Драмалық шығармаларды оқыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.1 Драмалық шығармалардың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
а) драмалық шығармалардың өзіндік ұғымдары;
ә) драмалық шығармаларды оқыту әдістемесінің зерттелуі.
І.2 Драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық, әдістемелік мақсат.міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ІІ. 1 Орта буын сыныптарда драмалық шығармаларды оқыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ.2. Д.Исабековтің «Әпке» драмасын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.3. Әдебиеттің тарихи курсын оқитын сыныптарда драмалық
шығармаларды оқыту ерекшеліктері: Ғ.Мүсірепов «Аманкелді...
ІІ.3. Драмалық шығармалар мәтінімен жасалатын жұмыстар
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І.1 Драмалық шығармалардың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
а) драмалық шығармалардың өзіндік ұғымдары;
ә) драмалық шығармаларды оқыту әдістемесінің зерттелуі.
І.2 Драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық, әдістемелік мақсат.міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ІІ. 1 Орта буын сыныптарда драмалық шығармаларды оқыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ.2. Д.Исабековтің «Әпке» драмасын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.3. Әдебиеттің тарихи курсын оқитын сыныптарда драмалық
шығармаларды оқыту ерекшеліктері: Ғ.Мүсірепов «Аманкелді...
ІІ.3. Драмалық шығармалар мәтінімен жасалатын жұмыстар
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиетті оқыту әдістемесінің негізгі міндеттері — оқушылардың әдеби тілін жетілдіру, оқырмандық мәдениетін дамыту, шығармалардың көркемдік болмысын түсініп қабылдауға жол салу. Мұндай мақсаттар әдебиетті оқыту барысында оқушылардың жан-дүниесіне әсер ете алатын әдістерді қолдану нәтижесінде ғана орындалады. Проза, поэзия, драматургия қайсысы болсын ең бастысы туындының көркемдік болмысын оқушыға таныта алатын жақсы әдістер жүйесін қолдану арқылы ғана оқушының дамуы туралы айта аламыз.
Бағдарламада берілген драмалық шығармаларды оқи отырып, оқушылар тарихи-әдеби процестер туралы біліп, әдебиет теориясынан білім алады. Осы арада бағдарламада берілген драмалық туындының оқытылуы құрғақ, формалдық жолмен оқытылып кетпеуін қатаң қадағалау арқылы ғана әдістеменің тиімділігі танылады. Сондықтан драмалық шығармаларды оқыту әдістемесінің міндеті — оқушыларға теориялық, тарихи-әдеби білім беру, өнердің бір саласы ретінде драмалық шығармалардың ерекшелігін таныту, адам характерін сомдаудағы мүмкіндіктерін таныту және сол білімді өз бетімен ала алатындай әдістерді үйрету.
Мектеп бағдарламасында берілетін драмалық шығармалардың барлығына ортақ негізгі мәселелерді қатыстыра отырып, әрбір шығарманың өзінің көркемдік – сюжеттік құрылымына байланысты да әдістемелік құралдар мен әдіс-тәсілдерді жүйелеуді міндет етіп отырған драматургияны оқыту әдістемесі қазіргі білім берудегі бастан кешіріліп жатқан жаңалықтар мен өзгерістерді де молынан бойына сіңіруі тиіс. Сол арқылы ғана драмалық шығармаларды оқытудың сапасы жетіліп, оқушыларға білім беру мен биік идеялды тәрбие беру міндеті жүзеге асырылмақшы.
Эпостық және лирикалық шығармалармен бірге көркем әдебиеттің күрделі бір түп-саласы болған драмада да жалпы әдебиет заңдылықарына бағынады. Сондықтан да драмалық шығармаларды мектепте оқыту принципі де эпос, лириканы оқытудың әдіс-тәсілдерімен сабақтас болып келеді. Бірақ драманы оқытудың өзіндік ерекшеліктері, өзіндік сипаттары бар. Бұл оның жанрлық табиғатына байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты — мектепте оқылатын драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктерін танытып, оқушыны көркем өнердің бір түрі, сахна өнері туралы ұғым түсініктерін қалыптастыру. Мектепте оқылатын драмалық шығармаларды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін қарастыру.
Бағдарламада берілген драмалық шығармаларды оқи отырып, оқушылар тарихи-әдеби процестер туралы біліп, әдебиет теориясынан білім алады. Осы арада бағдарламада берілген драмалық туындының оқытылуы құрғақ, формалдық жолмен оқытылып кетпеуін қатаң қадағалау арқылы ғана әдістеменің тиімділігі танылады. Сондықтан драмалық шығармаларды оқыту әдістемесінің міндеті — оқушыларға теориялық, тарихи-әдеби білім беру, өнердің бір саласы ретінде драмалық шығармалардың ерекшелігін таныту, адам характерін сомдаудағы мүмкіндіктерін таныту және сол білімді өз бетімен ала алатындай әдістерді үйрету.
Мектеп бағдарламасында берілетін драмалық шығармалардың барлығына ортақ негізгі мәселелерді қатыстыра отырып, әрбір шығарманың өзінің көркемдік – сюжеттік құрылымына байланысты да әдістемелік құралдар мен әдіс-тәсілдерді жүйелеуді міндет етіп отырған драматургияны оқыту әдістемесі қазіргі білім берудегі бастан кешіріліп жатқан жаңалықтар мен өзгерістерді де молынан бойына сіңіруі тиіс. Сол арқылы ғана драмалық шығармаларды оқытудың сапасы жетіліп, оқушыларға білім беру мен биік идеялды тәрбие беру міндеті жүзеге асырылмақшы.
Эпостық және лирикалық шығармалармен бірге көркем әдебиеттің күрделі бір түп-саласы болған драмада да жалпы әдебиет заңдылықарына бағынады. Сондықтан да драмалық шығармаларды мектепте оқыту принципі де эпос, лириканы оқытудың әдіс-тәсілдерімен сабақтас болып келеді. Бірақ драманы оқытудың өзіндік ерекшеліктері, өзіндік сипаттары бар. Бұл оның жанрлық табиғатына байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты — мектепте оқылатын драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктерін танытып, оқушыны көркем өнердің бір түрі, сахна өнері туралы ұғым түсініктерін қалыптастыру. Мектепте оқылатын драмалық шығармаларды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін қарастыру.
1. Дүкенбаев С.Х. Драмалық шығармаларды оқыту. - Алматы. 1987.
2. Бораш Р.Б. Драмалық шығармаларды оқытудың кейбір мәселелері // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2006. № 3.
3. Желдербаева С. Мәнерлеп оқу. - Алматы, Қазақ университеті. 1992.
4. Станиславский К.С. Особенность драматических прозведениий. Москва. 1986.
5. Зепалова Т.С. Уроки литературы и театр. Москва, «Просвещение. 1982.
6. Никольский В.А. Методика преподования литературы в средней школе. М., 1971, стр 163.
7. Қазақ драматургиясының очерктері. Алматы, 1964, 85 бет.
8. Әбдібекқызы Қ. Оқушылардың көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы, “Рауан” 1994.
9. Құрманбаева Г., Дүйсебаева С. Дарыту дамыту интеграциясы. –Алматы, 1998.
10. Көшербаев Н. Оқыту теориясы. –Алматы, Мектеп. 1976.
11. Бадырақов Қ. Жоғары кластарда қазақ әдебиетінен тапсырмалар жүйесі. –А., Мектеп. 1977.
12. Қалиев С. Мектепте Ғ.Мүсірепов шығармаларын оқыту жолдары. –А., Мектеп. 1985 .
13. Қасымбеков Ә. Сәкен Сейфуллиннің өмірі мен творчествосын мектепте оқыту жолдары. –А., Мектеп. 1969.
14. Көшімбаев А. Әдебиетті оқыту методикасы. А., 1969, 14 – 17 б.
15. Голубков В.В. Методика преподавания литературы. С., 1962, – 81 – 82б.
16. Никольский В.А. Методика преподавание литературы в сердней школе. М., 1971 – 48 – 49 б.
17. Кудряшев Н. И. Взаимосвязь методов обучения на уроках литературы М., 1977, – 39 б.
18. Жұмалиев Қ. ХVIIІ – ХІХ ғ. Қазақ әдебиеті. А., 1967, 92 – 93 б.
19. Тасболатов Қ. Дәстүрден тыс сабақтар туралы. //Қазақ тілі мен әдебиеті. 1991, И 5 – 37 б.
20. Ақшолақов Т. VIIІ кластың әдебиет оқулығына методикалық нұсқау. А., 1985.
21. Тілешова С. VII кластың әдебиеттік оқу кітабына методикалық нұсқау. А., 1985.
22. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі А., 1997, 9, 244 б.
23. Бітібаева Қ. Әдебиет сабағының түрлері мен үлгілері. –А., Мектеп 2003.
24. Ақшолақов Т. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. А., 1994, 41 – 43 б.
25. Қирабаев С., Құрманбаева Г. Жұмажанова Т. Мақпырұлы С, Әрінова Б, Дүйсебаев С. Қазақ әдебиеті пәнінің бағдарламалары //РБК, А., 2000, 3 – 30 б.
26. Скаткин М.Н. Дидактика сердней школы.
27. Дайырова Ә, Тілешова С. V кластың әдебиет оқу кітабына методикалық нұсқау. А., 1986.
28. Тасболатов Қ. Әдебиет сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін артыру жолдары. А., 1974, – 80 б
2. Бораш Р.Б. Драмалық шығармаларды оқытудың кейбір мәселелері // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2006. № 3.
3. Желдербаева С. Мәнерлеп оқу. - Алматы, Қазақ университеті. 1992.
4. Станиславский К.С. Особенность драматических прозведениий. Москва. 1986.
5. Зепалова Т.С. Уроки литературы и театр. Москва, «Просвещение. 1982.
6. Никольский В.А. Методика преподования литературы в средней школе. М., 1971, стр 163.
7. Қазақ драматургиясының очерктері. Алматы, 1964, 85 бет.
8. Әбдібекқызы Қ. Оқушылардың көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы, “Рауан” 1994.
9. Құрманбаева Г., Дүйсебаева С. Дарыту дамыту интеграциясы. –Алматы, 1998.
10. Көшербаев Н. Оқыту теориясы. –Алматы, Мектеп. 1976.
11. Бадырақов Қ. Жоғары кластарда қазақ әдебиетінен тапсырмалар жүйесі. –А., Мектеп. 1977.
12. Қалиев С. Мектепте Ғ.Мүсірепов шығармаларын оқыту жолдары. –А., Мектеп. 1985 .
13. Қасымбеков Ә. Сәкен Сейфуллиннің өмірі мен творчествосын мектепте оқыту жолдары. –А., Мектеп. 1969.
14. Көшімбаев А. Әдебиетті оқыту методикасы. А., 1969, 14 – 17 б.
15. Голубков В.В. Методика преподавания литературы. С., 1962, – 81 – 82б.
16. Никольский В.А. Методика преподавание литературы в сердней школе. М., 1971 – 48 – 49 б.
17. Кудряшев Н. И. Взаимосвязь методов обучения на уроках литературы М., 1977, – 39 б.
18. Жұмалиев Қ. ХVIIІ – ХІХ ғ. Қазақ әдебиеті. А., 1967, 92 – 93 б.
19. Тасболатов Қ. Дәстүрден тыс сабақтар туралы. //Қазақ тілі мен әдебиеті. 1991, И 5 – 37 б.
20. Ақшолақов Т. VIIІ кластың әдебиет оқулығына методикалық нұсқау. А., 1985.
21. Тілешова С. VII кластың әдебиеттік оқу кітабына методикалық нұсқау. А., 1985.
22. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі А., 1997, 9, 244 б.
23. Бітібаева Қ. Әдебиет сабағының түрлері мен үлгілері. –А., Мектеп 2003.
24. Ақшолақов Т. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. А., 1994, 41 – 43 б.
25. Қирабаев С., Құрманбаева Г. Жұмажанова Т. Мақпырұлы С, Әрінова Б, Дүйсебаев С. Қазақ әдебиеті пәнінің бағдарламалары //РБК, А., 2000, 3 – 30 б.
26. Скаткин М.Н. Дидактика сердней школы.
27. Дайырова Ә, Тілешова С. V кластың әдебиет оқу кітабына методикалық нұсқау. А., 1986.
28. Тасболатов Қ. Әдебиет сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін артыру жолдары. А., 1974, – 80 б
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Курстық жұмысы
Тақырыбы: Драмалық шығармаларды оқыту
Ғылыми аппарат
1. Курстық жұмыстың өзектілігі:
Әдебиетті оқыту әдістемесінің негізгі міндеттері -- оқушылардың әдеби тілін жетілдіру, оқырмандық мәдениетін дамыту, шығармалардың көркемдік болмысын түсініп қабылдауға жол салу. Драмалық шығармаларды оқытудың жолдары, тиімді әдістерін қарастыру.
2. Зерттеудің мақсаты: орта буын сыныптарда оқылатын драмалық шығармалармен танысу, шығарма мәтінін оқып, өзіндік ерекшеліктерін тану;
- Қаламгер шығармашылығымен танысып, мектеп бағдарламасына енгізіліп отырған драмалық шығармаларды анықтау;
- Мектеп бағдарламасына енгізілген драмалық шығармалардың қаламгер шығармашылығындағы орын, маңызын айқындау;
- Драмалық шығарманың көтерген тақырыбы мен идеясын, образдар жүйесін танып, талдау;
3. Зерттеу міндеттері:
- драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктер
драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық, әдістемелік мақсат-міндеттері
орта буын сыныптарда драмалық шығармаларды оқыту
жолдары
практика жүзінде драмалық шығармаларды оқыту жолдарын ұсыну
4. Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін мектеп
5. Курстық жұмыстың зерттеу базасы - №107 мектеп
6. Зерттеу гипотезасы
Егер драмалық шығармалардың оқытудың тиімді әдістері мен жолдарын ұсынатын болсақ, онда мектеп оқушысының байында әдебиет пен өнерге деген құштарлықтарын оятып, шығарманың мазмұндылығын түсіндіре аламыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.1 Драмалық шығармалардың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
а) драмалық шығармалардың өзіндік ұғымдары;
ә) драмалық шығармаларды оқыту әдістемесінің зерттелуі.
І.2 Драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық, әдістемелік мақсат-міндеттері ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ. 1 Орта буын сыныптарда драмалық шығармаларды оқыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ.2. Д.Исабековтің Әпке драмасын оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. .
ІІ.3. Әдебиеттің тарихи курсын оқитын сыныптарда драмалық
шығармаларды оқыту ерекшеліктері: Ғ.Мүсірепов Аманкелді...
ІІ.3. Драмалық шығармалар мәтінімен жасалатын жұмыстар
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Әдебиетті оқыту әдістемесінің негізгі міндеттері -- оқушылардың әдеби тілін жетілдіру, оқырмандық мәдениетін дамыту, шығармалардың көркемдік болмысын түсініп қабылдауға жол салу. Мұндай мақсаттар әдебиетті оқыту барысында оқушылардың жан-дүниесіне әсер ете алатын әдістерді қолдану нәтижесінде ғана орындалады. Проза, поэзия, драматургия қайсысы болсын ең бастысы туындының көркемдік болмысын оқушыға таныта алатын жақсы әдістер жүйесін қолдану арқылы ғана оқушының дамуы туралы айта аламыз.
Бағдарламада берілген драмалық шығармаларды оқи отырып, оқушылар тарихи-әдеби процестер туралы біліп, әдебиет теориясынан білім алады. Осы арада бағдарламада берілген драмалық туындының оқытылуы құрғақ, формалдық жолмен оқытылып кетпеуін қатаң қадағалау арқылы ғана әдістеменің тиімділігі танылады. Сондықтан драмалық шығармаларды оқыту әдістемесінің міндеті -- оқушыларға теориялық, тарихи-әдеби білім беру, өнердің бір саласы ретінде драмалық шығармалардың ерекшелігін таныту, адам характерін сомдаудағы мүмкіндіктерін таныту және сол білімді өз бетімен ала алатындай әдістерді үйрету.
Мектеп бағдарламасында берілетін драмалық шығармалардың барлығына ортақ негізгі мәселелерді қатыстыра отырып, әрбір шығарманың өзінің көркемдік - сюжеттік құрылымына байланысты да әдістемелік құралдар мен әдіс-тәсілдерді жүйелеуді міндет етіп отырған драматургияны оқыту әдістемесі қазіргі білім берудегі бастан кешіріліп жатқан жаңалықтар мен өзгерістерді де молынан бойына сіңіруі тиіс. Сол арқылы ғана драмалық шығармаларды оқытудың сапасы жетіліп, оқушыларға білім беру мен биік идеялды тәрбие беру міндеті жүзеге асырылмақшы.
Эпостық және лирикалық шығармалармен бірге көркем әдебиеттің күрделі бір түп-саласы болған драмада да жалпы әдебиет заңдылықарына бағынады. Сондықтан да драмалық шығармаларды мектепте оқыту принципі де эпос, лириканы оқытудың әдіс-тәсілдерімен сабақтас болып келеді. Бірақ драманы оқытудың өзіндік ерекшеліктері, өзіндік сипаттары бар. Бұл оның жанрлық табиғатына байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты -- мектепте оқылатын драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктерін танытып, оқушыны көркем өнердің бір түрі, сахна өнері туралы ұғым түсініктерін қалыптастыру. Мектепте оқылатын драмалық шығармаларды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін қарастыру.
І.1. Драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктері.
Орта білім беретін мектептерде әдебиет сабағынан берілетін мәтін түрлері әр алуан болып келеді. Эпикалық шығармалар, лирикалық шығармалармен қатар драмалық шығармалар да оқытылады. Драмалық шығармалар да басқа жанрдағы шығармалар сияқты әдебиет заңдылықтарына бағынады. Сондықтан драмалық шығармаларды оқыту принциптері эпикалық, лирикалық шығармаларды оқыту әдіс-тәсілдерімен сабақтас келеді. Дегенмен драмалық шығармаларды оқытудың өзіндік ерекшеліктері де болады.
Драма -- әдебиеттің үлкен бір жанры. Ол өзінің қоғамдағы орны мен жазылу формасы арқылы эпостық және лирикалық шығармалардан дараланады. Драма бір жағынан әдебиет туындысы болса, екінші жағынан ол театр өнеріне негіз болады. Мектепте драмалық шығарманы оқытқанда оның осы екі жақтылығын ескеру керек.
Драма мазмұнына қарай үш түрге бөлінеді: комедия, драма, трагедия. Драмалық шығармаларда автор өмір болмыстарын көркем типтік жағдайларда тартыс үстінде көрсетіп, белгілі бір идеяны ұсынады. Драманың басты нысаны -- адам, оның қоғамдағы орны, іс-әрекеті, жеке басының қасиеті, ізгілікке ұмтылуы, күресі. Театр өнерінің дамуына байланысты драмалық шығармалардың түрлері дами түсуде (оперетта, водовиль, либеретто т.б.)
Драма мәтіні тек кейіпкерлердің сөзінен тұрады. Диолог, монолог түрінде жазылады. Драма шығармасы сахнаға ойналғанда "пьеса" немесе "спектакль" деп аталады. Пьеса өз ретінде афишадан, акті, сурет, көріністерден тұрады, уақытпен шектеледі. Мұнда авторлық баяндаулар, суреттеулер болмайды. Кейде автор өз тарапынан оқиғаға, не декорацияға, не кейіпкерлерге қатысты сілтеме түсінік келтіреді. Бұл сілтемелер "ремарка" делінеді және жақшаға алып жазылады.
Драма -- қазақ әдебиеттінің кейіндеп дамыған саласы. Сондықтан қазақ әдебиетін оқытуда оның әдістемесі дамымай келеді. Бұған тағы бір себеп мектеп қабырғасында оқытылатын драмалық шығармалардың аздығы және оны оқытудағы теориялық тіректің жоқтығына да байланысты. Орта буын сыныптарда драмалық шығармалардан Д.Исабековтің "Әпке" драмасы оқытылады. ХІ сыныпта Ғ.Мүсіреповтің "Қозы Көрпеш -- Баян сұлу", М.Әуезовтің "Еңлік -- Кебек", Ш.Мұртаза "Бесеудің хаты" т.б.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі мәселелері бойынша жазылған ғылыми еңбектер мен зерттеулерде драмалық шығармаларды оқыту жайлы көп айтыла бермейді. Аталған шығармалардың сахнаға арналып жазылатын ерекшелігі оны мектепте оқып талдауда белгілі бір қиындықтар туғызуы мүмкін. Бірақ қалай дегенде де, бұл туындылар мектепте оқыту мақсаты үшін оны талдау, игерту жолдары мен әдістері де тиімділік жағынан зерттелуі керек.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі ғылымында драмалық шығармаларды оқыту жолдарын қарастырған әдіскер-мұғалімдер мен әдіскер ғалымдар санаулы. Драмалық шығармаларды оқыту жолдарын қарастырып, әдістемелік құрал жазған -- Сайлау Дүкенбаев. С.Х.Дүкенбаевтың "Мектепте драмалық шығармаларды оқыту" атты оқу әдістемелік көмекші құралы 1985 жылы "Мектеп" баспасынан жарияланған(1).
"Драмалық шығармаларды оқыту" тақырыбында кандидаттық дисертация жазылды(2). (Рыскүл Байділдақызы Бораш, 2006).
Солай бола тұра драмалық шығармаларды оқыту әдістемесі әлі де көп қарастыруды, зерттеуді қажет ететін тың тақырып болып есептеледі.
Драмалық шығарманы мектепте талдауда мұғалім алдында бірнеше мәселе тұрады. Бұл мәселелер драманың тақырыбы мен идеясына, сюжеті мен композициясына, кейіпкерлер мен әрекеттерге, тіліне, сахналық қойылымына т.б. қатысты.
Драмалық шығарманы талдау мәтінмен жұмыс істеу арқылы іске асады. Қашан да басты назар драманың тіліне аударылады. Тілдің қолданылу аясы, -- адамдардың сөйлесуі -- диолог. Диолог -- тіл болмысы. Сондықтан оған үңілу шығарманың сырын ашады. Драма тілі кейіпкердің жай ғана сөйлеуі емес, автордың мақсатты түрде саралап салған сөздері болып есептеледі. Демек, драма тілі -- көркем тіл. Әлемге әйгілі драматургтер Шекспир, Молер тілі шынайылығымен, дәлдігімен, ойнақылығымен, уытты-өткірлігімен ерекшеленеді. Драмада адамдар тілі іс-әрекеттер арқылы бейнеленеді. Олардың бар болмысы, сөйлеуі, киімі, жүріс-тұрысы, кейпі, мінезі -- көруші назарында болды.
Эпикалық тек пен лирикалық тектің жанрларында танылатын кейіпкерлердің болмысынан драмалық кейіпкер болмысы өзгеше. Себебі драмалық кейіпкер нақты іс-әрекетімен жанды қимылда көрінеді. Сахнадағы рөлді сомдаушы актердің бет бейнесінде, іс-әрекетінде, сөйлеуінде жанды кейіпте көрінеді, танылады. Драмалық шығарманы оқып қабылдау мен оны нақты сахналық қойылымда көріп қабылдаудың айырмашылығы болады. Оқушы үшін тиімдісі сахналық қойылымды көріп тамашалау. Себебі мектепте оқылатын драмалық шығармалардың барлығы дерлік сахналанған. Дегенмен сахналық қойылымды көрсету мүмкіндіктері үнемі бола бермейді. Сондықтан драмалық шығарманы оқытқанда ролге бөіп оқыту, мүмкіндігінше, оқушылардың шама-шарқынша сахналату, рөлмен оқыту аса маңызды. Бұл дайындық төменгі сыныптарда қалыптастырылуы керек.
Бастауыш және орта буын сыныптарда оқытылатын шағын ертегі, мысал, әңгімелерге инсинировка жасау, рөлмен оқу, рөлдік ойындар жүргізу т.б. жұмыс түрлері -- драмалық шығармаларды танып-білудің алғашқы бастамасы болып есептеледі.
Оқушылардың театрдан, сахнадан көрген түрлі қойылымдары олардың драма табиғатын тани түсуіне көмектеседі. Оқушылардың драмалық туындыларды оқып үйренуін күшейтуде мектептегі драма үйірмесінің тигізер әсері мол.
Бастауыш сыныптарда драмалық шығармалар оқытылмайды, бірақ С.Желдербаева (3) мұнда рөлге бөліп оқытылатын басқа жанрлардағы шығармалардың молдығын атап өтеді. Мәселен, І.Жансүгіровтің бастауыш сынытарда Шәркей, Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш т.б шығармаларын оқытылады. Осы шығармаларды оқыту барысында рөлмен оқыту арқылы, сондай-ақ кейіпкерлердің іс-әрекетін баяндату арқылы оқушыларға кейіпкердің іс-қимылын бақылатуға болады. Ендеше, мұндай қарапайым оқиғалы шығармаларды келешекте драмалық шығармаларды оқытуға дайындық түрінде жүргізуге мүмкіндік мол.
Бастауыш сыныптар мен орта буын сыныптарға оқытылатын мысал жанрындағы шығармалармен инсинировка жаздыру, оқушылардың өздеріне ойнатып көрсету көптеген шығармашылық жұмыстардың тууына жәрдемдеседі. Мәселен, И.А.Крыловтан Абай аударған мысал өлеңдер сюжетінің жеңілдігі мен композициялық құрылымының қарапайымдылығы жағынан төменгі сыныптардың өзіне инсинировка жаздыруға қолайлы шығармалар болып табылады. Бұл ретте "Шегіртке мен құмырсқа", "Қарға мен түлкі", "Емен мен шілік", "Есек пен бұлбұл", "Піл мен қанден"; А.Байтұрсынұлының "Егіннің бастары", "Қартайған арыстан", "Қайыршы мен қыдыр" сияқты мысал өлеңдеріне инсинировка жасатуға болады. Бастауыш сыныптарда инсинировканы қарапайым бір-екі оқиға төңірегінде
жасата отырып, оқушылардың өздеріне сахналық декарация мен рөлдік костюмдердің көмегімен рөлмен ойнатып көру оқушы қызығушылығын тудырады. Драмалық шығармалардың ерекшелігін тануға көмектеседі. Ал орта буын сыныптарда драмалық шығармалардға тартыстың мазмұнын бірнеше түрде өзгерте отырып ойнату, салыстырту драма жанрын терең түсіндіруге мүмкіндік туғызады. Меселен, бір шығарманы бірнеше топқа тапсыра отырып, тартыстың мазмұнына қарай комедия жанрында, трагедия, драма жанрында ойнату, салыстырту аса қызықты да тиімді нәтиже көрсетеді.
Инсцинировка, киносценарий құрастыру оқушылардың көркем мәтінді терең әрі шығармашылық жолмен түсінуіне игі ықпалын тигізеді. Сонымен қатар кино, сахна өнеріне деген қызығушылығын да арттырады. Оны төменгі сыныптарда да, жоғары сыныптарда да орындатуға болады. Сынып ерекшелігіне қарай орындататаны жұмыс мазмұны да түрлі дәрежеде болып келеді. Төменгі сыныптарда мұғалім ондай жұмыстарды қалай орындаудың үлгісін өзі көрсетеді. Кинодан үзінді көрсету, оның құрылымды\ң элементтерін талдату, оқыға желісін саралату аса маңызды. Киносценарий, инсцинировкалар жасату. Сондай-ақ көркем мәтінді ыждаһатпен, оймен оқуға, көркем мәтінді көз алдына келтіріп, бейнелі түрде қабылдауына әсерін тигізіді. Киносценарий құрастыру үшін бір оқиға, бір көріністі ғана таңдап алуға болады. Шағын шығармаларды тұтастай алуға да болады.
Киносценарийлер мына үлгіде жасалады.
Оқиға орны
Көріністер
Музыка
Инсцинировкалар негізгі бір оқиға айналасында құрастырылады. Ол үшін оның эпизодтары назарға алынады. Өздері құрастырылған инсцинировкалар мәтіні бойынша оқушылар оны сахнаға әзірлейді. Кейде инсцинировкалы сабақ өтеді. Инсцинировкада кейіркер сөздеріне ерекше көңіл бөлінеді. Ең маңыздысы шығармада ерекше орын алатындарын теріп алуға болады.
Балалардың театрдан, клубтан көрген түрлі спектакль, қойылымдары олардың драма табиғатын тани түсуіне көмектеседі. Оқушылардың драмалық туындыларды оқып үйренуін күшейтуде мектептегі драма үйірмесінің де тигізер көмегі аз емес. Айталық, мектеп сахнасында И.А.Крыловтың "Құмырсқа мен шегіртке " мысалына инсценировка жасау- оқушылар үшін қызықты шығармашылық іс әрі танымдық маңызы үлкен нәрсе. Мұндағы рөльдер: құмырсқа, шегіртке және автор. Бұларды көрсету (ойнау) үшін құмырсқа мен шегіртке арнаулы костюм тігіледі, сахнаға декорация жасалады, оқиғаға лайықтап алынған музыка ойналып тұрады. Жеңілтек шегіртке мен еңбекқор құмырсқаның іс-әрекеті балалар үшін әсерлі де тартымды. Бар оқиға автордың тұжырымына, идеясына (Еңбек етпеген - ішіп- жемейді) жауап болады. Міне, осындай жұмыстарда балалар инсценировканың сырт көрінісіне (костюм, ойнау т.б.) ғана алданып қалмай, солардың бәрі не үшін істеліп, автордың қандай ой-ниетін көрсетуге қызмет етіп тұрғандығын түсінеді, одан рухани әсер алады.
Драмалық шығармаларды оқыту орта буын сыныптарда басталып, жоғары сыныптарда міндетті оқу бағдарламаларына сәйкес жалғастырыла жүргізіледі. Драмалық шығармаларды оқыту мен талдау жұмысы оқу пәніне және оның әдістемелік талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
Әдістемелік талаптар пәннің ерекшелігі мен оқытылатын шығарма ерекшеліктері негізінде анықталады. Осы тұрғыдан алғанда драмалық шығарманың басты ерекшеліктерінің бірі -- оның диологты әрекетке құрылуы, театр сахнасында көрсетуге дайықталып жазылатындығы.
Драмалық көркем тіл негізінен кейіпкерлер сөзінен тұрады. Оқиға кейіпкерлер сөзімен өрбіп, әрекетке айналып жатады. К.С.Станиславский сахнада "сөйлеу дегеніміз әрекет ету" дейді(4). Өйткені пьеса кейіпкері өз ойын тек сөйлеумен ғана емес, үндемеу арқылы да аңғарта алады. Іштей сөйлеу, үзіліс жасау, ым, ишара, қимыл -- осының бәрі қосыла келе драма ерекшелігін құрайды. Онда дауыс ырғағы, сөйлеу мәнері де шешуші рөл атқарады. Сондықтан драмалық шығарманы сыныпта дауыстап оқу да талдаудың алғашқы және басты кезеңі болып саналады. Дауыстап оқу драмалық оқиғаны, характерді, олардың арасындағы қақтығысты оқушының көз алдына әкеледі. Онсыз шығарма идеясын ашу, шығармадағы тартысты ұғыну мүмкін емес. Сол себепті драманы өнер туындысы ретінде терең түсіну де қиындық туғызады.
Әдіскер-мұғалім Т.С.Запалованың "Уроки литературы и театр" атты еңбегінде драмалық шығарманы оқудың бірнеше түрін атап көрсетеді (5):
Мұғалімнің оқуы;
Рөлмен оқу;
Оқушының жекелеген сценаны оқуы.
Автор мұғалім күрделі драмалық шығарманы өзі оқығанда, оқушылар пьесаның идеялық көркемдік бітімін тұтас қабылдайды, ал бұл талдау үшін жеңілдік туғызады дейді. Әйтсе де, бұлардың ішінде рөлмен оқу кең тараған. Зерттеушілір драманы бірден рөлмен оқудың онша тиімділік көрсете бермейтінін айтады. Өйткені рөлмен оқығанда оқушылар назар мен күшті оқу техникасына ғана салады да, пьесаның "үні" көмескі қалады.
Мектеп практикасында автор көрсетіп отырған оқудың үшінші түрі -- жеке көріністі оқу сирек кездеседі. Дегенмен оқудың бұл түрінің пайдасы мол. Оқушылар жеке көріністі оқуға даярланған, ондағы характерді, оқиғаны, тартысты түсінуге күш салады. Сондықтан бұл оқушы білімін анықтауға кызмет етеді. Сондай-ақ көріністегі оқиғаның жалпы оқиғамен байланысын, композициялық мәнін бағалау үшін де пайдалы. Рөлмен оқу мәтіннің қысқаша мазмұны анықталып, ондағы кейіпкерлердің іс-әрекеті, ішкі дүниесі т.б. жағдайлар анықталғаннан кейін жүргізілсе өз нәтижесін береді. Бұл мұғалімнің оқушыларды күні бұрын даярлауының нәтижесінде жүзеге асады.
І.2. Драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық, әдістемелік мақсат-міндеттері
Драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық мақсат, міндеттерін айқындау осы тектес шығармаларды оқыту жолдарын саналы түрде ұйымдатыруға жол ашады.
Драмалық шығарманы оқыту әдістемесі жайлы әдіскерлердің көбі шығарманың сыныпта оқылғанын құптайды. Әрине шығарманың көлеміне қарай жекелеген бөліктерін оқуға да болады.
Пьесаны сыныпта оқу ұжымдық еңбек болып саналады. Оқушылардың кейіпкерлерді оқу үстінде елестетуі -- психологиялық акт. Сондықтан мұғалім елестету актісіне қиял қосқаны тиімді. Драма мәтінінде кейіпкер портреті болмайды. Дәл прозалық шығармалардағыдай кейіпкер портреті болмағанымен, афишада кейіпкердің жасы, ерекшелігі, қызметі, киімі, мінезі т.с.с. сілтемелер беріледі. Сондықтан кейіпкерді елестетідің өзі шығармашылықты, типтік характерлерді білуді қажет етеді. Кейіпкерді елестетет алғаноқушы оның тіл мәнерін де ескере алады.
Сыныпта оқылмас бұрын сол шығарма жайлы шағын кіріспе әңгіме, пікірлесу өткізіледі. Мұғалім пьеса жайлы тұжырымды анықтама беруі керек. Шығарманың тақырыбы, жазылу уақыты, тарихи фоны, құрылысы, әдебиеттегі және тетрдағы орны туралы мәлімет береді. Сол шығрманы қойушы режиссерлер мен кейіпкерді сомдаған сахна шеберлері туралы да дерек берген орынды.
Бастауыш және орта буын сыныптарда шағын ертегі, мысал, әңгімелерге инсценеровка жасау, рөльмен оқу, ойнау т.б. сияқты жұмыстар-драмалық шығарманы танып білудің бастамасы. Ал мектеп практикасында мұндай тәжірибелер жиі кездеседі. Әдебиет мұғалімі осыларға мән беріп, оларды көлемді драмалық шығармаларды оқытуға кірісер алдындағы даярлық жұмыстар ретінде бағалап, ескергені жөн.
Драмалық шығармамен таныстық орта буын сыныптардан басталса, жоғарғы сыныптарда ол міндетті оқу программасына сәйкес одан әрі жалғастырылып, енді оқу мен талдау жұмысы оқу пәніне және оның әдістемелік талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
Белгілі бір пәнді оқыту әдістемесі сол пәндермен ұқсастық және айырмашылық жақтарымен анықталатыны белгілі. Осы тұрғыдан алғанда драмалық шығарманың басты ерекшелегі деп оның диологты әрәкетке құрылуын айту керек.
Көлемі жағынан да драмалық туындылар көбіне шағын әрі өзара шамалас болып келеді.
Мұғалім күрделі драмалық шығарманы өзі оқығанда, оқушылар пьесаның идеялық-көркемдік бітімін тұтас қабылдайды, ал бұл талдау үшін жеңілдік тудырады дейді. Әйтсе де, бұлардың ішінде рольмен оқу кең тараған. Зерттеушілер драманы бірден рольмен оқудың онша тиімді бола бермейтінін айтады. Өйткені рольмен оқығанда оқушылар күшті оқу техникасына ғана салады да, пьесаның үні көмескі болып қалады.
Практикада оқудың үшінші түрі - жеке көріністі оқу сирек кездеседі. Сөйтсе де, оқудың бұл түрінің пайдасы көп. Оқушы жеке көріністі оқуға даярланған, ондағы характерлерді, оқиғаны, тартысты түсінуге күш салады. Сондықтан да бұл оқушы білімін анықтауға қызмет етеді. Сондай-ақ көріністегі оқиғаның жалпы оқиғамен байланысын, композициялық мәнін бағалау үшін де пайдалы. Аталмыш еңбекте бұл мәселе дұрыс атап көрсетілген.
Әрине, оқуға алдын-ала арнайы дайындық жүргізілсе, оқылатын мәтіннің қысқаша мазмұны, ондағы кейіпкерлердің іс-әрекеті, ішкі дүниесі т.б. жағдайлар анықталса, рольмен оқу әрі мәнді, әрі тиімді болатыны рас. Әдетте, мұндай оқу үшін мұғалім күні бұрын 5-6 оқушыны (мәтіндегі кейіпкерлерге орай) арнайы даярлайды.
Бұл арада басын ашып алатын мәселе мынау: қалай болғанда да пьесаны сыныпта міндетті саналу керек: Әрине, сынып -- театр сахнасы, оқушылардың рөлмен оқуы театр актерлерінің сахнадағы ойнауы емес. Драманы мектепте оқып үйренуді театрландыру деп ұқпау керек. Екеуі екі басқа дүние. Сыныпта оқуда ым-ишара, қол, бет-ауыз, қимыл әрекеттері т.б. қатыспайды десе де болады.
Оқушылар пьесаны оқығанда текстегі ой мен әрекет логикасын түсініп отырулары қажет. Рөлмен оқушылардың интонациялары тыңдаушыларға әсер ететіндей болуы тиіс. Сыныптағы оқу кейіпкер рөліне енуді көздемейді. Оқушы оқып отырған мәтінмен байланысты кейіпкерлер мен іс-оқиғаға өз қатысын білдіріп отырса жеткілікті.
Ал пьесадағы кейіпкерге ұқсау, оның психологиялық көңіл күйін сездіре оқу оқушыларға ауыр. Сондықтан оны талап ету ретті бола бермейді деп есептейміз. Себебі, пьесада кейіпкердің шектен тыс трагедиялық халін немесе лирикалық сезімін, жеке басының күйінішін (көзіне жас алуын ) т.б. күлкілі жайттарды көрсететін сәттер кездесуі мүмкін. Сыныптағы оқудың басты мақсаты -- оқығанын түсіне білу, сол негізде тыңдаушыларға кейіпкерлердің ойы мен ісін сездіруге тырысу. Әрине, кейіпкерлердің түрлі характерін ашу үшін оқушыдан сол характерді тани білу талап етіледі. Мұның өзі оқу арқылы пьесаның кейіпкрлерін танудың басы болады. Ендеше оқу алдында әр кейіпкерге лайық дауыс ырғағын, эмоциялық мәнерді сабақта анықтап алу сабақтың басты нысаналарының бірі болуға тиіс.
М.Әуезовтің "Түнгі сарын" пьесасындағы Майқан болыстың ерке-тотай әйелі Бибіш-Жүзтайлақ атанған сұлу да менмен, паң да айлалы, зымиян адам. Ол кедей қызы Мөржанды қайнысы Нұрқанға шырмап бермек болады. Бірінші актінің бірінші көрнісінде осы екі кейіпкердің әрекеті берілген. Жүзтайлақтың дауыс интонациясы зілді, әмірлі, арынды, ойнақы болып келсе, Мөржан сөзі жазықсыз адамның іштей ашынуын байқатарлықтай ұяң, шерлі, сонымен бірге ойнақты болып келеді.
Енді сол көріністен мысал келтірейік:
Жүзтайлақ: Ей, қыз, неге үндемейсің?
Мөржан: Не айтайын мен.
Жүзтайлақ: Не дедім мен саған? Неғып сазарып қалдың?
Мөржан: Айтсам да ауыр, айтпасам да ауыр... Енді айтайын!
Жүзтайлақ: (паңданып, сырт қарап: Бәсе, айт, жетті енді. Бұрын көнбей келіпсің, енді мені салып отыр. Ол саған аз сыбаға ма?
Мөржан: (тамсанып): Япыр-ай, жеңеше-ай, маған шен беріп тұрғандай сөйлейсің - ау!
Жүзтайлақ: Күйіп кеткірдің зілдісін... Тілімді қайырайын деп пе едің?
Мөржан: Буынсыз жерге пышақ салған соң қайтейін...
Жүзтайлақ: Тоқтат енді, қылымси бермей. Мен айтқан соң буынсыз болмайды. Кімнен тартынасың? Біздің ауылдың буы ғой асқақтап тұрғаның. (Тоқтат.) Не қыласың сорлы! Мен айтқан соң өлдің ғой! Сөз сол.
Мөржан: Жоқ, жеңеше, бұл жерде тіліңді алмаймын...
Жүзтайлақ: (бастырмалатып): Немене? Кімнен әулие едің? Тең көрмей тұрсың ба әлде, бекзада неме?
Мөржан: Жантастың көзіне шөп салмаймын.
Жүзтайлақ: Е, ол сенің көзіңе шөп салмайды ғой (кекетіп), көзің жеткен ғой тегі! Жантас кімнің Жантасы ? (сықылықтап күліп ) Біліп пе едің ?
Осы мәтінді оқығанда Жүзтайлақ пен Мөржанның сөйлеу мәнеріндегі өмірге деген көзқарастарындағы кереғарлық, қарама-қарсы екі пиғыл мен көзқарастағы ымырасыздық оқушының оқу мәнеріне әсер етпей қоймайды. Мәтінді оқуда осы айырмашылықты, екі кейіпкердің қарама-қарсылығын, мінезін интонация арқылы беруге болатыны ескеріледі. Оқушылар шағын мәтіннің өзін интонация арқылы оқып шығады. Оқушылар осы интонация арқылы кімнің кім екенін ажыратады. Оқиғаның байланысын байқайды.
Жоғарыда келтірілген мәтінде Жүзтайлақ бірден зекуден бастады. Сөйтіп өз дегеніне Мөржанның көнбегенін байқаған соң бастырмалата кінәлай сөйледі, соңында кекесінге көшеді. Мөржан болса, Жантасты ұнатады, сондықтан Жүзтайлақтың азғыруына көнбек емес. Бұл ойын ол Жүзтайлаққа ашық айтуға алғашында жүрексінеді, сескенеді. Жүзтайлақ дүкілдеп қоймаған соң, кесіп айтады. Мөржан сөзі -- өзіне сенімі берік адамның сөзі. Ал Жүзтайлақ болса, оны сорлы деп кемсітіп, басына сөйлейді. Өз дегенімді болдырам дейді, зорлыққа басады. Мұндай екі адамның ымыраға келуі де мүмкін емес. Бұл жағдай мәтінді оқу интонациясын белгілейді.
Белгілі ғалым-әдіскер В.А.Никольский пьесасының бірінші бөлімін сыныпта толық, ал қалған бөлімдерін бөліп-бөліп, топтап оқуды ұсынады.
Кейбір көріністерді сыныпта, тақта алдында арнайы костюм, гримсіз-ақ орындауға болатынын, ол үшін рольде ойнаушылардың сөздерді алдын ала жаттап алулары керектігін айтады (2, 85).
Қазақ мектептерінде оқытылатын драматургиялық шығармаларды оқыту әдістемесінің өзіне тән белгілері мен ерекшеліктерін төмендегідей жүйелеуге болады:
Драмалық шығармаларды оқыту көркем әдебиеттің проза мен поэзия салалары сияқты өзге жанрларын оқытудан мүлде дерлік бөлек өз ерекшелігі болады;
Драмалық шығарманы оқытуда қазақ драматургиясының өзгерісі мен алған бағыттарын әрдайым біліп, анықтап отыруға мүмкіндік туғызады. Бұл көркем өнердің даму бағытын тануға да аса маңызды болмақ.
Драмалық шығармаларды оқытуда Кеңес дәуіріндегі оқыту талаптары мен қазіргі кезеңдегі талаптардың арасында қандай да болмасын, өзгешеліктер болары анық.
Драмалық шығармаларды оқытудың осы кезге дейінгі жай-күйі қазір қажеттілігін анықтаған, ал болашақтың қажеттіліктерін шешуді осы бастан қолға алуға даярлық жүргізуі тиіс.
Драмалық шығарманы оқытудың үлкен жүйесі - драмалық шығармаларды оқыту әдістерін зерттейтін болғандықтан, әдістер туралы мәселені түбегейлі мәселе деп санау керек.
Драматургияны оқыту әдістемесінің іргелі тұсы-драмалық шығарманың теориясына арналады. Теориялық ұғымдар арқылы оқушы драмалық шығарманың мазмұнындағы психологиялық- көркем тетіктерді нәзіктікпен ажыратып тани алады.
Драмалық шығармамен атқарылатын жұмыстар бірізділікпен өзара өріле, сабақтаса ұйымдасчтырылып, мұғалім тарапынан жүйелі бақылау мен тексеру арқылы қорытындыланып отыру керек.
Драмалық шығармалар тарихпен, мәдениет дамуымен, эстетикамен байланыста оқытылуы қажет. Сондықтан драмалық шығармаларды оқытуқанда тарихи деректерді мол қамтып, мәдениет дамуының сипатын танытып, драмалық шығармадан эстетикалық әсер алатындай әдіс-тәсілдерді қарастыру қажет.
Драматургияны оқыту әдістемесі-өзгермелі, дамытуға бейім, жаңа технологияны қабылдауда сыни көзқарастары да болатын өзіндік ерекшелігі мол әдіс-тәсілдер болып табылады.
Драмалық шығармалардың белгілері, әрине, мұнан да көп болуы мүмкін, бірақ негізгілері деп осыларды алуға болады.
2. Орта буын сыныптарда драмалық шығармаларды оқыту жолдары
Әдебиетті оқыту әдістемесі тұрғысанан келгенде орта буын сыныптар бастауыш сыныптардан ерекшеленеді. Бастауыш сыныптарда көркем шығарма өміртану құралы ретінде жұмсалады. Жас бүлдіршінге өмір құбылыстарын көркем өнер тілі арқылы таныту мақсат етеледі. Ал орта буын сыныптарда көркем шығарма өнердің бір саласы ретінде, сөз өнері ретінде танылады. Шығарма тілі, көркем образдар, авторлық ұстыным, шығарманың түйінді ойы, кейіркерлер жүйесі, шығарманың поэтикалық, көркемдік ерекшеліктері тұрғысында талдап, тьанылады. Драмалық шығармаларды оқытқанда осы мақсат-міндеттерге аталған шығарманың өнер саласының екі бірдей түрін қамтитындығын түсіндіру аса маңызды. Олардың бірі -- сөз өнері, екіншісі сахна өнері. Драмалық шығармаларды оқытудың ерекшелігі білім берудің жаңа талаптарына сай өзгермелі, уақыт талабына жауап беретін, оқушының жеке тұлғасын жан-жақты дамыту мақсатын көздейтін оқыту жүйесі бола алады.
Драмалық шығармаларды мектепте оқытуда теориялық және практикалық білімді тығыз байланыста ұштастыру маңызды.
Драмалық шығармаларды мектепте эксперименттен өткізу кезінде оқушы бойында қалыптасатын білім мен практикалық дағдылар анықталып, оның тиімділігі 8-11 -сынып оқушыларында білімді шығармашылықпен ала білу, зерттеу, іздену әдістерін меңгеру арқылы тұтас әлемдік драма жайлы түсінігіне, классикалық үлгідегі туындыларды оқу мәдениетіне, сауатты, мәдениетті көрерменге ұласады.
Драмалық шығармаларды оқытуда 8-11-сынып оқушыларының әдеби талдау негізінде алған көркем туындының тәрбиелік мәні өмірлік қажеттілігіне айналады.
Орта буынның 8-сыныбында Д.Исабековтің Әпке драмасы оқытылып келеді. Жоғары сыныптарда, яғни 11- сыныптарда драматургияны оқытуға сағаттар біршама көбірек бөлінеді. Бірақ оның өзі жекелеген жазушылардың өмірі мен шығармашылығына берілген жалпы сағат санының құрамына енгізеді.
Мұның себебі жалпы бағдарламада әңгіме, повесть, роман, поэма, лириканы оқып, талдауға көп сағат бөлініп, драмалық шығармаларды оқытуға аз мөлшерде орын берілуімен байланысты.
Қазақ әдебиеті сабақтарында лдрамалық шығармалардың үлесін талдай отырып, олардың әрбір сыныптарда оқылылу жайын кесте түрінде сипаттап көрсеттік.
Қазақ әдебиеті пәні сабақтыранда драмалық шығармалардың
қамтылуы:
Сыныптар
Жалпы оқылатын сағат саны
Драмалық шығармалар саны
Драмалық шығармаларға бөлінген сағат саны
5-сынып
102
--
--
6-сынып
68
--
--
7-сынып
68
--
--
8-сынып
68
1-шығарма
3 сағат
9-сынып
102
--
--
10-сынып
102
--
--
11-сынып
102
5-шығарма
5 сағат
Мұндағы сағаттар санына қарап драмалық шығармаларды оқытуға өте аз уақыт бөлінетіндігін көріп отырмыз. Ал поэзия мен прозалық шығармалардың көлемі бұдан көбірек болып отыр. Әрине, бұдан поэзиялық туындылар мен прозаның әлде бір артықшылығы туралы ой тумайды. Мәселе бұл жерде драмалық шығармалардың да оқушыға білім беру мен тәрбиелеудегі маңызын жеткіліктірді түрде ескеру керектігі жөнінде болып отыр.
Драмалық шығармалар -- көркем әдеби шығармалардың ішінде өзіндік орнын белгілеген сала. Драмалық шығармалар көркем өнер тндысы болғандықтан эстетикалық циклды құраушылар қатарына жатады. 5-7-сыныптардағы әдебиет сабағы оқушыларды көркем өнер туындылар арқылы тәрбиелеуде, білім беруде сурет, музыка сияқты сабақтар көмекші бола алады. Ал жоғары сыныптарда оқушының көркемдік тәрбиесі тек әдебиет сабағына ғана жүктеліп қойылған. Олай болса жоғары сыныпта білім беру процесінде драмалық шығармалардың алатын орны мен дүниетанымдық, дамытушылық қасиеттері, әдістері нақтылы түрде анықталып, жүйеленуі керек.
ІІ.2. 8-сыныпта Д.Исабековтің Әпке драмасын оқыту жолдары
Д.Исабеков шығармаларын ерекшелеп тұратын шығармаларының табиғатындағы 8-сыныпта драмалық шығарманы оқытудың өзіндік қиындықтары бар. Себебі осыған дейін оқушылар драмалық шығармаларды оқыған емес. Ендеше, сабақтың басында драмалық шығарманың табиғатын танытатын кіріспе әңгіме жүргізу керек.
Драмалық шығармалардың өзіндік ерекшелігін танытуда сахнада рөлмен оқу, сахналық қойылымның не екенін елестету, сонымен қатар драмалық шығарманың өзіне ғана тән түсініктерін акт, көрініс, ремарка, перде, т.т. білгізу аса маңызды. Көркем шығарма ретінде драмалық шығарманы оқыту рөлдік ойындармен ғана шектелмейді. Ең бірінші драмалық шығарма да басқа тектегі, жанрдағы шығармалар сияқты көркем мәтін болып есептеледі. Ендеше, драмалық шығармаларға да мәтін талдау жұмыстарының барлығы дерлік жүргізіледі. Шығарманың идеялық көркемдік етекшеліктері, көтерген басты тақырыбы, көркемдік әлемі, кейіпкерлер жүйесі, шығармадағы тартыстық өрбуі, сюжеттік, композициялық құрылымы, кейіпкерлер тілі т.т.
Д.Исабековтың Әпке пьесасы Жазушылар одағы мен Мәдениет министрлігінің бәйгесінде бірінші сыйлыққа ие болған, сондай-ақ сахна сұранысына ие болған көркем дүние деуге болады. Пьеса автордың драматургия жанрындағы елеулі ізденісі. Онда жастардың өмірі суреттеліп, бейнелері жасалған. Пьеса кейіпкерлері болашақ өмір жолындағы күрестің үстінде шыңдалып, ой-өрісі, түйсік-түсінігі кеңейеді, азаматтық келбеті қалыптасады. Отан алдындағы борышын айқындайды, жас адамға тән парасат биігінен көрінуге ұмтылады. Драматургтік пайымдар ой- түйіні де осыған саяды.
Шығарма оқиғасы ағайынды төрт баланың төңірегінен өрбіп, олардың тағдыры, азаматтық тұрпатының, өмірлік көзқарасының қалыптасуы драмалық тартыс үстінде өтеді. Анасы қайтыс болып кеткенде артында қалған інілері мен сіңілісінің тағдырын өз қолына алып, оларды бағып-қағып, тәрбиелеу ауыртпалығы Қамажайдың мойнына түседі. Қамажай-пьесаның темірқазығы. Шығарманың Әпке аталуы да осындан. Және пьесаның көркем-идеялық деңгейі мен бағыт-бағдары Қамажайдың әрекетіне тікелей байланысты. Ол- жаны нәзік, үлкен сезімнің адамы. Інілері мен сіңілісін тәрбиелеп, адам қатарына қосу жолында талай қиындықтар басынан кешіреді. Автор бейнелеген Қамажай - жеке басының қамы емес, бауырларын көбірек ойлайтын, жар сүю мен махаббат сезімін аналық сезімге құрбан еткен, соларды жеткізу жолына мүлде берілген, адамгершілік парасаты биік, қоғам алдындағы азаматтық борышын ақтаған замандастарымыздың жанды бейнесі.
Пьесадағы екінші қыз -- Нәзиләның бейнесі де сәтті өрнектелген. Ол -- еркелеу, тілі удай, бір адамға жетер мінезі бар, өмірге өзіндік түйсік-түсінігі қалыптасып қалған студент жас. Оның әпкесіне болысуы, кейде мамуля деп еркелеуі, Темірді ызыландыруы, Омардың қызға икемсіздігіне ренжуі, т.б. көріністердегі әрекеті нанымды шыққан.
Әпкесін көбірек әбігерге түсіріп, кейде уайымға салып жүретін -- Темір. Темір -- өмірдің күрделі мәселелерін көңілімен танып бағалай бермейтін, болмыс-бітімі жағынан еркін қалыптаспаған жан бейнесінде көрінеді. Әке-шешесіз кешкен тірліктің қыспағын арқалап, жұмыс істеп, үйге кіретін азды-көпті тиын-тебенді табатын да сол. Темір қанша бұлқан-талқан болып жатса да кек тұтпайтын, борышына адал, сөзіне берік, досын сүйіндіретін, дұшпанын күйіндіретін кесек қимылдың адамы. Оның сүйген қызы Кәмиләмен өтетін көріністерде автор көркемдік Темірдің бойындағы әлі де толысып жетіле қоймаған қырлары барлығын көрсетуді мақсат етеді. Кәмиланың бейнесі арқылы бүгінгі өмірдің байыбына бара бермейтін, өмірдің барлық құбылыстарына атүсті қарайтын, жастық менмендігі мен өзімшілдігі басым түсіп жататын замандас жастардың бейнесін беруді мақсат етеді. Кәмиланың жұбайлық өмірге даярлығы жоқтығы, жұбайлық міндет, ата-аналық міндет дегендер төңірегінде ойлана бермейтіндігі баласын алдырып тастайтын әрекеттері арқылы танылады. Пьесада Кәмиланың бейнесі аяқталмаған, толық жетіліп піспеген сияқтанады. Темірдің еңбек істеу үшін басқа жерге кетуімен Кәмиланың бейнесі де сахнадан жоғалады. Оның ендігі өмірінде қай бағытты тандағаны шығармада танылмайды.
Өзінің болмыс-бітімімен ерекше шыққан кейіпкердің бірі -- Омар. Омар үй-ішіндегі дау-шарына араласпай үнемі өзінің ғылыми жұмысын әлемінде жүреді. Оның ойы да, идеясы да бүгінгі әлеуметтік мәселелерден жоғары. Ол өзінің ғылыми идеясына біржола берілген, көздеген мақсатына жетпей тынбайтын, уақытын зая жібермейтін, кісіге жаманшылығы жоқ, ойланбай қимылға бармайтын, артық сөйлемейтін, өзімен-өзі жүрген тұйықтау жан.
Әпке -- бүгінгі жас замандастарымыздың өмірін суреттейтін, жақындар арасында сырт көзге шалына бермейтін нәзік қарым-қатынас, бір-бірімен сыйластық, отбасы мен қоғам алдындағы азаматтық борыш мәселелерін мезгілінде көтерген шығарма. Әпке драмасы арқылы оқушыларға адамдар арасындағы күрделі психологиялық мәселені, туысқандық қарым-қатынасты танытып, адамдық, отбасылық борыш, жеке бас мүддесі, өмірдің мәні сияқты күрделі мәселерді сөз етуге, проблема етіп көтеруге болады.
Драма негізінен екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім бес№№ суреттен құралған.
Ең әуелі Қамажайдың ана орнына ана болып сіңілелері мен інілерінің қамқорлығын өз мойнына алып, үлкен міндетті атқаруға бел буғандығы байқалса, сонымен қатар Қамажайдың салмақтылығы, аңқаулығы байқалады. Інілерін оқытып, есейтіп адам қатарына қосуға бел буған мейірімді жан екені, Нәзиләның құрбысы Гауһар мен Темірбектің ең жақсы досы Сұлтан оның жанындағы екі құрбы қызы Сұлухан мен Кәмиләлардың (кейіннен Темірдің әйелі) осы үйге қонаққа келіп, сол сәттерде біраз мәдениетсіздік танытқан Кәмиләні көрсе де інісі үшін бәріне көз жұмып, тек қана қонақжайлылық танытқаны суреттеледі.
Драманы сынып оқушылары үйде оқып келеді. Сыныптағы сабақ мұғалімнің кіріспе әңгімесі мен кіріспе сұрақтарымен басталады. Мұндағы мақсат оқушылардың драмалық шығарманың өнердің бір түрі ретінде ерте туып қалыптасқандығы туралы ұғым-түсініктерін қалыптастыру. Қазақ драматургиясының тууы мен қалыптасуы туралы қысқаша түсінік беру. Д.Исабековтің драматургия саласындағы ізденістері туралы қысқаша түсінік бере отырып, драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктерін танытатын кіріспе сұрақтар қойылады:
Қазақ әдебиеті пәні бойынша осыған дейін оқыған шығармалардан бүгінгі оқып отырған шығарманың қандай айырмашалағын байқадыңдар?
Сахна, акт, сурет, шымылдық деген ұғымдарды қалай түсіндіңдер?
Ремарка деген ұғым нені білдіреді?
"Әпке" драмасына қатысушы кейіпкерлерді атап көріңдер.
Сыныптық сабақта оқиға желісін еске түсіріп, шығырманың сюжеттік композициялық құрылымын тұтас елестету үшін төмендегідей талдау сұрақтары беріледі:
Пьесаның оқиға желісі қандай кейіпкерлердің арасында өрбиді?
Шығармада барлық оқиғаның негізгі желісі кімнің төңірегіне топтастырылған?
Шығармаға қатысушы ағайындылар кімдер?
Оқиғадағы сөжеттік элементтерді саралап, сюжеттік композициялық жоспар құрайық.
Шығармаға қатысушы 5 қыз бір бөлек, бес жігіт бір бөлек топ құрып, өз топтарыңа атау, төсбелгі сайлаңдар.
Әр топ өзі қатысатын оқиғаны сюжеттік желіге түсіріп
көріңдер (мәтінмен жұмыс).
Әр кейіпкер драмада өзі қарам-қатынас пен пікір таласқа түсетін келесі топтағы кейіпкерге мініздеме берсін. Шығарманың сол тұсын диалог түрінде оқып сахналап көрсін.
Оқушылар әр кейіпкерге қысқаша мінездеме жасайды. Мәселен Қамажайға жасалған мінездеме:
мейірбан кішіге қамқор өз міндетіне жауапты
Қамажай
Қамажай
ақкөңіл адал
қонақжай ұстамды аңғал
Н ә з и л а: Әпке деймін, ательеге маркизет түсіпті. Гауһарда адын-аулақ ақша бар екен, мен одан қарыз ала тұрмақ едім. Жете алмадық. Жете алмағанымыз да дұрыс болды. әйтпесе, кейін қайдан тауып берер едік.
Қ а м а ж а й: Неге?.. Тауып береміз... Тимур ертең айлық алады.
Н ә з и л а: Оның айлығы өзінен артылмайтын болды ғой. Өткен жолы мен оны паркте бір қызбен көргем. Меніңше, финанс жағын сол кісі басқаратын болуы керек. Ал, енді іске кіріселік.
Қ а м а ж а й: Ойбай-ау... Сендердің қарындарыңның аш екенін білмей қалдым ғой, тамақты мол жасайтын едім. Әлгі Темірбек бір жолдасымды ертіп келем деп еді. Сол екеуінің... Жарайды, сол екеуінің сыбағасын салып берейін.
Г а у һ а р: Жо-жоқ, апа, керек емес. Бізге осы да жетеді.
Қ а м а ж а й: Азаннан бері дым сызбасаңдар қайдан жетсін. Оларға... котлет қуырып бере салармын. Әкеліңдер ыдыстарыңды.
Н ә з и л а: Біздің әпкешка бала сияқты. Не айтсаң, соған сене
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл үзіндіден Қамажайдың өз бауырларының барлық сұранысын қанағаттандырғысы келетін ақ көңілі, қамқорлығы танылады. Аңқаулығы да аңғарылады.
Қ а м а ж а й: (Темірбектің досы Сұлтанға қарап) Ал, туған күнің құтты болсын, інішек. Қуаныштымыз. Темірбекжанның досы болсаң, менің де туған інімсің. Ал, өздерің отыра тұрыңдар, мен барып котлет...імм... тамақ дайындап жіберейін.
Үзіндіден Қамажайдың қонақжайлылығы мен кең пейілділігі, бауырмалдығы танылады. Жасаған қамқорлығы мен жақсылығына өтеу тілемейтін дархан көңілі танылады. (осы сияқты мәтіннен келтірілген мысалдар негізінде Қамажайға толық мінездеме жасалып, кейіпкер тұлғасы ашылады).
Драмадағы басқа кейіпкерлердің де іс-әрекеті, болмыс-бітімі талданады.
Кейіпкерге берілетін мінездеме үлгісін әр топ өз қалауларына байланысты жасайды.
-- Аға-қарындас Темірбек пен Нәзиләнің арасындағы сөз тартыс, достар арасындағы әңгімелердің өрбуі атап айтсақ
Кәмила. Қазіргі заманда жұрттың бәріне бірдей ұнай беру шарт емес. ХХ ғасыр ғылыми-техникалық прогрестің ғасыры ғана емес, субьективті пікірдің ғасыры. Біреуге ұнау үшін әрекет жасау бекершілік.
Сұлтан. Біреуге ұнамауды мақсат ету де адамды рухани тұйықтыққа итермей ме?
Кәмила. Сен мені түсінбей қалыпсың. Біреудің қабағына қарап, соның ақылымен өмір сүру, қайткен күнде де оған да өзің жайлы жаман пікір қалдырмауға тырысу-адамды ой бостандығынан айырады. Ал, ой бостандығы болмаған жерде... айталық, сен қолыңа гитара ұстап, туған күніңді думандатып, маған қарсы дау айтып отырғаныңа қарамастан, тіпті он екі мүшесі сау, қаланың ортасынан үш бөлмелі пәтеріне, жергілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Курстық жұмысы
Тақырыбы: Драмалық шығармаларды оқыту
Ғылыми аппарат
1. Курстық жұмыстың өзектілігі:
Әдебиетті оқыту әдістемесінің негізгі міндеттері -- оқушылардың әдеби тілін жетілдіру, оқырмандық мәдениетін дамыту, шығармалардың көркемдік болмысын түсініп қабылдауға жол салу. Драмалық шығармаларды оқытудың жолдары, тиімді әдістерін қарастыру.
2. Зерттеудің мақсаты: орта буын сыныптарда оқылатын драмалық шығармалармен танысу, шығарма мәтінін оқып, өзіндік ерекшеліктерін тану;
- Қаламгер шығармашылығымен танысып, мектеп бағдарламасына енгізіліп отырған драмалық шығармаларды анықтау;
- Мектеп бағдарламасына енгізілген драмалық шығармалардың қаламгер шығармашылығындағы орын, маңызын айқындау;
- Драмалық шығарманың көтерген тақырыбы мен идеясын, образдар жүйесін танып, талдау;
3. Зерттеу міндеттері:
- драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктер
драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық, әдістемелік мақсат-міндеттері
орта буын сыныптарда драмалық шығармаларды оқыту
жолдары
практика жүзінде драмалық шығармаларды оқыту жолдарын ұсыну
4. Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін мектеп
5. Курстық жұмыстың зерттеу базасы - №107 мектеп
6. Зерттеу гипотезасы
Егер драмалық шығармалардың оқытудың тиімді әдістері мен жолдарын ұсынатын болсақ, онда мектеп оқушысының байында әдебиет пен өнерге деген құштарлықтарын оятып, шығарманың мазмұндылығын түсіндіре аламыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.1 Драмалық шығармалардың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
а) драмалық шығармалардың өзіндік ұғымдары;
ә) драмалық шығармаларды оқыту әдістемесінің зерттелуі.
І.2 Драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық, әдістемелік мақсат-міндеттері ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ. 1 Орта буын сыныптарда драмалық шығармаларды оқыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ.2. Д.Исабековтің Әпке драмасын оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. .
ІІ.3. Әдебиеттің тарихи курсын оқитын сыныптарда драмалық
шығармаларды оқыту ерекшеліктері: Ғ.Мүсірепов Аманкелді...
ІІ.3. Драмалық шығармалар мәтінімен жасалатын жұмыстар
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Әдебиетті оқыту әдістемесінің негізгі міндеттері -- оқушылардың әдеби тілін жетілдіру, оқырмандық мәдениетін дамыту, шығармалардың көркемдік болмысын түсініп қабылдауға жол салу. Мұндай мақсаттар әдебиетті оқыту барысында оқушылардың жан-дүниесіне әсер ете алатын әдістерді қолдану нәтижесінде ғана орындалады. Проза, поэзия, драматургия қайсысы болсын ең бастысы туындының көркемдік болмысын оқушыға таныта алатын жақсы әдістер жүйесін қолдану арқылы ғана оқушының дамуы туралы айта аламыз.
Бағдарламада берілген драмалық шығармаларды оқи отырып, оқушылар тарихи-әдеби процестер туралы біліп, әдебиет теориясынан білім алады. Осы арада бағдарламада берілген драмалық туындының оқытылуы құрғақ, формалдық жолмен оқытылып кетпеуін қатаң қадағалау арқылы ғана әдістеменің тиімділігі танылады. Сондықтан драмалық шығармаларды оқыту әдістемесінің міндеті -- оқушыларға теориялық, тарихи-әдеби білім беру, өнердің бір саласы ретінде драмалық шығармалардың ерекшелігін таныту, адам характерін сомдаудағы мүмкіндіктерін таныту және сол білімді өз бетімен ала алатындай әдістерді үйрету.
Мектеп бағдарламасында берілетін драмалық шығармалардың барлығына ортақ негізгі мәселелерді қатыстыра отырып, әрбір шығарманың өзінің көркемдік - сюжеттік құрылымына байланысты да әдістемелік құралдар мен әдіс-тәсілдерді жүйелеуді міндет етіп отырған драматургияны оқыту әдістемесі қазіргі білім берудегі бастан кешіріліп жатқан жаңалықтар мен өзгерістерді де молынан бойына сіңіруі тиіс. Сол арқылы ғана драмалық шығармаларды оқытудың сапасы жетіліп, оқушыларға білім беру мен биік идеялды тәрбие беру міндеті жүзеге асырылмақшы.
Эпостық және лирикалық шығармалармен бірге көркем әдебиеттің күрделі бір түп-саласы болған драмада да жалпы әдебиет заңдылықарына бағынады. Сондықтан да драмалық шығармаларды мектепте оқыту принципі де эпос, лириканы оқытудың әдіс-тәсілдерімен сабақтас болып келеді. Бірақ драманы оқытудың өзіндік ерекшеліктері, өзіндік сипаттары бар. Бұл оның жанрлық табиғатына байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты -- мектепте оқылатын драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктерін танытып, оқушыны көркем өнердің бір түрі, сахна өнері туралы ұғым түсініктерін қалыптастыру. Мектепте оқылатын драмалық шығармаларды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін қарастыру.
І.1. Драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктері.
Орта білім беретін мектептерде әдебиет сабағынан берілетін мәтін түрлері әр алуан болып келеді. Эпикалық шығармалар, лирикалық шығармалармен қатар драмалық шығармалар да оқытылады. Драмалық шығармалар да басқа жанрдағы шығармалар сияқты әдебиет заңдылықтарына бағынады. Сондықтан драмалық шығармаларды оқыту принциптері эпикалық, лирикалық шығармаларды оқыту әдіс-тәсілдерімен сабақтас келеді. Дегенмен драмалық шығармаларды оқытудың өзіндік ерекшеліктері де болады.
Драма -- әдебиеттің үлкен бір жанры. Ол өзінің қоғамдағы орны мен жазылу формасы арқылы эпостық және лирикалық шығармалардан дараланады. Драма бір жағынан әдебиет туындысы болса, екінші жағынан ол театр өнеріне негіз болады. Мектепте драмалық шығарманы оқытқанда оның осы екі жақтылығын ескеру керек.
Драма мазмұнына қарай үш түрге бөлінеді: комедия, драма, трагедия. Драмалық шығармаларда автор өмір болмыстарын көркем типтік жағдайларда тартыс үстінде көрсетіп, белгілі бір идеяны ұсынады. Драманың басты нысаны -- адам, оның қоғамдағы орны, іс-әрекеті, жеке басының қасиеті, ізгілікке ұмтылуы, күресі. Театр өнерінің дамуына байланысты драмалық шығармалардың түрлері дами түсуде (оперетта, водовиль, либеретто т.б.)
Драма мәтіні тек кейіпкерлердің сөзінен тұрады. Диолог, монолог түрінде жазылады. Драма шығармасы сахнаға ойналғанда "пьеса" немесе "спектакль" деп аталады. Пьеса өз ретінде афишадан, акті, сурет, көріністерден тұрады, уақытпен шектеледі. Мұнда авторлық баяндаулар, суреттеулер болмайды. Кейде автор өз тарапынан оқиғаға, не декорацияға, не кейіпкерлерге қатысты сілтеме түсінік келтіреді. Бұл сілтемелер "ремарка" делінеді және жақшаға алып жазылады.
Драма -- қазақ әдебиеттінің кейіндеп дамыған саласы. Сондықтан қазақ әдебиетін оқытуда оның әдістемесі дамымай келеді. Бұған тағы бір себеп мектеп қабырғасында оқытылатын драмалық шығармалардың аздығы және оны оқытудағы теориялық тіректің жоқтығына да байланысты. Орта буын сыныптарда драмалық шығармалардан Д.Исабековтің "Әпке" драмасы оқытылады. ХІ сыныпта Ғ.Мүсіреповтің "Қозы Көрпеш -- Баян сұлу", М.Әуезовтің "Еңлік -- Кебек", Ш.Мұртаза "Бесеудің хаты" т.б.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі мәселелері бойынша жазылған ғылыми еңбектер мен зерттеулерде драмалық шығармаларды оқыту жайлы көп айтыла бермейді. Аталған шығармалардың сахнаға арналып жазылатын ерекшелігі оны мектепте оқып талдауда белгілі бір қиындықтар туғызуы мүмкін. Бірақ қалай дегенде де, бұл туындылар мектепте оқыту мақсаты үшін оны талдау, игерту жолдары мен әдістері де тиімділік жағынан зерттелуі керек.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі ғылымында драмалық шығармаларды оқыту жолдарын қарастырған әдіскер-мұғалімдер мен әдіскер ғалымдар санаулы. Драмалық шығармаларды оқыту жолдарын қарастырып, әдістемелік құрал жазған -- Сайлау Дүкенбаев. С.Х.Дүкенбаевтың "Мектепте драмалық шығармаларды оқыту" атты оқу әдістемелік көмекші құралы 1985 жылы "Мектеп" баспасынан жарияланған(1).
"Драмалық шығармаларды оқыту" тақырыбында кандидаттық дисертация жазылды(2). (Рыскүл Байділдақызы Бораш, 2006).
Солай бола тұра драмалық шығармаларды оқыту әдістемесі әлі де көп қарастыруды, зерттеуді қажет ететін тың тақырып болып есептеледі.
Драмалық шығарманы мектепте талдауда мұғалім алдында бірнеше мәселе тұрады. Бұл мәселелер драманың тақырыбы мен идеясына, сюжеті мен композициясына, кейіпкерлер мен әрекеттерге, тіліне, сахналық қойылымына т.б. қатысты.
Драмалық шығарманы талдау мәтінмен жұмыс істеу арқылы іске асады. Қашан да басты назар драманың тіліне аударылады. Тілдің қолданылу аясы, -- адамдардың сөйлесуі -- диолог. Диолог -- тіл болмысы. Сондықтан оған үңілу шығарманың сырын ашады. Драма тілі кейіпкердің жай ғана сөйлеуі емес, автордың мақсатты түрде саралап салған сөздері болып есептеледі. Демек, драма тілі -- көркем тіл. Әлемге әйгілі драматургтер Шекспир, Молер тілі шынайылығымен, дәлдігімен, ойнақылығымен, уытты-өткірлігімен ерекшеленеді. Драмада адамдар тілі іс-әрекеттер арқылы бейнеленеді. Олардың бар болмысы, сөйлеуі, киімі, жүріс-тұрысы, кейпі, мінезі -- көруші назарында болды.
Эпикалық тек пен лирикалық тектің жанрларында танылатын кейіпкерлердің болмысынан драмалық кейіпкер болмысы өзгеше. Себебі драмалық кейіпкер нақты іс-әрекетімен жанды қимылда көрінеді. Сахнадағы рөлді сомдаушы актердің бет бейнесінде, іс-әрекетінде, сөйлеуінде жанды кейіпте көрінеді, танылады. Драмалық шығарманы оқып қабылдау мен оны нақты сахналық қойылымда көріп қабылдаудың айырмашылығы болады. Оқушы үшін тиімдісі сахналық қойылымды көріп тамашалау. Себебі мектепте оқылатын драмалық шығармалардың барлығы дерлік сахналанған. Дегенмен сахналық қойылымды көрсету мүмкіндіктері үнемі бола бермейді. Сондықтан драмалық шығарманы оқытқанда ролге бөіп оқыту, мүмкіндігінше, оқушылардың шама-шарқынша сахналату, рөлмен оқыту аса маңызды. Бұл дайындық төменгі сыныптарда қалыптастырылуы керек.
Бастауыш және орта буын сыныптарда оқытылатын шағын ертегі, мысал, әңгімелерге инсинировка жасау, рөлмен оқу, рөлдік ойындар жүргізу т.б. жұмыс түрлері -- драмалық шығармаларды танып-білудің алғашқы бастамасы болып есептеледі.
Оқушылардың театрдан, сахнадан көрген түрлі қойылымдары олардың драма табиғатын тани түсуіне көмектеседі. Оқушылардың драмалық туындыларды оқып үйренуін күшейтуде мектептегі драма үйірмесінің тигізер әсері мол.
Бастауыш сыныптарда драмалық шығармалар оқытылмайды, бірақ С.Желдербаева (3) мұнда рөлге бөліп оқытылатын басқа жанрлардағы шығармалардың молдығын атап өтеді. Мәселен, І.Жансүгіровтің бастауыш сынытарда Шәркей, Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш т.б шығармаларын оқытылады. Осы шығармаларды оқыту барысында рөлмен оқыту арқылы, сондай-ақ кейіпкерлердің іс-әрекетін баяндату арқылы оқушыларға кейіпкердің іс-қимылын бақылатуға болады. Ендеше, мұндай қарапайым оқиғалы шығармаларды келешекте драмалық шығармаларды оқытуға дайындық түрінде жүргізуге мүмкіндік мол.
Бастауыш сыныптар мен орта буын сыныптарға оқытылатын мысал жанрындағы шығармалармен инсинировка жаздыру, оқушылардың өздеріне ойнатып көрсету көптеген шығармашылық жұмыстардың тууына жәрдемдеседі. Мәселен, И.А.Крыловтан Абай аударған мысал өлеңдер сюжетінің жеңілдігі мен композициялық құрылымының қарапайымдылығы жағынан төменгі сыныптардың өзіне инсинировка жаздыруға қолайлы шығармалар болып табылады. Бұл ретте "Шегіртке мен құмырсқа", "Қарға мен түлкі", "Емен мен шілік", "Есек пен бұлбұл", "Піл мен қанден"; А.Байтұрсынұлының "Егіннің бастары", "Қартайған арыстан", "Қайыршы мен қыдыр" сияқты мысал өлеңдеріне инсинировка жасатуға болады. Бастауыш сыныптарда инсинировканы қарапайым бір-екі оқиға төңірегінде
жасата отырып, оқушылардың өздеріне сахналық декарация мен рөлдік костюмдердің көмегімен рөлмен ойнатып көру оқушы қызығушылығын тудырады. Драмалық шығармалардың ерекшелігін тануға көмектеседі. Ал орта буын сыныптарда драмалық шығармалардға тартыстың мазмұнын бірнеше түрде өзгерте отырып ойнату, салыстырту драма жанрын терең түсіндіруге мүмкіндік туғызады. Меселен, бір шығарманы бірнеше топқа тапсыра отырып, тартыстың мазмұнына қарай комедия жанрында, трагедия, драма жанрында ойнату, салыстырту аса қызықты да тиімді нәтиже көрсетеді.
Инсцинировка, киносценарий құрастыру оқушылардың көркем мәтінді терең әрі шығармашылық жолмен түсінуіне игі ықпалын тигізеді. Сонымен қатар кино, сахна өнеріне деген қызығушылығын да арттырады. Оны төменгі сыныптарда да, жоғары сыныптарда да орындатуға болады. Сынып ерекшелігіне қарай орындататаны жұмыс мазмұны да түрлі дәрежеде болып келеді. Төменгі сыныптарда мұғалім ондай жұмыстарды қалай орындаудың үлгісін өзі көрсетеді. Кинодан үзінді көрсету, оның құрылымды\ң элементтерін талдату, оқыға желісін саралату аса маңызды. Киносценарий, инсцинировкалар жасату. Сондай-ақ көркем мәтінді ыждаһатпен, оймен оқуға, көркем мәтінді көз алдына келтіріп, бейнелі түрде қабылдауына әсерін тигізіді. Киносценарий құрастыру үшін бір оқиға, бір көріністі ғана таңдап алуға болады. Шағын шығармаларды тұтастай алуға да болады.
Киносценарийлер мына үлгіде жасалады.
Оқиға орны
Көріністер
Музыка
Инсцинировкалар негізгі бір оқиға айналасында құрастырылады. Ол үшін оның эпизодтары назарға алынады. Өздері құрастырылған инсцинировкалар мәтіні бойынша оқушылар оны сахнаға әзірлейді. Кейде инсцинировкалы сабақ өтеді. Инсцинировкада кейіркер сөздеріне ерекше көңіл бөлінеді. Ең маңыздысы шығармада ерекше орын алатындарын теріп алуға болады.
Балалардың театрдан, клубтан көрген түрлі спектакль, қойылымдары олардың драма табиғатын тани түсуіне көмектеседі. Оқушылардың драмалық туындыларды оқып үйренуін күшейтуде мектептегі драма үйірмесінің де тигізер көмегі аз емес. Айталық, мектеп сахнасында И.А.Крыловтың "Құмырсқа мен шегіртке " мысалына инсценировка жасау- оқушылар үшін қызықты шығармашылық іс әрі танымдық маңызы үлкен нәрсе. Мұндағы рөльдер: құмырсқа, шегіртке және автор. Бұларды көрсету (ойнау) үшін құмырсқа мен шегіртке арнаулы костюм тігіледі, сахнаға декорация жасалады, оқиғаға лайықтап алынған музыка ойналып тұрады. Жеңілтек шегіртке мен еңбекқор құмырсқаның іс-әрекеті балалар үшін әсерлі де тартымды. Бар оқиға автордың тұжырымына, идеясына (Еңбек етпеген - ішіп- жемейді) жауап болады. Міне, осындай жұмыстарда балалар инсценировканың сырт көрінісіне (костюм, ойнау т.б.) ғана алданып қалмай, солардың бәрі не үшін істеліп, автордың қандай ой-ниетін көрсетуге қызмет етіп тұрғандығын түсінеді, одан рухани әсер алады.
Драмалық шығармаларды оқыту орта буын сыныптарда басталып, жоғары сыныптарда міндетті оқу бағдарламаларына сәйкес жалғастырыла жүргізіледі. Драмалық шығармаларды оқыту мен талдау жұмысы оқу пәніне және оның әдістемелік талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
Әдістемелік талаптар пәннің ерекшелігі мен оқытылатын шығарма ерекшеліктері негізінде анықталады. Осы тұрғыдан алғанда драмалық шығарманың басты ерекшеліктерінің бірі -- оның диологты әрекетке құрылуы, театр сахнасында көрсетуге дайықталып жазылатындығы.
Драмалық көркем тіл негізінен кейіпкерлер сөзінен тұрады. Оқиға кейіпкерлер сөзімен өрбіп, әрекетке айналып жатады. К.С.Станиславский сахнада "сөйлеу дегеніміз әрекет ету" дейді(4). Өйткені пьеса кейіпкері өз ойын тек сөйлеумен ғана емес, үндемеу арқылы да аңғарта алады. Іштей сөйлеу, үзіліс жасау, ым, ишара, қимыл -- осының бәрі қосыла келе драма ерекшелігін құрайды. Онда дауыс ырғағы, сөйлеу мәнері де шешуші рөл атқарады. Сондықтан драмалық шығарманы сыныпта дауыстап оқу да талдаудың алғашқы және басты кезеңі болып саналады. Дауыстап оқу драмалық оқиғаны, характерді, олардың арасындағы қақтығысты оқушының көз алдына әкеледі. Онсыз шығарма идеясын ашу, шығармадағы тартысты ұғыну мүмкін емес. Сол себепті драманы өнер туындысы ретінде терең түсіну де қиындық туғызады.
Әдіскер-мұғалім Т.С.Запалованың "Уроки литературы и театр" атты еңбегінде драмалық шығарманы оқудың бірнеше түрін атап көрсетеді (5):
Мұғалімнің оқуы;
Рөлмен оқу;
Оқушының жекелеген сценаны оқуы.
Автор мұғалім күрделі драмалық шығарманы өзі оқығанда, оқушылар пьесаның идеялық көркемдік бітімін тұтас қабылдайды, ал бұл талдау үшін жеңілдік туғызады дейді. Әйтсе де, бұлардың ішінде рөлмен оқу кең тараған. Зерттеушілір драманы бірден рөлмен оқудың онша тиімділік көрсете бермейтінін айтады. Өйткені рөлмен оқығанда оқушылар назар мен күшті оқу техникасына ғана салады да, пьесаның "үні" көмескі қалады.
Мектеп практикасында автор көрсетіп отырған оқудың үшінші түрі -- жеке көріністі оқу сирек кездеседі. Дегенмен оқудың бұл түрінің пайдасы мол. Оқушылар жеке көріністі оқуға даярланған, ондағы характерді, оқиғаны, тартысты түсінуге күш салады. Сондықтан бұл оқушы білімін анықтауға кызмет етеді. Сондай-ақ көріністегі оқиғаның жалпы оқиғамен байланысын, композициялық мәнін бағалау үшін де пайдалы. Рөлмен оқу мәтіннің қысқаша мазмұны анықталып, ондағы кейіпкерлердің іс-әрекеті, ішкі дүниесі т.б. жағдайлар анықталғаннан кейін жүргізілсе өз нәтижесін береді. Бұл мұғалімнің оқушыларды күні бұрын даярлауының нәтижесінде жүзеге асады.
І.2. Драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық, әдістемелік мақсат-міндеттері
Драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық мақсат, міндеттерін айқындау осы тектес шығармаларды оқыту жолдарын саналы түрде ұйымдатыруға жол ашады.
Драмалық шығарманы оқыту әдістемесі жайлы әдіскерлердің көбі шығарманың сыныпта оқылғанын құптайды. Әрине шығарманың көлеміне қарай жекелеген бөліктерін оқуға да болады.
Пьесаны сыныпта оқу ұжымдық еңбек болып саналады. Оқушылардың кейіпкерлерді оқу үстінде елестетуі -- психологиялық акт. Сондықтан мұғалім елестету актісіне қиял қосқаны тиімді. Драма мәтінінде кейіпкер портреті болмайды. Дәл прозалық шығармалардағыдай кейіпкер портреті болмағанымен, афишада кейіпкердің жасы, ерекшелігі, қызметі, киімі, мінезі т.с.с. сілтемелер беріледі. Сондықтан кейіпкерді елестетідің өзі шығармашылықты, типтік характерлерді білуді қажет етеді. Кейіпкерді елестетет алғаноқушы оның тіл мәнерін де ескере алады.
Сыныпта оқылмас бұрын сол шығарма жайлы шағын кіріспе әңгіме, пікірлесу өткізіледі. Мұғалім пьеса жайлы тұжырымды анықтама беруі керек. Шығарманың тақырыбы, жазылу уақыты, тарихи фоны, құрылысы, әдебиеттегі және тетрдағы орны туралы мәлімет береді. Сол шығрманы қойушы режиссерлер мен кейіпкерді сомдаған сахна шеберлері туралы да дерек берген орынды.
Бастауыш және орта буын сыныптарда шағын ертегі, мысал, әңгімелерге инсценеровка жасау, рөльмен оқу, ойнау т.б. сияқты жұмыстар-драмалық шығарманы танып білудің бастамасы. Ал мектеп практикасында мұндай тәжірибелер жиі кездеседі. Әдебиет мұғалімі осыларға мән беріп, оларды көлемді драмалық шығармаларды оқытуға кірісер алдындағы даярлық жұмыстар ретінде бағалап, ескергені жөн.
Драмалық шығармамен таныстық орта буын сыныптардан басталса, жоғарғы сыныптарда ол міндетті оқу программасына сәйкес одан әрі жалғастырылып, енді оқу мен талдау жұмысы оқу пәніне және оның әдістемелік талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
Белгілі бір пәнді оқыту әдістемесі сол пәндермен ұқсастық және айырмашылық жақтарымен анықталатыны белгілі. Осы тұрғыдан алғанда драмалық шығарманың басты ерекшелегі деп оның диологты әрәкетке құрылуын айту керек.
Көлемі жағынан да драмалық туындылар көбіне шағын әрі өзара шамалас болып келеді.
Мұғалім күрделі драмалық шығарманы өзі оқығанда, оқушылар пьесаның идеялық-көркемдік бітімін тұтас қабылдайды, ал бұл талдау үшін жеңілдік тудырады дейді. Әйтсе де, бұлардың ішінде рольмен оқу кең тараған. Зерттеушілер драманы бірден рольмен оқудың онша тиімді бола бермейтінін айтады. Өйткені рольмен оқығанда оқушылар күшті оқу техникасына ғана салады да, пьесаның үні көмескі болып қалады.
Практикада оқудың үшінші түрі - жеке көріністі оқу сирек кездеседі. Сөйтсе де, оқудың бұл түрінің пайдасы көп. Оқушы жеке көріністі оқуға даярланған, ондағы характерлерді, оқиғаны, тартысты түсінуге күш салады. Сондықтан да бұл оқушы білімін анықтауға қызмет етеді. Сондай-ақ көріністегі оқиғаның жалпы оқиғамен байланысын, композициялық мәнін бағалау үшін де пайдалы. Аталмыш еңбекте бұл мәселе дұрыс атап көрсетілген.
Әрине, оқуға алдын-ала арнайы дайындық жүргізілсе, оқылатын мәтіннің қысқаша мазмұны, ондағы кейіпкерлердің іс-әрекеті, ішкі дүниесі т.б. жағдайлар анықталса, рольмен оқу әрі мәнді, әрі тиімді болатыны рас. Әдетте, мұндай оқу үшін мұғалім күні бұрын 5-6 оқушыны (мәтіндегі кейіпкерлерге орай) арнайы даярлайды.
Бұл арада басын ашып алатын мәселе мынау: қалай болғанда да пьесаны сыныпта міндетті саналу керек: Әрине, сынып -- театр сахнасы, оқушылардың рөлмен оқуы театр актерлерінің сахнадағы ойнауы емес. Драманы мектепте оқып үйренуді театрландыру деп ұқпау керек. Екеуі екі басқа дүние. Сыныпта оқуда ым-ишара, қол, бет-ауыз, қимыл әрекеттері т.б. қатыспайды десе де болады.
Оқушылар пьесаны оқығанда текстегі ой мен әрекет логикасын түсініп отырулары қажет. Рөлмен оқушылардың интонациялары тыңдаушыларға әсер ететіндей болуы тиіс. Сыныптағы оқу кейіпкер рөліне енуді көздемейді. Оқушы оқып отырған мәтінмен байланысты кейіпкерлер мен іс-оқиғаға өз қатысын білдіріп отырса жеткілікті.
Ал пьесадағы кейіпкерге ұқсау, оның психологиялық көңіл күйін сездіре оқу оқушыларға ауыр. Сондықтан оны талап ету ретті бола бермейді деп есептейміз. Себебі, пьесада кейіпкердің шектен тыс трагедиялық халін немесе лирикалық сезімін, жеке басының күйінішін (көзіне жас алуын ) т.б. күлкілі жайттарды көрсететін сәттер кездесуі мүмкін. Сыныптағы оқудың басты мақсаты -- оқығанын түсіне білу, сол негізде тыңдаушыларға кейіпкерлердің ойы мен ісін сездіруге тырысу. Әрине, кейіпкерлердің түрлі характерін ашу үшін оқушыдан сол характерді тани білу талап етіледі. Мұның өзі оқу арқылы пьесаның кейіпкрлерін танудың басы болады. Ендеше оқу алдында әр кейіпкерге лайық дауыс ырғағын, эмоциялық мәнерді сабақта анықтап алу сабақтың басты нысаналарының бірі болуға тиіс.
М.Әуезовтің "Түнгі сарын" пьесасындағы Майқан болыстың ерке-тотай әйелі Бибіш-Жүзтайлақ атанған сұлу да менмен, паң да айлалы, зымиян адам. Ол кедей қызы Мөржанды қайнысы Нұрқанға шырмап бермек болады. Бірінші актінің бірінші көрнісінде осы екі кейіпкердің әрекеті берілген. Жүзтайлақтың дауыс интонациясы зілді, әмірлі, арынды, ойнақы болып келсе, Мөржан сөзі жазықсыз адамның іштей ашынуын байқатарлықтай ұяң, шерлі, сонымен бірге ойнақты болып келеді.
Енді сол көріністен мысал келтірейік:
Жүзтайлақ: Ей, қыз, неге үндемейсің?
Мөржан: Не айтайын мен.
Жүзтайлақ: Не дедім мен саған? Неғып сазарып қалдың?
Мөржан: Айтсам да ауыр, айтпасам да ауыр... Енді айтайын!
Жүзтайлақ: (паңданып, сырт қарап: Бәсе, айт, жетті енді. Бұрын көнбей келіпсің, енді мені салып отыр. Ол саған аз сыбаға ма?
Мөржан: (тамсанып): Япыр-ай, жеңеше-ай, маған шен беріп тұрғандай сөйлейсің - ау!
Жүзтайлақ: Күйіп кеткірдің зілдісін... Тілімді қайырайын деп пе едің?
Мөржан: Буынсыз жерге пышақ салған соң қайтейін...
Жүзтайлақ: Тоқтат енді, қылымси бермей. Мен айтқан соң буынсыз болмайды. Кімнен тартынасың? Біздің ауылдың буы ғой асқақтап тұрғаның. (Тоқтат.) Не қыласың сорлы! Мен айтқан соң өлдің ғой! Сөз сол.
Мөржан: Жоқ, жеңеше, бұл жерде тіліңді алмаймын...
Жүзтайлақ: (бастырмалатып): Немене? Кімнен әулие едің? Тең көрмей тұрсың ба әлде, бекзада неме?
Мөржан: Жантастың көзіне шөп салмаймын.
Жүзтайлақ: Е, ол сенің көзіңе шөп салмайды ғой (кекетіп), көзің жеткен ғой тегі! Жантас кімнің Жантасы ? (сықылықтап күліп ) Біліп пе едің ?
Осы мәтінді оқығанда Жүзтайлақ пен Мөржанның сөйлеу мәнеріндегі өмірге деген көзқарастарындағы кереғарлық, қарама-қарсы екі пиғыл мен көзқарастағы ымырасыздық оқушының оқу мәнеріне әсер етпей қоймайды. Мәтінді оқуда осы айырмашылықты, екі кейіпкердің қарама-қарсылығын, мінезін интонация арқылы беруге болатыны ескеріледі. Оқушылар шағын мәтіннің өзін интонация арқылы оқып шығады. Оқушылар осы интонация арқылы кімнің кім екенін ажыратады. Оқиғаның байланысын байқайды.
Жоғарыда келтірілген мәтінде Жүзтайлақ бірден зекуден бастады. Сөйтіп өз дегеніне Мөржанның көнбегенін байқаған соң бастырмалата кінәлай сөйледі, соңында кекесінге көшеді. Мөржан болса, Жантасты ұнатады, сондықтан Жүзтайлақтың азғыруына көнбек емес. Бұл ойын ол Жүзтайлаққа ашық айтуға алғашында жүрексінеді, сескенеді. Жүзтайлақ дүкілдеп қоймаған соң, кесіп айтады. Мөржан сөзі -- өзіне сенімі берік адамның сөзі. Ал Жүзтайлақ болса, оны сорлы деп кемсітіп, басына сөйлейді. Өз дегенімді болдырам дейді, зорлыққа басады. Мұндай екі адамның ымыраға келуі де мүмкін емес. Бұл жағдай мәтінді оқу интонациясын белгілейді.
Белгілі ғалым-әдіскер В.А.Никольский пьесасының бірінші бөлімін сыныпта толық, ал қалған бөлімдерін бөліп-бөліп, топтап оқуды ұсынады.
Кейбір көріністерді сыныпта, тақта алдында арнайы костюм, гримсіз-ақ орындауға болатынын, ол үшін рольде ойнаушылардың сөздерді алдын ала жаттап алулары керектігін айтады (2, 85).
Қазақ мектептерінде оқытылатын драматургиялық шығармаларды оқыту әдістемесінің өзіне тән белгілері мен ерекшеліктерін төмендегідей жүйелеуге болады:
Драмалық шығармаларды оқыту көркем әдебиеттің проза мен поэзия салалары сияқты өзге жанрларын оқытудан мүлде дерлік бөлек өз ерекшелігі болады;
Драмалық шығарманы оқытуда қазақ драматургиясының өзгерісі мен алған бағыттарын әрдайым біліп, анықтап отыруға мүмкіндік туғызады. Бұл көркем өнердің даму бағытын тануға да аса маңызды болмақ.
Драмалық шығармаларды оқытуда Кеңес дәуіріндегі оқыту талаптары мен қазіргі кезеңдегі талаптардың арасында қандай да болмасын, өзгешеліктер болары анық.
Драмалық шығармаларды оқытудың осы кезге дейінгі жай-күйі қазір қажеттілігін анықтаған, ал болашақтың қажеттіліктерін шешуді осы бастан қолға алуға даярлық жүргізуі тиіс.
Драмалық шығарманы оқытудың үлкен жүйесі - драмалық шығармаларды оқыту әдістерін зерттейтін болғандықтан, әдістер туралы мәселені түбегейлі мәселе деп санау керек.
Драматургияны оқыту әдістемесінің іргелі тұсы-драмалық шығарманың теориясына арналады. Теориялық ұғымдар арқылы оқушы драмалық шығарманың мазмұнындағы психологиялық- көркем тетіктерді нәзіктікпен ажыратып тани алады.
Драмалық шығармамен атқарылатын жұмыстар бірізділікпен өзара өріле, сабақтаса ұйымдасчтырылып, мұғалім тарапынан жүйелі бақылау мен тексеру арқылы қорытындыланып отыру керек.
Драмалық шығармалар тарихпен, мәдениет дамуымен, эстетикамен байланыста оқытылуы қажет. Сондықтан драмалық шығармаларды оқытуқанда тарихи деректерді мол қамтып, мәдениет дамуының сипатын танытып, драмалық шығармадан эстетикалық әсер алатындай әдіс-тәсілдерді қарастыру қажет.
Драматургияны оқыту әдістемесі-өзгермелі, дамытуға бейім, жаңа технологияны қабылдауда сыни көзқарастары да болатын өзіндік ерекшелігі мол әдіс-тәсілдер болып табылады.
Драмалық шығармалардың белгілері, әрине, мұнан да көп болуы мүмкін, бірақ негізгілері деп осыларды алуға болады.
2. Орта буын сыныптарда драмалық шығармаларды оқыту жолдары
Әдебиетті оқыту әдістемесі тұрғысанан келгенде орта буын сыныптар бастауыш сыныптардан ерекшеленеді. Бастауыш сыныптарда көркем шығарма өміртану құралы ретінде жұмсалады. Жас бүлдіршінге өмір құбылыстарын көркем өнер тілі арқылы таныту мақсат етеледі. Ал орта буын сыныптарда көркем шығарма өнердің бір саласы ретінде, сөз өнері ретінде танылады. Шығарма тілі, көркем образдар, авторлық ұстыным, шығарманың түйінді ойы, кейіркерлер жүйесі, шығарманың поэтикалық, көркемдік ерекшеліктері тұрғысында талдап, тьанылады. Драмалық шығармаларды оқытқанда осы мақсат-міндеттерге аталған шығарманың өнер саласының екі бірдей түрін қамтитындығын түсіндіру аса маңызды. Олардың бірі -- сөз өнері, екіншісі сахна өнері. Драмалық шығармаларды оқытудың ерекшелігі білім берудің жаңа талаптарына сай өзгермелі, уақыт талабына жауап беретін, оқушының жеке тұлғасын жан-жақты дамыту мақсатын көздейтін оқыту жүйесі бола алады.
Драмалық шығармаларды мектепте оқытуда теориялық және практикалық білімді тығыз байланыста ұштастыру маңызды.
Драмалық шығармаларды мектепте эксперименттен өткізу кезінде оқушы бойында қалыптасатын білім мен практикалық дағдылар анықталып, оның тиімділігі 8-11 -сынып оқушыларында білімді шығармашылықпен ала білу, зерттеу, іздену әдістерін меңгеру арқылы тұтас әлемдік драма жайлы түсінігіне, классикалық үлгідегі туындыларды оқу мәдениетіне, сауатты, мәдениетті көрерменге ұласады.
Драмалық шығармаларды оқытуда 8-11-сынып оқушыларының әдеби талдау негізінде алған көркем туындының тәрбиелік мәні өмірлік қажеттілігіне айналады.
Орта буынның 8-сыныбында Д.Исабековтің Әпке драмасы оқытылып келеді. Жоғары сыныптарда, яғни 11- сыныптарда драматургияны оқытуға сағаттар біршама көбірек бөлінеді. Бірақ оның өзі жекелеген жазушылардың өмірі мен шығармашылығына берілген жалпы сағат санының құрамына енгізеді.
Мұның себебі жалпы бағдарламада әңгіме, повесть, роман, поэма, лириканы оқып, талдауға көп сағат бөлініп, драмалық шығармаларды оқытуға аз мөлшерде орын берілуімен байланысты.
Қазақ әдебиеті сабақтарында лдрамалық шығармалардың үлесін талдай отырып, олардың әрбір сыныптарда оқылылу жайын кесте түрінде сипаттап көрсеттік.
Қазақ әдебиеті пәні сабақтыранда драмалық шығармалардың
қамтылуы:
Сыныптар
Жалпы оқылатын сағат саны
Драмалық шығармалар саны
Драмалық шығармаларға бөлінген сағат саны
5-сынып
102
--
--
6-сынып
68
--
--
7-сынып
68
--
--
8-сынып
68
1-шығарма
3 сағат
9-сынып
102
--
--
10-сынып
102
--
--
11-сынып
102
5-шығарма
5 сағат
Мұндағы сағаттар санына қарап драмалық шығармаларды оқытуға өте аз уақыт бөлінетіндігін көріп отырмыз. Ал поэзия мен прозалық шығармалардың көлемі бұдан көбірек болып отыр. Әрине, бұдан поэзиялық туындылар мен прозаның әлде бір артықшылығы туралы ой тумайды. Мәселе бұл жерде драмалық шығармалардың да оқушыға білім беру мен тәрбиелеудегі маңызын жеткіліктірді түрде ескеру керектігі жөнінде болып отыр.
Драмалық шығармалар -- көркем әдеби шығармалардың ішінде өзіндік орнын белгілеген сала. Драмалық шығармалар көркем өнер тндысы болғандықтан эстетикалық циклды құраушылар қатарына жатады. 5-7-сыныптардағы әдебиет сабағы оқушыларды көркем өнер туындылар арқылы тәрбиелеуде, білім беруде сурет, музыка сияқты сабақтар көмекші бола алады. Ал жоғары сыныптарда оқушының көркемдік тәрбиесі тек әдебиет сабағына ғана жүктеліп қойылған. Олай болса жоғары сыныпта білім беру процесінде драмалық шығармалардың алатын орны мен дүниетанымдық, дамытушылық қасиеттері, әдістері нақтылы түрде анықталып, жүйеленуі керек.
ІІ.2. 8-сыныпта Д.Исабековтің Әпке драмасын оқыту жолдары
Д.Исабеков шығармаларын ерекшелеп тұратын шығармаларының табиғатындағы 8-сыныпта драмалық шығарманы оқытудың өзіндік қиындықтары бар. Себебі осыған дейін оқушылар драмалық шығармаларды оқыған емес. Ендеше, сабақтың басында драмалық шығарманың табиғатын танытатын кіріспе әңгіме жүргізу керек.
Драмалық шығармалардың өзіндік ерекшелігін танытуда сахнада рөлмен оқу, сахналық қойылымның не екенін елестету, сонымен қатар драмалық шығарманың өзіне ғана тән түсініктерін акт, көрініс, ремарка, перде, т.т. білгізу аса маңызды. Көркем шығарма ретінде драмалық шығарманы оқыту рөлдік ойындармен ғана шектелмейді. Ең бірінші драмалық шығарма да басқа тектегі, жанрдағы шығармалар сияқты көркем мәтін болып есептеледі. Ендеше, драмалық шығармаларға да мәтін талдау жұмыстарының барлығы дерлік жүргізіледі. Шығарманың идеялық көркемдік етекшеліктері, көтерген басты тақырыбы, көркемдік әлемі, кейіпкерлер жүйесі, шығармадағы тартыстық өрбуі, сюжеттік, композициялық құрылымы, кейіпкерлер тілі т.т.
Д.Исабековтың Әпке пьесасы Жазушылар одағы мен Мәдениет министрлігінің бәйгесінде бірінші сыйлыққа ие болған, сондай-ақ сахна сұранысына ие болған көркем дүние деуге болады. Пьеса автордың драматургия жанрындағы елеулі ізденісі. Онда жастардың өмірі суреттеліп, бейнелері жасалған. Пьеса кейіпкерлері болашақ өмір жолындағы күрестің үстінде шыңдалып, ой-өрісі, түйсік-түсінігі кеңейеді, азаматтық келбеті қалыптасады. Отан алдындағы борышын айқындайды, жас адамға тән парасат биігінен көрінуге ұмтылады. Драматургтік пайымдар ой- түйіні де осыған саяды.
Шығарма оқиғасы ағайынды төрт баланың төңірегінен өрбіп, олардың тағдыры, азаматтық тұрпатының, өмірлік көзқарасының қалыптасуы драмалық тартыс үстінде өтеді. Анасы қайтыс болып кеткенде артында қалған інілері мен сіңілісінің тағдырын өз қолына алып, оларды бағып-қағып, тәрбиелеу ауыртпалығы Қамажайдың мойнына түседі. Қамажай-пьесаның темірқазығы. Шығарманың Әпке аталуы да осындан. Және пьесаның көркем-идеялық деңгейі мен бағыт-бағдары Қамажайдың әрекетіне тікелей байланысты. Ол- жаны нәзік, үлкен сезімнің адамы. Інілері мен сіңілісін тәрбиелеп, адам қатарына қосу жолында талай қиындықтар басынан кешіреді. Автор бейнелеген Қамажай - жеке басының қамы емес, бауырларын көбірек ойлайтын, жар сүю мен махаббат сезімін аналық сезімге құрбан еткен, соларды жеткізу жолына мүлде берілген, адамгершілік парасаты биік, қоғам алдындағы азаматтық борышын ақтаған замандастарымыздың жанды бейнесі.
Пьесадағы екінші қыз -- Нәзиләның бейнесі де сәтті өрнектелген. Ол -- еркелеу, тілі удай, бір адамға жетер мінезі бар, өмірге өзіндік түйсік-түсінігі қалыптасып қалған студент жас. Оның әпкесіне болысуы, кейде мамуля деп еркелеуі, Темірді ызыландыруы, Омардың қызға икемсіздігіне ренжуі, т.б. көріністердегі әрекеті нанымды шыққан.
Әпкесін көбірек әбігерге түсіріп, кейде уайымға салып жүретін -- Темір. Темір -- өмірдің күрделі мәселелерін көңілімен танып бағалай бермейтін, болмыс-бітімі жағынан еркін қалыптаспаған жан бейнесінде көрінеді. Әке-шешесіз кешкен тірліктің қыспағын арқалап, жұмыс істеп, үйге кіретін азды-көпті тиын-тебенді табатын да сол. Темір қанша бұлқан-талқан болып жатса да кек тұтпайтын, борышына адал, сөзіне берік, досын сүйіндіретін, дұшпанын күйіндіретін кесек қимылдың адамы. Оның сүйген қызы Кәмиләмен өтетін көріністерде автор көркемдік Темірдің бойындағы әлі де толысып жетіле қоймаған қырлары барлығын көрсетуді мақсат етеді. Кәмиланың бейнесі арқылы бүгінгі өмірдің байыбына бара бермейтін, өмірдің барлық құбылыстарына атүсті қарайтын, жастық менмендігі мен өзімшілдігі басым түсіп жататын замандас жастардың бейнесін беруді мақсат етеді. Кәмиланың жұбайлық өмірге даярлығы жоқтығы, жұбайлық міндет, ата-аналық міндет дегендер төңірегінде ойлана бермейтіндігі баласын алдырып тастайтын әрекеттері арқылы танылады. Пьесада Кәмиланың бейнесі аяқталмаған, толық жетіліп піспеген сияқтанады. Темірдің еңбек істеу үшін басқа жерге кетуімен Кәмиланың бейнесі де сахнадан жоғалады. Оның ендігі өмірінде қай бағытты тандағаны шығармада танылмайды.
Өзінің болмыс-бітімімен ерекше шыққан кейіпкердің бірі -- Омар. Омар үй-ішіндегі дау-шарына араласпай үнемі өзінің ғылыми жұмысын әлемінде жүреді. Оның ойы да, идеясы да бүгінгі әлеуметтік мәселелерден жоғары. Ол өзінің ғылыми идеясына біржола берілген, көздеген мақсатына жетпей тынбайтын, уақытын зая жібермейтін, кісіге жаманшылығы жоқ, ойланбай қимылға бармайтын, артық сөйлемейтін, өзімен-өзі жүрген тұйықтау жан.
Әпке -- бүгінгі жас замандастарымыздың өмірін суреттейтін, жақындар арасында сырт көзге шалына бермейтін нәзік қарым-қатынас, бір-бірімен сыйластық, отбасы мен қоғам алдындағы азаматтық борыш мәселелерін мезгілінде көтерген шығарма. Әпке драмасы арқылы оқушыларға адамдар арасындағы күрделі психологиялық мәселені, туысқандық қарым-қатынасты танытып, адамдық, отбасылық борыш, жеке бас мүддесі, өмірдің мәні сияқты күрделі мәселерді сөз етуге, проблема етіп көтеруге болады.
Драма негізінен екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім бес№№ суреттен құралған.
Ең әуелі Қамажайдың ана орнына ана болып сіңілелері мен інілерінің қамқорлығын өз мойнына алып, үлкен міндетті атқаруға бел буғандығы байқалса, сонымен қатар Қамажайдың салмақтылығы, аңқаулығы байқалады. Інілерін оқытып, есейтіп адам қатарына қосуға бел буған мейірімді жан екені, Нәзиләның құрбысы Гауһар мен Темірбектің ең жақсы досы Сұлтан оның жанындағы екі құрбы қызы Сұлухан мен Кәмиләлардың (кейіннен Темірдің әйелі) осы үйге қонаққа келіп, сол сәттерде біраз мәдениетсіздік танытқан Кәмиләні көрсе де інісі үшін бәріне көз жұмып, тек қана қонақжайлылық танытқаны суреттеледі.
Драманы сынып оқушылары үйде оқып келеді. Сыныптағы сабақ мұғалімнің кіріспе әңгімесі мен кіріспе сұрақтарымен басталады. Мұндағы мақсат оқушылардың драмалық шығарманың өнердің бір түрі ретінде ерте туып қалыптасқандығы туралы ұғым-түсініктерін қалыптастыру. Қазақ драматургиясының тууы мен қалыптасуы туралы қысқаша түсінік беру. Д.Исабековтің драматургия саласындағы ізденістері туралы қысқаша түсінік бере отырып, драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктерін танытатын кіріспе сұрақтар қойылады:
Қазақ әдебиеті пәні бойынша осыған дейін оқыған шығармалардан бүгінгі оқып отырған шығарманың қандай айырмашалағын байқадыңдар?
Сахна, акт, сурет, шымылдық деген ұғымдарды қалай түсіндіңдер?
Ремарка деген ұғым нені білдіреді?
"Әпке" драмасына қатысушы кейіпкерлерді атап көріңдер.
Сыныптық сабақта оқиға желісін еске түсіріп, шығырманың сюжеттік композициялық құрылымын тұтас елестету үшін төмендегідей талдау сұрақтары беріледі:
Пьесаның оқиға желісі қандай кейіпкерлердің арасында өрбиді?
Шығармада барлық оқиғаның негізгі желісі кімнің төңірегіне топтастырылған?
Шығармаға қатысушы ағайындылар кімдер?
Оқиғадағы сөжеттік элементтерді саралап, сюжеттік композициялық жоспар құрайық.
Шығармаға қатысушы 5 қыз бір бөлек, бес жігіт бір бөлек топ құрып, өз топтарыңа атау, төсбелгі сайлаңдар.
Әр топ өзі қатысатын оқиғаны сюжеттік желіге түсіріп
көріңдер (мәтінмен жұмыс).
Әр кейіпкер драмада өзі қарам-қатынас пен пікір таласқа түсетін келесі топтағы кейіпкерге мініздеме берсін. Шығарманың сол тұсын диалог түрінде оқып сахналап көрсін.
Оқушылар әр кейіпкерге қысқаша мінездеме жасайды. Мәселен Қамажайға жасалған мінездеме:
мейірбан кішіге қамқор өз міндетіне жауапты
Қамажай
Қамажай
ақкөңіл адал
қонақжай ұстамды аңғал
Н ә з и л а: Әпке деймін, ательеге маркизет түсіпті. Гауһарда адын-аулақ ақша бар екен, мен одан қарыз ала тұрмақ едім. Жете алмадық. Жете алмағанымыз да дұрыс болды. әйтпесе, кейін қайдан тауып берер едік.
Қ а м а ж а й: Неге?.. Тауып береміз... Тимур ертең айлық алады.
Н ә з и л а: Оның айлығы өзінен артылмайтын болды ғой. Өткен жолы мен оны паркте бір қызбен көргем. Меніңше, финанс жағын сол кісі басқаратын болуы керек. Ал, енді іске кіріселік.
Қ а м а ж а й: Ойбай-ау... Сендердің қарындарыңның аш екенін білмей қалдым ғой, тамақты мол жасайтын едім. Әлгі Темірбек бір жолдасымды ертіп келем деп еді. Сол екеуінің... Жарайды, сол екеуінің сыбағасын салып берейін.
Г а у һ а р: Жо-жоқ, апа, керек емес. Бізге осы да жетеді.
Қ а м а ж а й: Азаннан бері дым сызбасаңдар қайдан жетсін. Оларға... котлет қуырып бере салармын. Әкеліңдер ыдыстарыңды.
Н ә з и л а: Біздің әпкешка бала сияқты. Не айтсаң, соған сене
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл үзіндіден Қамажайдың өз бауырларының барлық сұранысын қанағаттандырғысы келетін ақ көңілі, қамқорлығы танылады. Аңқаулығы да аңғарылады.
Қ а м а ж а й: (Темірбектің досы Сұлтанға қарап) Ал, туған күнің құтты болсын, інішек. Қуаныштымыз. Темірбекжанның досы болсаң, менің де туған інімсің. Ал, өздерің отыра тұрыңдар, мен барып котлет...імм... тамақ дайындап жіберейін.
Үзіндіден Қамажайдың қонақжайлылығы мен кең пейілділігі, бауырмалдығы танылады. Жасаған қамқорлығы мен жақсылығына өтеу тілемейтін дархан көңілі танылады. (осы сияқты мәтіннен келтірілген мысалдар негізінде Қамажайға толық мінездеме жасалып, кейіпкер тұлғасы ашылады).
Драмадағы басқа кейіпкерлердің де іс-әрекеті, болмыс-бітімі талданады.
Кейіпкерге берілетін мінездеме үлгісін әр топ өз қалауларына байланысты жасайды.
-- Аға-қарындас Темірбек пен Нәзиләнің арасындағы сөз тартыс, достар арасындағы әңгімелердің өрбуі атап айтсақ
Кәмила. Қазіргі заманда жұрттың бәріне бірдей ұнай беру шарт емес. ХХ ғасыр ғылыми-техникалық прогрестің ғасыры ғана емес, субьективті пікірдің ғасыры. Біреуге ұнау үшін әрекет жасау бекершілік.
Сұлтан. Біреуге ұнамауды мақсат ету де адамды рухани тұйықтыққа итермей ме?
Кәмила. Сен мені түсінбей қалыпсың. Біреудің қабағына қарап, соның ақылымен өмір сүру, қайткен күнде де оған да өзің жайлы жаман пікір қалдырмауға тырысу-адамды ой бостандығынан айырады. Ал, ой бостандығы болмаған жерде... айталық, сен қолыңа гитара ұстап, туған күніңді думандатып, маған қарсы дау айтып отырғаныңа қарамастан, тіпті он екі мүшесі сау, қаланың ортасынан үш бөлмелі пәтеріне, жергілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz