақ өндіргіш
күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына сәйкес кетеді.
Оқыту педагогика ғылымының категориясы ретінде және окыту
процесі немесе дидактикалық процесс бірдей мағынадағы ұғымдар емес.
Процесс оқыту жағдайларының толық педегогикалық құбылыс ретінде
педагогикалық іс-әректтің үзіндісі, актісі ретіңде ауысып отыруы. Іс-әрекет
ретінде оқыту ұғымымен іс-әрекеттердің шеңберін, міндетін білдіретін
қызмет ұғымы тығыз байланысты. Оқытудың қызметі оқыту процесінің мәнін
сипатгайды
Оқытудың әлеуметтік, педаготикалық психологиялық мәні оның
қызметтерінен біршама анық айқындалады. Солардың ішіндегі, бірінші
кезектегі біршама мәндісі — оқушыларда білімділерді, дағдыларды және
шығармашылық іс-әрекет тәжірибесінің іскерлігін қалыптастыруы (білім беру
қызметі). Оқытудың екінші қызметі — оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру
(тербиелеу қызметі). Ол балалар мен ересектерде объективті түрде қоршаған
орта жөнінде ой толғауға мүмкіндік жасайтын білімдерінің толығуына қарай
біртіндеп қалыптасады. Алдыңғы екі қызметімен тікелей байланыстағы тұлғасын
және оның өз бетінше ойлауын дамыу қызметі атқарылады (дамыту қызметі).
Адамның дамуы – бұл оның денесінің физиологиялық және психоло-
гиялық сипаттамаларының олардың ішіндегі ең бірінші ақыл-ойының сапа-лы
дамуын білдіреді. Сонымен қатар, оқытудың кәсіби бағдарлау қызметінің де
мәні зор.
Үздіксіз білім беруде дайындау қызметі, адамды өндіріске және қоғамдық
қарым-қатынастарға белсенді араласуға бағыттайды, практикалык әс-әрекетке
дайындайды, өзінің политехникалық, кәсіби, жалпы білімі, толық дайындығын
үнемі жетілдіріп отыруға бағыттайды. Креативтілік қызметі тұлғаның жан-
жақтылығын үздіксіз дамытуды көздейді. Өзінің мәні жағынан оқьпу процесі —
түрлі реттегі және деңгейдегі заңдар мен зандылықтар арнайы айқындалатын
зандылықты түрде дамитын процесс. Заңдылықтар объективті, мәнді қажетті,
жалпы, тұрақты және белгілі бір жағдайларда қайталанып отыратын өзара
байланыстарды бейнелейді. Феномен мәнінің қатаң түрде айқындалған
ерекшеліктсрі – зандарды құрайды.
Оқушының білімге деген ынтасына оқытушы әсерінің сәйкестігі.
Бұл заңдылық баланың қоршаған дүниені тануға деген ықыласын жүзеге
асыруға жағдай жасайды, мұғалімнің балаға өмірде қажет болатын, оларды
қызықтыратын білімді берудегі белсенді ыкыласын қажет етеді.
Оқушьшардың жеке жөне ұжымдық іс-әрекеттеріне оқытушының әсерінің
сәйкес болу зандылығы. Бұл заңдылык мұғалімнің, оқыту процесінде баланың
айналысатын іс-әрекеттерінің әрбір түрінің оның қандай қасиетін талап
етіп, сонымен бірге оны дамытып отыратынын түсінуіне мүмкіндік жасайды.
Оқушының танымдық, ақыл-ой және басқа да мүмкіндіктеріне оқыту
әсерінің сәйкестігі. Бұл заңдылық мұғалімдерден оқушылардың ерекшеліг і
контингенттерін, олардың жеке және әлеуметтік психология-
лық ерекшеліктерін, танымдық мүмкіндіктерін, сабақтың және сабақтан
тыс уақыттағы қызығушылықтары мен мінез – құлықтарын ескеруді және оқу
-тәрбие әсерінің балалардың жеке және топтық ерекшеліктеріне, олардың жеке
және ұжымдық іс-әрекеттерінің ерекшеліктеріне сәйкес-тендірілуді
қадағалауды талап етеді.
Оқытушы мен оқушының іс-әрекеттерін оқытудың техникалық құралдарының
ОТҚ мүмкіндікгеріне сәйкестігі. ОТҚ нақты бір сабақтың мақсаттары мен
міндеттеріне қатаң түрде сәйкестікпен қолданылуы керек.
Оқытушы мен оқушының іс-әркетін қазіргі таңдағы өмір мен іс-әрекеттің
талаптарына сәйкес модельдеу. Соңдықтан олардың барлық оқулары ойын
түріндегі тірішілік жағдайларыменен, мысалдармен кеңейтіліп оқу барысында
меңгерген білімдерін, іскерліктерін және тәжірибеде қалыптасқан дағдыларын
қолдануларына мүмкіндік жасайтын олардың қызығу-шылықтары артатын
жағдайларды және еңбек әрекеттерімен толықтырылуы керек.
Сонымен, оқыту үрдісінің заңдылығы – құбылыстар мен үрдістердің
дамуын бейнелейтін, объективті, қажетті, мәнді байланыс. Жалпы заңдылық-
тар:
- оқыту талаптарына сәйкес оқыту процесін сәйкестендіру,
- ол білім беру,тәрбие және дамыту процестерімен байланысы,
- оқыту процесі оқушыны нақты оқу мүмкіндігін және сыртқы жағдайына
тәуелді,
- білім беру мен оқу процесі заңды түрде өзара байланысты,
- оқытудын мазмұны ғылымның даму логикасы және деңгейіне, қоғам-
ның талабын көрсететін міндеттеріне тәуелді,
- оқытудың әдістері мен құралдары және оқуды ынталандыру, оқу іс-
әрекетінің бақылау және өзіндік бақылауды ұйымдастыру білім беру мазмұ-
нына және міндеттеріне тәуелді,
- оқытуды ұйымдастыру формалары оқытудың міндетіне, мазмұнына және
әдісіне тәуелді,
- үйлесімді жағдайға сәйкес оқу процесін барлап заңдылықтарын
мен компоненттерін өзара байланысын оқытуды берік, саналы және іс-
әрекетті нәтижелі қамтамасыз етеді.
- Оқытудың барлығына тән зандылықтар қандай-да бір түрінде болмыс
көрінес беруі сөзсіз:
- Оқу процесі оқытушымен оқушының мақсатына сәйкес болады,ег ер
мұғалімнің іс-әрекеті оқылатын материалды меңгерту тәсіліне сәйкес келсе.
- Жеке адамды мақсатқа сәйкес оқыту бұл іс-әрекетке тікелей қалып-
тасуына байланысты.
- Оқыту мақсаты, оның мазмұны және әдістері арасында тұрақты тәуел-
ділік бар; яғни мақсаты, оның мазмұнын, әдісін анықтайды, ал соңғы-
сы мақсатқа жетудің шарты болып табылады. Заңды лықтар оқушы мен оқытушыны
іс-әрекетінің сипатына, оның қолданатын құралдарына, оқыту әдістері және
оқу материалының мазмұнына тәуелді. Оның көрініс табуы мұғалімнің оқыту
мақсатына толықтығын сезінеме және мақсаты жауап беретін әдістері мен
құралдарын қолдануына тәуелді.
Оқыту процесін танымньщ арнайы процесі ретінде оның үнемі қозғалыстағы,
дамушы процесс ретінде – қарама-қайшылықта рында түсіңдіру керек. Осыған
байланысты мұғалім ешқандай тікелей түзуліктің шыңдық жолында тұрақты
қозғалыс тетіктерінің болмайтынын және керісінше үлкеңді кішілі
серпілістердің, құлдыраудың, күтпеген ойлардың туындайтынын, толғаныстарын
болатынын білу керек. Таным бейнемен беріле отырып, қайшылықтардан пайда
болады. Онда логикалық талдау, индуция да, мәңдісі де, мәнсізі де болады.
Жалпы ретті қарама-қайшылықтар пайда болады:
- қоғамдық -тарихи білімдері көлемі мен оқушының оны меңгерген көлемі
арасында;
- оқушының жеке танымдық іс-әрекеті және қоғамдық -тарихи танымы
арасында;
- оқушының қол жететін даму деңгейімен оқыту барысында
алға жетелейтін оқу міндеттері арасында;
- жеке ретті қарама-қайшылықтар пайда болады;
- бұрынғы білім деңгейі мен оны жататын жаңа білім арасында;
- білім мен оны біліктілікпен қолдану арасында;
- оқуға және оқытуға оқушыларды қол жеткен және кажетті қатынас
деңгейі арасында;
- күрделі танымдық міндеттер мен соларды шешу үшін бұрынғы
кемшіліктері әдістері арасында.
Негізгі қайшылықтар оқыту процесінің қозғаушы күші, себебі таным
процесі де сарқылмайтын құбылыс. М.А.Данилов оны оқытудың қозғалыстағы
қадамдары танымдық және практикалық міндеттермен оқушылардың білімдерінің,
іскерлікгерінің және дағдыларның деңгейлерінің, олардың ой-өрісінің
дамуы мен қатынастары арасыңдағы қарама-қайшылықтар деп түсіндіреді.
Педагогакалық үрдістің қозғаушы күшін, М.А.Данилов тұлғаның дамуының
қарама-қайшылықтарымен байланыстыра ды. Педагогикалық үрдістін ішкі қозғаушы
күші танымдык еңбек, практикалық, қоғамдық сииаттағы талаптар мен оларды
іске асырудағы оқушылардың іс жүзіндегі мүмкіндіктерінің арасыңдағы қарама-
қайшылықтар, яғни, әрбір жеке тұлғаның оқытудың қозғаушы күші – бір жағынан
оған қойылатын талаптар мен екінші жағындағы оның құраддары мен
мотивтерінің арасындағы қарама-қайшылықтар. Қажеттілік мотивсіз жасалмайды.
Сондықтан оқушылардың мотивациясы, жеке тұлға мен ұжымды оқытудың қозғаушы
күшін құрайтын қарама-қайшылық маңызды компоненті болып есептеледі.
Қарама-қайшылық мазмұнды болған жағдайда ғана оқушылар үшін
мәнді болып, оқьпудың қозғаушы күші бола алады, ал, қарама-қайшылықтың
шешімі – олардың анық ұғынулары керек қажеттілік. Оқьпудың қозғаушы күші
ретінде қарама-қайшылықтың болуы шартты – оқушылардың танымдық өрісіне
сәйкестігі. Оқушылардың білімді тек қана ұстап қалмауы, соған тіреліп
қалмас үшін және өз беттерінше шешу тәсілдерін табу үшін, оқыту процесінің
барысында логикаға сәйкес қайшылықтар алдын-ала әзірленуі маңызды.
Оқытудың принциптері оқыту процесінің заңдылықтарынан дамиды. Олар
көп жылдық тәжірибенің қортындыланған түрі және қазіргі таңдағы
мекгептің жағдайларында оқыту процесінің өзіне тән ерекшеліктерін ескеріп
отырады.
Принциптері – бұл педагогтың өзінің тәжірибелік іс-әрекетінде және
мінез – құлқында басшылыққа алатын негізгі, бастапқы жағдайлары. Яғни,
ұстанымның заңдылықтардан айырмашылығы, опың тұлғаға тәуелділігі: ол
оны қолданады немесе оны қажет етпейді. Ал, зандылықтар тұлғаның еркіне
тәуелді емес: ол оны тек қана іс-әрекетті ұйымдастыру барысында ескеруі
мүмкін.
Оқыту принциптері – оқытудың мазмұнына, ұйымдастырылуына және
әдістемесіне қойылатын талаптар жүйесін анықтайтын, неігзгі жағдайлар.
Оқыту процесін құрылымдауда оқытудың ұстамдарына сүйенуге міндетті
болғаңдықтан, оларды әр қайсысына жеке-жеке тоқталамыз:
1)Оқытудың саналылық, белсенділік және өз бетіншілік прин ципте-
рі оқушылардың сабақтың мақсаты мен міндетіне жауапкершілігін, оның пр актика
лық мәінін ұғынуды қажет етеді. Оқытудың тиімді әдістері, ОТҚ жә-
не басқа да көрнекі құралдар қазіргі кездегі
әдістемелер тәсілдері арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін
арттырады, жаңа материадды оқу және оны тәжірбиеде қолдану
процесінде шығармашылықтың, белсенд ілік-тің дамуына қабілеттендіреді.
2)Оқытудың көрнекілік принципі, көрнекіліктің сабақтың
мақсатына және мазмұнына жауап беруіне, айқын мазмұнды болуына,
ұғымды әрі түсінікті болып, шығармашылық және әдістемелік жағынан дұрыс
қолданынуына бағыттайды.
3)Жүйелілік, бірізділік, және кешенділік принциптері: оқу пәні-
нің білімдерін жүйелі беруге жаңа білімді бұрынғы білімдермен байланыс-
тыра оқытуды, оқыту процесінің ұйымдастырылуы мен нәтижесіне жүйе-
лі және нақты бақылау жасауды; оқу сабақтарының нақты жоспарын іс-
ке асыруды, оқу материалының логикалық байланысы мен орналасуын қатаң
сақтауды талап етеді.
4)Күрделіліктің жоғарғы деңгейінде оқыту принципі оқушылард ың
ақыл – ой және дене мүмкіндіктерін үнемі ескере отыру; оқу материалыны ң
және олардың мазмұндалу қарқынының күрделілігіне; оқушылардың бастапыд айынды
ғының деңгейіне сүйене отырып, оқу материалын қарапайымнан
күрделіге қарай біртіндеп оқытуға; оқушылардың оқу әрекеттерінің қиын-
шылықтарын жеңуге саналы қатынасын тәрбиелеуге бағдарлайды.
5)Білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеру беріктілігі принцині:
оқушыларға оқылып отырған материалдың олардың тәжірибелік іс-әрекет-
тері үшін маңыздылығын түсіндіруді оқытылатын материалды және ең бі-
рінші оның негізгі мазмұнын берік, әрі ұзақ уақытқа дейін еске сақтау-
ға деген мақсатын қалыптастыруды; бұрын оқытылған оқу мате-риалын жүйелі
ұйымдастырылған түрде қайталауды; оқытылған материал-дың игерілуіне
жүйелі түрде бақылау жүргізуді талап етеді.
6)Оқытудың топтық және жеке тәсілдері принципі; балаларды
келісімге негізделген бірлестік әрекеттерде оқытуға, топта жағымды
психикалық жағдайда оқытуды болжайды. Оқытудың әдіснамалық негіздері.
Оқытудың жалпы ұйымдасуын формалары мен әдістерін тандауды белгілейтін
принциптері ережелері педагогикалық процесстің жалпы әдіснамасынан дамиды.
Сонымен қатар, оқытудың оқушылардың танымдық әрекеттерінің
ұйымдастырылуымен тікелей байланысты болғандықтан, оның әдіснамалық негізін
арнайы құрастыру қажет.
Бихевиризм және прагматизм – оқып білудің тәсілдерін (тетіктерін)
түсіндіруге мүмкіндік жасайтын, оқытудың кең таралған тұжырымдамалары. Бұл
бағыттарға экзистенцализм және неотомизмде қосылады. Олар оқытудың ролін
төмендетіп, сезімді тәрбиелеуге ақыл – ойды дамытуды тәуелдендіреді, бұл
позицияның мәні тек жеке дәйектерді тануға, олардың заңдылықтарын ұғынуға
болады деген зандылықтардан шығады.
Жаңа бағыттардьщ ішінде ерекше назар аударуға тұратыны: Д.Брунер (АҚШ)
жасаған жаңалық ашу арқылы оқыту тұжырымдамасы. Д.Брунердің
тұжырымдамасына сәйкес оқушылар дүниені, олардан барлық танымдық күштерін
талап ететін және саналы ойлауға қаблетін дамытуға тікелей әсер ететін, өз
бетінше жаңалық ашулары арқылы тануға білімді меңгеруге тиіс.
Шығармашылықта оқытуға тән ерекшелік, Д.Брунердің пікірі бойьшша, белгілі
бір тақырып бойъшша мәліметтерді жинақтап, бағалау және осы негізде тиісті
қортындыны жасау ғана емес сонымен қатар, оқылып отырған материалдың
шеңберінен тыс заңдылықтарды да анықтау.
Педагогикалық іс-әрекетінің негізінде жатқан практикалық принципі қазіргі
тандағы дидактиканың төмендегі ерекшеліктері сипаттайды:
1. Оның әдіснамалық негізін таным философиясының объективті
заңдылықтары құрайды (гносеологии).
2. Материалистік диалектика негізінде жасалған, қазіргі тандағы
дидактикалық жүйедегі оқытудың мәні мен оқушыларға дайын білімді беруді,
не қиыншылықтарды өз бетінше жеңулеріне, не болмаса
оқушылардың өз беттерінше жеке жаңалық аша оқуларына сәйкес келмейді.
Оның айырмашылығы оқушылардың жеке пікірлері мен тәуелсіздігі,
белсеңділіктерінің, педагогикалық басқарудың саналы үйлесімділігінде.
Оқыту процесінің әдіснамалық негізін объективті дүниені танудың арнайы
түрін және ғылымның танымын бейнелейтін, оқушылардың іс-әрекеттерінде оқуды
салыстыру арқылы түсіндіруте болады.
Ғалым объективті жаңаны, ал оқушы — субъективті жаңаны таниды,
бірақ қандай да бір ғылыми жаңалықты ашпайды, тек ғана ғылым жинақтаған
ғылыми түсініктерді, ұғымдарды, зандарды, теорияларды, ғылыми дәйектерді
меңгереді. Ғалымның танымын эксперимент, ғылыми ойлау, сараптау, теориялық
пікірлер құрайды, ал оқушының танымы мұғалім шеберлігінің көмегімен біршама
жылдам және жеңіл түрде өтеді. Оқу танымы тікелей және жанама түрдегі
оқытушының көмегін міндетті түрде пайдаланады, ал ғылым тұлға аралық өзара
әрекеттің көмегінсіз таниды. Ғалым мен оқушы танымның арасындағы осы зор
айырмашылыққа қарамастан, бұл үрдістер негізінен ұқсас яғни, әдіснамалық
негіздері бірдей.
Сонымен, жалпы білім беретін мектептердегі оқыту процесінің әдіснамалық
негізі төмендегі әдіснамалық ережслерді біріктіреді: танымның жалпы өдісі
ретінде диалектикалық әдіс; объективті ақиқаттың құбылыстарын сараптаудың
тарихи тәсілі, қарама-қайшылықтың қозғалысындағы, дамуындағы процесті
қарастыратын таным теориясы; диалектикалық ойлау; абстрактілік және
нақтылық; объективтілік жөне субъективтілік, теория мен тәжірибенің
бірлігі, анықтылық және белгісіздік, шектсудік және шамалық; қарама-
қайшылыктың рөлі мен мәні; оқыту теориясындағы тарихилық және логикалық;
мән мен құбылыс; мазмұн мен форма; мақсат пен құралдың үйлесімділігі;
мүмкіншілік пен ақиқат; оқыту теориясының сапалық және сандық қатынастары;
әдіснамалык принциптер (танымдық, объективтілік, теория мен тәжірибенің
бірлігі, детерменизм, тарихилық және диалектикалық таным принциптері). Осы
қағидаларға сүйене отырып, мына инварианттық тұрғыдан басшылыққа алу қажет
1.3 Оқыту процестің заңдылықтары
Педагогика ғылымы өзінің пәнін зерттей отырып, оқыту -тәрбиелеу
процесінің теориясын жасайды. Теориялық білімге ұғым (категория), заңцар,
заңдылықтар жатады, оларды зерттеу теорияны жасауға және
оқыту – тәрбиелеу жұмысын, педагогикалық процесті ұйымдастыру әдістеріне
бағыт береді.
Ұғымдардың көмегімен педагогикалық шындыққа, сонымен бірге мұғалімнің
іс – әрекетінің объектісі — біртұтас педагогикалық процеске де
сипаттама беруге болады. Педагогикалық процестің заңдарын білу мұғалімнің
іс – әрекетін ұйымдастыруға жол табуға әсер етеді. Зандылықтар
мен принциптер педагогикалық процестің қызметін және оны нақгылы жағдайға
сәйкес құрауды болжауға мүмкіндік береді. Мұғалімді дайыңдау сапасы тұтас
педагогикалық процестің әртүрлі жақтары, қасиеттерімен сапалары туралы
теориялық білімдер жайында және міндеттерге қатысы бар аумағы кең кәсіби
міндеттерді қолдануға дайындығынан көрінеді. Қандай да болмасын
қиыншылықтарды, кәсіби міндеттерді шешуде маман еңбек процесіндегі әртүрлі
элементтер, бөліктер арасындағы байланыстылықты анықгай отырып, оның жалпы
құрылымын көре алады деген сөз.
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оны жан-
жақты дамыту. Ал бұл міндеттердің нәтижелі болуы жеке адамның қалыптасуына
қандай жағдайлардың ықпал ететінін білумен байланысты. Тәрбие қоғамдық
өндірістік және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп
қойған жеке адамды қалыптастырудың жүйелі үрдісі.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін
айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады,
оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы
мен психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта
қарастырады, яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық.
Осы бағыттар адамның дүниеге келген күнінен бастап оның
дамуы мен қалыптасуында көрініс бере бастайды. Адам туғанда
тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады, жеке тұлғалыққа жету әлі
ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы адамның өмір бойы
мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы үрдісінің сипатын көрсетіп отырады.
Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру үрдісі, оның дамуының жастық
сатылары мен мінез-құлығында көрініп, осыдан балалық, жасөспірімділік,
ересектік және қариялық табиғи бітістерін ажыратамыз. Жеке адам
қоғам өмірінің өнімі болғанымен, оның тірі организм екенін ұмытпау керек.
Әлеуметтік және биологиялық қатынастар жеке адамның қалыптасып
дамуына әртүрлі әсер етеді.
Адамның табиғи дамуы сан алуан әлеуметтік сапалар мен
қасиеттерді қабылдауымен тығыз байланыста бірге дамып отырады, бұл адамды
қоғамдық тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нәрестенің
жақын адамдарды танып, күлімсіреуі, кейін тілге келуі, тік жүру қабілетін
игеруі, үйдегі және көпшілік арасындағы қалыптары, еңбектеуі және т.б. Өсе
келе ол білім игереді, моральдық қалыптар мен ерекшеліктерді орындайды,
әртүрлі жұмыс істеу арқылы ептіліктер мен дағдылары қалыптасады және
олардың барлығы да өмір барысында адамда пайда болып, дамып отырады.
Баланың қабілетін дамытуда оның өзінің белсенділігі маңызды және
қажетті жағдай болып табылады. Бұл белсенділік баланың кез-келген
әрекетінде: ойында, оқуда, еңбекте көрінеді. Әрине бұл жағдай ересектердің
бағыт-бағдар беруі арқылы жүзеге асады. Баланың қабілеті оның өз қолдауы
табылған іс-әрекетінде қалыптасады және дамиды. Бала тек белсенді іс-
әрекетте ғана жан-жақты дамиды да, жеке тұлға ретінде қалыптасудың реті
туады.
ІІ. Қазіргі таңдағы оқыту процесіндегі жалпы мәселелер
2.1 Тәрбие ісіндегі баланың жеке тұлғасының даму мәселелері
Тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтердің айтуы бойынша әр
адамның дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды,
тек оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған білім беру
мақсатының басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыту, ол оның
толық өзіндік өсуінің, өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің
амалы ретінде қарастырылады. Сондықтан, мектеп мақсаты баланың табиғи
күштері мен мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай
жасау болып табылады. Ол үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру
үрдісін ұйымдастырудың түрлі әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге
асыру қажет.
Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық
мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады, әрі дамытады. Міне, осыдан ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға,
субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен таным иесі деп танылады. Демек,
“адам” түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал “жеке тұлға” түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік сапа
мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Л.С. Выготскийдің
айтуы бойынша: “Жеке тұлғаның негізгі функциялары қоғамдық тәжірибені
шығармашылықпен меңгеру және қоғамдық қатынас жүйесіне қосылу” [1].
Бұл тұлға қоғамдық тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы,
әртүрлі әдеттермен ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи
биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге тікелей байланысты.
Сонымен “жеке тұлға” дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір
барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер
жиынтығын білдіреді.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқандықтан, олар біреулерде
айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу болады. Олай болса, жеке адамдық
дәреже деңгейін қалай білеміз және оның өлшемдері қандай деген сұрақтар
туындайтыны сөзсіз.
С.Л. Рубинштейн зерттеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс-әрекетін
саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады,
яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну
қабілетінің болуы, өз бетінше дербес іс-әрекетін жасай білуі – жеке
адамның мәнді белгілері. Белгілі философ-ғалым В.П. Тугаринов жеке
адамның сапалық көрсеткіштері ретінде төмендегілерді атайды:
- саналылық;
- жауапкершілік;
- еркіндік;
- жеке басының қадірі;
- даралық;
- қоғамдық белсенділік пен бекіген саяси-идеялық бағыттылы қ.
Жеке адамдықтың критерийлерін (өлшемін) белгілеумен В.П. Тугаринов
бұл түсінікті адамның жастық әрі психикалық кемелденуімен байланыстырды.
Егер жеке адам өз сапа және іс-әрекетін қоғамдық прогресс бағытымен
үйлестіре алса, өз бойына игерген сапа мен қасиеттерді неғұрлым айқын
көрсете алса, өз іс-әрекетіне ерекше жасампаздық сипат бере алса, оның
құндылығы арта түседі. Бұл тұрғыдан “адам” және “жеке тұлға” түсініктерінің
сипаттамасы “даралық” түсінігімен толықтырылады.
Даралық бір адамның екіншісіне ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мен
өзгешелелігін сипаттайды. Даралық әдетте, мінез бен темпераменттің
айрықша бітістері (салмақты, сабырлы, ашушаң), шығармашылық іс-әрекет және
қабілетінің ерекшеліктерінің (ойлап тапқыш, ұқыпты)
өзіндік көріністермен бөлектенеді. Аталғандар сияқты мұғалімнің де даралық
белгілері оның терең білімдарлығында, педагогикалық ой-өрісінде, балаларға
жайлылығы мен еңбектегі шығармашылы ғында танылуы мүмкін. Даралық түсінігі
бір адамды екіншіден айырып, оған өзіндік қайталанбас сән беретін жалпылық
және жалқылық қасиеттерді білдіреді.
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін “индивид”
түсінігін де білген жөн. Бұл латын сөзі қазақша “жекелік” дегенді
білдіреді. Түсінік ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның
сапа-қасиеттеріне қатысынсыз танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір адам
“индивид” бола алады. “Жеке тұлға” түсінігінің және онымен байланысты
ғылыми категориялардың мәні осында.
Жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамиды және қалыптасады.
Сондықтан, педагогикадағы “даму” және “қалыптасу” категорияларының
мәнін ашып беру маңызды.
Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер
жүйесі. И.П. Подласый даму ұғымын былай түсіндіреді: “Даму дегеніміз адам
организміндегі сандық және сапалық өзгерістер” [2]. Адамның туған күннен
бастап дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды,
сөздік қоры молая түседі, көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және рухани
ептіліктер мен еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ адамның жеке
адам болып дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық өзгерістер. Оны мына
мысалдардан түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның танымдық
қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді. Танымдық қызмет
барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген көзқарас пен
наным-сенімдер орнығады. Еліктеушілік мінез-құлық бірте-бірте белсенді
– жасампаз, шығармашылық іске ауысады, өз қылық әрекетін басқара алу
мен өзіндік билік қабілеті көркейеді. Бұл өзгерістердің бәрінен адамның
анатомиялық-физиологиялық кемелдену індегі, жүйке жүйесі мен психикасының
және танымдық пен шығармашылық іс-әрекетінің жетілуіндегі, дүниетанымдық,
имандылық, қоғамдық-саяси көзқарастары мен нанымдарындағы бір-біріне кіріге
байланысқан сандық және сапалық өзгерістер үрдісін білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі
ретінде оның кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін
білдіреді.
Адам жөніндегі басқа ғылымдардағыдай педагогика үшін де ең
басты мәселе – жеке адамның дамуы және сол дамудың көзі мен
ықпал күштері. Идеалистік ағымдар бұл туралы әртүрлі тұжырымдар
пайымдауда. Ғылымда ежелден бір-біріне қарама-қарсы келе жатқан
теориялық пікірлердің дұрыс-бұрыстығына баға беруді оқырманныың
өзіне қалдырып, оларға тек қана объективті сипаттам беруді өз міндетіміз
деп есептейміз.
Идеализм өкілдері, қай бағттағы болмасын, жеке адамның қалыптасуын
алдын-ала болжастырылған бағдарламаға теліп, ол бағдарламадағы сапа
мен қасиеттер өз беттерінше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие
олардың ойынша, жәрдемші роль атқарып, сол бағдарламаның іске асуына
көмектесуші ғана құрал.
Қазіргі заманғы идеалистік философия, психология мен педагогика
әлеуметтік төңкерістер мен күйзелістерге толы қоғам жеке адамның тозуына
себепші, сондықтан да адам өзінің шын кемеліне жету үшін қоғаммен
байланысын үзу қажеттігін дәріптейді. Бұдан шығатын қорытынды:
адамдық мән рухани және әлеуметтік бостандықты алу үшін күрес емес, өз
болмысының шын, ең жоғары сыр-мағынасын тану (экзистенциализм) немесе
тәңірлік кемелге жақындау (неотомизм).
Идеалистік педагогикада жеке адам дамуы жөніндегі пікір-сайыста
бірнеше теориялық концепциялар бар. Олар: биологизаторлық бағыт: адамның
дамуы оның табиғи (биологиялық) жетілуімен байланысты, соның барысында оның
дене құрылымы мен рухани қасиеттері қалыптасады. Адамдар арасындағы
моральдық қатынастар биологиялық негізде орнығады (Аристотель, Ф. Мюллер,
Э. Геккель, Шешендік Летурно, Ч. Ломброзо). психоаналитикалық бағыт: жеке
адамдық қалыптасуда қоғам зиянды. Адамның дамуы мен оның мінез-
құлқы толығымен жыныстық инстинктке тәуелді (З. Фрейд). Прагматикалық
бағыт: адамның психикалық дамуы тума инстинктерге байланысты, әрбір
адамда тұрақты нәсілдік қасиеттерді сақтаушы ерекше саналық гендер болады.
Сондықтан да жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың қоғамдағы
орнын иеленуі олардың биологиялық болмысымен анықталуы тиіс, себебі
әртүрлі халықтар мен нәсілдердің бірі табиғатынан дарынды, ал екіншілері
– кемірек дамыған (Дж. Дьюи, Э. Торидайк).
Материалистік бағыттағы философия және оныың көрнекті өкілдері жеке
адамның дамуы мен қалыптасуы туралы:
- ежелгі грек философы Эпикур: адамның қоғамдағы иеленген
орнының әртүрлі болуы оның табиғатынан емес, тұрмыстық жағдайы
мен таптық тұрғысынан;
- француз философы Гельвеций: адам қоршаған орта, нәсілдік
және тәрбиеге байланысты біртұтас әсерлердің нәтижесінде қалыптасады.
Соның ішінде аса маңыздысы – тәрбие;
- В.Г. Белинский: адам табиғаттан, бірақ оны дамытып,
жасайтын қоғамнан;
- Н.Г. Чернышевский: адамдарды бұзықтыққа келтіретін келтіретін
табиғат не олардың нәсілдік кемістігі емес, қолайсыз қоғамдық
жағдайлар мен жаман тәрбие.
Осы күнгі педагогикада жеке адам дамуы жөнінде қалыптасқан ой-пікірлер
төмендегіше:
- Адамның қоғамдық тұлға ретінде қалыптасуына, оның дамуға
деген табиғи қабілеті аса маңызды. Әр адам іс-әрекеттің
түріне негіз болар нышанмен дүниеге келеді, сондықтан да
адамның биологиялық және әлеуметтік даму мүмкіншілігі бір-бірімен
тығыз байланыста, бірақ әлеуметтік фактордың рөлі басымдау.
Жеке адамдық дамудың ықпалды көзі – тәрбие, қоршаған орта, табиғи
нышандармен қатар тұрса, ол адам қалыптасуына жетекші фактор. И.П.
Подласый: “Тәрбие – қоғамға жеткілікті қалыптасып дамыған жеке адамды бере
алатын негізгі күш” – деп баса айтады [2]. Олай болса қоғамға қажет жеке
адамды қалыптастырып, дамыту үшін тәрбие ісін дұрыс, мақсатты, ұйымдастыру
керек деп ойлаймыз.
Адам дамуында тәрбиенің ықпалды күш екенін айта отырып, оның қоршаған
орта мен нәсілдік әсерлердің енжар объектісі деп тануға болмайды.
Бұл үрдісте жеке адамның өз белсенділігі мен шығармашыл-жасампаздық іс-
әрекетінің маңыздылығын ескеру қажет. Олай болса қазіргі күні тәрбие
ісінде оқушыға, тәрбиеленушіге өзі дамушы субъект
ретінде қарау аса маңызды.
Жеке адам дамуы мен қалыптасуында ықпал жасаушы
әсерлер екі топқа бөлінеді: ішкі және сыртқы. Қоршаған орта және тәрбие
– сыртқы әсерлер: табиғи икемділік пен құмарлықтар. Сыртқы тәрбие орта
әсерлерінен пайда болатын сезімдер мен толғаныстардың жиынтығы – ішкі
әсерлерге жатады. Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы осы екі фактордың
байланысынан болады. Тәрбие адамның ішкі жан дүниесіне ұнамды қозғау
салып, (өзіне бағдарланған) өзіндік өңдеу белсенділігін арттыра алса
ғана, адам өз дамуындағы қызметін орындай алғаны.
Балалар қабілеттілігі – тарих азығы. Көптеген іс-әрекеттің
нәтижесінде адамдардың қабілеті қалыптасып, дамиды. Жай ғана психикалық
процесстерден күрделі процесстерге дейін адамның іс-әрекет процессінде
дамиды. Өмірлік практика әртүрлі заттарды қажет еткендіктен – қабылдау
қабілеті дамиды; табиғатқа әсер етуі арқасында, оның өзгеруі нәтижесінде –
ойлау қабілеті дамиды; өткен ұрпақтың тәжірбиесі жетіспегендіктен, жаңа
орта жағдайына байланысты – елестету қабілеті дамиды.
Қазіргі психология мен педагогика адамның қабілетінің тұқым қуалайды
деген теорияны жоққа шығарады.
Сонымен қатар, қазіргі психологтардың кейбіреулері тұқым қуалаушылық
қасиеттердің болуын да айтады. Туа біткен анатомиялық- физиологиялық
ерекшеліктерді қасиеттер деп айтады.
Қасиеттер, дегеніміз, қабілеттің табиғи сілтемелері және олар
қалыптасу мен даму процессіне әсер етеді. Қалыпты жағдайда қасиеттер адам
қабілетінің қалыптасуына әрекет етеді, олардың дамуын жеңілдетеді.
Танымал психолог А.В. Петровский қасиетті дәнмен теңестіреді,
сондықтан оған даму қажет. Мұны Петровский бойынша түсіндірсек,
топыраққа тасталған дәннен масақ өсіп шығу үшін мынандай жағдайлар қажет:
ылғалдылық, қалыпты температура және т.б. Сол сияқты адамның қасиеті бар,
соны дамыту үшін жағдай жасалуы қажет. Өмірде, тамаша қасиеттері
бар адамдардың өз мүмкіндіктерін пайдалана алмай, жетістіктерге жете
алмай қалғандардың мысалы жетерлік.
Балалардың өздерінің қабілеттерін оқу әрекетінде дамытуға
мүмкіндіктері бар. Мектептегі оқыту мен тәрбиенің арқасында балаларға
белгілі қоғамдық тәжірбие беріледі. Оқу бағдарламасының күрделенген
түрлерін меңгере отырып, оқушылардың қабілеттері дамиды. Білім жүйесін
меңгере отырып, балалар сана операцияларын меңгереді және өзінің сана
қабілеттерін дамытады. Бастауыш сыныптағы дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие
жұмысы оқушылардың жеке адам болып қалыптасуының алғы шарты.
А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин, А.З. Запорожец т.б.
ғалымдар Пиаженің баланың психикалық дамуын әлеуметтік қатынастар жүйесіне
біртіндеп және өте жай уақытта кіретін индивид ретінде қарастыруын
сынға алған. Индивидтің қоғамнан тәуелсіз болуы мүмкін емес.
Олардың пікірінше, Пиаже бала туғаннан бастап адамдар ұжымына мүше болып,
қоршаған адамдармен қатынасқа түсу дерегін есепке алмаған.
Жалпы Пиаже әлеуметтендіру үрдісін қате түсінген. Оның ойынша
әлеуметтендіру - бала санасының басқа саналармен қарым-қатынасы, ал
қоғам – қоғамдық санамен сипатталады (Францияның әлеуметтік
мектептерінің көзқарасы). Сонымен қатар, бала ойлауының дамуын, баланың
әлеуметтік тәжірибесін есепке алмай, объектілермен қарапайым манипуляция лау
дей келе, баланың алғашқы заттық әрекеті ересектермен қарым-қатынас
жағдайында (ересек адамдар заттың әлеуметтік қызметіне қарай бала әрекетін
ұйымдастырады) жүзеге асатындығын ескермеген. А.Н. Леонтьевтің пікірі
бойынша баланың қоршаған заттық әлемге қатынасы үнемі қоғамды,
әлеуметтендірілген. Пиаже еңбектеріндегі бала-зат қатынасына қарағанда,
Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин т.б. көзқарастары бойынша бала-ересек адам-
зат қатынасы әлдеқайда дұрыс.
2.2 Баланың жеке тұлға тәрбиесінің қалыптасуы
Жеке адамның бір-бірінен ажырағысы з және оған пәрменді түрде ық-
пал ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланыс-
ты. Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның
себептері, мүдделері, мақсаттары. Жеке адам болу үшін психикалық дамудық
белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар
екенін білетіндей біртұтас тұлға болуы тиіс. Өмір бойы даму мен тәрбиенің
нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін қалыптасу деп атайды.
Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы
әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты
процесс.
Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек
және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу
кезеңіне жетеді. Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.
Даму ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл
процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал
жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды.
Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам
үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған
құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде
болатын сапалық өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі ең
алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің
дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын қаншалықты
ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық арасында екі
жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму заңдылықтарын тереңірек
қарастырған жөн. Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия,
психология, педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген
көкейкесті мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген
философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-
қатынастарға арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың
"Педагогика" (М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім берудің
философиясы" (1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын
қалыптастырудық методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған
монографиялық еңбектері жарық көрді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік
етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі
ретінде өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-
жігер, мінез-құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің
бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам
өзінше жеке тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән мінез-құлғындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына қарамастан,
қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-пікірінің,
көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген көзқарасын,
ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер - айналасындағы
құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын көзімен қарап, ой-
қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр түрлі. Ол
әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық, биологиялың
ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім көлемінің
толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға
беруінде де өзгерістердің болуы, толысып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І. Қазіргі таңдағы оқыту процесінің мәні
1.1 Оқыту әдісінін мәні, әдіс және тәсілдерінің
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Оқытудың мәні, мақсаты, міндеттері, қызметтері, зандылықтары, қозғау-шы
күштері мен
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7
1.3 Оқыту процестің
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 13
ІІ. Қазіргі таңдағы оқыту процесіндегі жалпы мәселелер
2.1 Тәрбие ісіндегі баланың жеке тұлғасының даму
мәселелері ... ... ... ... ... ..15
2.2 Баланың жеке тұлға тәрбиесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 20
2.3 Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық
мәні ... ... ... ... ... ... .25
2.4 Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ..26
2.5 Балалардың дербес
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..36
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Оқыту процесі - екі жақты
процесс болғандықтан, мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-әрекетін,
мұғалім тарапынан оқушы іс-әрекетін е басшылық етуді, жоспарлауды,
ұйымдастыруды, басқаруды талап етеді.Білім беру деп - табиғат және
қоғам жайында ғылымда жинақталған білім жүйесін жеке адамның меңге-руін
және оны омірде тиімді етіп қолдана білуін айтады. Дидактиканың міндеті -
білім мазмұнын, оқыту әдістерін және оқытуды ұйымдастыру-ды ғылыми
тұрғыдан негіздеу. Дидактика "Нені оқыту керек?", "Қалай оқыту керек?"
деген пкір үлкен сұраққа жауап береді. Осы сұрақтардан басқа сұрақтар дм
туындайды: "Оқыту қалай жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?", "Кімдерді
оқыту керек?", "Не үшін оқыту керек?" "Қайда оқыту керек?".Қазіргі
дидактиканың ең бір көкейтесті проблемасы – оқыту әдісін классификациялау
болып отыр. Әдіс классификациясы -нақты бір белгілер
бойынша ретке келтірілген жүйе. Көптеген авторлар оқыту әдістемесінің
негізіне түрлі белгілерді келтіргендіктен, классификацияның алуан түрлері
бар. Дәл қазіргі кезеңде бұл сұрақ төңірегінде нақты тоқтам жоқ.Оқыту
педагогика ғылымының категориясы ретінде және окыту процесі немесе
дидактикалық процесс бірдей мағынадағы ұғымдар емес. Процесс оқыту
жағдайларының толық педегогикалық құбылыс ретінде педагогикалық іс-әректтің
үзіндісі, актісі ретіңде ауысып отыруы. Іс-әрекет ретінде оқыту ұғымымен іс-
әрекеттердің шеңберін, міндетін білдіретін қызмет ұғымы тығыз байланысты.
Оқытудың қызметі оқыту процесінің мәнін сипатгайды Оқытудың әлеуметтік,
педаготикалық психологиялық мәні оның қызметтері-нен біршама анық
айқындалады.
Зерттелу мақсаты – Республиканың білім беру жүйесіне сипаттама беру;
қоғамның даму тенденциясына сай бүгінгі білім жүйесінің даму жолдарын
анықтау; жоғары білім беру жүйесін реформалаудың бағыттары мен мазмұнын
көрсету.
Зерттелудің міндеттері:
• білім беру жүйесінің құрылымы мен принциптерін көрсету;
• білім жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелерін анықтау;
• білім жүйесін дамытуда жаңа технологиялар енгізудің мәнеіне
сипаттама беру;
Зерттеу жұмысының нысаны: оқыту процесі
Зерттеу жұмысының пәні: педагогика
Зерттеу әдістері:1) теориялық; 2) синтез; 3)
салыстыру.
Практикалық маңыздылығы: курстық жұмысты орындау барысында қазіргі
тандағы білім беру жүйесінің құрылымын зерттеудің маңызын анықтадық.Соған
байланысты білім жүйесінің даму жолдарын білу студенттерге және
мұғалімдеріне маңызды болып табылады.
І. Қазіргі таңдағы оқыту процесінің мәні
1.1 Оқыту әдісінін мәні, әдіс және тәсілдерінің арақатынасы
Оқыту дегеніміз - оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды
меңгеруі, шығармашылық қабілеттерін дамыту, дүниетінымын, адамгершілік,
эстетикалық көзқарастары мен сенімдерін қалыптастыру үшін мұғалімнің
белсенді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруы және ынталандыру іс-әрекеті.
Оқыту процесі - екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім мен
оқушылардың бірлескен іс-әрекетін, мұғалім тарапынан оқушы іс-әрекетін е
басшылық етуді, жоспарлауды, ұйымдастыруды, басқаруды талап етеді.
Оқытудық маңызды міндеттері:
• Оқушылардың танымдық белсенділігін ынталандыру.
• Оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруіне керекті
оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру.
• Ақыл-ойды, ұғымталдықты, қабілетті, дарындылықты дамыту.
Осы процесте оқушылар ғылыми білімдер алып, іс-әрекет жасауға үйреніп,
жақсы мен жаман туралы көзқарастарын қалыптастырады. Оқыту баланы дамытады.
Ол мынадай бөліктерден тұрады: мақсат, міндет, мазмұн, нәтижелері, оны
бағалау.
Білім беру деп - табиғат және қоғам жайында ғылымда жинақталған
білім жүйесін жеке адамның меңгеруін және оны омірде тиімді етіп қолдана
білуін айтады. Дидактиканың міндеті - білім мазмұнын, оқыту әдістерін және
оқытуды ұйымдастыруды ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Дидактика "Нені оқыту керек?", "Қалай оқыту керек?" деген пкір үлкен
сұраққа жауап береді. Осы сұрақтардан басқа сұрақтар дм туындайды: "Оқыту
қалай жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?", "Кімдерді оқыту керек?", "Не
үшін оқыту керек?" "Қайда оқыту керек?".
Осы сұрақтарға жауап беру үшін дидактика үздік педагоги калық тәжірибені
зерттеп, қорытындылап, мектептің тәжірибесіне енгізумен айналысады.
Әрбір мұғалім дидактиканы білу керек, өйткені мектептін, алдында тұрған ірі
тәжірибелік міндеттерді теориялық білімсіз шешу мүмкін емес.
Оқу процесі – бұл ұстаз бен шәкірттердің мақсатқа бағытталған өзара -
әрекетінің барысында шәкірттерге білім беру міндеттерін шешу.
Оқу процесі –тұтас педагогикалық процестің бөлігі.
Оқыту таным - процесі. Оқытудың міндеті – оқушыны айнала ортамен
(табиғат, қоғам) және адам дамуының негізгі заңдылықтарымен қару-ландыр у.
Оқыту – даму негізі. Педагогикалық процесс өзіне тән екі белгіні:
ағзаның өзіндік дамуына жүйелі түрде және бастың жан-жақты жетілуін
түйістіреді. Оқыту – екі жақты процесс. Оқыту оқушы мен мұғалімнің
өзара бірлесіп жасайтын әрекетіне тұратын күрделі процесс.
Өйткені оқыту – мұғалімнің білім берудегі негізгі іс-әрекеті болса, оқу -
баланың өзінің танымдық, практикалық әрекеті.
• Оқыту – жоспарлы процесс. Мұғалім оқушылардың жалпы рухани дамуын
жүйелі қамтамасыз етуі үшін оқыту процесін жоспарланған,
ұйымдастырылған түрде жүзеге асырады.
• Оқыту – бұл күрделі процесс. Ол тұлға білім беру, тәрбиелеу және
ақыл-ойы мен творчестволық қабілетін демек біліктілік мен дағдысын дамыту
негізінде жүзеге асырылады.
Оқыту процесінің қызметі:
Білім берушілі қызметі – ғылым негіздеріне сай оқушыларды
нақты фактілермен, қағида және түсініктермен, заңдылықтармен
қаруландыру және дүние құбылыстары туралы ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Тәрбиелік қызметі – оқыту барысында теориялық білімдер
жүйесімен қаруландырып, жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру.
Дамытушылық қызметі – оқыту барысында оқушыларға назар аударатын
басты мәселесін есте сақтауға тиіс және бекітілуге қажетті қосымша
материалдарды анықтау жұмыстарын атқармай тұрып, оның мақсатын белгілей
алмайды.
Қалай оқыту керек? дейтін дәстүрлі дидактикалық сұрақ заңды түр-
де оқыту әдісінің категориясын шығарады. Әдіс -жоспарланған мақсат пен
соңғы нәтиженің арасын байланыстыратын оқу процесінің өзегі болып табылады.
Оның жүйедегі айқындаушы рөлін мақсат – мазмұн – форма – оқыту әдісінің
құралдары көрсетеді.
Әдіс (гректің mеtоdоs) деген сөзінен алынған, табиғат құбылысын және
әлеуметтік өмірдің жағдайын зерттеу немесе таным жолы, құбылыстарды оқып
білу жолдарын, әдіснамалық теория танымы мен шындықты зерттейтін тәсіл.
Философия әдісті белгілі түрде іс-әрекетті ретке келтіретін, мақсатқа жету
тәсілі ретінде қарастырады. Тұтастай алғанда, әдіс-практикалық және
теориялық әрекеттерді шындығында меңгеруге бағытталған нақты міндеттерді
шешудегі операциялардың, бірдей тәсілдердің жиынтығы.
Педагогтар оқыту әдісі туралы тусінікті әр түрлі етіп дәлелдеді. Біреулері
оны танымды басқаға беру әдісі (Д.И.Тихомиров) немесе мұғалімнің іс-
әрекеті мен әдіс-тәсілі (Н.В.Ельницкий) деп қарастырса, С.А.Ананьев оқыту
әдісін білім беру тәсілдерінің үйлестіру жиынтығы деп көрсетеді.
Оқу-танымдық іс-әрекетіне сәйкес оқыту әдісі құбылыстың мәнін танып
білудегі әдіс-тәсілі ретінде қарастырады. Осы түсініктегі әр түрлі
дефиницияларды негізге ала отырып, мынадай тоқтамға келеміз: оқыту әдісі –
бұл оқушы мен оқытушы арасындағы жүйелі, өзара байланысқан білім мазмұнын
меңгеруге арналған іс-әрекет жүйесі.
Оқыту әдістері – тарихи категория, олар білім беру мазмұны
мен мақсатының ауысуына байланысты өзгереді. Америкалық педагог К.Керр
оқыту әдіс сапасындағы төрт төңкерісті бөліп көрсетеді (1972). Біріншісі
– үлгі болып табылады мұғалім – ата-аналар кәсіби мұғалімдерге орын берді,
екіншісі – ауызша сөздерді жазбашаға ауыстырды, үшіншісі оқуға баспа
сөздерін кіргізді, төртіншісі – осы кезде болып жатқан автоматтандыру мен
компьютерлендіру оқыту процесіне енгізуді болжады.
Оқыту әдісінің маңызды белгісі – дидактикалық мүмкіндіктер. Егер осы
тәсілмен жоқ дегенде бір дидактикалық мәселені шешетін болсақ, мұның өзі
оқыту әдістемесі. Егер іс-әрекет әдісі қосымша болатын болса, онда біз
тәсілмен жұмыс істейміз. Оқыту тәсілі -әдіс элементі, оның құрама бөлігі,
әдістің көлемі бойынша кішігірім, құрылымы бойынша жай болатын болса, онда
әдісті және’ әдіс модификациясын орындау жолындағы өзгеше қадам болып
табылады. Әдіс пен тәсіл арасында өзара ауыспалық байқалады. Беріліп
отырған пәннің мазмұнына қарай әдіс тәсілге, тәсіл әдіске айналуы мүмкін.
Сөйтіп, барлық графикалық бейнелер пәндері үшін- тәсіл болып табылады
(қосымша әрекеттер).
Әдіс пен тәсілдің байланысын кітаппен жұмыс кезінде байқауға болады.
Қазіргі дидактиканың ең бір көкейтесті проблемасы – оқыту әдісін
классификациялау болып отыр. Әдіс классификациясы -нақты бір белгілер
бойынша ретке келтірілген жүйе. Көптеген авторлар оқыту әдістемесінің
негізіне түрлі белгілерді келтіргендіктен, классификацияның алуан түрлері
бар. Дәл қазіргі кезеңде бұл сұрақ төңірегінде нақты тоқтам жоқ. Дидактика
тарихы ең алғашқы классификацияны 1920 ж. оқыту әдісінің екі категориясын
бөліп көрсеткен Б.В.Всехсвятский атымен байланыстырады.Ол бірінші категория
дайын білімді беру, екіншісі – зерттеу әдісі екендігін ашып көрсетті.
Зерттеу әдісінің атқарар жүгі алғашқы категорияға қарағанда ауырлау болды.
Оқытудың зерттеу әдісі білімді шығармашылық тұрғыдан
қабылдауды және оны қолдануға педагогикалық классификацияның жоғарғы
деңгейін талап етеді. Бүгінде оқыту процесі көптеген классификациялармен
толықтырылды, оқыту әдісі – уақыт өткен сайын өзгеріп отыратын және негізгі
үш белгісімен (оқыту мақсатын білдіреді, меңгеру тәсілі, оқыту
субъектісінің өзара байланысы) сипатталатын тарихи категория екендігін
дәлелдеді. Қазіргі кезде мына ғалымдардың классификациялары кеңінен
қолданылуда: Бабанский Ю.К., Верзилин Н.М., Перовский Е.И., Голант Е.Я.,
Лордкипанидзе Д.О., Махмутов М.И., Лернер И.Я., Скаткин М.Н. т.б
Оқыту әдісінің классификациясына айтылған әр түрлі көзқарастар әдістер
теориясының дағдарысын білдірмейді, керісінше олардың әдісті обьективті,
айқын көптүрлілігін,ол туралы білімінің интеграциясы мен дифференциясын
табиғи процессін білдіреді.
Сонымен қатар оқыту әдісі классификацияларының басымдылығымен
қатар кемшілігі де бар және бір әдіс белсенді, бір әдіс белсенді емес
деген тұжырым қате болар еді. Оқыту әдісінің өздігінен аса бейтарап
екендігін түсіну қажет. Ол барлығы мұғалімнің мектептегі оқу -танымдық іс-
әрекетке қаншалықты дайын екендігіне байланысты болады. Көбінесе әдістер
саласында педагогтардың жеке басының шеберлігі үлкен рөл атқарады.
Сондықтан да оқыту әдісі педагогикалық өнердің биік шыңы болып келді және
ары қарай да солай болып қала бермек. Мектептің оқу-танымдық іс-әрекетінде
оқыту әдісі түрлі когнитивті функция ролін атқарады, олар: оқу материалын
меңгеру, оны бекіту, білім-білік дағдыларын жетілдіру, олардың тұлғалық
қасиетін дамыту, әлеуметтік-кәсіби іс-әрекетке дайындау.
1.2 Оқытудың мәні, мақсаты, міндеттері, қызметтері, зандылықтары, қозғаушы
күштері мен ұстанымдары
Оқыту үрдісі – оқушыға білім, тәрбие берудің және оны дамытудың
мақсаттары шешілетін мақсатты бағытталған, бірізді өзгеріп отыратын
мұғалім мен оқушылардың өзара әрекеттестігі.
Оқыту – қазіргі заманның талаптарын ескере отырып, оқушылар тұлғасын,
білім, іскерлік және дағдыларды меңгерте отырьш, мақсатты қалыптастыру мен
дамыту процесі. Оқыту -қоғамдық құбылыс түріндегі ересектердің мақсатты
бағдарланған жүйелі ұйымдастырыл-ған қоғамдық қатынастар тежірибесі,
қоғамдық сананың даму нәтижесі, еңбек өндірісінің мәдениеті, қоршаған
ортаны қорғау мен оны белсенді қайта өзгерту туралы, білімдерді
аға ұрпақтың өскелең ұрпаққа үйретіп, оны олардың меңгеруі. Оқыту
ұрпақ сабақтастығын, қоғамның толық құндылықты қызмет атқаруын және
тұлғаның соған сәйкес дамуы-на мүмкіндік жасайды. Оның
қоғамдағы объективті міндетгерінің мәні осын-да. Оқыту процесіндегі
негізгі мазмұнды игеру тетігі –өзара әрекеттестіктің арнайы формасындағы
мақсатты ұйымдастырылған балалар мен ересек-тердің бірлескен іс-әрекеті,
олардың мазмұнды танымдық әңгімелері.
Түрлі деңгейлерде іске асырыла отырып, оқыту процесі циклдік
сипатка ие болды. Оқыту процесінің циклдері дамуының ең негіз-
гі көрсеткіштері, басты екі мақсатқа негізделіп топталған, педагоги-
калық еңбектердің ең жақын дидактикалық мақсаттары:
-білім беру – бұл мақсат окушылардың танымдык іс-
әрекеті тәсілін меңгеріп, олар арқылы ғылым негіздерін игерулерін,
белгілі бір білімдердің, дағдылар мен іскерлікті үйренулерін, өздерін ің
рухани, физикалық және еңбек қабілеттерін жетілдірулерін, еңбек
және кәсіби дағдыларды игеруін көздейді:
- тәрбиелеу – әрбір оқушының ғылыми көзқарасын, адамгершілігін,
белсенді шығармашылығын және әлеуметті кемелденген жоғары
адамгершіліктегі үйлесімді дамыған тұлғасын дамытуды мақсат етеді.
Оқытудың мақсаты – дамытудың қоғамдық – тарих тәжірибесінің жан – жақтарын:
білімдер мен іскерліктері, ғылым, мораль, еңбек, әдебиет, өнер, жалпы және
дене тәрбиесін меңгеруге бағытталған мұғалімнің педагогикалық әрекеті мен
оқушының оқу-танымдық өзара бірлескен әрекетінен ойша күтілетін түпкі
нәтиже. Жалпы мақсатта қоғам ғылымның, техникалық, сондай-ақ өндіргіш
күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына сәйкес кетеді.
Оқыту педагогика ғылымының категориясы ретінде және окыту
процесі немесе дидактикалық процесс бірдей мағынадағы ұғымдар емес.
Процесс оқыту жағдайларының толық педегогикалық құбылыс ретінде
педагогикалық іс-әректтің үзіндісі, актісі ретіңде ауысып отыруы. Іс-әрекет
ретінде оқыту ұғымымен іс-әрекеттердің шеңберін, міндетін білдіретін
қызмет ұғымы тығыз байланысты. Оқытудың қызметі оқыту процесінің мәнін
сипатгайды
Оқытудың әлеуметтік, педаготикалық психологиялық мәні оның
қызметтерінен біршама анық айқындалады. Солардың ішіндегі, бірінші
кезектегі біршама мәндісі — оқушыларда білімділерді, дағдыларды және
шығармашылық іс-әрекет тәжірибесінің іскерлігін қалыптастыруы (білім беру
қызметі). Оқытудың екінші қызметі — оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру
(тербиелеу қызметі). Ол балалар мен ересектерде объективті түрде қоршаған
орта жөнінде ой толғауға мүмкіндік жасайтын білімдерінің толығуына қарай
біртіндеп қалыптасады. Алдыңғы екі қызметімен тікелей байланыстағы тұлғасын
және оның өз бетінше ойлауын дамыу қызметі атқарылады (дамыту қызметі).
Адамның дамуы – бұл оның денесінің физиологиялық және психоло-
гиялық сипаттамаларының олардың ішіндегі ең бірінші ақыл-ойының сапа-лы
дамуын білдіреді. Сонымен қатар, оқытудың кәсіби бағдарлау қызметінің де
мәні зор.
Үздіксіз білім беруде дайындау қызметі, адамды өндіріске және қоғамдық
қарым-қатынастарға белсенді араласуға бағыттайды, практикалык әс-әрекетке
дайындайды, өзінің политехникалық, кәсіби, жалпы білімі, толық дайындығын
үнемі жетілдіріп отыруға бағыттайды. Креативтілік қызметі тұлғаның жан-
жақтылығын үздіксіз дамытуды көздейді. Өзінің мәні жағынан оқьпу процесі —
түрлі реттегі және деңгейдегі заңдар мен зандылықтар арнайы айқындалатын
зандылықты түрде дамитын процесс. Заңдылықтар объективті, мәнді қажетті,
жалпы, тұрақты және белгілі бір жағдайларда қайталанып отыратын өзара
байланыстарды бейнелейді. Феномен мәнінің қатаң түрде айқындалған
ерекшеліктсрі – зандарды құрайды.
Оқушының білімге деген ынтасына оқытушы әсерінің сәйкестігі.
Бұл заңдылық баланың қоршаған дүниені тануға деген ықыласын жүзеге
асыруға жағдай жасайды, мұғалімнің балаға өмірде қажет болатын, оларды
қызықтыратын білімді берудегі белсенді ыкыласын қажет етеді.
Оқушьшардың жеке жөне ұжымдық іс-әрекеттеріне оқытушының әсерінің
сәйкес болу зандылығы. Бұл заңдылык мұғалімнің, оқыту процесінде баланың
айналысатын іс-әрекеттерінің әрбір түрінің оның қандай қасиетін талап
етіп, сонымен бірге оны дамытып отыратынын түсінуіне мүмкіндік жасайды.
Оқушының танымдық, ақыл-ой және басқа да мүмкіндіктеріне оқыту
әсерінің сәйкестігі. Бұл заңдылық мұғалімдерден оқушылардың ерекшеліг і
контингенттерін, олардың жеке және әлеуметтік психология-
лық ерекшеліктерін, танымдық мүмкіндіктерін, сабақтың және сабақтан
тыс уақыттағы қызығушылықтары мен мінез – құлықтарын ескеруді және оқу
-тәрбие әсерінің балалардың жеке және топтық ерекшеліктеріне, олардың жеке
және ұжымдық іс-әрекеттерінің ерекшеліктеріне сәйкес-тендірілуді
қадағалауды талап етеді.
Оқытушы мен оқушының іс-әрекеттерін оқытудың техникалық құралдарының
ОТҚ мүмкіндікгеріне сәйкестігі. ОТҚ нақты бір сабақтың мақсаттары мен
міндеттеріне қатаң түрде сәйкестікпен қолданылуы керек.
Оқытушы мен оқушының іс-әркетін қазіргі таңдағы өмір мен іс-әрекеттің
талаптарына сәйкес модельдеу. Соңдықтан олардың барлық оқулары ойын
түріндегі тірішілік жағдайларыменен, мысалдармен кеңейтіліп оқу барысында
меңгерген білімдерін, іскерліктерін және тәжірибеде қалыптасқан дағдыларын
қолдануларына мүмкіндік жасайтын олардың қызығу-шылықтары артатын
жағдайларды және еңбек әрекеттерімен толықтырылуы керек.
Сонымен, оқыту үрдісінің заңдылығы – құбылыстар мен үрдістердің
дамуын бейнелейтін, объективті, қажетті, мәнді байланыс. Жалпы заңдылық-
тар:
- оқыту талаптарына сәйкес оқыту процесін сәйкестендіру,
- ол білім беру,тәрбие және дамыту процестерімен байланысы,
- оқыту процесі оқушыны нақты оқу мүмкіндігін және сыртқы жағдайына
тәуелді,
- білім беру мен оқу процесі заңды түрде өзара байланысты,
- оқытудын мазмұны ғылымның даму логикасы және деңгейіне, қоғам-
ның талабын көрсететін міндеттеріне тәуелді,
- оқытудың әдістері мен құралдары және оқуды ынталандыру, оқу іс-
әрекетінің бақылау және өзіндік бақылауды ұйымдастыру білім беру мазмұ-
нына және міндеттеріне тәуелді,
- оқытуды ұйымдастыру формалары оқытудың міндетіне, мазмұнына және
әдісіне тәуелді,
- үйлесімді жағдайға сәйкес оқу процесін барлап заңдылықтарын
мен компоненттерін өзара байланысын оқытуды берік, саналы және іс-
әрекетті нәтижелі қамтамасыз етеді.
- Оқытудың барлығына тән зандылықтар қандай-да бір түрінде болмыс
көрінес беруі сөзсіз:
- Оқу процесі оқытушымен оқушының мақсатына сәйкес болады,ег ер
мұғалімнің іс-әрекеті оқылатын материалды меңгерту тәсіліне сәйкес келсе.
- Жеке адамды мақсатқа сәйкес оқыту бұл іс-әрекетке тікелей қалып-
тасуына байланысты.
- Оқыту мақсаты, оның мазмұны және әдістері арасында тұрақты тәуел-
ділік бар; яғни мақсаты, оның мазмұнын, әдісін анықтайды, ал соңғы-
сы мақсатқа жетудің шарты болып табылады. Заңды лықтар оқушы мен оқытушыны
іс-әрекетінің сипатына, оның қолданатын құралдарына, оқыту әдістері және
оқу материалының мазмұнына тәуелді. Оның көрініс табуы мұғалімнің оқыту
мақсатына толықтығын сезінеме және мақсаты жауап беретін әдістері мен
құралдарын қолдануына тәуелді.
Оқыту процесін танымньщ арнайы процесі ретінде оның үнемі қозғалыстағы,
дамушы процесс ретінде – қарама-қайшылықта рында түсіңдіру керек. Осыған
байланысты мұғалім ешқандай тікелей түзуліктің шыңдық жолында тұрақты
қозғалыс тетіктерінің болмайтынын және керісінше үлкеңді кішілі
серпілістердің, құлдыраудың, күтпеген ойлардың туындайтынын, толғаныстарын
болатынын білу керек. Таным бейнемен беріле отырып, қайшылықтардан пайда
болады. Онда логикалық талдау, индуция да, мәңдісі де, мәнсізі де болады.
Жалпы ретті қарама-қайшылықтар пайда болады:
- қоғамдық -тарихи білімдері көлемі мен оқушының оны меңгерген көлемі
арасында;
- оқушының жеке танымдық іс-әрекеті және қоғамдық -тарихи танымы
арасында;
- оқушының қол жететін даму деңгейімен оқыту барысында
алға жетелейтін оқу міндеттері арасында;
- жеке ретті қарама-қайшылықтар пайда болады;
- бұрынғы білім деңгейі мен оны жататын жаңа білім арасында;
- білім мен оны біліктілікпен қолдану арасында;
- оқуға және оқытуға оқушыларды қол жеткен және кажетті қатынас
деңгейі арасында;
- күрделі танымдық міндеттер мен соларды шешу үшін бұрынғы
кемшіліктері әдістері арасында.
Негізгі қайшылықтар оқыту процесінің қозғаушы күші, себебі таным
процесі де сарқылмайтын құбылыс. М.А.Данилов оны оқытудың қозғалыстағы
қадамдары танымдық және практикалық міндеттермен оқушылардың білімдерінің,
іскерлікгерінің және дағдыларның деңгейлерінің, олардың ой-өрісінің
дамуы мен қатынастары арасыңдағы қарама-қайшылықтар деп түсіндіреді.
Педагогакалық үрдістің қозғаушы күшін, М.А.Данилов тұлғаның дамуының
қарама-қайшылықтарымен байланыстыра ды. Педагогикалық үрдістін ішкі қозғаушы
күші танымдык еңбек, практикалық, қоғамдық сииаттағы талаптар мен оларды
іске асырудағы оқушылардың іс жүзіндегі мүмкіндіктерінің арасыңдағы қарама-
қайшылықтар, яғни, әрбір жеке тұлғаның оқытудың қозғаушы күші – бір жағынан
оған қойылатын талаптар мен екінші жағындағы оның құраддары мен
мотивтерінің арасындағы қарама-қайшылықтар. Қажеттілік мотивсіз жасалмайды.
Сондықтан оқушылардың мотивациясы, жеке тұлға мен ұжымды оқытудың қозғаушы
күшін құрайтын қарама-қайшылық маңызды компоненті болып есептеледі.
Қарама-қайшылық мазмұнды болған жағдайда ғана оқушылар үшін
мәнді болып, оқьпудың қозғаушы күші бола алады, ал, қарама-қайшылықтың
шешімі – олардың анық ұғынулары керек қажеттілік. Оқьпудың қозғаушы күші
ретінде қарама-қайшылықтың болуы шартты – оқушылардың танымдық өрісіне
сәйкестігі. Оқушылардың білімді тек қана ұстап қалмауы, соған тіреліп
қалмас үшін және өз беттерінше шешу тәсілдерін табу үшін, оқыту процесінің
барысында логикаға сәйкес қайшылықтар алдын-ала әзірленуі маңызды.
Оқытудың принциптері оқыту процесінің заңдылықтарынан дамиды. Олар
көп жылдық тәжірибенің қортындыланған түрі және қазіргі таңдағы
мекгептің жағдайларында оқыту процесінің өзіне тән ерекшеліктерін ескеріп
отырады.
Принциптері – бұл педагогтың өзінің тәжірибелік іс-әрекетінде және
мінез – құлқында басшылыққа алатын негізгі, бастапқы жағдайлары. Яғни,
ұстанымның заңдылықтардан айырмашылығы, опың тұлғаға тәуелділігі: ол
оны қолданады немесе оны қажет етпейді. Ал, зандылықтар тұлғаның еркіне
тәуелді емес: ол оны тек қана іс-әрекетті ұйымдастыру барысында ескеруі
мүмкін.
Оқыту принциптері – оқытудың мазмұнына, ұйымдастырылуына және
әдістемесіне қойылатын талаптар жүйесін анықтайтын, неігзгі жағдайлар.
Оқыту процесін құрылымдауда оқытудың ұстамдарына сүйенуге міндетті
болғаңдықтан, оларды әр қайсысына жеке-жеке тоқталамыз:
1)Оқытудың саналылық, белсенділік және өз бетіншілік прин ципте-
рі оқушылардың сабақтың мақсаты мен міндетіне жауапкершілігін, оның пр актика
лық мәінін ұғынуды қажет етеді. Оқытудың тиімді әдістері, ОТҚ жә-
не басқа да көрнекі құралдар қазіргі кездегі
әдістемелер тәсілдері арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін
арттырады, жаңа материадды оқу және оны тәжірбиеде қолдану
процесінде шығармашылықтың, белсенд ілік-тің дамуына қабілеттендіреді.
2)Оқытудың көрнекілік принципі, көрнекіліктің сабақтың
мақсатына және мазмұнына жауап беруіне, айқын мазмұнды болуына,
ұғымды әрі түсінікті болып, шығармашылық және әдістемелік жағынан дұрыс
қолданынуына бағыттайды.
3)Жүйелілік, бірізділік, және кешенділік принциптері: оқу пәні-
нің білімдерін жүйелі беруге жаңа білімді бұрынғы білімдермен байланыс-
тыра оқытуды, оқыту процесінің ұйымдастырылуы мен нәтижесіне жүйе-
лі және нақты бақылау жасауды; оқу сабақтарының нақты жоспарын іс-
ке асыруды, оқу материалының логикалық байланысы мен орналасуын қатаң
сақтауды талап етеді.
4)Күрделіліктің жоғарғы деңгейінде оқыту принципі оқушылард ың
ақыл – ой және дене мүмкіндіктерін үнемі ескере отыру; оқу материалыны ң
және олардың мазмұндалу қарқынының күрделілігіне; оқушылардың бастапыд айынды
ғының деңгейіне сүйене отырып, оқу материалын қарапайымнан
күрделіге қарай біртіндеп оқытуға; оқушылардың оқу әрекеттерінің қиын-
шылықтарын жеңуге саналы қатынасын тәрбиелеуге бағдарлайды.
5)Білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеру беріктілігі принцині:
оқушыларға оқылып отырған материалдың олардың тәжірибелік іс-әрекет-
тері үшін маңыздылығын түсіндіруді оқытылатын материалды және ең бі-
рінші оның негізгі мазмұнын берік, әрі ұзақ уақытқа дейін еске сақтау-
ға деген мақсатын қалыптастыруды; бұрын оқытылған оқу мате-риалын жүйелі
ұйымдастырылған түрде қайталауды; оқытылған материал-дың игерілуіне
жүйелі түрде бақылау жүргізуді талап етеді.
6)Оқытудың топтық және жеке тәсілдері принципі; балаларды
келісімге негізделген бірлестік әрекеттерде оқытуға, топта жағымды
психикалық жағдайда оқытуды болжайды. Оқытудың әдіснамалық негіздері.
Оқытудың жалпы ұйымдасуын формалары мен әдістерін тандауды белгілейтін
принциптері ережелері педагогикалық процесстің жалпы әдіснамасынан дамиды.
Сонымен қатар, оқытудың оқушылардың танымдық әрекеттерінің
ұйымдастырылуымен тікелей байланысты болғандықтан, оның әдіснамалық негізін
арнайы құрастыру қажет.
Бихевиризм және прагматизм – оқып білудің тәсілдерін (тетіктерін)
түсіндіруге мүмкіндік жасайтын, оқытудың кең таралған тұжырымдамалары. Бұл
бағыттарға экзистенцализм және неотомизмде қосылады. Олар оқытудың ролін
төмендетіп, сезімді тәрбиелеуге ақыл – ойды дамытуды тәуелдендіреді, бұл
позицияның мәні тек жеке дәйектерді тануға, олардың заңдылықтарын ұғынуға
болады деген зандылықтардан шығады.
Жаңа бағыттардьщ ішінде ерекше назар аударуға тұратыны: Д.Брунер (АҚШ)
жасаған жаңалық ашу арқылы оқыту тұжырымдамасы. Д.Брунердің
тұжырымдамасына сәйкес оқушылар дүниені, олардан барлық танымдық күштерін
талап ететін және саналы ойлауға қаблетін дамытуға тікелей әсер ететін, өз
бетінше жаңалық ашулары арқылы тануға білімді меңгеруге тиіс.
Шығармашылықта оқытуға тән ерекшелік, Д.Брунердің пікірі бойьшша, белгілі
бір тақырып бойъшша мәліметтерді жинақтап, бағалау және осы негізде тиісті
қортындыны жасау ғана емес сонымен қатар, оқылып отырған материалдың
шеңберінен тыс заңдылықтарды да анықтау.
Педагогикалық іс-әрекетінің негізінде жатқан практикалық принципі қазіргі
тандағы дидактиканың төмендегі ерекшеліктері сипаттайды:
1. Оның әдіснамалық негізін таным философиясының объективті
заңдылықтары құрайды (гносеологии).
2. Материалистік диалектика негізінде жасалған, қазіргі тандағы
дидактикалық жүйедегі оқытудың мәні мен оқушыларға дайын білімді беруді,
не қиыншылықтарды өз бетінше жеңулеріне, не болмаса
оқушылардың өз беттерінше жеке жаңалық аша оқуларына сәйкес келмейді.
Оның айырмашылығы оқушылардың жеке пікірлері мен тәуелсіздігі,
белсеңділіктерінің, педагогикалық басқарудың саналы үйлесімділігінде.
Оқыту процесінің әдіснамалық негізін объективті дүниені танудың арнайы
түрін және ғылымның танымын бейнелейтін, оқушылардың іс-әрекеттерінде оқуды
салыстыру арқылы түсіндіруте болады.
Ғалым объективті жаңаны, ал оқушы — субъективті жаңаны таниды,
бірақ қандай да бір ғылыми жаңалықты ашпайды, тек ғана ғылым жинақтаған
ғылыми түсініктерді, ұғымдарды, зандарды, теорияларды, ғылыми дәйектерді
меңгереді. Ғалымның танымын эксперимент, ғылыми ойлау, сараптау, теориялық
пікірлер құрайды, ал оқушының танымы мұғалім шеберлігінің көмегімен біршама
жылдам және жеңіл түрде өтеді. Оқу танымы тікелей және жанама түрдегі
оқытушының көмегін міндетті түрде пайдаланады, ал ғылым тұлға аралық өзара
әрекеттің көмегінсіз таниды. Ғалым мен оқушы танымның арасындағы осы зор
айырмашылыққа қарамастан, бұл үрдістер негізінен ұқсас яғни, әдіснамалық
негіздері бірдей.
Сонымен, жалпы білім беретін мектептердегі оқыту процесінің әдіснамалық
негізі төмендегі әдіснамалық ережслерді біріктіреді: танымның жалпы өдісі
ретінде диалектикалық әдіс; объективті ақиқаттың құбылыстарын сараптаудың
тарихи тәсілі, қарама-қайшылықтың қозғалысындағы, дамуындағы процесті
қарастыратын таным теориясы; диалектикалық ойлау; абстрактілік және
нақтылық; объективтілік жөне субъективтілік, теория мен тәжірибенің
бірлігі, анықтылық және белгісіздік, шектсудік және шамалық; қарама-
қайшылыктың рөлі мен мәні; оқыту теориясындағы тарихилық және логикалық;
мән мен құбылыс; мазмұн мен форма; мақсат пен құралдың үйлесімділігі;
мүмкіншілік пен ақиқат; оқыту теориясының сапалық және сандық қатынастары;
әдіснамалык принциптер (танымдық, объективтілік, теория мен тәжірибенің
бірлігі, детерменизм, тарихилық және диалектикалық таным принциптері). Осы
қағидаларға сүйене отырып, мына инварианттық тұрғыдан басшылыққа алу қажет
1.3 Оқыту процестің заңдылықтары
Педагогика ғылымы өзінің пәнін зерттей отырып, оқыту -тәрбиелеу
процесінің теориясын жасайды. Теориялық білімге ұғым (категория), заңцар,
заңдылықтар жатады, оларды зерттеу теорияны жасауға және
оқыту – тәрбиелеу жұмысын, педагогикалық процесті ұйымдастыру әдістеріне
бағыт береді.
Ұғымдардың көмегімен педагогикалық шындыққа, сонымен бірге мұғалімнің
іс – әрекетінің объектісі — біртұтас педагогикалық процеске де
сипаттама беруге болады. Педагогикалық процестің заңдарын білу мұғалімнің
іс – әрекетін ұйымдастыруға жол табуға әсер етеді. Зандылықтар
мен принциптер педагогикалық процестің қызметін және оны нақгылы жағдайға
сәйкес құрауды болжауға мүмкіндік береді. Мұғалімді дайыңдау сапасы тұтас
педагогикалық процестің әртүрлі жақтары, қасиеттерімен сапалары туралы
теориялық білімдер жайында және міндеттерге қатысы бар аумағы кең кәсіби
міндеттерді қолдануға дайындығынан көрінеді. Қандай да болмасын
қиыншылықтарды, кәсіби міндеттерді шешуде маман еңбек процесіндегі әртүрлі
элементтер, бөліктер арасындағы байланыстылықты анықгай отырып, оның жалпы
құрылымын көре алады деген сөз.
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оны жан-
жақты дамыту. Ал бұл міндеттердің нәтижелі болуы жеке адамның қалыптасуына
қандай жағдайлардың ықпал ететінін білумен байланысты. Тәрбие қоғамдық
өндірістік және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп
қойған жеке адамды қалыптастырудың жүйелі үрдісі.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін
айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады,
оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы
мен психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта
қарастырады, яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық.
Осы бағыттар адамның дүниеге келген күнінен бастап оның
дамуы мен қалыптасуында көрініс бере бастайды. Адам туғанда
тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады, жеке тұлғалыққа жету әлі
ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы адамның өмір бойы
мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы үрдісінің сипатын көрсетіп отырады.
Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру үрдісі, оның дамуының жастық
сатылары мен мінез-құлығында көрініп, осыдан балалық, жасөспірімділік,
ересектік және қариялық табиғи бітістерін ажыратамыз. Жеке адам
қоғам өмірінің өнімі болғанымен, оның тірі организм екенін ұмытпау керек.
Әлеуметтік және биологиялық қатынастар жеке адамның қалыптасып
дамуына әртүрлі әсер етеді.
Адамның табиғи дамуы сан алуан әлеуметтік сапалар мен
қасиеттерді қабылдауымен тығыз байланыста бірге дамып отырады, бұл адамды
қоғамдық тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нәрестенің
жақын адамдарды танып, күлімсіреуі, кейін тілге келуі, тік жүру қабілетін
игеруі, үйдегі және көпшілік арасындағы қалыптары, еңбектеуі және т.б. Өсе
келе ол білім игереді, моральдық қалыптар мен ерекшеліктерді орындайды,
әртүрлі жұмыс істеу арқылы ептіліктер мен дағдылары қалыптасады және
олардың барлығы да өмір барысында адамда пайда болып, дамып отырады.
Баланың қабілетін дамытуда оның өзінің белсенділігі маңызды және
қажетті жағдай болып табылады. Бұл белсенділік баланың кез-келген
әрекетінде: ойында, оқуда, еңбекте көрінеді. Әрине бұл жағдай ересектердің
бағыт-бағдар беруі арқылы жүзеге асады. Баланың қабілеті оның өз қолдауы
табылған іс-әрекетінде қалыптасады және дамиды. Бала тек белсенді іс-
әрекетте ғана жан-жақты дамиды да, жеке тұлға ретінде қалыптасудың реті
туады.
ІІ. Қазіргі таңдағы оқыту процесіндегі жалпы мәселелер
2.1 Тәрбие ісіндегі баланың жеке тұлғасының даму мәселелері
Тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтердің айтуы бойынша әр
адамның дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды,
тек оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған білім беру
мақсатының басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыту, ол оның
толық өзіндік өсуінің, өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің
амалы ретінде қарастырылады. Сондықтан, мектеп мақсаты баланың табиғи
күштері мен мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай
жасау болып табылады. Ол үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру
үрдісін ұйымдастырудың түрлі әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге
асыру қажет.
Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық
мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады, әрі дамытады. Міне, осыдан ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға,
субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен таным иесі деп танылады. Демек,
“адам” түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал “жеке тұлға” түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік сапа
мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Л.С. Выготскийдің
айтуы бойынша: “Жеке тұлғаның негізгі функциялары қоғамдық тәжірибені
шығармашылықпен меңгеру және қоғамдық қатынас жүйесіне қосылу” [1].
Бұл тұлға қоғамдық тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы,
әртүрлі әдеттермен ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи
биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге тікелей байланысты.
Сонымен “жеке тұлға” дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір
барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер
жиынтығын білдіреді.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқандықтан, олар біреулерде
айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу болады. Олай болса, жеке адамдық
дәреже деңгейін қалай білеміз және оның өлшемдері қандай деген сұрақтар
туындайтыны сөзсіз.
С.Л. Рубинштейн зерттеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс-әрекетін
саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады,
яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну
қабілетінің болуы, өз бетінше дербес іс-әрекетін жасай білуі – жеке
адамның мәнді белгілері. Белгілі философ-ғалым В.П. Тугаринов жеке
адамның сапалық көрсеткіштері ретінде төмендегілерді атайды:
- саналылық;
- жауапкершілік;
- еркіндік;
- жеке басының қадірі;
- даралық;
- қоғамдық белсенділік пен бекіген саяси-идеялық бағыттылы қ.
Жеке адамдықтың критерийлерін (өлшемін) белгілеумен В.П. Тугаринов
бұл түсінікті адамның жастық әрі психикалық кемелденуімен байланыстырды.
Егер жеке адам өз сапа және іс-әрекетін қоғамдық прогресс бағытымен
үйлестіре алса, өз бойына игерген сапа мен қасиеттерді неғұрлым айқын
көрсете алса, өз іс-әрекетіне ерекше жасампаздық сипат бере алса, оның
құндылығы арта түседі. Бұл тұрғыдан “адам” және “жеке тұлға” түсініктерінің
сипаттамасы “даралық” түсінігімен толықтырылады.
Даралық бір адамның екіншісіне ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мен
өзгешелелігін сипаттайды. Даралық әдетте, мінез бен темпераменттің
айрықша бітістері (салмақты, сабырлы, ашушаң), шығармашылық іс-әрекет және
қабілетінің ерекшеліктерінің (ойлап тапқыш, ұқыпты)
өзіндік көріністермен бөлектенеді. Аталғандар сияқты мұғалімнің де даралық
белгілері оның терең білімдарлығында, педагогикалық ой-өрісінде, балаларға
жайлылығы мен еңбектегі шығармашылы ғында танылуы мүмкін. Даралық түсінігі
бір адамды екіншіден айырып, оған өзіндік қайталанбас сән беретін жалпылық
және жалқылық қасиеттерді білдіреді.
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін “индивид”
түсінігін де білген жөн. Бұл латын сөзі қазақша “жекелік” дегенді
білдіреді. Түсінік ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның
сапа-қасиеттеріне қатысынсыз танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір адам
“индивид” бола алады. “Жеке тұлға” түсінігінің және онымен байланысты
ғылыми категориялардың мәні осында.
Жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамиды және қалыптасады.
Сондықтан, педагогикадағы “даму” және “қалыптасу” категорияларының
мәнін ашып беру маңызды.
Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер
жүйесі. И.П. Подласый даму ұғымын былай түсіндіреді: “Даму дегеніміз адам
организміндегі сандық және сапалық өзгерістер” [2]. Адамның туған күннен
бастап дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды,
сөздік қоры молая түседі, көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және рухани
ептіліктер мен еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ адамның жеке
адам болып дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық өзгерістер. Оны мына
мысалдардан түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның танымдық
қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді. Танымдық қызмет
барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген көзқарас пен
наным-сенімдер орнығады. Еліктеушілік мінез-құлық бірте-бірте белсенді
– жасампаз, шығармашылық іске ауысады, өз қылық әрекетін басқара алу
мен өзіндік билік қабілеті көркейеді. Бұл өзгерістердің бәрінен адамның
анатомиялық-физиологиялық кемелдену індегі, жүйке жүйесі мен психикасының
және танымдық пен шығармашылық іс-әрекетінің жетілуіндегі, дүниетанымдық,
имандылық, қоғамдық-саяси көзқарастары мен нанымдарындағы бір-біріне кіріге
байланысқан сандық және сапалық өзгерістер үрдісін білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі
ретінде оның кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін
білдіреді.
Адам жөніндегі басқа ғылымдардағыдай педагогика үшін де ең
басты мәселе – жеке адамның дамуы және сол дамудың көзі мен
ықпал күштері. Идеалистік ағымдар бұл туралы әртүрлі тұжырымдар
пайымдауда. Ғылымда ежелден бір-біріне қарама-қарсы келе жатқан
теориялық пікірлердің дұрыс-бұрыстығына баға беруді оқырманныың
өзіне қалдырып, оларға тек қана объективті сипаттам беруді өз міндетіміз
деп есептейміз.
Идеализм өкілдері, қай бағттағы болмасын, жеке адамның қалыптасуын
алдын-ала болжастырылған бағдарламаға теліп, ол бағдарламадағы сапа
мен қасиеттер өз беттерінше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие
олардың ойынша, жәрдемші роль атқарып, сол бағдарламаның іске асуына
көмектесуші ғана құрал.
Қазіргі заманғы идеалистік философия, психология мен педагогика
әлеуметтік төңкерістер мен күйзелістерге толы қоғам жеке адамның тозуына
себепші, сондықтан да адам өзінің шын кемеліне жету үшін қоғаммен
байланысын үзу қажеттігін дәріптейді. Бұдан шығатын қорытынды:
адамдық мән рухани және әлеуметтік бостандықты алу үшін күрес емес, өз
болмысының шын, ең жоғары сыр-мағынасын тану (экзистенциализм) немесе
тәңірлік кемелге жақындау (неотомизм).
Идеалистік педагогикада жеке адам дамуы жөніндегі пікір-сайыста
бірнеше теориялық концепциялар бар. Олар: биологизаторлық бағыт: адамның
дамуы оның табиғи (биологиялық) жетілуімен байланысты, соның барысында оның
дене құрылымы мен рухани қасиеттері қалыптасады. Адамдар арасындағы
моральдық қатынастар биологиялық негізде орнығады (Аристотель, Ф. Мюллер,
Э. Геккель, Шешендік Летурно, Ч. Ломброзо). психоаналитикалық бағыт: жеке
адамдық қалыптасуда қоғам зиянды. Адамның дамуы мен оның мінез-
құлқы толығымен жыныстық инстинктке тәуелді (З. Фрейд). Прагматикалық
бағыт: адамның психикалық дамуы тума инстинктерге байланысты, әрбір
адамда тұрақты нәсілдік қасиеттерді сақтаушы ерекше саналық гендер болады.
Сондықтан да жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың қоғамдағы
орнын иеленуі олардың биологиялық болмысымен анықталуы тиіс, себебі
әртүрлі халықтар мен нәсілдердің бірі табиғатынан дарынды, ал екіншілері
– кемірек дамыған (Дж. Дьюи, Э. Торидайк).
Материалистік бағыттағы философия және оныың көрнекті өкілдері жеке
адамның дамуы мен қалыптасуы туралы:
- ежелгі грек философы Эпикур: адамның қоғамдағы иеленген
орнының әртүрлі болуы оның табиғатынан емес, тұрмыстық жағдайы
мен таптық тұрғысынан;
- француз философы Гельвеций: адам қоршаған орта, нәсілдік
және тәрбиеге байланысты біртұтас әсерлердің нәтижесінде қалыптасады.
Соның ішінде аса маңыздысы – тәрбие;
- В.Г. Белинский: адам табиғаттан, бірақ оны дамытып,
жасайтын қоғамнан;
- Н.Г. Чернышевский: адамдарды бұзықтыққа келтіретін келтіретін
табиғат не олардың нәсілдік кемістігі емес, қолайсыз қоғамдық
жағдайлар мен жаман тәрбие.
Осы күнгі педагогикада жеке адам дамуы жөнінде қалыптасқан ой-пікірлер
төмендегіше:
- Адамның қоғамдық тұлға ретінде қалыптасуына, оның дамуға
деген табиғи қабілеті аса маңызды. Әр адам іс-әрекеттің
түріне негіз болар нышанмен дүниеге келеді, сондықтан да
адамның биологиялық және әлеуметтік даму мүмкіншілігі бір-бірімен
тығыз байланыста, бірақ әлеуметтік фактордың рөлі басымдау.
Жеке адамдық дамудың ықпалды көзі – тәрбие, қоршаған орта, табиғи
нышандармен қатар тұрса, ол адам қалыптасуына жетекші фактор. И.П.
Подласый: “Тәрбие – қоғамға жеткілікті қалыптасып дамыған жеке адамды бере
алатын негізгі күш” – деп баса айтады [2]. Олай болса қоғамға қажет жеке
адамды қалыптастырып, дамыту үшін тәрбие ісін дұрыс, мақсатты, ұйымдастыру
керек деп ойлаймыз.
Адам дамуында тәрбиенің ықпалды күш екенін айта отырып, оның қоршаған
орта мен нәсілдік әсерлердің енжар объектісі деп тануға болмайды.
Бұл үрдісте жеке адамның өз белсенділігі мен шығармашыл-жасампаздық іс-
әрекетінің маңыздылығын ескеру қажет. Олай болса қазіргі күні тәрбие
ісінде оқушыға, тәрбиеленушіге өзі дамушы субъект
ретінде қарау аса маңызды.
Жеке адам дамуы мен қалыптасуында ықпал жасаушы
әсерлер екі топқа бөлінеді: ішкі және сыртқы. Қоршаған орта және тәрбие
– сыртқы әсерлер: табиғи икемділік пен құмарлықтар. Сыртқы тәрбие орта
әсерлерінен пайда болатын сезімдер мен толғаныстардың жиынтығы – ішкі
әсерлерге жатады. Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы осы екі фактордың
байланысынан болады. Тәрбие адамның ішкі жан дүниесіне ұнамды қозғау
салып, (өзіне бағдарланған) өзіндік өңдеу белсенділігін арттыра алса
ғана, адам өз дамуындағы қызметін орындай алғаны.
Балалар қабілеттілігі – тарих азығы. Көптеген іс-әрекеттің
нәтижесінде адамдардың қабілеті қалыптасып, дамиды. Жай ғана психикалық
процесстерден күрделі процесстерге дейін адамның іс-әрекет процессінде
дамиды. Өмірлік практика әртүрлі заттарды қажет еткендіктен – қабылдау
қабілеті дамиды; табиғатқа әсер етуі арқасында, оның өзгеруі нәтижесінде –
ойлау қабілеті дамиды; өткен ұрпақтың тәжірбиесі жетіспегендіктен, жаңа
орта жағдайына байланысты – елестету қабілеті дамиды.
Қазіргі психология мен педагогика адамның қабілетінің тұқым қуалайды
деген теорияны жоққа шығарады.
Сонымен қатар, қазіргі психологтардың кейбіреулері тұқым қуалаушылық
қасиеттердің болуын да айтады. Туа біткен анатомиялық- физиологиялық
ерекшеліктерді қасиеттер деп айтады.
Қасиеттер, дегеніміз, қабілеттің табиғи сілтемелері және олар
қалыптасу мен даму процессіне әсер етеді. Қалыпты жағдайда қасиеттер адам
қабілетінің қалыптасуына әрекет етеді, олардың дамуын жеңілдетеді.
Танымал психолог А.В. Петровский қасиетті дәнмен теңестіреді,
сондықтан оған даму қажет. Мұны Петровский бойынша түсіндірсек,
топыраққа тасталған дәннен масақ өсіп шығу үшін мынандай жағдайлар қажет:
ылғалдылық, қалыпты температура және т.б. Сол сияқты адамның қасиеті бар,
соны дамыту үшін жағдай жасалуы қажет. Өмірде, тамаша қасиеттері
бар адамдардың өз мүмкіндіктерін пайдалана алмай, жетістіктерге жете
алмай қалғандардың мысалы жетерлік.
Балалардың өздерінің қабілеттерін оқу әрекетінде дамытуға
мүмкіндіктері бар. Мектептегі оқыту мен тәрбиенің арқасында балаларға
белгілі қоғамдық тәжірбие беріледі. Оқу бағдарламасының күрделенген
түрлерін меңгере отырып, оқушылардың қабілеттері дамиды. Білім жүйесін
меңгере отырып, балалар сана операцияларын меңгереді және өзінің сана
қабілеттерін дамытады. Бастауыш сыныптағы дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие
жұмысы оқушылардың жеке адам болып қалыптасуының алғы шарты.
А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин, А.З. Запорожец т.б.
ғалымдар Пиаженің баланың психикалық дамуын әлеуметтік қатынастар жүйесіне
біртіндеп және өте жай уақытта кіретін индивид ретінде қарастыруын
сынға алған. Индивидтің қоғамнан тәуелсіз болуы мүмкін емес.
Олардың пікірінше, Пиаже бала туғаннан бастап адамдар ұжымына мүше болып,
қоршаған адамдармен қатынасқа түсу дерегін есепке алмаған.
Жалпы Пиаже әлеуметтендіру үрдісін қате түсінген. Оның ойынша
әлеуметтендіру - бала санасының басқа саналармен қарым-қатынасы, ал
қоғам – қоғамдық санамен сипатталады (Францияның әлеуметтік
мектептерінің көзқарасы). Сонымен қатар, бала ойлауының дамуын, баланың
әлеуметтік тәжірибесін есепке алмай, объектілермен қарапайым манипуляция лау
дей келе, баланың алғашқы заттық әрекеті ересектермен қарым-қатынас
жағдайында (ересек адамдар заттың әлеуметтік қызметіне қарай бала әрекетін
ұйымдастырады) жүзеге асатындығын ескермеген. А.Н. Леонтьевтің пікірі
бойынша баланың қоршаған заттық әлемге қатынасы үнемі қоғамды,
әлеуметтендірілген. Пиаже еңбектеріндегі бала-зат қатынасына қарағанда,
Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин т.б. көзқарастары бойынша бала-ересек адам-
зат қатынасы әлдеқайда дұрыс.
2.2 Баланың жеке тұлға тәрбиесінің қалыптасуы
Жеке адамның бір-бірінен ажырағысы з және оған пәрменді түрде ық-
пал ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланыс-
ты. Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның
себептері, мүдделері, мақсаттары. Жеке адам болу үшін психикалық дамудық
белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар
екенін білетіндей біртұтас тұлға болуы тиіс. Өмір бойы даму мен тәрбиенің
нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін қалыптасу деп атайды.
Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы
әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты
процесс.
Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек
және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу
кезеңіне жетеді. Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.
Даму ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл
процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал
жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды.
Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам
үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған
құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде
болатын сапалық өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі ең
алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің
дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын қаншалықты
ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық арасында екі
жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму заңдылықтарын тереңірек
қарастырған жөн. Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия,
психология, педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген
көкейкесті мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген
философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-
қатынастарға арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың
"Педагогика" (М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім берудің
философиясы" (1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын
қалыптастырудық методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған
монографиялық еңбектері жарық көрді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік
етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі
ретінде өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-
жігер, мінез-құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің
бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам
өзінше жеке тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән мінез-құлғындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына қарамастан,
қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-пікірінің,
көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген көзқарасын,
ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер - айналасындағы
құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын көзімен қарап, ой-
қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр түрлі. Ол
әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық, биологиялың
ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім көлемінің
толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға
беруінде де өзгерістердің болуы, толысып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz