Өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың міндеттерін жан-жақты сараптай отырып, олардың өнімдерінің бәсекелік қабілеттерін арттыру тетіктерін негіздеу және оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау
Кіріспе 5
1 Экономикалық өсудің факторы ретінде бәсекелік теорияның негіздері 7
1.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттігі туралы түсінік 7
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттігіне әсер ететін факторлар 8
1.3 Өнімнің бәсекеге қабілеттігін бағалау 9
2 ЖШС «МАРТ» «Алтын» сауда белгісімен мысалында өнімнің бәсекеге қабілеттігін талдау 12
2.1 Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы және олардың даму мүмкіндіктері
12
2.2 ЖШС «МАРТ».тың экономикалық сипатамасы 15
3 Нарық жағдайында өнімнің бәсекеге қабілеттігін жоғарлату жолдары
21
3.1 Бәсекеге қабілетті өнім шығарудың тиімді тетігі ретінде маркетингтік жүйесін жетілдіру
21
Қортынды 30
Қолданған әдебиеттер тізімі 32
1 Экономикалық өсудің факторы ретінде бәсекелік теорияның негіздері 7
1.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттігі туралы түсінік 7
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттігіне әсер ететін факторлар 8
1.3 Өнімнің бәсекеге қабілеттігін бағалау 9
2 ЖШС «МАРТ» «Алтын» сауда белгісімен мысалында өнімнің бәсекеге қабілеттігін талдау 12
2.1 Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы және олардың даму мүмкіндіктері
12
2.2 ЖШС «МАРТ».тың экономикалық сипатамасы 15
3 Нарық жағдайында өнімнің бәсекеге қабілеттігін жоғарлату жолдары
21
3.1 Бәсекеге қабілетті өнім шығарудың тиімді тетігі ретінде маркетингтік жүйесін жетілдіру
21
Қортынды 30
Қолданған әдебиеттер тізімі 32
Әлемдік өсімдік майлары өндірісіндегі ғылыми-техникалық өзгерістер, тұтынупіылардың тамақ мәзіріндегі тұтыну талғамдары мен тамақ өнеркәсібі саласындағы өсімдік майларын тұтынушы кәсіпорындардың жаңа талаптары олардың осы ерекшелікгерін ескеруді, мүмкіндігінше талаптарын қанағаттандыруды және әрдайым өзгеріске дайын болуын қалайды.
Еліміздегі ендірістік көсіпорындар әлемдік өзгерістерден тысқары қалмауы керек. Өзінің өнімдерінің бәсекелестік қабілетін арттыруға мүдделі кез келген кәсіпорын жаңа заман қажеттіліктерін, шетелдік ұқсас өнім шығарушы кәсіпорындардың тауарлық стратегияларын, өнім өткізу әдістеріи жөне оны қолдану мүмкіндіктерін, түтынушылардың талғамын анықтау жолдарын басты назарда ұстағаны абзал.
Осы орайда өсімдік, өсімдік майларыөнімдердің бәсекелік қабілетін артыру бойынша негіздеудің маңызы да жетіле түспек. Бұл ерекшеліктер зерттеу сараптаулар мен талдауларды, тиімді және маңызды факторларды, аталған тетіктерді қолдануға қатысты ұсыныстар мен пайымдаулырды ғылыми тақырыбының өзектілігін айқындайды және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Курстық жұмыстың мақсаты өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың міндеттерін жан-жақты сараптай отырып, олардың өнімдерінің бәсекелік қабілеттерін арттыру тетіктерін негіздеу және оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген мақсатқа жету үшін курстық жұмыста келесі міндеттерді шешу көзделді:
- өнімнің бәсеке қабілетіне қатысты анықтамаларды зерттеу әне олардың мазмұнын ашу;
- нарық жағдайында бәсекелік қабілетке ықпал ететін факторларды анықтау және олардың әсер ету деңгейін бағамдау;
- өнімнің бәсекелік қабілетін тұтынушылық көзқарас негізінде бағалау әдістемесін дайындау;
- бәсекеге қабілеті өнімді қалыптастырудың маңызды тетіктерін айқындау;
- ҚР өсімдік майлары нарығының дамуын экономикалық бағалау және май өңдеуші кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін өзара салыстырмалы түрде талдау;
- Ішкі нарықтағы отандық және шетелдік өсімдік майлары өнімдерінің бәсекелік қабілет деңгейлерін бағалау;
- өнімнің сапалық қасиеттерін жақсарту , кәсіпорынның баға саясатын, маркетингтік жүйесін жетілдіру және өндірісті мемлекеттік қолдау тетіктері бойынша өсімдік майлары өнімдердің бәсекелік қабілетін арттыру бағыттарын және олардың шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу обьектісіне Қазақстан Республикасындағы өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындар жатады.
Еліміздегі ендірістік көсіпорындар әлемдік өзгерістерден тысқары қалмауы керек. Өзінің өнімдерінің бәсекелестік қабілетін арттыруға мүдделі кез келген кәсіпорын жаңа заман қажеттіліктерін, шетелдік ұқсас өнім шығарушы кәсіпорындардың тауарлық стратегияларын, өнім өткізу әдістеріи жөне оны қолдану мүмкіндіктерін, түтынушылардың талғамын анықтау жолдарын басты назарда ұстағаны абзал.
Осы орайда өсімдік, өсімдік майларыөнімдердің бәсекелік қабілетін артыру бойынша негіздеудің маңызы да жетіле түспек. Бұл ерекшеліктер зерттеу сараптаулар мен талдауларды, тиімді және маңызды факторларды, аталған тетіктерді қолдануға қатысты ұсыныстар мен пайымдаулырды ғылыми тақырыбының өзектілігін айқындайды және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Курстық жұмыстың мақсаты өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың міндеттерін жан-жақты сараптай отырып, олардың өнімдерінің бәсекелік қабілеттерін арттыру тетіктерін негіздеу және оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген мақсатқа жету үшін курстық жұмыста келесі міндеттерді шешу көзделді:
- өнімнің бәсеке қабілетіне қатысты анықтамаларды зерттеу әне олардың мазмұнын ашу;
- нарық жағдайында бәсекелік қабілетке ықпал ететін факторларды анықтау және олардың әсер ету деңгейін бағамдау;
- өнімнің бәсекелік қабілетін тұтынушылық көзқарас негізінде бағалау әдістемесін дайындау;
- бәсекеге қабілеті өнімді қалыптастырудың маңызды тетіктерін айқындау;
- ҚР өсімдік майлары нарығының дамуын экономикалық бағалау және май өңдеуші кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін өзара салыстырмалы түрде талдау;
- Ішкі нарықтағы отандық және шетелдік өсімдік майлары өнімдерінің бәсекелік қабілет деңгейлерін бағалау;
- өнімнің сапалық қасиеттерін жақсарту , кәсіпорынның баға саясатын, маркетингтік жүйесін жетілдіру және өндірісті мемлекеттік қолдау тетіктері бойынша өсімдік майлары өнімдердің бәсекелік қабілетін арттыру бағыттарын және олардың шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу обьектісіне Қазақстан Республикасындағы өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындар жатады.
1. Голубков Е.П. Основы маркетинга: Учебнж. -М.: Финпресс, 1999. -С 656.
2. Генри А. Маркетшг: принципы и стратегия:Учебнж для вузов. М.:ИНФРА-М, 1999. -С.804.
3. Қажымурат К. Кәсіпорынды басқару жуйесіндегі маркетингтің рөлі // Саясат, 2002. №1,59-606.
4. Светунъков С.Г., Литвинов А.А. Конкуренция и предпринимателъские решения.—Улъяновск: Корпорация технологий продвижения, —2000 С.256.
5. Ванифатова М.М. Феномен торговой марки современном маркетинге: проблемы оценки стоимости марки // Маркетинг и маркетинговые исследования е России. 2001. \№6. С.37-48.
6. Песоцская Е.В. Маркетшг услуг/ Под ред.акад. Г.Л. Багиева. Учебное пособие.-СПб.: Изд-во СПб ГУЭФ. 1997. -С.52.
7. Хойер В. Как делатъ бизнес в Европе / Вст.сл. Ю.А. Пискунова. —М.: Прогресс. 1992. -С.253.
8. Дуданов И.И. Подходы к оценке конку-рентоспособности товарной продущии на регионалъных продовольственных рынках // Экономика селъскохозяйственных и перерабатывающих предприятий, №12, 1998. — С 23-27.
9. Нурмаганбетов К.Р. Рыночное регулиро-вание производственно-хозяйственной деятельности фирмы по переработке селъскохозяйственной продукции. Алматы, Галым-2002г
2. Генри А. Маркетшг: принципы и стратегия:Учебнж для вузов. М.:ИНФРА-М, 1999. -С.804.
3. Қажымурат К. Кәсіпорынды басқару жуйесіндегі маркетингтің рөлі // Саясат, 2002. №1,59-606.
4. Светунъков С.Г., Литвинов А.А. Конкуренция и предпринимателъские решения.—Улъяновск: Корпорация технологий продвижения, —2000 С.256.
5. Ванифатова М.М. Феномен торговой марки современном маркетинге: проблемы оценки стоимости марки // Маркетинг и маркетинговые исследования е России. 2001. \№6. С.37-48.
6. Песоцская Е.В. Маркетшг услуг/ Под ред.акад. Г.Л. Багиева. Учебное пособие.-СПб.: Изд-во СПб ГУЭФ. 1997. -С.52.
7. Хойер В. Как делатъ бизнес в Европе / Вст.сл. Ю.А. Пискунова. —М.: Прогресс. 1992. -С.253.
8. Дуданов И.И. Подходы к оценке конку-рентоспособности товарной продущии на регионалъных продовольственных рынках // Экономика селъскохозяйственных и перерабатывающих предприятий, №12, 1998. — С 23-27.
9. Нурмаганбетов К.Р. Рыночное регулиро-вание производственно-хозяйственной деятельности фирмы по переработке селъскохозяйственной продукции. Алматы, Галым-2002г
Мазмұны
Кіріспе 5
1 Экономикалық өсудің факторы ретінде бәсекелік теорияның 7
негіздері
1.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттігі туралы түсінік 7
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттігіне әсер ететін факторлар 8
1.3 Өнімнің бәсекеге қабілеттігін бағалау 9
2 ЖШС МАРТ Алтын сауда белгісімен мысалында өнімнің бәсекеге 12
қабілеттігін талдау
2.1 Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы және олардың даму
мүмкіндіктері 12
2.2 ЖШС МАРТ-тың экономикалық сипатамасы 15
3 Нарық жағдайында өнімнің бәсекеге қабілеттігін жоғарлату жолдары
21
3.1 Бәсекеге қабілетті өнім шығарудың тиімді тетігі ретінде
маркетингтік жүйесін жетілдіру 21
Қортынды 30
Қолданған әдебиеттер тізімі 32
Кіріспе
Әлемдік өсімдік майлары өндірісіндегі ғылыми-техникалық өзгерістер,
тұтынупіылардың тамақ мәзіріндегі тұтыну талғамдары мен тамақ өнеркәсібі
саласындағы өсімдік майларын тұтынушы кәсіпорындардың жаңа талаптары
олардың осы ерекшелікгерін ескеруді, мүмкіндігінше талаптарын
қанағаттандыруды және әрдайым өзгеріске дайын болуын қалайды.
Еліміздегі ендірістік көсіпорындар әлемдік өзгерістерден тысқары
қалмауы керек. Өзінің өнімдерінің бәсекелестік қабілетін арттыруға мүдделі
кез келген кәсіпорын жаңа заман қажеттіліктерін, шетелдік ұқсас өнім
шығарушы кәсіпорындардың тауарлық стратегияларын, өнім өткізу әдістеріи
жөне оны қолдану мүмкіндіктерін, түтынушылардың талғамын анықтау жолдарын
басты назарда ұстағаны абзал.
Осы орайда өсімдік, өсімдік майларыөнімдердің бәсекелік қабілетін
артыру бойынша негіздеудің маңызы да жетіле түспек. Бұл ерекшеліктер
зерттеу сараптаулар мен талдауларды, тиімді және маңызды факторларды,
аталған тетіктерді қолдануға қатысты ұсыныстар мен пайымдаулырды ғылыми
тақырыбының өзектілігін айқындайды және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын
арттырады.
Курстық жұмыстың мақсаты өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың
міндеттерін жан-жақты сараптай отырып, олардың өнімдерінің бәсекелік
қабілеттерін арттыру тетіктерін негіздеу және оларды қолдану бойынша нақты
ұсыныстар жасау.
Белгіленген мақсатқа жету үшін курстық жұмыста келесі міндеттерді шешу
көзделді:
- өнімнің бәсеке қабілетіне қатысты анықтамаларды зерттеу әне олардың
мазмұнын ашу;
- нарық жағдайында бәсекелік қабілетке ықпал ететін факторларды
анықтау және олардың әсер ету деңгейін бағамдау;
- өнімнің бәсекелік қабілетін тұтынушылық көзқарас негізінде бағалау
әдістемесін дайындау;
- бәсекеге қабілеті өнімді қалыптастырудың маңызды тетіктерін
айқындау;
- ҚР өсімдік майлары нарығының дамуын экономикалық бағалау және май
өңдеуші кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін өзара салыстырмалы
түрде талдау;
- Ішкі нарықтағы отандық және шетелдік өсімдік майлары өнімдерінің
бәсекелік қабілет деңгейлерін бағалау;
- өнімнің сапалық қасиеттерін жақсарту , кәсіпорынның баға саясатын,
маркетингтік жүйесін жетілдіру және өндірісті мемлекеттік қолдау
тетіктері бойынша өсімдік майлары өнімдердің бәсекелік қабілетін
арттыру бағыттарын және олардың шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу обьектісіне Қазақстан Республикасындағы өсімдік майларын
өңдеуші кәсіпорындар жатады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіне отандық және
шетелдік ғалым-экономистердің бәсекелік қабілетті арттыру аясындағы ақыл-ой
еңбектері мен зерттеу нәтижелері алынды. Қазақстан Республикасының ұлттық
экономиканы реттеу мен өркендетуге бағытталған заңдары мен нормативтік
–құқықтық құжаттары зертелді және қолданылды. Зерттеудің мәліметтік базасы
ретінде Қазақстан Республикасы Статистикалық агентігінеің және жергілікті
Статистика басқармасының мәліметтері өсімдік майларын өңдеумен айналысатын
кәсіпорындардың есептік мәліметтері, өсімдік майарын өңдеумен айналысатын
кәсіпорынындардың есептік мәліметтері, тұтынушылардың анкеталық сұрау
нәтижесінде алынған ақпараттар, май өңдеуші кәсіпорын дүкендерінің және
көтерме-блшек сауда орындарының мәліметтері пайдаланылды. Курстық жұмыста
экономика-статистикалық және жалпы ғылими зерттеу әдістері: салыстыру,
маркетингтік талдау, сараптамалық бағалау, топтау және басқа да түрлері
қолданылды.
1 Экономикалық өсудің факторы ретінде бәсекелік теорияның негіздері
1.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттігі туралы түсінік
Өнімнің бәсекеге қабілетігі туралы көптеген ғалымдар әртүрлі
анықтамалар берген еді. Отандық ғалымдардың пікірінше, өнімнің бәсекеге
қабілетігі бұл - өнімнің бәсекеліс өндірушілердің ұқсас өнімдермен
салыстырғанда жоғары тұтынушылық қасиеттермен, төмен бағамен,
тартымдылығымен және оны қажетілікті өтеу құндылығымен ерекшеленеді.
Өнімнің бәсекеге қабілетігі бірнеше маңызды қасиеттерге ие.Олар:
1.Бәсеке қабілетік салыстырмалы шама, яғни ұқсас өнімдермен салыстыру
немесе теңестіру арқылы анықталады;
2. Ол динамикалық шама, яғни уақытқа байланысты өзгереді. Өнімнің өмірлік
және де басқада жағдайларға белгілі бір деңгейде тәелділік қалыптасады;
3.Әрбір тұтынушының жеке талғамы әрбір өнімнің бәсеке қабілетігіне өзінше
әсер етеді. Сондықтан да ол құбылмалы немесе ауыспалы сипатқа ие болады;
4.Бәсекеге қабілетілік нақты өнімнің белгілі бір түріне нарықта ғылыми-
техникалық прогресстің даму деңгейіне байланысты болады.
Тауарлардың бәсекеге жарамдылығының көрсеткіштері.
Нарыктық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген
өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу сату актісінде
көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесу өндіруші мен
тұтынушының мұдделерінің сақталуы негізінде тауарлар жэне
тұтынушылар талабының сипатамасын, сол сияқты нарық
жағдайында тауардың толық сайкестігін бәсекенің жарамдылыгы деп
атайды.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына
мүмкіндік берегін тұтыну кешенінің (сапалық және сандық) сипатамасын
анықтайды. Бәсекеге жарамдылығы өнім рынокта жеңіл және тез сатылады. Жалпы
алғанда, сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажын толық
сәйкес келетін тауарды сатып алады.
Сонымен, тауарға бәсекенің жарамдылыық оның сапалық және құндық
сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы
мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатып алушы үшін тиімділігі
ұқсас тауар – бәсекелестер ерекшеленеді.
Бұл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері
белгілі. Олардың ең көп таралғандарына қысқша тоқталайық.
Бірінші тәсіл. Техникаға бәсекенің жарамдылығын анықтайтын белгісі -
бұл тауарды түтыну бағасы болып табылады. Ол мынадай фромуламен
анықталады;
Қ = Б, + Шт
(1)
Мұндағы , Қ,. — тұтыну бағасы Б, — сатылу бағасы
Шт - бұл онімді түтынушылардың шығындары (онын барлық
нормативтік мерзім ішіндегі
қызметі)
Екінші тәсіл. Тауардың бәсекелестік жарамдылығын анықтағанда бұл тәсіл
екі өлшемді еске алуы мүмкін; өнімнің өзіндік құны, тауарды сату және
оның сапалық деңгейі. Сөзсіз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын
тауар оны өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейі
бөсекелес тауарға карағанда жоғарылау болатын болса.
Үшінші тәсіл. Бүл тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын есепке
ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген.
Төртінші тәсіл. Бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың деңгейі қалай
техникалык, солай экономикалың параметрге салыстыру негізінде анықталады.
Сонымен, техниқалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары
деңгейде қанағаттандыратынды таңдайды.
Қорыта айтқанда, біздің республикада өткізіліп жатққан нарыққа көшу
сапа және өнімнің бәсекеге жарамдылық жөніндегі мәселеге жаңадан қарауға
мәжбүр етеді. Егер бүгін емес, ол ертең бәсекелестік нарығының дамуы
өнімнің сапалық даму серпінін және деңгейін арттыруға еріксіз түрде
көндіруге болады.
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттігіне әсер ететін факторлар.
Өнімнің бәсекеге қабілеттігіне әсер ететін факторлар обьективті,
субьективті, эндрогенді және экзогенді болып бөлінеді.
Обьективті факторлар - өндірушіге тікелей (сапа деңгейі немесе
жарнама) сатылған өнімге қызмет көрсету жанама түрде байланысты болады.
Субьективті факторлар - өндірушілерге байланысыз, яғни психологиялық
және жеке тұлғалық факторлар жатады. Мысалы: тұтынушылардың ұстанымы ,
салты тағыда сол сияқтылар.
Экзогенді факторлар - әлемдік фактордың мемлекеттік тауарлар
нарығынның қажетіліктерін және тауарға деген сұранысты анықтайды.
Эндрогенді факторлар- өндіріс кәсіпорының мүмкіндіктерін сипатайды
және өнімнің техникалық-экономикалық деңгейіне ықпал етеді.
Сапалық факторларға қазіргі қолданыстағы стандарттар, нормалар
аңықтайтын өнімнің сапа көрсеткіштері, өнімнің қауіпсіздігі, ұзақ мерзімді
сақталуы тағы да сол сияқтылары жатады. Бұл жерде өнім сапасын басқару
жүйесіннің дамуын былайша түсіндіреді.
Өнімнің сапасын басқару - бұл белгілеу, қамтамасыз ету және сапаның
қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе
өнімді тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс-әрекет.
Соңғы кездерге дейін кәсіпорындарда cапа проблемасын шешу кезінде
нарықтылық қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы техникалық деңгейге
бағытталды. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны
талдау бөлімдері айналысты. Олардың функцияларына бұйымдар параметрлерін
(белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында
қолданылатын (шикізаттар материалдар, жабдықтардың дәлдік жұмыстары ,
өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және се-бептерін белгілеу
кіреді.
Өнім мен кәсіпорының бәсекеге қабілетігі ұқсас болғанымен, мағыналары
жағыннан ерекшеленеді. Негізгі ерекшелену белгілері келесілер:
1.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір қысқа уақыт аралығында
анықталса кәсіпорынның қабілеттілігі салыстырмалы түрде ұзақ болады.
2.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі тұтынушының әсеріне тікелей
байланысты, ал бәсекенің тиімділігі кәсіпорының иесінің өзі анықтап қажет
болған жағдайда өндірістік өткізу қызметіне стратегияларды енгізе алады.
3.Кәсіпорын бірнеше өнім шығару өндіріске байланыссыз, өндірістің
басқа түрлерімен айналасуы мүмкін (қаржылық, делдалдық және т.б.).
Кәсіпорының бәсекеге қабілеттілігі барлық өнімнің қабілетілігіне және
қызмет түріне байланысты.
4. Өнімнің бәсекелік қабілетігін кәсіпорының бәсекеге қабілетілігі
анықтайды. Өнімнің бәсекеге қабілетігін баға төмендету арқылы қамтамасыз
етуі мүмкін, алайда осы өнімді өндіруге кеткен шығын толық жабылмай табыс
таппау мүмкін. Мұндай жағдайда қаржылық бәсекелік қабілетті төмендейді.
1.3. Өнімнің бәсекеге қабілеттігін бағалау
Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау бүгінгі күні өндіруші үшін де,
түтынушы үшін де маңызды. Өйткені шығарылған өнімдерінің өткізу нарғында
бөсекелес өнімдерден артықшылығын немесе кемшілігін анықтау, сол арқылы
өндірістік стратегиясын белгілеу өндірушіге; сатып алатын өнімінің осы
тектес өнімдерден қүндылығын айкындау, сол өнімнің мейлінше тиімділігін
бағалау түтынушыға қажет.
Өнімнің бәсекелік қабілетті оның құрамындагы заттармен, сапасымен,
берікгігімен, адам өміріне қауіпсіздігімен және сол сияқты көптеген
жағдайлармен бағаланады. Өндіруші өз өнімінің бәсекелік қабілетін
бағалағанда түтынушы тарапынан қойылатын талаптарды ескеруі қажет. Бәсекеге
қабілеттігі өнімге белгілі қасиетгер сай болады. Өндіруші тұтынушылар
талабына қоса өткізілетін нарықтағы бәсекенің үстемдігін де ескеруі шарт.
Бұған қоса, өз өнімінің сапасы белгіленген стандарттар мен нормаларга
сәйкестігін бақылауы керек.
Бүгінгі таңда өнімнің бәсекелік қабілеттін бағалаудың көптеген
әдістері мен оларды жүргізу жолдары қалыптасқан. Жалпы, өнімнің бәсекелік
қабілетін анықтау әдістерінен әр сала өнімдерін бірдей тиімділікпен
анықтайтын әмбебап үлгісін жасау өте киын. Себебі әр сала өнімдерінің
өзіндік дайындалу ерекшеліктері бар, соған сәйкес олардың қүндылықтары да
өзгешеленеді.
Курстық жұмыстың талдауына негіз болып отырған өсімдік майлары тамақ
өнімдеріне жатады, ол өз кезегінде адам өмірінің қауіпсіздігімен тікелей
байланысты. Сондықтан да, өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау ең алдымен
оның сапалық құрамына тәуелді. Бәсекелес өнімдерден сапалық артықшылыгы
оның бәсекелік қабілетінің бірден-бір мүмкіндігі болып табылады. Келесі
бағыт оның бағалық көрсеткіштерін анықтауга негізделеді. Ішкі нарықтағы
өсімдік майлары өнімдерінің бәсекелік ортасы, сондай-ақ сыртқы
тасымалдаушылардың бәсекелік ортаға әсері өндірушілерді баға саясатын дүрыс
жүргізуге итермелейді.
Кесте 1 - Сапа көрсеткіштерінің салыстырмалы маңыздылық
коэффиценттерін анықтау.
Сараптаудың балдық бағасы ОрташаМаңыздыл
Сапа балл ық
көрсеткіштер коэффици
і енті
Өнделу деңгейі 10 9 10
1 2 3 4 5 6
Өсімдік майлары, тн 43455 22279 27918 27616 31303 32320
Өсу қарқыны, % 100 -48,7 -35,7 -36,4 -28,0 -25,6
Күнбағыс майы, тн 23673 18811 27308 27035 30760 31339
Өсімдік майы,% 100 -20,5 15,3 14,2 30,0 32,4
Мақта майы, % 18147 2614 419 303 318 866
Өсу қарқыны, % 100 -85,6 -3,3есе-60есе -57есе -21есе
Өсімдік майларының басқа 1635 854 191 278 225 115
да түрлері, тн
Өсу қарқыны, % 100 -47,8 -88,3 -83,0 -86,2 -93,0
Елімізде өсімдік майлары тұтыну деңгейі әлі де болса биологиялық
қажетті шамадан (13,5 кг) төмен. Тек соңғы кездері май өндіру саласының
түрақтылығы мен импорт көлемінің өсуіне байланысты бұл көрсеткіш біршама
жоғарлап келеді.
Қазақстан аумағындағы өсімдік майларының нарығын сипаттай келе,
мемлекетіміздің азық -түлік қауіпсіздіпн қамтамасыз ету, соның ішінде
өсімдік майларының нарығында ішкі мүмкіндіктерді айқындау және дамыту
қажеттілігі бар екендігін байқаймыз. Осы мәселені шешуде май өндеуші
кәсіпорындар ауыл шаруашылыгы үйымдарынан майлы дақылдарды сатып алатын
нақгы бағаны белгілеу арқылы оларды ынталандыру тетігія іске
асырған дұрыс деп санаймыз Олар шикізат алуға жеңілдетілген несиелер беру
(бүл тетіктің ауыл шаруашылығындағы үйымдарға да оң ықпалы бар, өйткені
несиелер майлы дақылдарды егуге, өсіруге, жинауға жүмсалады),өндірістік
негізгі қүралдарды жаңартқан кәсіпорындарға салық жеңілдіктерін беру,
лизингтік қорларды құру, маусым кезінде шикізат тасымалына жеңілдетілген
темір жол тарифтерін енгізу сияқты қолдаулармен жүзеге асуы мүмкін.
Соңғы кездері әлемдік нарыққа "аралас" майларды шығару өзектілігі
туындауда. Бұл "аралас" майдың ерекшелігі— ол бірнеше майдың қоспасынан
түрады және оған жағымды дәм беретін табиғи қоспалар сарым-сақ, пияз,
көкшөп, бұрыш дәмдері қосылады. Мұндай майлар өзінің дәмдік қасиеттерімен
және татымдылығымен басқа майлардан ерекшеленеді. Осы орайда мақсары,
жүгері және мақта майларының сүранысын қалыптастыруда және олардың
бәсекелік қабілетін арттыруда аталған "аралас" майлар өндіру технологиясын
жолға қойған жөн сияқты.
Отандық бәсекелі нарықтағы өсімдік майларына қатысты тағы бір мәселе —
ол импорт-талатын өсімдік майларын ішкі нарықтан ығыстыру. Бүл тек бәсекеге
қабілетті өнім шығару мен терең мемлекеттік қолдау есебінен ғана жүзеге
асуы мүмкін. Ішкі нарықтық бәсекелік сипатын көрсететін кесте 2 мәліметтері
елімізде импорттық өсімдік майларының үлесі тым көп екендігін байқатады.
Бұл шама 2015 жылы шарықтау шегіне жеткен (79,4%), 2016 жылғы деңгей де
осының маңайында (78,7%). Яғни, мемлекеттіміздің ішкі нарығында отандық
өсімдік майлардың үлесі 15 шамасында ғана деген сөз. Бұл алаңдататын
мәселе. Жалпы экономикалық қауіпсіздігін басты назарда үстау қажет-
яғни, мүнда экономиканың тез қарқынмен үзақ мерзімді түрақты дамуы
қалыптасады. Бүл жағдай өндіріске қажет ресурстардың түрақтылы-ғын, ішкі
және сыртқы нарықта бәсекеге қабілетті өнімді тиімді әдіспен, жан басына
шаққанда жеткілікті көлемде, оны тоқтаусыз өткізуді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейі ішкі нарықтағы
импорттықтауарлардың үлесімен анықталатыны белгілі. Халықаралық
тәжірибелерге сай аталған көрсеткіш 17% асса, онда азық -түлік
қауіпсіздігіне қауіп төніп, отандық өндірістің дамуына тосқауыл болады.
Сондықтан да, ішкі қауіпсіздікті қамтамасыз ету мемлекеттің қатаң
саясаты мен тауар өндірушілерді қолдау арқылы жүзеге аспақ. Ішкі
нарықтың бәсекелестік сипаты келесі кестеде көрсетілген:
Кесте 4 - Ішкі нарықтың бәсекелік сипаты көрсеткіштері
Көрсеткіштердің аталуы 2013ж. 2014 ж. 2015 ж. 2016 ж.
1 ҚР өсімдік майларының өндірісі, 27918 27616 31303 32320
тн
2 Жан басына шаққандағы
өндіру көлемі, кг 1,9 1,9 2,1 2,2
3 Импорт, тн 80600 97000 101126 104184
4 Экспорт, тн 1200 1900 5000 4160
5 Ішкі нарықтың сиымдылығы, тн 107318 122716 127429 132344
6 Жан басына шаққандағы тұтыну
көлемі, кг 7,2 8,2 8,6 8,9.
7 Ішкі нарықтағы импорттың үлесі, %75,1 79,0 79,4 78,7
Қазіргі кезде шетелдерден тасымалданатын майлы дақылдардың көлемі
еліміздегі жиынтық енімнеи екі-үш есе асып түседі. Көптеген мамандардың
айтуынша, бүған себеп - еліміздегі майлы дақылдар келемінің өндірісті толық
қамтамасыз етуге жеткіліксіздігі.
Май өңдеу саласының көптеген кәсіпорындары жоғрыда аталған мәселелерді
шешуші бағыттарын іздестіргеннеи гөрі, шикізатты шетел елердеи тасығаны жөн
көреді.
Екіншіден, мемлекет тарапынан майлы дақыддарды тасымаддауға маусымдық
жеңілдіктер беру. Бұлар темір жол тарифтерін төмендету және сырттаи
әкелінетін майлы дақылдарга кедендік төлемдерді азайту сияқгы шаларалармен
жүзеге асуы мүмкін.
Үшіншіден, май өңдеудің өидірістік циклын шикізат дайындаудан, оны
өңдеудің барлық түрлеріне дейін қамтитын "егістік алқап - шикізат -
өндіріс" жүйесін қалыптастыру. Өнімді дайындау негүрлым терең болгаіі
сайын, оның тиімділігі де арта түспек. Аталған жүйе шикізаттың сатып алу
құнын томендетуге және өзіндік шикізат қорын қальштасгыруға біршама
мүмкіндіктер береді.
2.2 ЖШС МАРТ-тың экономикалық сипатамасы
МАРТ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Алтынсауда белгісімен
негізінен өсімдік майын шығарумен айналысады. Шығарған өнімдері көптеген
халықаралық сертификаттарға ие.
Кесте 5 - МАРТ ЖШС-ң 2015-2016жж. Негізгі техника экономикалық
көрсеткіштері
№ Негізгі көрсеткіштеріөлшем 2015 жыл 2016 жыл Ауытқулар(+-)
бірлігі
1Өткізілген өнімнен мың тг.6020639,06103870,0 83231,0 101,0
түскен табыс
2Өткізілген өнімнің мың тг.5114009,04983124,0 -130885 97,0
өзіндік құны
3Жалпы табыс мың тг.906630,0 913453,0 6823,0 100,7
4Кезең шығындары мың тг.443919,0 421312,0 -22607,0 94,0
5Негізгі қызметтен мың тг.462711,0 524744,0 62033,0 113,0
түскен табыс
6Таза пайда мың тг.291787,0 296563,0 4776,0 101,0
7Негізгі қорлардың мың тг.793210,0 1847632,0 1054422 2есе
орташа құны
8Қор қайтарымдылығы % 759,0 330,0 -429,0 -
9Қор сыиымдылығы % 13,0 30,0 17,0 -
10Персоналдың орташа Адам 1013,0 1048,0 35,0 103,0
тізімдік саны
11Еңбек ақы қоры мың тг.162355,5 182955,6 20600,1 112,0
12Орташа айлық еңбек мың тг.35,1 36,3 1,2 108,0
ақы мөлшері
13Еңбек өнімділігі мың.тг 5943,3 5824,3 -119,0 97,0
14Сату рентабельділігі % 4,5 4,7 0,2 -
15Өнімнің % 5,7 5,9 0,2 -
рентабельділігі
16Қормен қорлану мың тг.783,0 1763,0 980,0 2есе
Жоғарыда келтірілген көрсеткіштер арқылы кәсіпорынның істеп жатқан
жұмыстары тиімді ме, әлде тиімсіз бе екенін анықтай аламыз. Егер тиімсіз
болса, оған қандай іс шараларды жүзеге асыруға болатындығын анықтауымыз
қажет. Яғни кәсіпорын қызметінің тиімсіз болуына әсер еткен факторларды
жою..
Жоғарыда кәсіпорынның техника экономикалық негізгі көрсеткіштерін
қарастырып, талдадық. Ал енді Март ЖШС-ң қаржылық қызметін жеке-жеке
талдап, есептеп келесі кестеде көрсетілген:
Кесте 6 - МАРТ ЖШС міндеттемелері бойынша көрсеткіштер
Көрсеткіштер Оңтайлымәні 2015жыл 2016жыл ауытқу
+- %
Қарызды абсолютті жою 0,2-0,25 0,02 0,8 7,1 40,0
коэфициенті
Жабдықтаудың аралық 0,7-0,8 0,3 0,8 0,5 20,0
коэфициенті
Төлем коэфициентері 2-2,5 1,6 1,8 0,2 25,0
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау тек белгілі-бір уақыт
аралығындағы кәсіпорынның қандай жағдайда тұрғанын ғана емес,
сонымен бірге кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында тиімді басқару үшін де қажет. Келесі кестеде МАРТ ЖШС-ң
негізгі экономикалық көрсеткіштері көрсетілген
Кесте 7 - МАРТ ЖШС-ң негізгі экономикалық көрсеткіштер
№ Көреткіштер 2015жыл 2016жыл Ауытқу(+ -
)
1 Капитал айналымының жалпы 1,2 2,1 +0,9
коэффиценті
2 Меншіктік копиталдың 3,3 3,4 +0,1
айналымдықкоэффиценті
3 Дебиторлық 3,1 8,2 +5,1
міндеттемелердің
айналымдық коэффиценті
4 Дебитордық 117,0 44,0 - 73,0
міндеттемелердің
айналымдық орташа мерзімі
Бұл көрсеткіштер капитал айналымының жалпы коэффицентін
көрсетеді. Бұл көрсеткіш 1 – жыл ішінде қанша рет толық өндірістік
цикл мен айналым жасалатындығын көрсетеді.
Қызметтің әртүрлі аспектілері бойынша сипатталады: коммерциялық
жағынан сату артықшылығын немесе олардың қажеттілігін анықтайды;
қаржылық жағынан салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын,
ал экономикалық жағынан кәсіпорынның меншіктік иесінің тәуекел
ететін ақша қаражаттарының бепсенділігін анықтайды.
Зерттеу нәтижелері көрсеткеніндей, өнімнің тартымдылық белгілері бойынша
оның танымаддығы (маңыздылық коэффициенті - 0,341) мен сауда белгісінің
беделі және сенімділігі (0,286) тұтынушылар тарапынан айрықша ескерілді.
Тұтынушының назарын аударуға итермелейтін өнімнің сыртқы қорабынъщ келбеті
маңыздылығы жағынан негізгі көрсеткіштердің қатарынан табылды (0,198).
Өнімнің ассортиментінің кеңдігі тұтынушыға таңдау еркіндігін береді және
бұл фактор көп жағдайда шешуші мәнге ие болуы мүмкін.
Кесте 8 - МАРТ ЖШС-ң рентабельдiлiк кәрсеткiштерi
№ Көрсеткіштер 2015жыл 2016жыл Ауытқу(+-)
1 Кәсіпорын мүлкінің 36,0 16,0 -20,0
рентабельділігі
2 Меншікті капиталдың 18,0 16,0 -2,0
рентабельділігі
1-ші көрсеткіш – кәсіпорын мүлкінің рентабельділгі. Ол кәсіпорын
рентабельділігі деңгейін көрсетеді. Базалық жылы ол 36%-ды құраса,
есепті 2016 жылы 16%-ға дейін төмендеп отыр.
2-ші көрсеткіш –меншікті капиталдың рентабельділігі. Ол
кәсіпорынның рентабельділігін бағалау көрсеткіші. Ол 2015 жылы 18%-ды
құрады, ал 2016 жылы 2%-ға төмендеп, 16%-ды құрап отыр.
Кәсіпорынның төлем қабілеттігігі көрсеткіштері кәсіпорынның нақты бір
уақытта несие берушілермен өзінің қаражат көмегімен қысқа мерзімде
өтеу мүмкіндігін сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері
тартылған капиталдың дәрежесін көрсетеді.
Өнімнің әр түрлі көлемдегі ыдыстарға қүйылуы, бір сипаттағы өнімнің
өңделу деңгейлеріне байланысты тұтынушыға ұсынылуы және басқа да
ерекшеліктері тұтынушының таңдау еркіндігін кеңейтеді. Келесі кестеде
анықталған көрсеткіштер арқылы біз ішкі нарықтағы өсімдік майларының
тартымдылық қасиеттерін бағалай аламыз. Соңғы кездері өнім өндірушілер
нарықтық талаптармен бірге, оның ұдайы өзгерісін ескеру арқылы
тұтынушыларды тартудың жаңа әдістерін меңгеруде. Бүл әдістердің негізінде
өндірістің сауда белгісін тұтынушылардың санасына ең сенімді әрі сапалы
өнім өндіруші ретінде қалыптастыру, кең көлемді жарнамалар арқылы
өнімнің танымалдығын артыру және басқа да қосымша қасиет арқылы
бәсекелестерінен ерекшелену талпыныстары жатады.
Өсімдік май мен қатты майлар адамның тамақтану рационында маңызды
орын алған, әлі де маңызды орын алуда. Тамақтануда өсімдік май мен қатты
майлардың орнын анықтау өте қиын. Бидайдан және түрлі майлардан алынған
өнімнің адамның тәулік бойындағы жинаған энергияның 90% қамтамасыз етеді.
Өсімдік майлардың кейбір түрлері косметикалық тауар өндірісінде,
дәрілік препараттарда еріткіш ретінде, майлағыш заттар ретінде
пайдаланылады. Май өндіру өнеркәсібін дамытуда оның шикізат базасын
үздіксіз дамыту, шикізат ресурстарын ұлғайтудың үлкен маңызы бар.
Кесте 9 - Өсімдік майларының тартымдылық қасиеттерін бағалау
Өнімнің тартымдылық көрсеткіштері, ... жалғасы
Кіріспе 5
1 Экономикалық өсудің факторы ретінде бәсекелік теорияның 7
негіздері
1.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттігі туралы түсінік 7
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттігіне әсер ететін факторлар 8
1.3 Өнімнің бәсекеге қабілеттігін бағалау 9
2 ЖШС МАРТ Алтын сауда белгісімен мысалында өнімнің бәсекеге 12
қабілеттігін талдау
2.1 Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы және олардың даму
мүмкіндіктері 12
2.2 ЖШС МАРТ-тың экономикалық сипатамасы 15
3 Нарық жағдайында өнімнің бәсекеге қабілеттігін жоғарлату жолдары
21
3.1 Бәсекеге қабілетті өнім шығарудың тиімді тетігі ретінде
маркетингтік жүйесін жетілдіру 21
Қортынды 30
Қолданған әдебиеттер тізімі 32
Кіріспе
Әлемдік өсімдік майлары өндірісіндегі ғылыми-техникалық өзгерістер,
тұтынупіылардың тамақ мәзіріндегі тұтыну талғамдары мен тамақ өнеркәсібі
саласындағы өсімдік майларын тұтынушы кәсіпорындардың жаңа талаптары
олардың осы ерекшелікгерін ескеруді, мүмкіндігінше талаптарын
қанағаттандыруды және әрдайым өзгеріске дайын болуын қалайды.
Еліміздегі ендірістік көсіпорындар әлемдік өзгерістерден тысқары
қалмауы керек. Өзінің өнімдерінің бәсекелестік қабілетін арттыруға мүдделі
кез келген кәсіпорын жаңа заман қажеттіліктерін, шетелдік ұқсас өнім
шығарушы кәсіпорындардың тауарлық стратегияларын, өнім өткізу әдістеріи
жөне оны қолдану мүмкіндіктерін, түтынушылардың талғамын анықтау жолдарын
басты назарда ұстағаны абзал.
Осы орайда өсімдік, өсімдік майларыөнімдердің бәсекелік қабілетін
артыру бойынша негіздеудің маңызы да жетіле түспек. Бұл ерекшеліктер
зерттеу сараптаулар мен талдауларды, тиімді және маңызды факторларды,
аталған тетіктерді қолдануға қатысты ұсыныстар мен пайымдаулырды ғылыми
тақырыбының өзектілігін айқындайды және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын
арттырады.
Курстық жұмыстың мақсаты өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың
міндеттерін жан-жақты сараптай отырып, олардың өнімдерінің бәсекелік
қабілеттерін арттыру тетіктерін негіздеу және оларды қолдану бойынша нақты
ұсыныстар жасау.
Белгіленген мақсатқа жету үшін курстық жұмыста келесі міндеттерді шешу
көзделді:
- өнімнің бәсеке қабілетіне қатысты анықтамаларды зерттеу әне олардың
мазмұнын ашу;
- нарық жағдайында бәсекелік қабілетке ықпал ететін факторларды
анықтау және олардың әсер ету деңгейін бағамдау;
- өнімнің бәсекелік қабілетін тұтынушылық көзқарас негізінде бағалау
әдістемесін дайындау;
- бәсекеге қабілеті өнімді қалыптастырудың маңызды тетіктерін
айқындау;
- ҚР өсімдік майлары нарығының дамуын экономикалық бағалау және май
өңдеуші кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін өзара салыстырмалы
түрде талдау;
- Ішкі нарықтағы отандық және шетелдік өсімдік майлары өнімдерінің
бәсекелік қабілет деңгейлерін бағалау;
- өнімнің сапалық қасиеттерін жақсарту , кәсіпорынның баға саясатын,
маркетингтік жүйесін жетілдіру және өндірісті мемлекеттік қолдау
тетіктері бойынша өсімдік майлары өнімдердің бәсекелік қабілетін
арттыру бағыттарын және олардың шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу обьектісіне Қазақстан Республикасындағы өсімдік майларын
өңдеуші кәсіпорындар жатады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіне отандық және
шетелдік ғалым-экономистердің бәсекелік қабілетті арттыру аясындағы ақыл-ой
еңбектері мен зерттеу нәтижелері алынды. Қазақстан Республикасының ұлттық
экономиканы реттеу мен өркендетуге бағытталған заңдары мен нормативтік
–құқықтық құжаттары зертелді және қолданылды. Зерттеудің мәліметтік базасы
ретінде Қазақстан Республикасы Статистикалық агентігінеің және жергілікті
Статистика басқармасының мәліметтері өсімдік майларын өңдеумен айналысатын
кәсіпорындардың есептік мәліметтері, өсімдік майарын өңдеумен айналысатын
кәсіпорынындардың есептік мәліметтері, тұтынушылардың анкеталық сұрау
нәтижесінде алынған ақпараттар, май өңдеуші кәсіпорын дүкендерінің және
көтерме-блшек сауда орындарының мәліметтері пайдаланылды. Курстық жұмыста
экономика-статистикалық және жалпы ғылими зерттеу әдістері: салыстыру,
маркетингтік талдау, сараптамалық бағалау, топтау және басқа да түрлері
қолданылды.
1 Экономикалық өсудің факторы ретінде бәсекелік теорияның негіздері
1.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттігі туралы түсінік
Өнімнің бәсекеге қабілетігі туралы көптеген ғалымдар әртүрлі
анықтамалар берген еді. Отандық ғалымдардың пікірінше, өнімнің бәсекеге
қабілетігі бұл - өнімнің бәсекеліс өндірушілердің ұқсас өнімдермен
салыстырғанда жоғары тұтынушылық қасиеттермен, төмен бағамен,
тартымдылығымен және оны қажетілікті өтеу құндылығымен ерекшеленеді.
Өнімнің бәсекеге қабілетігі бірнеше маңызды қасиеттерге ие.Олар:
1.Бәсеке қабілетік салыстырмалы шама, яғни ұқсас өнімдермен салыстыру
немесе теңестіру арқылы анықталады;
2. Ол динамикалық шама, яғни уақытқа байланысты өзгереді. Өнімнің өмірлік
және де басқада жағдайларға белгілі бір деңгейде тәелділік қалыптасады;
3.Әрбір тұтынушының жеке талғамы әрбір өнімнің бәсеке қабілетігіне өзінше
әсер етеді. Сондықтан да ол құбылмалы немесе ауыспалы сипатқа ие болады;
4.Бәсекеге қабілетілік нақты өнімнің белгілі бір түріне нарықта ғылыми-
техникалық прогресстің даму деңгейіне байланысты болады.
Тауарлардың бәсекеге жарамдылығының көрсеткіштері.
Нарыктық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген
өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу сату актісінде
көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесу өндіруші мен
тұтынушының мұдделерінің сақталуы негізінде тауарлар жэне
тұтынушылар талабының сипатамасын, сол сияқты нарық
жағдайында тауардың толық сайкестігін бәсекенің жарамдылыгы деп
атайды.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына
мүмкіндік берегін тұтыну кешенінің (сапалық және сандық) сипатамасын
анықтайды. Бәсекеге жарамдылығы өнім рынокта жеңіл және тез сатылады. Жалпы
алғанда, сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажын толық
сәйкес келетін тауарды сатып алады.
Сонымен, тауарға бәсекенің жарамдылыық оның сапалық және құндық
сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы
мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатып алушы үшін тиімділігі
ұқсас тауар – бәсекелестер ерекшеленеді.
Бұл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері
белгілі. Олардың ең көп таралғандарына қысқша тоқталайық.
Бірінші тәсіл. Техникаға бәсекенің жарамдылығын анықтайтын белгісі -
бұл тауарды түтыну бағасы болып табылады. Ол мынадай фромуламен
анықталады;
Қ = Б, + Шт
(1)
Мұндағы , Қ,. — тұтыну бағасы Б, — сатылу бағасы
Шт - бұл онімді түтынушылардың шығындары (онын барлық
нормативтік мерзім ішіндегі
қызметі)
Екінші тәсіл. Тауардың бәсекелестік жарамдылығын анықтағанда бұл тәсіл
екі өлшемді еске алуы мүмкін; өнімнің өзіндік құны, тауарды сату және
оның сапалық деңгейі. Сөзсіз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын
тауар оны өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейі
бөсекелес тауарға карағанда жоғарылау болатын болса.
Үшінші тәсіл. Бүл тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын есепке
ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген.
Төртінші тәсіл. Бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың деңгейі қалай
техникалык, солай экономикалың параметрге салыстыру негізінде анықталады.
Сонымен, техниқалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары
деңгейде қанағаттандыратынды таңдайды.
Қорыта айтқанда, біздің республикада өткізіліп жатққан нарыққа көшу
сапа және өнімнің бәсекеге жарамдылық жөніндегі мәселеге жаңадан қарауға
мәжбүр етеді. Егер бүгін емес, ол ертең бәсекелестік нарығының дамуы
өнімнің сапалық даму серпінін және деңгейін арттыруға еріксіз түрде
көндіруге болады.
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттігіне әсер ететін факторлар.
Өнімнің бәсекеге қабілеттігіне әсер ететін факторлар обьективті,
субьективті, эндрогенді және экзогенді болып бөлінеді.
Обьективті факторлар - өндірушіге тікелей (сапа деңгейі немесе
жарнама) сатылған өнімге қызмет көрсету жанама түрде байланысты болады.
Субьективті факторлар - өндірушілерге байланысыз, яғни психологиялық
және жеке тұлғалық факторлар жатады. Мысалы: тұтынушылардың ұстанымы ,
салты тағыда сол сияқтылар.
Экзогенді факторлар - әлемдік фактордың мемлекеттік тауарлар
нарығынның қажетіліктерін және тауарға деген сұранысты анықтайды.
Эндрогенді факторлар- өндіріс кәсіпорының мүмкіндіктерін сипатайды
және өнімнің техникалық-экономикалық деңгейіне ықпал етеді.
Сапалық факторларға қазіргі қолданыстағы стандарттар, нормалар
аңықтайтын өнімнің сапа көрсеткіштері, өнімнің қауіпсіздігі, ұзақ мерзімді
сақталуы тағы да сол сияқтылары жатады. Бұл жерде өнім сапасын басқару
жүйесіннің дамуын былайша түсіндіреді.
Өнімнің сапасын басқару - бұл белгілеу, қамтамасыз ету және сапаның
қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе
өнімді тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс-әрекет.
Соңғы кездерге дейін кәсіпорындарда cапа проблемасын шешу кезінде
нарықтылық қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы техникалық деңгейге
бағытталды. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны
талдау бөлімдері айналысты. Олардың функцияларына бұйымдар параметрлерін
(белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында
қолданылатын (шикізаттар материалдар, жабдықтардың дәлдік жұмыстары ,
өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және се-бептерін белгілеу
кіреді.
Өнім мен кәсіпорының бәсекеге қабілетігі ұқсас болғанымен, мағыналары
жағыннан ерекшеленеді. Негізгі ерекшелену белгілері келесілер:
1.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір қысқа уақыт аралығында
анықталса кәсіпорынның қабілеттілігі салыстырмалы түрде ұзақ болады.
2.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі тұтынушының әсеріне тікелей
байланысты, ал бәсекенің тиімділігі кәсіпорының иесінің өзі анықтап қажет
болған жағдайда өндірістік өткізу қызметіне стратегияларды енгізе алады.
3.Кәсіпорын бірнеше өнім шығару өндіріске байланыссыз, өндірістің
басқа түрлерімен айналасуы мүмкін (қаржылық, делдалдық және т.б.).
Кәсіпорының бәсекеге қабілеттілігі барлық өнімнің қабілетілігіне және
қызмет түріне байланысты.
4. Өнімнің бәсекелік қабілетігін кәсіпорының бәсекеге қабілетілігі
анықтайды. Өнімнің бәсекеге қабілетігін баға төмендету арқылы қамтамасыз
етуі мүмкін, алайда осы өнімді өндіруге кеткен шығын толық жабылмай табыс
таппау мүмкін. Мұндай жағдайда қаржылық бәсекелік қабілетті төмендейді.
1.3. Өнімнің бәсекеге қабілеттігін бағалау
Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау бүгінгі күні өндіруші үшін де,
түтынушы үшін де маңызды. Өйткені шығарылған өнімдерінің өткізу нарғында
бөсекелес өнімдерден артықшылығын немесе кемшілігін анықтау, сол арқылы
өндірістік стратегиясын белгілеу өндірушіге; сатып алатын өнімінің осы
тектес өнімдерден қүндылығын айкындау, сол өнімнің мейлінше тиімділігін
бағалау түтынушыға қажет.
Өнімнің бәсекелік қабілетті оның құрамындагы заттармен, сапасымен,
берікгігімен, адам өміріне қауіпсіздігімен және сол сияқты көптеген
жағдайлармен бағаланады. Өндіруші өз өнімінің бәсекелік қабілетін
бағалағанда түтынушы тарапынан қойылатын талаптарды ескеруі қажет. Бәсекеге
қабілеттігі өнімге белгілі қасиетгер сай болады. Өндіруші тұтынушылар
талабына қоса өткізілетін нарықтағы бәсекенің үстемдігін де ескеруі шарт.
Бұған қоса, өз өнімінің сапасы белгіленген стандарттар мен нормаларга
сәйкестігін бақылауы керек.
Бүгінгі таңда өнімнің бәсекелік қабілеттін бағалаудың көптеген
әдістері мен оларды жүргізу жолдары қалыптасқан. Жалпы, өнімнің бәсекелік
қабілетін анықтау әдістерінен әр сала өнімдерін бірдей тиімділікпен
анықтайтын әмбебап үлгісін жасау өте киын. Себебі әр сала өнімдерінің
өзіндік дайындалу ерекшеліктері бар, соған сәйкес олардың қүндылықтары да
өзгешеленеді.
Курстық жұмыстың талдауына негіз болып отырған өсімдік майлары тамақ
өнімдеріне жатады, ол өз кезегінде адам өмірінің қауіпсіздігімен тікелей
байланысты. Сондықтан да, өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау ең алдымен
оның сапалық құрамына тәуелді. Бәсекелес өнімдерден сапалық артықшылыгы
оның бәсекелік қабілетінің бірден-бір мүмкіндігі болып табылады. Келесі
бағыт оның бағалық көрсеткіштерін анықтауга негізделеді. Ішкі нарықтағы
өсімдік майлары өнімдерінің бәсекелік ортасы, сондай-ақ сыртқы
тасымалдаушылардың бәсекелік ортаға әсері өндірушілерді баға саясатын дүрыс
жүргізуге итермелейді.
Кесте 1 - Сапа көрсеткіштерінің салыстырмалы маңыздылық
коэффиценттерін анықтау.
Сараптаудың балдық бағасы ОрташаМаңыздыл
Сапа балл ық
көрсеткіштер коэффици
і енті
Өнделу деңгейі 10 9 10
1 2 3 4 5 6
Өсімдік майлары, тн 43455 22279 27918 27616 31303 32320
Өсу қарқыны, % 100 -48,7 -35,7 -36,4 -28,0 -25,6
Күнбағыс майы, тн 23673 18811 27308 27035 30760 31339
Өсімдік майы,% 100 -20,5 15,3 14,2 30,0 32,4
Мақта майы, % 18147 2614 419 303 318 866
Өсу қарқыны, % 100 -85,6 -3,3есе-60есе -57есе -21есе
Өсімдік майларының басқа 1635 854 191 278 225 115
да түрлері, тн
Өсу қарқыны, % 100 -47,8 -88,3 -83,0 -86,2 -93,0
Елімізде өсімдік майлары тұтыну деңгейі әлі де болса биологиялық
қажетті шамадан (13,5 кг) төмен. Тек соңғы кездері май өндіру саласының
түрақтылығы мен импорт көлемінің өсуіне байланысты бұл көрсеткіш біршама
жоғарлап келеді.
Қазақстан аумағындағы өсімдік майларының нарығын сипаттай келе,
мемлекетіміздің азық -түлік қауіпсіздіпн қамтамасыз ету, соның ішінде
өсімдік майларының нарығында ішкі мүмкіндіктерді айқындау және дамыту
қажеттілігі бар екендігін байқаймыз. Осы мәселені шешуде май өндеуші
кәсіпорындар ауыл шаруашылыгы үйымдарынан майлы дақылдарды сатып алатын
нақгы бағаны белгілеу арқылы оларды ынталандыру тетігія іске
асырған дұрыс деп санаймыз Олар шикізат алуға жеңілдетілген несиелер беру
(бүл тетіктің ауыл шаруашылығындағы үйымдарға да оң ықпалы бар, өйткені
несиелер майлы дақылдарды егуге, өсіруге, жинауға жүмсалады),өндірістік
негізгі қүралдарды жаңартқан кәсіпорындарға салық жеңілдіктерін беру,
лизингтік қорларды құру, маусым кезінде шикізат тасымалына жеңілдетілген
темір жол тарифтерін енгізу сияқты қолдаулармен жүзеге асуы мүмкін.
Соңғы кездері әлемдік нарыққа "аралас" майларды шығару өзектілігі
туындауда. Бұл "аралас" майдың ерекшелігі— ол бірнеше майдың қоспасынан
түрады және оған жағымды дәм беретін табиғи қоспалар сарым-сақ, пияз,
көкшөп, бұрыш дәмдері қосылады. Мұндай майлар өзінің дәмдік қасиеттерімен
және татымдылығымен басқа майлардан ерекшеленеді. Осы орайда мақсары,
жүгері және мақта майларының сүранысын қалыптастыруда және олардың
бәсекелік қабілетін арттыруда аталған "аралас" майлар өндіру технологиясын
жолға қойған жөн сияқты.
Отандық бәсекелі нарықтағы өсімдік майларына қатысты тағы бір мәселе —
ол импорт-талатын өсімдік майларын ішкі нарықтан ығыстыру. Бүл тек бәсекеге
қабілетті өнім шығару мен терең мемлекеттік қолдау есебінен ғана жүзеге
асуы мүмкін. Ішкі нарықтық бәсекелік сипатын көрсететін кесте 2 мәліметтері
елімізде импорттық өсімдік майларының үлесі тым көп екендігін байқатады.
Бұл шама 2015 жылы шарықтау шегіне жеткен (79,4%), 2016 жылғы деңгей де
осының маңайында (78,7%). Яғни, мемлекеттіміздің ішкі нарығында отандық
өсімдік майлардың үлесі 15 шамасында ғана деген сөз. Бұл алаңдататын
мәселе. Жалпы экономикалық қауіпсіздігін басты назарда үстау қажет-
яғни, мүнда экономиканың тез қарқынмен үзақ мерзімді түрақты дамуы
қалыптасады. Бүл жағдай өндіріске қажет ресурстардың түрақтылы-ғын, ішкі
және сыртқы нарықта бәсекеге қабілетті өнімді тиімді әдіспен, жан басына
шаққанда жеткілікті көлемде, оны тоқтаусыз өткізуді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейі ішкі нарықтағы
импорттықтауарлардың үлесімен анықталатыны белгілі. Халықаралық
тәжірибелерге сай аталған көрсеткіш 17% асса, онда азық -түлік
қауіпсіздігіне қауіп төніп, отандық өндірістің дамуына тосқауыл болады.
Сондықтан да, ішкі қауіпсіздікті қамтамасыз ету мемлекеттің қатаң
саясаты мен тауар өндірушілерді қолдау арқылы жүзеге аспақ. Ішкі
нарықтың бәсекелестік сипаты келесі кестеде көрсетілген:
Кесте 4 - Ішкі нарықтың бәсекелік сипаты көрсеткіштері
Көрсеткіштердің аталуы 2013ж. 2014 ж. 2015 ж. 2016 ж.
1 ҚР өсімдік майларының өндірісі, 27918 27616 31303 32320
тн
2 Жан басына шаққандағы
өндіру көлемі, кг 1,9 1,9 2,1 2,2
3 Импорт, тн 80600 97000 101126 104184
4 Экспорт, тн 1200 1900 5000 4160
5 Ішкі нарықтың сиымдылығы, тн 107318 122716 127429 132344
6 Жан басына шаққандағы тұтыну
көлемі, кг 7,2 8,2 8,6 8,9.
7 Ішкі нарықтағы импорттың үлесі, %75,1 79,0 79,4 78,7
Қазіргі кезде шетелдерден тасымалданатын майлы дақылдардың көлемі
еліміздегі жиынтық енімнеи екі-үш есе асып түседі. Көптеген мамандардың
айтуынша, бүған себеп - еліміздегі майлы дақылдар келемінің өндірісті толық
қамтамасыз етуге жеткіліксіздігі.
Май өңдеу саласының көптеген кәсіпорындары жоғрыда аталған мәселелерді
шешуші бағыттарын іздестіргеннеи гөрі, шикізатты шетел елердеи тасығаны жөн
көреді.
Екіншіден, мемлекет тарапынан майлы дақыддарды тасымаддауға маусымдық
жеңілдіктер беру. Бұлар темір жол тарифтерін төмендету және сырттаи
әкелінетін майлы дақылдарга кедендік төлемдерді азайту сияқгы шаларалармен
жүзеге асуы мүмкін.
Үшіншіден, май өңдеудің өидірістік циклын шикізат дайындаудан, оны
өңдеудің барлық түрлеріне дейін қамтитын "егістік алқап - шикізат -
өндіріс" жүйесін қалыптастыру. Өнімді дайындау негүрлым терең болгаіі
сайын, оның тиімділігі де арта түспек. Аталған жүйе шикізаттың сатып алу
құнын томендетуге және өзіндік шикізат қорын қальштасгыруға біршама
мүмкіндіктер береді.
2.2 ЖШС МАРТ-тың экономикалық сипатамасы
МАРТ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Алтынсауда белгісімен
негізінен өсімдік майын шығарумен айналысады. Шығарған өнімдері көптеген
халықаралық сертификаттарға ие.
Кесте 5 - МАРТ ЖШС-ң 2015-2016жж. Негізгі техника экономикалық
көрсеткіштері
№ Негізгі көрсеткіштеріөлшем 2015 жыл 2016 жыл Ауытқулар(+-)
бірлігі
1Өткізілген өнімнен мың тг.6020639,06103870,0 83231,0 101,0
түскен табыс
2Өткізілген өнімнің мың тг.5114009,04983124,0 -130885 97,0
өзіндік құны
3Жалпы табыс мың тг.906630,0 913453,0 6823,0 100,7
4Кезең шығындары мың тг.443919,0 421312,0 -22607,0 94,0
5Негізгі қызметтен мың тг.462711,0 524744,0 62033,0 113,0
түскен табыс
6Таза пайда мың тг.291787,0 296563,0 4776,0 101,0
7Негізгі қорлардың мың тг.793210,0 1847632,0 1054422 2есе
орташа құны
8Қор қайтарымдылығы % 759,0 330,0 -429,0 -
9Қор сыиымдылығы % 13,0 30,0 17,0 -
10Персоналдың орташа Адам 1013,0 1048,0 35,0 103,0
тізімдік саны
11Еңбек ақы қоры мың тг.162355,5 182955,6 20600,1 112,0
12Орташа айлық еңбек мың тг.35,1 36,3 1,2 108,0
ақы мөлшері
13Еңбек өнімділігі мың.тг 5943,3 5824,3 -119,0 97,0
14Сату рентабельділігі % 4,5 4,7 0,2 -
15Өнімнің % 5,7 5,9 0,2 -
рентабельділігі
16Қормен қорлану мың тг.783,0 1763,0 980,0 2есе
Жоғарыда келтірілген көрсеткіштер арқылы кәсіпорынның істеп жатқан
жұмыстары тиімді ме, әлде тиімсіз бе екенін анықтай аламыз. Егер тиімсіз
болса, оған қандай іс шараларды жүзеге асыруға болатындығын анықтауымыз
қажет. Яғни кәсіпорын қызметінің тиімсіз болуына әсер еткен факторларды
жою..
Жоғарыда кәсіпорынның техника экономикалық негізгі көрсеткіштерін
қарастырып, талдадық. Ал енді Март ЖШС-ң қаржылық қызметін жеке-жеке
талдап, есептеп келесі кестеде көрсетілген:
Кесте 6 - МАРТ ЖШС міндеттемелері бойынша көрсеткіштер
Көрсеткіштер Оңтайлымәні 2015жыл 2016жыл ауытқу
+- %
Қарызды абсолютті жою 0,2-0,25 0,02 0,8 7,1 40,0
коэфициенті
Жабдықтаудың аралық 0,7-0,8 0,3 0,8 0,5 20,0
коэфициенті
Төлем коэфициентері 2-2,5 1,6 1,8 0,2 25,0
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау тек белгілі-бір уақыт
аралығындағы кәсіпорынның қандай жағдайда тұрғанын ғана емес,
сонымен бірге кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында тиімді басқару үшін де қажет. Келесі кестеде МАРТ ЖШС-ң
негізгі экономикалық көрсеткіштері көрсетілген
Кесте 7 - МАРТ ЖШС-ң негізгі экономикалық көрсеткіштер
№ Көреткіштер 2015жыл 2016жыл Ауытқу(+ -
)
1 Капитал айналымының жалпы 1,2 2,1 +0,9
коэффиценті
2 Меншіктік копиталдың 3,3 3,4 +0,1
айналымдықкоэффиценті
3 Дебиторлық 3,1 8,2 +5,1
міндеттемелердің
айналымдық коэффиценті
4 Дебитордық 117,0 44,0 - 73,0
міндеттемелердің
айналымдық орташа мерзімі
Бұл көрсеткіштер капитал айналымының жалпы коэффицентін
көрсетеді. Бұл көрсеткіш 1 – жыл ішінде қанша рет толық өндірістік
цикл мен айналым жасалатындығын көрсетеді.
Қызметтің әртүрлі аспектілері бойынша сипатталады: коммерциялық
жағынан сату артықшылығын немесе олардың қажеттілігін анықтайды;
қаржылық жағынан салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын,
ал экономикалық жағынан кәсіпорынның меншіктік иесінің тәуекел
ететін ақша қаражаттарының бепсенділігін анықтайды.
Зерттеу нәтижелері көрсеткеніндей, өнімнің тартымдылық белгілері бойынша
оның танымаддығы (маңыздылық коэффициенті - 0,341) мен сауда белгісінің
беделі және сенімділігі (0,286) тұтынушылар тарапынан айрықша ескерілді.
Тұтынушының назарын аударуға итермелейтін өнімнің сыртқы қорабынъщ келбеті
маңыздылығы жағынан негізгі көрсеткіштердің қатарынан табылды (0,198).
Өнімнің ассортиментінің кеңдігі тұтынушыға таңдау еркіндігін береді және
бұл фактор көп жағдайда шешуші мәнге ие болуы мүмкін.
Кесте 8 - МАРТ ЖШС-ң рентабельдiлiк кәрсеткiштерi
№ Көрсеткіштер 2015жыл 2016жыл Ауытқу(+-)
1 Кәсіпорын мүлкінің 36,0 16,0 -20,0
рентабельділігі
2 Меншікті капиталдың 18,0 16,0 -2,0
рентабельділігі
1-ші көрсеткіш – кәсіпорын мүлкінің рентабельділгі. Ол кәсіпорын
рентабельділігі деңгейін көрсетеді. Базалық жылы ол 36%-ды құраса,
есепті 2016 жылы 16%-ға дейін төмендеп отыр.
2-ші көрсеткіш –меншікті капиталдың рентабельділігі. Ол
кәсіпорынның рентабельділігін бағалау көрсеткіші. Ол 2015 жылы 18%-ды
құрады, ал 2016 жылы 2%-ға төмендеп, 16%-ды құрап отыр.
Кәсіпорынның төлем қабілеттігігі көрсеткіштері кәсіпорынның нақты бір
уақытта несие берушілермен өзінің қаражат көмегімен қысқа мерзімде
өтеу мүмкіндігін сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері
тартылған капиталдың дәрежесін көрсетеді.
Өнімнің әр түрлі көлемдегі ыдыстарға қүйылуы, бір сипаттағы өнімнің
өңделу деңгейлеріне байланысты тұтынушыға ұсынылуы және басқа да
ерекшеліктері тұтынушының таңдау еркіндігін кеңейтеді. Келесі кестеде
анықталған көрсеткіштер арқылы біз ішкі нарықтағы өсімдік майларының
тартымдылық қасиеттерін бағалай аламыз. Соңғы кездері өнім өндірушілер
нарықтық талаптармен бірге, оның ұдайы өзгерісін ескеру арқылы
тұтынушыларды тартудың жаңа әдістерін меңгеруде. Бүл әдістердің негізінде
өндірістің сауда белгісін тұтынушылардың санасына ең сенімді әрі сапалы
өнім өндіруші ретінде қалыптастыру, кең көлемді жарнамалар арқылы
өнімнің танымалдығын артыру және басқа да қосымша қасиет арқылы
бәсекелестерінен ерекшелену талпыныстары жатады.
Өсімдік май мен қатты майлар адамның тамақтану рационында маңызды
орын алған, әлі де маңызды орын алуда. Тамақтануда өсімдік май мен қатты
майлардың орнын анықтау өте қиын. Бидайдан және түрлі майлардан алынған
өнімнің адамның тәулік бойындағы жинаған энергияның 90% қамтамасыз етеді.
Өсімдік майлардың кейбір түрлері косметикалық тауар өндірісінде,
дәрілік препараттарда еріткіш ретінде, майлағыш заттар ретінде
пайдаланылады. Май өндіру өнеркәсібін дамытуда оның шикізат базасын
үздіксіз дамыту, шикізат ресурстарын ұлғайтудың үлкен маңызы бар.
Кесте 9 - Өсімдік майларының тартымдылық қасиеттерін бағалау
Өнімнің тартымдылық көрсеткіштері, ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz