Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін талдау негізінде ақша қаражаттарының бөліну механизмін жүргізілу тәртібін зерттеп, оларды жақсарту ұсыныстарын жасақтау
КІРІСПЕ 4
1 ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1 Ақша қаражаттарының шығу тарихы, мәні және түрлері ... ... ... ... . 7
1.2 Ұйымның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және есептеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.3 Ұйымның ақша қаражаттары қозғалысын жоспарлау ... ... ... ... ... ... . 21
2 ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ БӨЛУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .
25
2.1 Ұйымның шаруашылық әрекетіне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Ұйымның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Ақша қаражаттары қозғалысын басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
3 ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
3.1 «ҚазМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының даму стратегиясы ... ... ... ...
55
3.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын оңтайландыру әдістері ... ..
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
1 ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1 Ақша қаражаттарының шығу тарихы, мәні және түрлері ... ... ... ... . 7
1.2 Ұйымның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және есептеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.3 Ұйымның ақша қаражаттары қозғалысын жоспарлау ... ... ... ... ... ... . 21
2 ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ БӨЛУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .
25
2.1 Ұйымның шаруашылық әрекетіне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Ұйымның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Ақша қаражаттары қозғалысын басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
3 ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
3.1 «ҚазМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының даму стратегиясы ... ... ... ...
55
3.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын оңтайландыру әдістері ... ..
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
Қазіргі таңдағы шаруашылық шарттарында көптеген кәсіпорындарда өз дамуының стратегиясы мен тактикасын жеке таңдау мүмкіндіктері бар. Кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыруы басты мәселе болып табылады. Кәсіпорын қаржысы мемлекеттің қаржы жүйесінің негізі болып табылады, себебі кәсіпорындар халық шаруашылық кешенінің негізгі бөлігі. Кәсіпорын қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорларының қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Мұнда тікелей байланыс орнайды: кәсіпорындардың қаржылық жағдайы неғұрлым тұрақты болса, соғұрлым жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорлары қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі, әлеуметтік-мәдени және басқа да қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 17 қаңтар 2014 жылғы «Қазақстан жолы-2050. Бір-мақсат, бір-мүдде, бір-болашақ» атты халыққа Жолдауындағы «Жаңа кезеңнің негізгі міндеттері» деп аталатын бесінші бөлімнің «Өндіруші сектордың тиімділігін арттыру» атты үшінші міндетінде мұнай-газ саласы кәсіпорындарының тиімділігін арттырудағы маңызды мәселелер мен алға қойылған міндеттерді атап өтті. «Қазақстанның өңірлік, содан кейінгі жерде әлемдік энергетикалық кеңістіктегі тұғырларын одан әрі нығайтудың толымды стратегиясын әзірлейтін уақыт жетті. Өзіміздің энергетикамыз бен мұнай химиясын дамытудың басты мәселесі – энергия өнімдерінің қосылған құнын ұлғайту арқылы бұл секторлардың кірістілігін көтеру. Әсіресе, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық энергия дәліздері сияқты басым секторларды басқару тиімді болуға тиіс. Әлбетте, бұл – рынокқа қатысушылардың барлығына қойылатын, бірақ, ең алдымен, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мен “Самұрық” мемхолдингіне қойылатын талаптар.
Біздің энергетика мен мұнай-химия салаларын дамытудың басты мәселесі – энергия өнімдеріне қосылған құнды ұлғайту арқылы осы секторлардың табыстылығын арттыру. Әсіресе, мұнай-химия, газ ресурстары, экспорттық энергия маршруттары сияқты басым секторларды басқару пәрменді болуы тиіс. Біріншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мұнай мен газ өңдеу кәсіпорындарын жаңарту мен қайта жарақтау, жаңа мұнай-химия өндірістерін құру жөніндегі бағдарламалар әзірлеп, оларды іске асыруы қажет.
Біз мұнай мен газ секторында қосылған құны жоғары және ілеспе әрі аралас өндірістерді дамытуға тиіспіз», - деп елбасы жолодауында нақтылап көрсеткендей, мұнай химия саласын дамыту ең алдымен осы секторларда қызмет атқаратын компаниялардың даму саясатымен тығыз байланысты.
Кәсіпорынның ел экономикасы мүддесіне тиімді қызмет атқару үшін алдымен бәсекелестік шарттарында және тұрақсыз қоршаған орта жағдайына кәсіпорынның тез бейімделіп, замана талабына сай тауар өндіріп, сұранысты қанағаттандырып, қалыпты қызметінен ауытқымауы маңызды[1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 17 қаңтар 2014 жылғы «Қазақстан жолы-2050. Бір-мақсат, бір-мүдде, бір-болашақ» атты халыққа Жолдауындағы «Жаңа кезеңнің негізгі міндеттері» деп аталатын бесінші бөлімнің «Өндіруші сектордың тиімділігін арттыру» атты үшінші міндетінде мұнай-газ саласы кәсіпорындарының тиімділігін арттырудағы маңызды мәселелер мен алға қойылған міндеттерді атап өтті. «Қазақстанның өңірлік, содан кейінгі жерде әлемдік энергетикалық кеңістіктегі тұғырларын одан әрі нығайтудың толымды стратегиясын әзірлейтін уақыт жетті. Өзіміздің энергетикамыз бен мұнай химиясын дамытудың басты мәселесі – энергия өнімдерінің қосылған құнын ұлғайту арқылы бұл секторлардың кірістілігін көтеру. Әсіресе, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық энергия дәліздері сияқты басым секторларды басқару тиімді болуға тиіс. Әлбетте, бұл – рынокқа қатысушылардың барлығына қойылатын, бірақ, ең алдымен, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мен “Самұрық” мемхолдингіне қойылатын талаптар.
Біздің энергетика мен мұнай-химия салаларын дамытудың басты мәселесі – энергия өнімдеріне қосылған құнды ұлғайту арқылы осы секторлардың табыстылығын арттыру. Әсіресе, мұнай-химия, газ ресурстары, экспорттық энергия маршруттары сияқты басым секторларды басқару пәрменді болуы тиіс. Біріншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мұнай мен газ өңдеу кәсіпорындарын жаңарту мен қайта жарақтау, жаңа мұнай-химия өндірістерін құру жөніндегі бағдарламалар әзірлеп, оларды іске асыруы қажет.
Біз мұнай мен газ секторында қосылған құны жоғары және ілеспе әрі аралас өндірістерді дамытуға тиіспіз», - деп елбасы жолодауында нақтылап көрсеткендей, мұнай химия саласын дамыту ең алдымен осы секторларда қызмет атқаратын компаниялардың даму саясатымен тығыз байланысты.
Кәсіпорынның ел экономикасы мүддесіне тиімді қызмет атқару үшін алдымен бәсекелестік шарттарында және тұрақсыз қоршаған орта жағдайына кәсіпорынның тез бейімделіп, замана талабына сай тауар өндіріп, сұранысты қанағаттандырып, қалыпты қызметінен ауытқымауы маңызды[1].
1.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050.Бір-мақсат, бір-мүдде, бір-болашақ » атты 17.01.2014ж.Қазақстан халқына Жолдауы
2. Балабанов И.Т. «Финансовый менеджмент».Астана.2010.49-50бб
3.Стоянова Е.С.«Финансовый менеджмент: теория и практика». М. 2009.79б
4.Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента.»М.2010.270б
5.Бланк И.А. «Финансовый менеджмент».М.2009.238б
6.Ковалев В.В. «Введение в финансовый менеджмент» М.2010 .240б
7.Литвин М.И. «Управление финансами предприятий».М. 2012.245б
8.Кошкарбаев К.У. «Финансовые ресурсы корпорации: теория, парктика и менеджмент». Алматы 2011.246б
9.Шеремет А.Д. «Экономический анализ в управлении производством» М.2010.147б
10.Тургуова А.К., Кошкарбаев К.У. «Направления рыночных преобразований в транзитной экономике Казахстана»Алматы.2009.238б
11.Родионова В.М. «Финансы»//Учебник.М.2009.277б
12.Нурханова Г. «Экономическое содержание финансовых корпораций»-/ Финансы Казахстана/2008.179б
13. Волкова О.И.«Экономика предприятия»: М,2009.305б
14.Н.А. Сафронова «Экономика организаций»: М.2009.221б
15.Сагинова Ж.Н. «Роль финансовых ресурсов для функционирования предприятия в рыночных условиях»-/Вестник НАН РК/- 2009.241б
16.Абленов Д.О. «Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит: теориясы, әдіснамасы, тәжірибесі» Алматы.2007.544б
17.Литвин М.И. «Управление финансами предприятий».М. 2012.245б
18.Есымханова З.К. «Проблемы формирования финансовых ресурсов предприятий» 2009.97б
19.Федулова С.Ф. « Управление финансовыми ресурсами и оценка эффективности их использования» 2009.78б
20.Кеулімжаев К.Н., З.Н., Құдайбергенов Н.З. «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы.2003.435б
21.Радченко Ю.В. Анализ финансовой отчетности: Учебное пособие.-М.2007.185б
22.Чечевицына Л.Н.,Чуев И.Н.Анализ финансово — хозяйственной деятельности - М. 2008.249б
23.Ефимова О.В., Мельник М.В. Анализ финансовой отчетности. М.2009.327б
24.Хотинская Г.И. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: на примере предприятии сфере услуг М.2009.147б
25.ШереметА.Д.Методика финансового анализа деятельности коммерческих организации М.2004.347б
26.Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. Алматы.2008.245б
27.Толпаков Ж.С. Бухалтерский учет.Караганда.2009.245б
28.Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.Алматы.2008.408б
29.Назарова Л.В. Бухгалтерский учет в отраслях: Алматы 2005.123б
30.Д.Мәжітов «Ақша айналысы – экономиканың айнасы» 2004.56-57бб
31.Насырова М.Р., Тоқсанбай С.Р., Құлпыбаев С.Қ., Гуляева С.П. «Қазіргі экономикалық орысша – қазақша түсіндірме сөздік, анықтамалық» Алматы.2009. 82-84бб
2. Балабанов И.Т. «Финансовый менеджмент».Астана.2010.49-50бб
3.Стоянова Е.С.«Финансовый менеджмент: теория и практика». М. 2009.79б
4.Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента.»М.2010.270б
5.Бланк И.А. «Финансовый менеджмент».М.2009.238б
6.Ковалев В.В. «Введение в финансовый менеджмент» М.2010 .240б
7.Литвин М.И. «Управление финансами предприятий».М. 2012.245б
8.Кошкарбаев К.У. «Финансовые ресурсы корпорации: теория, парктика и менеджмент». Алматы 2011.246б
9.Шеремет А.Д. «Экономический анализ в управлении производством» М.2010.147б
10.Тургуова А.К., Кошкарбаев К.У. «Направления рыночных преобразований в транзитной экономике Казахстана»Алматы.2009.238б
11.Родионова В.М. «Финансы»//Учебник.М.2009.277б
12.Нурханова Г. «Экономическое содержание финансовых корпораций»-/ Финансы Казахстана/2008.179б
13. Волкова О.И.«Экономика предприятия»: М,2009.305б
14.Н.А. Сафронова «Экономика организаций»: М.2009.221б
15.Сагинова Ж.Н. «Роль финансовых ресурсов для функционирования предприятия в рыночных условиях»-/Вестник НАН РК/- 2009.241б
16.Абленов Д.О. «Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит: теориясы, әдіснамасы, тәжірибесі» Алматы.2007.544б
17.Литвин М.И. «Управление финансами предприятий».М. 2012.245б
18.Есымханова З.К. «Проблемы формирования финансовых ресурсов предприятий» 2009.97б
19.Федулова С.Ф. « Управление финансовыми ресурсами и оценка эффективности их использования» 2009.78б
20.Кеулімжаев К.Н., З.Н., Құдайбергенов Н.З. «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы.2003.435б
21.Радченко Ю.В. Анализ финансовой отчетности: Учебное пособие.-М.2007.185б
22.Чечевицына Л.Н.,Чуев И.Н.Анализ финансово — хозяйственной деятельности - М. 2008.249б
23.Ефимова О.В., Мельник М.В. Анализ финансовой отчетности. М.2009.327б
24.Хотинская Г.И. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: на примере предприятии сфере услуг М.2009.147б
25.ШереметА.Д.Методика финансового анализа деятельности коммерческих организации М.2004.347б
26.Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. Алматы.2008.245б
27.Толпаков Ж.С. Бухалтерский учет.Караганда.2009.245б
28.Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.Алматы.2008.408б
29.Назарова Л.В. Бухгалтерский учет в отраслях: Алматы 2005.123б
30.Д.Мәжітов «Ақша айналысы – экономиканың айнасы» 2004.56-57бб
31.Насырова М.Р., Тоқсанбай С.Р., Құлпыбаев С.Қ., Гуляева С.П. «Қазіргі экономикалық орысша – қазақша түсіндірме сөздік, анықтамалық» Алматы.2009. 82-84бб
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1
Ақша қаражаттарының шығу тарихы, мәні және түрлері ... ... ... ... .
7
1.2
Ұйымның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және есептеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.3
Ұйымның ақша қаражаттары қозғалысын жоспарлау ... ... ... ... ... ... .
21
2
ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ БӨЛУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .
25
2.1
Ұйымның шаруашылық әрекетіне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ...
25
2.2
Ұйымның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
37
2.3
Ақша қаражаттары қозғалысын басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...
46
3
ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
55
3.1
ҚазМұнайГаз Акционерлік Қоғамының даму стратегиясы ... ... ... ...
55
3.2
Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын оңтайландыру әдістері ... ..
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
65
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы шаруашылық шарттарында көптеген кәсіпорындарда өз дамуының стратегиясы мен тактикасын жеке таңдау мүмкіндіктері бар. Кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыруы басты мәселе болып табылады. Кәсіпорын қаржысы мемлекеттің қаржы жүйесінің негізі болып табылады, себебі кәсіпорындар халық шаруашылық кешенінің негізгі бөлігі. Кәсіпорын қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорларының қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Мұнда тікелей байланыс орнайды: кәсіпорындардың қаржылық жағдайы неғұрлым тұрақты болса, соғұрлым жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорлары қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі, әлеуметтік-мәдени және басқа да қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 17 қаңтар 2014 жылғы Қазақстан жолы-2050. Бір-мақсат, бір-мүдде, бір-болашақ атты халыққа Жолдауындағы Жаңа кезеңнің негізгі міндеттері деп аталатын бесінші бөлімнің Өндіруші сектордың тиімділігін арттыру атты үшінші міндетінде мұнай-газ саласы кәсіпорындарының тиімділігін арттырудағы маңызды мәселелер мен алға қойылған міндеттерді атап өтті. Қазақстанның өңірлік, содан кейінгі жерде әлемдік энергетикалық кеңістіктегі тұғырларын одан әрі нығайтудың толымды стратегиясын әзірлейтін уақыт жетті. Өзіміздің энергетикамыз бен мұнай химиясын дамытудың басты мәселесі - энергия өнімдерінің қосылған құнын ұлғайту арқылы бұл секторлардың кірістілігін көтеру. Әсіресе, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық энергия дәліздері сияқты басым секторларды басқару тиімді болуға тиіс. Әлбетте, бұл - рынокқа қатысушылардың барлығына қойылатын, бірақ, ең алдымен, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мен "Самұрық" мемхолдингіне қойылатын талаптар.
Біздің энергетика мен мұнай-химия салаларын дамытудың басты мәселесі - энергия өнімдеріне қосылған құнды ұлғайту арқылы осы секторлардың табыстылығын арттыру. Әсіресе, мұнай-химия, газ ресурстары, экспорттық энергия маршруттары сияқты басым секторларды басқару пәрменді болуы тиіс. Біріншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мұнай мен газ өңдеу кәсіпорындарын жаңарту мен қайта жарақтау, жаңа мұнай-химия өндірістерін құру жөніндегі бағдарламалар әзірлеп, оларды іске асыруы қажет.
Біз мұнай мен газ секторында қосылған құны жоғары және ілеспе әрі аралас өндірістерді дамытуға тиіспіз, - деп елбасы жолодауында нақтылап көрсеткендей, мұнай химия саласын дамыту ең алдымен осы секторларда қызмет атқаратын компаниялардың даму саясатымен тығыз байланысты.
Кәсіпорынның ел экономикасы мүддесіне тиімді қызмет атқару үшін алдымен бәсекелестік шарттарында және тұрақсыз қоршаған орта жағдайына кәсіпорынның тез бейімделіп, замана талабына сай тауар өндіріп, сұранысты қанағаттандырып, қалыпты қызметінен ауытқымауы маңызды[1].
Ақша қаражаттары нарықтық экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып табылады. Кәсіпорыннның қызметінің табысқа жетуі ең алдымен оның басшыларымен ақша қаражаттарын тарту және оларды тиімді мақсаттарда бөлінуіне байланысты. Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.
Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты, алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар - бұлардың барлығы кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет [2,бб.49-50].
Ақша қаражатының негізін, бөліну механизімін, оны жоспарлай және болжай білу, кәсіпорын қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты құралы болып табылады. Зерттеу тақырыбы осындай шарттарға негізделген.
Ақша қаражаттары - бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді категориясы [3,б.79].
Дипломдық жұмыс мақсаты - қарастырылған кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін талдау негізінде ақша қаражаттарының бөліну механизмін жүргізілу тәртібін зерттеп, оларды жақсарту ұсыныстарын жасақтау.
Зерттеу объектісі - ҚазМұнайГаз АҚ ақша қаражаттарының қозғалу процесі. Зерттеу пәні - кәсіпорынның ақша қаражаттарының бөліну механизмі.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін келесі мәселелерді шешу қажет:
-кәсіпорын қызметіндегі ақша қаражаттарының мәні мен маңызын анықтау;
-ақша қаражаттарын бөлу механизмінің және есептеу әдістерін қарастыру арқылы қазақстандық нарықта қызмет атқаратын кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізу;
-зерттелген кәсіпорын бойынша ақша қаражаттарының тәжірибе жүзіндегі бөліну механизмін анықтау және негізгі, қаржылық, инвестициялық қызмет бойынша ақша ағымының оптималды құрылымын анықтап, жақсарту жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды, пайданалылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде, ақша қаражаттары түсінігіне қатысты теориялық сұрақтар, кәсіпорын қызметіндегі ақша қаражаттарының маңызы мен атқаратын қызметі, олардың бөліну механизмі, есептеу әдістері, ақша ағымын басқару және болжауға қатысты мәселелер қарастырылды.
Екінші бөлімде, нақты кәсіпорынның қаржы - шаруашылық жағдайын, ақша қаражаттарының қозғалысын талдау, ақша қаражаттарының айналымын бағалау, олардың қозғалысының негізгі көрсеткіштері талданды.
Үшінші бөлімде, ақша қаражаттарын тиімді пайдалану және оларды бөлу механизмін жақсарту жолдары мен оңтайландыру әдістері қарастырылған.
Дипломдық жұмыста ақша қаражаттарының қозғалысы, оларды басқару аясындағы отандық және шетел әдебиеттері мен әдістемелері, сондай-ақ кезең бойынша кәсіпорынның бухгалтерлік құжаттары пайдаланылды.
1ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ақша қаражаттарының шығу тарихы, мәні және түрлері
Ақша -- жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар. Ол барлық тауар өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қаматамасыз етеді. Ақша тауар өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның жай формасының орнына құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі өндіріс пен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп шығып, басқа тауарлар осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп, құнның толық және жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың екіншісіне тиді, яғни ерекше тауар түрі - ақша пайда болды. Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар арасында ақша ретінде ішкі және сыртқы сауда-саттықтың басты заттары болып табылатын тауарлар бөлініп шықты.
Ақша қаражаттары біздің заманымыздан бұрынғы 3 ғасырдағы хуннулар ақша орнына күміс пышақты пайдаланып келсе, біздің заманымыздың 1 ғасырында салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып тұрған. Ақ ғұндар бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (біздің заманымыздың 5 - 6 ғасырлары) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға еңгізуді өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 6-8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері, 6-8 ғасырлардың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай теңгелерді Суяб,Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған.
Біздің заманымыздың 704 - 766жылдары Таразда құйылып, айналымға енген теңгелердің бетінде Түргеш қаған теңгесі немесе Түркінің көк ханының теңгесі деген анықтама жазулар бар. Бұл - тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. Осы сияқты 6-8 ғасырлар аралығына жататын мыс, қола, күміс теңгелер Суяб, Ақбешім қалаларында да шығарылып тұрған. Испиджаб қаласында арнайы теңге сарайы болған. Бұдан кейінгі кезеңде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да кең етек алды. Әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде Тараз, Испиджаб теңгелері ел экономикасында; ал 12 ғасырдың 2-жартысы - 13 ғасырдың басында Отырарда шыққан Мухаммед ибн Текештің теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет атқарды. Ол дәуірдегі мыс, күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша алтынмен бағаланып, сауда айналымына енді.
Монғол жаугершілігінің алғашқы кезінде (1220-1250) Қазақ жерінде жалпы сауда қатынасы құлдырап кетті. Соның салдарынан ақша қатынасы да тоқтады. Ақыры монғол билеушілерінің бас пайдасы үшін, халықтан купчур салық жинап, хан қазынасын толтыру үшін 1251 жылғы Құрылтай шешімімен алтын динарлар шығарыла бастады. Бұл теңгелердің құрамында алтын 50 - 60% ғана болды. Алтын мөлшерінің көп болмауы оның құнын сол кездегі нақты сауда тауарының құнымен жақындастыру еді. Салмағы мол алтын ақшалармен қымбат тауарларды мол мөлшерде сатып алса, салмағы аз, майда алтын ақшалармен ұсақ тауарларды сатып алатын етіп ақшаны айналымға түсіріп тұрған. Ұсақ саудаға арналған сыртына күміс жалатқан мыс теңгелердің салмағы 6-8ғғ.болды. Бетінде Мөнгү хани (хан теңгесі) деген жазуы болды. Бұл ақша 13 жыл бойы үзбей шығарылды. Қазақстанның оңтүстік және батыс аудандарына осы Отырар ақшасы мол тарады. Сол заманда Отырар ақшасымен деңгейлес Ақмалықта шығарылған теңгелер де ғалымдардың назарын аударып отыр.
1271ж. Масудбек реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 г, тазалығы 78-81% күміс ақшалар айналымға кіргізілді. Бұл күміс ақшаларды Қазақстанның Тараз, Кенже қалаларында шыңдау әдісімен әзірлеп, 1271 жылдан 14 ғасырдың басқы кезеңіне дейін айналымда болды. 1321ж. жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды.
Ол бүкіл мемлекет атынан Кебек хан теңгесін айналымға енгізді. Ақшаның салмағы 8 г. Күмістен шыңдап жасаған. Кебек хан теңгесі Қазақстанның Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді.
Өзбек хан, Жәнібек хан, Бердібек хан, Наурызбек хан, Қызыр хандардың атынан шығарылған Алтын Орда теңгелері Жетісу - Түркістаннан Еділ жағалауына дейін кең тарады. Бұдан кейін 1428ж. енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және Қазақстан жеріндегі халықтар арасында кеңінен белгілі болды.
16 ғасырда Отырардың мыс теңгелері, Ясының (Түркістанның) күміс теңгелері Оңтүстік Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16 ғасырдың соңы - 17 ғасырдың басында Қазақ хандарының атымен өндірілген мыс ақшалар болды. Бұл ақшалардың дизайндық шеберлігі жоғары дәрежеде болмағанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын біріктіруде үлкен міндет атқарды. Еліміз егемендік алғаннан кейін 1993 ж. Қазақстан Республикасының жаңа ақшасы шығарылды.
Кәсіпорынды барлық уақытта әр түрлі көздерден келіп түсетін капиталдар жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Оларға: инвесторлардан, кредиторлардан келіп түскен ақша - қаражаттары, сондай-ақ фирма әрекеттері негізінде алынған кірістер жатады. Бұл қаражаттар түрлі мақсаттарда қолданылады: негізгі құралдарды алу, тауарлық қорларды құру, дебиторлық қарыздарды қалыптастыру және де өзгелер.
Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты, алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар - бұлардың барлығы кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет[4,б.270].
Ақша қаражаттары - бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді категориясы.
Өндірістік - коммерциялық цикл - ақша қаражаттарының қозғалысына байланысты басталады және оған байланысты аяқталады.
Пайда алуға бағытталған кәсіпорын қызметі өнімді өткізу процесінде дебиторлық қарызға айналатын ақша қаражаттарының түрлі активтерге ауысуын талап етеді. Бұл қызмет өз нәтижесіне жетті деп есептелінеді, егер инкассациялау процесі ақша қаражаттарының ағымын әкелсе. Осының нәтижесінде пайда табуды қамтамасыз ететін жаңа цикл басталады[5,б.238].
Қаржылық есеп беру аясының талдаушылары атап көрсеткендей, ақша қаражаттары ссудаларды, девиденттерді, өндірістік қуатты кеңейту сияқты қызметтерде қолданылуы керек. Бұл айтылғандар ақша қаражаттары ағымы деген түсініктің мағынасының тереңде екенін көрсетеді.
Отандық және шетел әдебиеттерінде бұл ұғым (түсінік) түрліше түсіндіріледі. Американдық ғалым Л.А.Бернстайнның айтуы бойынша ақша қаражаттарының ағымы терминінің тікелей мағынасы жоқ. Кәсіпорындарда келіп түсетін ақша қаражаттары (яғни, ақшалай түсімдер) және шығатын ақша қаражаттары (ақшалай төлемдер) болады. Сондай-ақ бұл ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы түрлі қызмет салаларына байланысты болуы мүмкін - өндірістік, қаржылық немесе инвестициялық. Аталған қызметтердің әрқайсысына тиесілі ақша қаражаттарының кірісі мен шығысын анықтауға болады. Бұл айырмашылықтарды ақша қаражаттарының таза түсімі немесе таза шығысы деп қарастырған жөн. Осыған байланысты ақша қаражаттарының таза түсімі берілген кезең бойынша ақша қаражаттары қалдықтарының өсуіне негізделеді, ал таза шығыс есепті кезең бойындағы ақша қаражаттары қалдықтарының кемуімен байланысты болады. Көптеген авторлар, ақша ағымын түсіндіргенде, шаруашылық қызмет негізінде қалыптасатын ақша қаражаттарын айтады.
Өзге американдық ғалым Дж. К. Ван Хорнның айтуы бойынша фирманың ақша қаражаттарының қозғалысы үздіксіз процесс болып табылады. Фирма активі - ақша қаражаттарының таза қолданысы, ал пассив - таза көздері. Ақша қаражаттарының көлемі уақыт бойынша сату көлемінен, дебиторлық берешек инкассациясына, капиталды шығындарға және қаржыландыруға байланысты өзгереді[6,б.240].
Германиядағы ғалымдардың түсіндірмесінде бұл термин Cash-Flow (қолма-қол қаражаттар ағымы) деп қолданылады. Олардың айтуы бойынша, Cash-Flow жылдық шығынның, амортизациялық аударымның және зейнетақы қорына салымдардың сомасына тең. Cash-Flow арқылы кәсіпорын өзінің бүгінгі және болашақтағы капиталға сұраныстан анықтай алады.
Ресейде ақша ағымдары түсінігі маңызды мәнге ие. Мұны, 1995 жылы бухгалтерлік есеп беру құрамына енген қосымша № 4 ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп атты есеп беру түрінің енуі түсіндіреді. Бұл қаржылық есеп беруді пайдаланушыларға кәсіпорынның ақша қаражаттарын қолдану және тартудағы мүмкіндіктерін бағалауға көмектеседі.
Көптеген ғалымдар ақша қаражаттары ағымы астарында белгілі бір уақыт аралығында кәсіпорынға келіп түсетін және төленген ақша қаражаттары арасындағы айырмашылықты түсінеді: олар оны пайдамен салыстырады. Пайда - кәсіпорынның тиімді қызметін көрсететін және оның жұмысының үздіксіздігінің көзі болып табылады.
Ақша қаражаттарының пайдадан айырмашылығы: түсім - берілген кезеңдегі өнімді өткізуден немесе қызмет көрсетуден түскен есепті кіріс. Бұл ақшалай және ақшалай емес түрде болады.
Кәсіпорын және корпорация қызметіндегі ақша қаражаттарының және оның ағымдарының экономикалық маңызын, ролін зерттеу қазіргі таңдағы қаржылық менеджменттегі жаңа бағыттардың бірі болып табылады. Шетел корпорацияларында ақша қаражаттарының ағымын басқару - қаржылық менеджердің жұмысындағы басты бағыт.
Кәсіпорындағы жүйелік есеп, талдау және ақша қаражаттарының қозғалысын бақылау, олардың ағымдағы және болашақтағы қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Ақша қаражаттары ағымын басқарудың негізгі бағыты - кіріс көлемінің баланстылығы және ақша қаражаты төлемі негізінде корпорация немесе кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның қызметін бағалау үшін келесі үш көрсеткіш маңызды:
-тауарды (өнім, қызмет көрсету) сатудан түскен түсім;
-пайда;
-ақша қаражаттарының ағымы.
Осы көрсеткіштердің шекті көлемі және жыл ішіндегі өзгеру динамикасы белгілі уақыт аралығындағы (жыл, тоқсан, ай) оның жұмысының нәтижелілігін көрсетеді. Алайда, төлемсіздік шарттарында, кәсіпорынның түрлі қызметтерінен түсетін ақша қаражаттарының ағымы маңызды орынға ие. Төлемдер бойынша ақша қаражатының түсімі артық болған жағдайда кәсіпорын ағымдағы және болашақ даму үшін бәсекелестік артықшылықтарға ие болады. Яғни бұл артықшылықтар, кәсіпорынның бос ақша қаражаттарын қосымша пайда табу мақсатында, өзге де кірісті бизнес аясына немесе қызмет түріне салудан көрінеді. Сондай-ақ, қажетті сомадағы тұрақты ақша қаражаттарының бар болуы ағымдық төлем қабілеттілікті қалыпты деңгейде ұстауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметін анықтайтын түсініктерге келесілер жатады[7,б.245]:
-Тауар (өнім, қызмет) сатудан түскен түсім - бұл, шоттарда сатылым және өзге де кірістер мен шығыстар есебінде көрінетін, қолма-қол немесе қолма-қолсыз ақша түрінде болатын қарапайым немесе өзге де қызметтен түсетін кіріс есебі;
-Сатудан түскен пайда - өндірілген өнімге кеткен шығын мен есепті кіріс арасындағы айырмашылық;
-Ақша қаражаттарының кірісі келесілер есебінен жүргізіледі: тауарды сатудан түскен пайдадан, алынған аванстардан, несиелер және займдардан, бағытталған қаржыландыру құралдарынан, қаржылақ салымдар бойынша девиденттер мен пайыздардан және өзгелерден;
-Ақша ағымдарының шығысы - ағымдық операциялық және инвестициялық шығындарды жабу барысында, бюджетке төлемдер және мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға салымдар жүргізуде, эмиссиялық бағалы қағаздар иегерлеріне пайыздар мен девиденттер төлеуден, қаржылық салымдардан және өзге де жағдайлар нәтижесінде пайда болады;
-Ақша қаражаттарының таза кірісі - ақша қаражаттары бойынша барлық түсімдер мен төлемдердің арасындағы айырмашылық. Осыған орай, кірістерге есепті жыл басындағы қалдық ақша қаражаттары кіреді. Ол кәсіпорынның ағымдық төлем қабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Соңғы есептік кезеңдегі кәсіпорын балансындағы ақша қаражаттар қалдығының өсуі немесе кемуі, өткен есепті кезеңмен салыстырғанда актив пен пассив құнындағы өзгерістерден тәуелді. Баланс активіндегі кез-келген мүлік бабының құнының өсуі - коммерциялық банктер шотындағы ақша қаражаттарының азаю факторы болып табылады. Керісінше, баланс пассивіндегі қаржыландырудың меншікті немесе тартылған көздерінің өсуі ақша қаражаттары қалдығының өсу себебі болып табылады.
Мұндай саясат нәтижесі болып:
-банктегі шоттарда және кассада қажетті ақша қаражаттарының болуы;
-кәсіпорынның жыл бойы несиеқабілеттілігін, төлемқабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін баланстың актив пен пассив құрылымын қалыптастыру.
Ақша ағымдары дегеніміз - бұл есепті немесе жоспарланған уақыт барысындағы кәсіпорынның алатын және төлейтін ақша қаражаттарының көлемі [8,б.246].
Алынған пайда сомасы және келіп түскен ақша ағымының көлемі арасындағы айырмашылық келесідей: пайда, кәсіпорынмен белгілі бір уақытта (жыл, тоқсан) алынған таза кірісті түсіндіреді. Ол анық келіп түскен ақша қаражатымен сәйкес келмейді. Оны ақша қаражаттары келіп түскеннен соң емес, сату процесі аяқталған соң мойындайды. Бұл кәсіпорынның есеп саясатында белгіленген. Пайда есебін жүргізгенде, өндіріске кеткен шығындарды сатылған кезінен бастап емес, оны өткізу кезінде мойындайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау барысында, есеп кезеңі бойынша кәсіпорынға келіп түскен пайда мен ақша қаражаттарының бірдей еместігін ажырата білген жөн. Пайда авансталған құнның өскендігін көрсетеді, бұл кәсіпорынды басқарудың тиімділігін көрсетеді. Алайда, пайда көлемінің өсіміне баға факторлары, есеп саясаты тәрізді өзге де себептер әсер етуі мүмкін. Сондай-ақ пайданың болуы кәсіпорында бос ақша қаражаттарының бар екендігін білдірмейді.
Нарық заманының экономикасында ақша қаражаттары өте дефицит болып табылады және көп жағдайларда кәсіпорынның табысқа жетуінде басқарманың ақша қаражаттарын тиімді пайдалану қабілеттілігі ескеріледі.
Ақша ағымдарын басқару өзіне келесі аспектілерді қосады:
-ақша қаражаттарының қозғалысы есебі;
-қолма-қол ақша ағымын талдау;
-ақша қаражаттары қозғалысының бюджетін құрастыру;
-ақша қаражаттары қозғалысы бюджетінің жүзеге асырылуын қадағалау.
Бұл, кәсіпорын қызметіндегі, айналым және айналымнан тыс активтерді, меншікті және қарыз капиталын қоса алғандағы басты бағыттарды қамтиды.
Кәсіпорын үшін ақша ағымын басқару келесі себептерге байланысты маңызды болып табылады:
-баланс өтімділігін реттеу;
-қаржылық салымдардың, дебиторлық қарыздардың, қорлардың, айналым активтерінің құрамы мен құрылымын оңтайландыру;
-уақытша капитал шығындары және оларды қаржыландыру көздерін жоспарлау;
-экономикалық өсуді жоспарлау[9,б.147].
Жоғарыда көрсетілген себептерді тиімді басқару кәсіпорынның ақша қаражаттарын тиімді пайдалануды және кәсіпорынның тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Осыған орай, ұйымның ақша қаражатының қозғалысы 1-суретте көрсетілген.
Меншікті капитал
Айналымнан тыс активтер
Ақша қаражаттары
Несие
Материалды өндірістік қорлар
Кредиторлық берешек
Дебиторлық берешек
Сурет 1. Кәсіпорындағы ақша қаражатының қозғалысы
Жоғарыда тұрақты қаржылық жағдайдағы, негізгі ақша қаражаттарын ағымдық қызметке бағыттаған кәсіпорынның байланыс схемасы көрсетілген. Ақша қаражаттарының қозғалу бағыты бойынша екі ақша ағымын көрсетуге болады: келіп түскен және шыққан. Келіп түскен ақша ағымы - кәсіпорынға белгілі бір уақыт аралығында келіп түскен ақша қаражаттары ретіне қарастырылады, ал кеткен аша ағымына аналогиялық уақыт периодындағы (тоқсан, жыл) пайдаланылған (төленген) ақша қаражаттары жатады.
Жүзеге асырылу түрлері бойынша ақша ағымын қолма-қол және қолма қолсыз деп бөлеміз. Қолма-қолсыз ақша қаражаттары - бухгалтерлік есеп шоттарында жазылу арқылы жүзеге асырылады. Қолма-қол ақша қаражаттары - қолда бар ақша қаражаттын алу және жұмсау түрінде жүзеге асырылады.
Айналыс аясына байланысты ақша ағымы ішкі және сыртқы болады. Сыртқы ақша ағымы кәсіпорынның конрагенттерінен келіп түскен және оларға төлеуге жұмсалатын ақша қаражаттарын құрайды. Бұл операциялар кәсіпорын шотындағы ақша қаражаттары қалдықтарының ұлғаюына немесе кемуіне әкеледі.
Ішкі ақша ағымы кәсіпорынның ішіндегі айналысты құрайтындықтан, (мысалы, материалдарды өндірістен қоймаға қайта өткізу, қалдықтарды қайта тіркеу, материалды құндылықтар бағасын төмендету және т.б.) ішкі ақша ағымы қалдық ақша қаражаттарына әсерін тигізбейді[Қосымша А].
Ақша қаражаттарының түсіміне және жұмсалу көлеміне байланысты артықшылықты, оптималды және дифицитті ақша ағымдары болып бөлінеді. Артықшылықты ақша ағымы ақша қаражаттар түсімінің, олардың ағымдық қажеттілігінен жоғары болған жағдайда қалыптасады. Оптималды ақша ағымы ақша қаражаттарының төленуі мен келіп түсуінің арасындағы баланстылықты (теңділікті) бейнелейді. Олардың қалдығы ағымдық қаржылық міндеттемелерді өтеуге жеткілікті болады. Ал керісінше жағдай туындағанда, яғни төлемдердің түсімдерден көп болуы дифицитті жағдайға әкеледі.
Жоспарланған ақша ағымын болжап, оны ақша қаражаттарының қозғалысы бюджетіне алдын ала кіргізуге болады. Кәсіпорында жүйесіз пайда болған ақша қаражаттарының қозғаласын жоспарланбаған ақша ағымы деп түсіндіріледі[10,б.238].
Қалыптасудың үздіксіздігіне байланысты тұрақты және дискретті ақша ағымы қарастырылады. Тұрақты ақша ағымы қарастырылып отырған уақыт аралығындағы бөлек интервал бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен төлемін білдіреді. Өзге де жағдайларда, бірегей қаржылық операциялар бойынша дискретті ағым пайда болады.
Көлемді есептеу әдісі бойынша жалпы және таза ақша ағымын көрсетуге болады. Біріншісі, қарастырылып отырған уақыттағы түскен және төленген ақша қаражатының жиынтығын көрсетеді. Таза ақша ағымы бойынша қарастырылып отырған уақыттағы түсім және төлем арасындағы айырмашылық қарастырылады.
Таза ақша ағымын келесі формула бойынша анықтайды:
ТАА=КАҚ - ТАҚ (1)
Мұндағы, ТАА - есепті кезеңдегі таза ақша ағымы;
КАҚ - есепті кезеңдегі келіп түскен ақша қаражаттарының сомасы;
ТАҚ - есепті кезеңдегі төленген ақша қаражаттарының сомасы.
Бірдей уақыт аралығында жүзеге асырылатын ақша қаражаттарының түсімі немесе жұмсалуы бірқалыпты уақыт интервалындағы тұрақты ақша ағымын білдіреді, әлемдік тәжірибеде бұл аннуитет түсінігіне сәйкес келеді.
Ақша ағымдарын тиімді басқару үшін келесілерді білген жөн:
-анықталған уақыт бойынша олардың көлемі (ай,тоқсан,жыл);
-олардың негізгі элементтерін;
-ақша қаражаттарының ағымын қалыптастыратын қызмет түрлерін;
-қарастырылатын кезең бойынша ақша ағымының жалпы көлемінен басқадай түрлерін бөлек интервал бойынша қарастыру;
-ақша ағымының қалыптасуына әсер ететін ішкі және сыртқы маңызды факторлар.
Кәсіпорынның өтімді ақша қаражаттарының ағымы - кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Ол белгілі бір уақыт аралығындағы таза несие ұстанымының өзгерісін білдіреді.
1.2 Ұйымның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және есептеу әдістері
Кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті көлемде меншікті капиталы болуы керек. Бұл үшін кәсіпорын табысты қызмет атқаруы тиіс. Осы мақсатқа жетуде ең маңыздысы ақша қаражаттарының келіп түсуі мен кетуін тиімді басқару, яғни ақша қаражаттарын мақсатты бағыттарда бөлу.
Ақша қаражаттары транзитті экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып табылады және кәсіпорынның жеңісі көп жағдайда басшылардың қаражаттарын жинақтап оларды тиімді пайдалануында.
Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару кәсіпорын әрекетінің басты бөлігін қамтиды. Олардың қатарына айналым және айналымнан тыс активтерді, меншікті және қарыз капиталын басқару кіреді.
Ақша ағымдарын басқару кәсіпорынның капитал айналымын жеделдетуді қамтамасыз ететін қаржылық тетік болып табылады. Оған ақша ағымдарын нәтижелі басқару процесінде қол жеткізілетін өндірістік және қаржылық циклдардың мерзімін азайту және кәсіпорынның шаруашылық әрекетіне қызмет ететін капиталға деген қажеттілікті төмендету әсер етеді. Ақша ағымдарын тиімді басқару арқылы капитал айналымдылығын жеделдету негізінде кәсіпорын пайда сомасын ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Ақша ағымдарын басқару арқылы ішкі көздерден қалыптасатын меншікті қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды, тартылатын несиелерден кәсіпорынның тәеуелділігін төмендетуді жүзеге асыруға болады.
Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.
Ақша қаражатының ағымы үш түрлі әрекет бойынша бөлінеді:
-ағымдық;
-инвестициялық;
-қаржылық.
Қалыпты қызметін жүзеге асырып жатқан кәсіпорындарда ағымдық қызметіндегі ақша қаражаттарының ағымы инвестициялық және қаржылық қызметке бағытталуы мүмкін. Мысалы, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер мен зайдарды өтеуге, сонымен қатар займдарды берушілерге пайыздарды төлеу және т.б. 1-кестеде ұйымның негізгі қызметі бойынша ақша қаражатының түсімдері мен шығыстарының негізгі бағыттары көрсетілген.
Кесте 1
Негізгі қызмет бойынша ақша қаражатының түсімдері мен шығыстарының негізгі бағыттары
Түсімдер
Шығыстар
1. Өнімді өткізуден түскен табыс
2. сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден аванс алу
3. Басқа да түсімдер (жабдықтаушылардың ақша қаражаттарын қайтару)
1. Жабдықтаушылар мен мердігерлердің шоттары бойынша шығыстар
2. Еңбекақы төлеу
3. Әлеуметтік сақтандыруға және бюджеттен тыс қорларға аударымдар
4. Салық бойынша бюджетпен есеп айырысу
5. несие бойынша пайыздар төлеу
6. аванстар
Негізгі қызмет пайданың басты көзі болғандықтан ол ақша қаражаттарының негізгі көзі болуы тиіс.
Негізгі қызмет - кәсіпорынның негізгі кірістерінің көзі болып табылатын қызмет және инвестициямен, қаржымен байланыссыз басқа да қызмет түрлері.
Ақша қаражатының қозғалу схемасы 2-суретте көрсетілген.
Шикізаттар мен
материалдар
Аяқталмаған өндіріс
Дайын өнім
Еңбекақы,
шығындар
Операциялық
пайда
Кредитор-лық
берешек
+ Дебиторлық
берешек
Амортизация
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ
Несие бойынша пайыздар
АҒЫМДЫҚ
ҚЫЗМЕТ
Салықтар
Әлеуметтік саланы
қамсыздандыру
Ұзақ мерзімді активтерді тұтыну
Ұзақ мерзімді
активтерді сату
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТ
Капиталды құрылыс
Акция шығару
Несиені өтеу
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
Несие алу
Девиденд төлеу
ЖИЫНТЫҚ АҚША АҒЫМЫ
Сурет 2. Ақша қаражаттарының қозғалу схемасы
Инвестициялық қызмет ұзақ мерзімді пайдадан мүлікті сату-сатып алумен байланысты. Инвестициялық қызметпен байланысты ақша қаражаттарының қозғалысы болашақта ақша қаражатының кірісі мен пайда табуды қамтамасыз ететін ресурстарды сатып алуға шығындарды көрсетеді[11,б.277].
Инвестициялық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының негізгі бағыттары 2-кестеде берілген.
Кесте 2
Инвестициялық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының негізгі бағыттары
Түсімдер
Шығыстар
1.Ұзақ мерзімді пайдаланатын активтерді өткізуден түсетін табыс
2.Ұзақ мерзімді қаржылық салымдардан түсетін пайыздар мен девиденттер
3.Басқа да қаржылық салымдарды қайтару
1.Ұзақ мерзімді пайдаланылатын мүлікті сатып алу (негізі құралдар, материалды емес активтер)
2.Капиталдық салымдар
3.Ұзақ мерзімді қаржылық салымдар
Инвестициялық қызмет уақытша ақша қаражатының шығысына алып келеді.
Қаржылық қызмет кәсіпорынның меншікті капиталы мен қарыз құрылымының көлемі мен құрамын өзгертетін қызмет болып табылады.
Кәсіпорын қаржылық қызмет атқарған кезде акционерлерден ресурстарды алады (акция эмиссиясы), акционерлерге ресурстарды қайтарады (девидентттерді төлеу), несие алады және несие бойынша төлемдер жүргізеді.
Қаржылық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының негізгі бағыттары 3-кестеде көрсетілген:
Кесте 3
Қаржылық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстары
Түсімдер
Шығыстар
1.Алынған ссудалар мен займдар
2.Акция мен облигация эмиссиясы
3.Акция бойынша девиденттер мен облигация бойынша пайыздар алу
1.Бұрын алынған несиелерді қайтару
2.Акция бойынша девиденттер мен облигация бойынша пайыздарды төлеу
3.Облигацияларды өтеу
Қаржылық қызмет негізгі және инвестициялық қызметті қаржылық қамтамасыз ету және ақша қаражатын ұлғайту үшін керек.
Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері арасындағы байланысты 3-суретте көрсетуге болады.
Ұзақ мерзімді активтерді алуға кеткен ақша қаражаттарыИнвестициялық қызмет
Қаржылық қызмет
Ұзақ мерзімді активтерді Девидент және қарыздың
алуға кеткен ақша негізгі сомасын төлеуге
Негізгі қызмет
қаражаттары кеткен ақша қаражаттары
Сурет 3. Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері арасындағы байланыс
Тәжірбиеде ақша ағымын есептеудің екі әдісі қолданылады: тікелей және жанама.
Тікелей әдіс - экономист-бухгалтерлерге, қаржыгерлерге түсінікті ең қарапайым есеп жүргізу әдісі болып табылады. Бұл бухгалтерлік есеп регистрларымен байланысты (бас кітап, журнал-ордер) және ақша қаражаттарының түсімі мен шығуына бақылау жасау және көрсеткіштерін есептеу үшін қолайлы. Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы атты тоқсандық есеп берудің түрі осы тікелей әдіс негізінде құрылған. Осылайша, бүкіл кәсіпорын немесе оның жекелеген қызмет түрлері бойынша түсімдердің төлемдерден артуы ақша қаражаттарының кірісі болып табылады. Ал, төлемдердің түсімерден артуы шығын болады. Осыған орай, 4-кестеде ақша қаражаттарының қозғалысы туралы аналитикалық есептілік көрсетілген[12,б.179].
Кесте 4
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы аналитикалық есептілік
Көрсеткіштер
Базалық жыл
Есепті жыл
1
2
3
4
1.
Кезең басына арналған ақша қаражаттарының қалдығы
=
=
І.
Ағымдық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы
Өнімді өткізуден түскен түсім(ақшалай және ақшалай емес формада)
+
+
2.
Мүлікті сатудан түскен түсім
+
+
3.
Жеткізушілер шоттары бойынша төлемдер
-
-
4.
Еңбекақы төлемдері
-
-
5.
Бюджетке және мемлекеттік әлеуметтік бюджеттен тыс қорларға жарналар
-
-
6.
Банк ссудалары бойынша пайыздар төлеу
-
-
7.
Өзге де түсімдер мен төлемдер
+,-
+,-
8.
Ағымдық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын-)
=
=
ІІ
Инвестициялық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы
9
Негізгі құралдарды сатудан түскен түсім
+
+
10
Негізгі құралдарды алу
-
-
кестенің жалғасы
11
Өзге де баптар
+,-
+,-
12
Инвестициялық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын-)
=(+,-)
= (+,-)
ІІІ
Қаржылық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы
13
Банктік несие
+
+
14
Бюджеттік несие
+
+
15
Несиелерді жабу
-
-
16
Бағытты қаржыландыру
+
+
17
Ұзақ мерзімді қаржыландыру
+
+
18
Өзге де баптар
+,-
+,-
19
Қаржылық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын-)
=(+,-)
=(+,-)
20
Түскен ақша қаражаттары, барлығы
=
=
21
Төленген ақша қаражаттары, барлығы
=
=
22
БАРЛЫҒЫ, ТҮСІМ (+), ШЫҒЫН (-) ақша қаражаттары
=
Жоғарыдағы ақша қаражаттарын қолданданудың талдау кестесі көрсетілген. Кесте ай немесе тоқсан бойынша құрылуы мүмкін. Ол үшін бас кітапты, журнал-ордерді, аналитикалық есеп көрсеткіштерін есепке ала отырып жасайды. Берілген форма ақша қаражаттарын оперативті басқаруға мүмкіндік беретін тікелей әдіс негізінде жасақталған.
Ұзақ мерзімді қызмет нәтижесінде ақша ағымын тікелей есептеу әдісі кәсіпорынның өтімділік деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Ал оперативті басқаруда тікелей әдісті қаржылық міндеттемелер бойынша есеп айырысуға ақша қаражаттарының жеткілікті болуына қатысты бақылау жүргізуде қолданылады. Бұл әдіс кемшілігі алынған қаржылық нәтиже мен ақша қаражаттарының абсолютті көлемінің өзгеруі арасындағы байланыстың ескерілмеуі.
Жанама әдіс аналитикалық жағынан қолайлы. Ол алынған пайда мен ақша қаражаттарының арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттарын жанама әдіспен есептеу, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша нақты ақша қозғалысын көрсетпейтін таза пайда көрсеткіші бойынша жргізіледі. Сондай-ақ, жанама әдіс қызмет түрлері бойынша ақша қаражаттарының қозғалысын талдауға негізделген және кәсіпорынның пайдасының нақты қайдан келетінін, қайда салыну керектігін көрсетеді.
Жанама әдіспен құрылған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп, есепті уақыттың басына және аяғына арналған бухгалтерлік баланстар арасындағы байланыс құралы болып табылады. Себебі, ақша қаражаттараның шоттар бойынша есебі өзгеруінің өзге баланс баптары өзгеруіндегі айырмашылығын ашады. Пайданың ақша ағымына айналуына бірнеше түзетулер қатары енгізіледі. Шаруашылық операциялар және ақша қаражаттарының қозғалысы жасақталу уақытына ақшалай емес факторлардың және уақытша келеңсіздіктің әсерін азайтады. Ақшалай емес инвестициялық және қаржылық операциялар мысалы ретінде, материалдық және материалдық емес айналымнан тыс активтерге алмастырылған акция және облигация эмиссиясы жатады, немесе бір капиталдық активтердің екіншісіне ауыстырылуы[13,б.305].
Шетел тәжірибесінде ақшалай емес операциялар ағымдық қызметке қатысты бартерлік келісіммен ұсынылады. Мұндай келісімдерді ақша ағымдарын жанама әдіспен есептеу кезінде түзетулер талдауы жолымен жасақталады. Мұндай түзетулер таза пайда көрсеткішінің өсуіне немесе кемуіне әсер етеді.
Кәсіпорынның таза пайдасының өсуіне әсер ететін нақты түзетулер келесідей:
-негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша аударылған амортизация;
-қорлар қалдықтарының азаюы;
-дебиторлық берешектердің қысқаруы;
-болашақ кезең шығындарының азаюы;
-жеткізушілер мен жабдықтаушылар арасындағы кредиторлық берешектің өсуі;
-бюджет және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың алдындағы кредиторлық берешектің өсуі;
-өзге де қысқа мерзімді міндеттемелердің өсуі;
-алынған материалдық құндылықтар бойынша ҚҚС төмендеуі;
Таза табыстан алынады:
-негізгі құралдарды қайта бағалау сомасы;
-қорларды өсіру;
-дебиторлық берешекті жоғарылату;
-кредиторлық берешекті жоғарылату;
-өзге де қысқа мерзімді міндеттемелерді қысқарту;
-өткен жылғы бөлінбеген пайданы пайдалану;
-резервтік қор қаражаттарын пайдалану;
-болашақ кезең шығындарын өсіру;
-алынған құндылықтар бойынша ҚҚС қалдығының өсуі.
Егер есепті кезең нәтижесі бойынша шығын алынған болса, онда жанама әдісте есептемелер оның көлеміне негізделіп жүргізіледі.
Ақша қаражаттарын оперативті басқаруда жанама әдісті қолдану артықшылығы, ол қаржылық нәтижелер мен меншікті айналым қаражаттары арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Оның көмегімен кәсіпорын қызметіндегі кемшіліктерді анықтап, олардан шығу жолдарын қарастыруға болады.
Әдіс кемшіліктері:
-ішкі қолданушылармен аналитикалық есепті жасаудағы жоғарғы еңбектілік;
-бухгалтерлік есептің ішкі көрсеткіштерін қарастыру қажеттілігі (бас кітап);
Осылайша аналитикалық жұмыс жүргізудегі екі әдіс бірін-бірі толықтырып, есепті кезең бойынша кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты түсінік береді[14,б.221].
1.3 Ұйымның ақша қаражаттары қозғалысын жоспарлау
Ақша қаражаттары ағымы - бұл кәсіпорынның есепті және жоспарланған уақыттағы алатын және төлейтін ақша қаражаттарының жиынтығы.
Ақша қаражаттарының қозғалысын жоспарлау бухгалтерлік есептің кассалық әдісі негізінде құрылады. Яғни, барлық түсімдер мен төлемдер ақшаның кассаға нақты төленуі немесе банктің есептік шотына аударылуы негізінде есепке алынады.
Ақша қаражаттарының қозғалыс болжамы, өзімен бірге кассалық әдіс негізінде құрылған пайда және шығындар туралы есепті ұсына отырып, жоспарланатын түсімдер мен шығыстар құрылымын ашады.[Қосымша Б]
Ақша қаражаттары ағымының есебін құру және болжамдау келесілерге әкеледі:
-ақша қаражатының қажетті көлемін анықтау;
-сату көлемін болжамдау;
-ақша қаражаттарының түсімін болжамдау;
-ақша қаражаттарының төлемдерін болжамдау;
-есепті кезең соңына арналған бос ақша қаражатын анықтау;
-үлкен көлемде қолданылмай тұрған бос ақша қаражатын азайту.
Ақша қаражатының ағымын болжамдау, ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп тәрізді тек кәсіпорын басшысының ғана емес, сондай-ақ инвесторлардың қызығушылығын тудырады. Яғни, олар сол арқылы кәсіпорын өтімділігін, жұмысының тиімділігін және қарыздары мен девиденттерін төлеуге қажетті көлемде ақша қаражатымен қамтамасыз ете алу қабілеттілігі бағаланады[15,б.241]. Осылайша, кәсіпорын басшысы да, инвестор да ақша ағымын зерттей келе:
-болашақта ақша қаражаттарымен қамтылу мүмкіндігі туралы;
-міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігі туралы;
-девиденттерді төлеу мүмкіндігі туралы;
-қосымша қаржыландыру қажеттілігі туралы мәліметтерді ала алады.
Ақша қаражаттары ағымын болжау немесе ақшалай төлемдер мен түсімдер жоспары - бұл кәсіпорынның немесе нақты жобаның дамуы үшін қажетті көлемдегі ақша сомасын анықтауға мүмкіндік береді. Бірінші жылы ақша қаражаттарының түсімі мен төлемін ай бойынша, екінші жылы тоқсан бойынша, әрі қарай жыл бойынша жоспарлау ұсынады. Егер сату болжамы, әрбір қызмет түрі бойынша түсімдердің сметасы ай бойынша бөлінсе, онда бірінші жылға арнап ай бойынша жоспар құруға болады.
Мұндағы икемділік ақша ағымын жоспарлау үздіксіздігінде. Яғни, жоспарланған көрсеткіштерді өзгеріске ұшырамайтындай етіп емес, барлық уақытта нақты көрсеткіштермен талдау жасала және салыстырыла отырып қажетті өзгертулерді енгізуге және бақылауға база құрылады.
Кезең аяғындағы қажетті қалдық жоспарланбаған шығыстарды жабу үшін қажетті ақша қаражаттарының резервін көрсетеді. Егер, резерв көлемі кәсіпорынның ақша қаражаттарының қалдығынан асатын болса, онда қосымша несие алуға қажеттілік туып және аяқасты ақша қаражаттарының жетіспеушілігі тумауына жоспар құрылу қажет.
Ал егер, ақша қаражаттары қалдығының нақты көлемі резервтен жоғары болса, онда ақшалай ресурстарды тиімді пайдалану үшін қайта бөлу немесе қайта инвестициялау туралы шешім қабылдау қажет.
Келесі жылдың әр айына арналған ақша қаражаттарының қозғалысының болжамын жасау үшін кәсіпорынның ақша қаражаттары қозғалысын болжамдау формасы қолданылады. Бұл құжаттың шешетін негізгі мәселесі ақша қаражаттарының түсімі мен шығысы арасындағы біркелкілікті тексеру, яғни кәсіпорынның болашақ өтімділігін тексеру (кәсіпорынның міндеттемелері бойынша есеп айырысуға қажетті ақшалай соманың банк шотында болуы).
Ең бастысы болжам өзгеріс енгізуге болатын жұмыс құжаты болуы тиіс. Ең қиын шешілетін мәселе қолма-қол сатылымнан және несиеге сатудан түскен ақша қаражаттарының төлемі мен түсімін болжау мен бағалауда туады. Бұл екі болжам да сатылым көлемін болжауға байланысты. Ал болжам өз есебінде кәсіпорынның өмір сүру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1
ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1
Ақша қаражаттарының шығу тарихы, мәні және түрлері ... ... ... ... .
7
1.2
Ұйымның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және есептеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.3
Ұйымның ақша қаражаттары қозғалысын жоспарлау ... ... ... ... ... ... .
21
2
ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ БӨЛУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .
25
2.1
Ұйымның шаруашылық әрекетіне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ...
25
2.2
Ұйымның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
37
2.3
Ақша қаражаттары қозғалысын басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...
46
3
ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
55
3.1
ҚазМұнайГаз Акционерлік Қоғамының даму стратегиясы ... ... ... ...
55
3.2
Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын оңтайландыру әдістері ... ..
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
65
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы шаруашылық шарттарында көптеген кәсіпорындарда өз дамуының стратегиясы мен тактикасын жеке таңдау мүмкіндіктері бар. Кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыруы басты мәселе болып табылады. Кәсіпорын қаржысы мемлекеттің қаржы жүйесінің негізі болып табылады, себебі кәсіпорындар халық шаруашылық кешенінің негізгі бөлігі. Кәсіпорын қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорларының қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Мұнда тікелей байланыс орнайды: кәсіпорындардың қаржылық жағдайы неғұрлым тұрақты болса, соғұрлым жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорлары қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі, әлеуметтік-мәдени және басқа да қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 17 қаңтар 2014 жылғы Қазақстан жолы-2050. Бір-мақсат, бір-мүдде, бір-болашақ атты халыққа Жолдауындағы Жаңа кезеңнің негізгі міндеттері деп аталатын бесінші бөлімнің Өндіруші сектордың тиімділігін арттыру атты үшінші міндетінде мұнай-газ саласы кәсіпорындарының тиімділігін арттырудағы маңызды мәселелер мен алға қойылған міндеттерді атап өтті. Қазақстанның өңірлік, содан кейінгі жерде әлемдік энергетикалық кеңістіктегі тұғырларын одан әрі нығайтудың толымды стратегиясын әзірлейтін уақыт жетті. Өзіміздің энергетикамыз бен мұнай химиясын дамытудың басты мәселесі - энергия өнімдерінің қосылған құнын ұлғайту арқылы бұл секторлардың кірістілігін көтеру. Әсіресе, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық энергия дәліздері сияқты басым секторларды басқару тиімді болуға тиіс. Әлбетте, бұл - рынокқа қатысушылардың барлығына қойылатын, бірақ, ең алдымен, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мен "Самұрық" мемхолдингіне қойылатын талаптар.
Біздің энергетика мен мұнай-химия салаларын дамытудың басты мәселесі - энергия өнімдеріне қосылған құнды ұлғайту арқылы осы секторлардың табыстылығын арттыру. Әсіресе, мұнай-химия, газ ресурстары, экспорттық энергия маршруттары сияқты басым секторларды басқару пәрменді болуы тиіс. Біріншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мұнай мен газ өңдеу кәсіпорындарын жаңарту мен қайта жарақтау, жаңа мұнай-химия өндірістерін құру жөніндегі бағдарламалар әзірлеп, оларды іске асыруы қажет.
Біз мұнай мен газ секторында қосылған құны жоғары және ілеспе әрі аралас өндірістерді дамытуға тиіспіз, - деп елбасы жолодауында нақтылап көрсеткендей, мұнай химия саласын дамыту ең алдымен осы секторларда қызмет атқаратын компаниялардың даму саясатымен тығыз байланысты.
Кәсіпорынның ел экономикасы мүддесіне тиімді қызмет атқару үшін алдымен бәсекелестік шарттарында және тұрақсыз қоршаған орта жағдайына кәсіпорынның тез бейімделіп, замана талабына сай тауар өндіріп, сұранысты қанағаттандырып, қалыпты қызметінен ауытқымауы маңызды[1].
Ақша қаражаттары нарықтық экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып табылады. Кәсіпорыннның қызметінің табысқа жетуі ең алдымен оның басшыларымен ақша қаражаттарын тарту және оларды тиімді мақсаттарда бөлінуіне байланысты. Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.
Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты, алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар - бұлардың барлығы кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет [2,бб.49-50].
Ақша қаражатының негізін, бөліну механизімін, оны жоспарлай және болжай білу, кәсіпорын қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты құралы болып табылады. Зерттеу тақырыбы осындай шарттарға негізделген.
Ақша қаражаттары - бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді категориясы [3,б.79].
Дипломдық жұмыс мақсаты - қарастырылған кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін талдау негізінде ақша қаражаттарының бөліну механизмін жүргізілу тәртібін зерттеп, оларды жақсарту ұсыныстарын жасақтау.
Зерттеу объектісі - ҚазМұнайГаз АҚ ақша қаражаттарының қозғалу процесі. Зерттеу пәні - кәсіпорынның ақша қаражаттарының бөліну механизмі.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін келесі мәселелерді шешу қажет:
-кәсіпорын қызметіндегі ақша қаражаттарының мәні мен маңызын анықтау;
-ақша қаражаттарын бөлу механизмінің және есептеу әдістерін қарастыру арқылы қазақстандық нарықта қызмет атқаратын кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізу;
-зерттелген кәсіпорын бойынша ақша қаражаттарының тәжірибе жүзіндегі бөліну механизмін анықтау және негізгі, қаржылық, инвестициялық қызмет бойынша ақша ағымының оптималды құрылымын анықтап, жақсарту жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды, пайданалылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде, ақша қаражаттары түсінігіне қатысты теориялық сұрақтар, кәсіпорын қызметіндегі ақша қаражаттарының маңызы мен атқаратын қызметі, олардың бөліну механизмі, есептеу әдістері, ақша ағымын басқару және болжауға қатысты мәселелер қарастырылды.
Екінші бөлімде, нақты кәсіпорынның қаржы - шаруашылық жағдайын, ақша қаражаттарының қозғалысын талдау, ақша қаражаттарының айналымын бағалау, олардың қозғалысының негізгі көрсеткіштері талданды.
Үшінші бөлімде, ақша қаражаттарын тиімді пайдалану және оларды бөлу механизмін жақсарту жолдары мен оңтайландыру әдістері қарастырылған.
Дипломдық жұмыста ақша қаражаттарының қозғалысы, оларды басқару аясындағы отандық және шетел әдебиеттері мен әдістемелері, сондай-ақ кезең бойынша кәсіпорынның бухгалтерлік құжаттары пайдаланылды.
1ҰЙЫМНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ақша қаражаттарының шығу тарихы, мәні және түрлері
Ақша -- жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар. Ол барлық тауар өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қаматамасыз етеді. Ақша тауар өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның жай формасының орнына құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі өндіріс пен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп шығып, басқа тауарлар осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп, құнның толық және жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың екіншісіне тиді, яғни ерекше тауар түрі - ақша пайда болды. Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар арасында ақша ретінде ішкі және сыртқы сауда-саттықтың басты заттары болып табылатын тауарлар бөлініп шықты.
Ақша қаражаттары біздің заманымыздан бұрынғы 3 ғасырдағы хуннулар ақша орнына күміс пышақты пайдаланып келсе, біздің заманымыздың 1 ғасырында салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып тұрған. Ақ ғұндар бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (біздің заманымыздың 5 - 6 ғасырлары) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға еңгізуді өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 6-8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері, 6-8 ғасырлардың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай теңгелерді Суяб,Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған.
Біздің заманымыздың 704 - 766жылдары Таразда құйылып, айналымға енген теңгелердің бетінде Түргеш қаған теңгесі немесе Түркінің көк ханының теңгесі деген анықтама жазулар бар. Бұл - тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. Осы сияқты 6-8 ғасырлар аралығына жататын мыс, қола, күміс теңгелер Суяб, Ақбешім қалаларында да шығарылып тұрған. Испиджаб қаласында арнайы теңге сарайы болған. Бұдан кейінгі кезеңде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да кең етек алды. Әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде Тараз, Испиджаб теңгелері ел экономикасында; ал 12 ғасырдың 2-жартысы - 13 ғасырдың басында Отырарда шыққан Мухаммед ибн Текештің теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет атқарды. Ол дәуірдегі мыс, күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша алтынмен бағаланып, сауда айналымына енді.
Монғол жаугершілігінің алғашқы кезінде (1220-1250) Қазақ жерінде жалпы сауда қатынасы құлдырап кетті. Соның салдарынан ақша қатынасы да тоқтады. Ақыры монғол билеушілерінің бас пайдасы үшін, халықтан купчур салық жинап, хан қазынасын толтыру үшін 1251 жылғы Құрылтай шешімімен алтын динарлар шығарыла бастады. Бұл теңгелердің құрамында алтын 50 - 60% ғана болды. Алтын мөлшерінің көп болмауы оның құнын сол кездегі нақты сауда тауарының құнымен жақындастыру еді. Салмағы мол алтын ақшалармен қымбат тауарларды мол мөлшерде сатып алса, салмағы аз, майда алтын ақшалармен ұсақ тауарларды сатып алатын етіп ақшаны айналымға түсіріп тұрған. Ұсақ саудаға арналған сыртына күміс жалатқан мыс теңгелердің салмағы 6-8ғғ.болды. Бетінде Мөнгү хани (хан теңгесі) деген жазуы болды. Бұл ақша 13 жыл бойы үзбей шығарылды. Қазақстанның оңтүстік және батыс аудандарына осы Отырар ақшасы мол тарады. Сол заманда Отырар ақшасымен деңгейлес Ақмалықта шығарылған теңгелер де ғалымдардың назарын аударып отыр.
1271ж. Масудбек реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 г, тазалығы 78-81% күміс ақшалар айналымға кіргізілді. Бұл күміс ақшаларды Қазақстанның Тараз, Кенже қалаларында шыңдау әдісімен әзірлеп, 1271 жылдан 14 ғасырдың басқы кезеңіне дейін айналымда болды. 1321ж. жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды.
Ол бүкіл мемлекет атынан Кебек хан теңгесін айналымға енгізді. Ақшаның салмағы 8 г. Күмістен шыңдап жасаған. Кебек хан теңгесі Қазақстанның Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді.
Өзбек хан, Жәнібек хан, Бердібек хан, Наурызбек хан, Қызыр хандардың атынан шығарылған Алтын Орда теңгелері Жетісу - Түркістаннан Еділ жағалауына дейін кең тарады. Бұдан кейін 1428ж. енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және Қазақстан жеріндегі халықтар арасында кеңінен белгілі болды.
16 ғасырда Отырардың мыс теңгелері, Ясының (Түркістанның) күміс теңгелері Оңтүстік Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16 ғасырдың соңы - 17 ғасырдың басында Қазақ хандарының атымен өндірілген мыс ақшалар болды. Бұл ақшалардың дизайндық шеберлігі жоғары дәрежеде болмағанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын біріктіруде үлкен міндет атқарды. Еліміз егемендік алғаннан кейін 1993 ж. Қазақстан Республикасының жаңа ақшасы шығарылды.
Кәсіпорынды барлық уақытта әр түрлі көздерден келіп түсетін капиталдар жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Оларға: инвесторлардан, кредиторлардан келіп түскен ақша - қаражаттары, сондай-ақ фирма әрекеттері негізінде алынған кірістер жатады. Бұл қаражаттар түрлі мақсаттарда қолданылады: негізгі құралдарды алу, тауарлық қорларды құру, дебиторлық қарыздарды қалыптастыру және де өзгелер.
Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты, алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар - бұлардың барлығы кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет[4,б.270].
Ақша қаражаттары - бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді категориясы.
Өндірістік - коммерциялық цикл - ақша қаражаттарының қозғалысына байланысты басталады және оған байланысты аяқталады.
Пайда алуға бағытталған кәсіпорын қызметі өнімді өткізу процесінде дебиторлық қарызға айналатын ақша қаражаттарының түрлі активтерге ауысуын талап етеді. Бұл қызмет өз нәтижесіне жетті деп есептелінеді, егер инкассациялау процесі ақша қаражаттарының ағымын әкелсе. Осының нәтижесінде пайда табуды қамтамасыз ететін жаңа цикл басталады[5,б.238].
Қаржылық есеп беру аясының талдаушылары атап көрсеткендей, ақша қаражаттары ссудаларды, девиденттерді, өндірістік қуатты кеңейту сияқты қызметтерде қолданылуы керек. Бұл айтылғандар ақша қаражаттары ағымы деген түсініктің мағынасының тереңде екенін көрсетеді.
Отандық және шетел әдебиеттерінде бұл ұғым (түсінік) түрліше түсіндіріледі. Американдық ғалым Л.А.Бернстайнның айтуы бойынша ақша қаражаттарының ағымы терминінің тікелей мағынасы жоқ. Кәсіпорындарда келіп түсетін ақша қаражаттары (яғни, ақшалай түсімдер) және шығатын ақша қаражаттары (ақшалай төлемдер) болады. Сондай-ақ бұл ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы түрлі қызмет салаларына байланысты болуы мүмкін - өндірістік, қаржылық немесе инвестициялық. Аталған қызметтердің әрқайсысына тиесілі ақша қаражаттарының кірісі мен шығысын анықтауға болады. Бұл айырмашылықтарды ақша қаражаттарының таза түсімі немесе таза шығысы деп қарастырған жөн. Осыған байланысты ақша қаражаттарының таза түсімі берілген кезең бойынша ақша қаражаттары қалдықтарының өсуіне негізделеді, ал таза шығыс есепті кезең бойындағы ақша қаражаттары қалдықтарының кемуімен байланысты болады. Көптеген авторлар, ақша ағымын түсіндіргенде, шаруашылық қызмет негізінде қалыптасатын ақша қаражаттарын айтады.
Өзге американдық ғалым Дж. К. Ван Хорнның айтуы бойынша фирманың ақша қаражаттарының қозғалысы үздіксіз процесс болып табылады. Фирма активі - ақша қаражаттарының таза қолданысы, ал пассив - таза көздері. Ақша қаражаттарының көлемі уақыт бойынша сату көлемінен, дебиторлық берешек инкассациясына, капиталды шығындарға және қаржыландыруға байланысты өзгереді[6,б.240].
Германиядағы ғалымдардың түсіндірмесінде бұл термин Cash-Flow (қолма-қол қаражаттар ағымы) деп қолданылады. Олардың айтуы бойынша, Cash-Flow жылдық шығынның, амортизациялық аударымның және зейнетақы қорына салымдардың сомасына тең. Cash-Flow арқылы кәсіпорын өзінің бүгінгі және болашақтағы капиталға сұраныстан анықтай алады.
Ресейде ақша ағымдары түсінігі маңызды мәнге ие. Мұны, 1995 жылы бухгалтерлік есеп беру құрамына енген қосымша № 4 ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп атты есеп беру түрінің енуі түсіндіреді. Бұл қаржылық есеп беруді пайдаланушыларға кәсіпорынның ақша қаражаттарын қолдану және тартудағы мүмкіндіктерін бағалауға көмектеседі.
Көптеген ғалымдар ақша қаражаттары ағымы астарында белгілі бір уақыт аралығында кәсіпорынға келіп түсетін және төленген ақша қаражаттары арасындағы айырмашылықты түсінеді: олар оны пайдамен салыстырады. Пайда - кәсіпорынның тиімді қызметін көрсететін және оның жұмысының үздіксіздігінің көзі болып табылады.
Ақша қаражаттарының пайдадан айырмашылығы: түсім - берілген кезеңдегі өнімді өткізуден немесе қызмет көрсетуден түскен есепті кіріс. Бұл ақшалай және ақшалай емес түрде болады.
Кәсіпорын және корпорация қызметіндегі ақша қаражаттарының және оның ағымдарының экономикалық маңызын, ролін зерттеу қазіргі таңдағы қаржылық менеджменттегі жаңа бағыттардың бірі болып табылады. Шетел корпорацияларында ақша қаражаттарының ағымын басқару - қаржылық менеджердің жұмысындағы басты бағыт.
Кәсіпорындағы жүйелік есеп, талдау және ақша қаражаттарының қозғалысын бақылау, олардың ағымдағы және болашақтағы қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Ақша қаражаттары ағымын басқарудың негізгі бағыты - кіріс көлемінің баланстылығы және ақша қаражаты төлемі негізінде корпорация немесе кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның қызметін бағалау үшін келесі үш көрсеткіш маңызды:
-тауарды (өнім, қызмет көрсету) сатудан түскен түсім;
-пайда;
-ақша қаражаттарының ағымы.
Осы көрсеткіштердің шекті көлемі және жыл ішіндегі өзгеру динамикасы белгілі уақыт аралығындағы (жыл, тоқсан, ай) оның жұмысының нәтижелілігін көрсетеді. Алайда, төлемсіздік шарттарында, кәсіпорынның түрлі қызметтерінен түсетін ақша қаражаттарының ағымы маңызды орынға ие. Төлемдер бойынша ақша қаражатының түсімі артық болған жағдайда кәсіпорын ағымдағы және болашақ даму үшін бәсекелестік артықшылықтарға ие болады. Яғни бұл артықшылықтар, кәсіпорынның бос ақша қаражаттарын қосымша пайда табу мақсатында, өзге де кірісті бизнес аясына немесе қызмет түріне салудан көрінеді. Сондай-ақ, қажетті сомадағы тұрақты ақша қаражаттарының бар болуы ағымдық төлем қабілеттілікті қалыпты деңгейде ұстауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметін анықтайтын түсініктерге келесілер жатады[7,б.245]:
-Тауар (өнім, қызмет) сатудан түскен түсім - бұл, шоттарда сатылым және өзге де кірістер мен шығыстар есебінде көрінетін, қолма-қол немесе қолма-қолсыз ақша түрінде болатын қарапайым немесе өзге де қызметтен түсетін кіріс есебі;
-Сатудан түскен пайда - өндірілген өнімге кеткен шығын мен есепті кіріс арасындағы айырмашылық;
-Ақша қаражаттарының кірісі келесілер есебінен жүргізіледі: тауарды сатудан түскен пайдадан, алынған аванстардан, несиелер және займдардан, бағытталған қаржыландыру құралдарынан, қаржылақ салымдар бойынша девиденттер мен пайыздардан және өзгелерден;
-Ақша ағымдарының шығысы - ағымдық операциялық және инвестициялық шығындарды жабу барысында, бюджетке төлемдер және мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға салымдар жүргізуде, эмиссиялық бағалы қағаздар иегерлеріне пайыздар мен девиденттер төлеуден, қаржылық салымдардан және өзге де жағдайлар нәтижесінде пайда болады;
-Ақша қаражаттарының таза кірісі - ақша қаражаттары бойынша барлық түсімдер мен төлемдердің арасындағы айырмашылық. Осыған орай, кірістерге есепті жыл басындағы қалдық ақша қаражаттары кіреді. Ол кәсіпорынның ағымдық төлем қабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Соңғы есептік кезеңдегі кәсіпорын балансындағы ақша қаражаттар қалдығының өсуі немесе кемуі, өткен есепті кезеңмен салыстырғанда актив пен пассив құнындағы өзгерістерден тәуелді. Баланс активіндегі кез-келген мүлік бабының құнының өсуі - коммерциялық банктер шотындағы ақша қаражаттарының азаю факторы болып табылады. Керісінше, баланс пассивіндегі қаржыландырудың меншікті немесе тартылған көздерінің өсуі ақша қаражаттары қалдығының өсу себебі болып табылады.
Мұндай саясат нәтижесі болып:
-банктегі шоттарда және кассада қажетті ақша қаражаттарының болуы;
-кәсіпорынның жыл бойы несиеқабілеттілігін, төлемқабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін баланстың актив пен пассив құрылымын қалыптастыру.
Ақша ағымдары дегеніміз - бұл есепті немесе жоспарланған уақыт барысындағы кәсіпорынның алатын және төлейтін ақша қаражаттарының көлемі [8,б.246].
Алынған пайда сомасы және келіп түскен ақша ағымының көлемі арасындағы айырмашылық келесідей: пайда, кәсіпорынмен белгілі бір уақытта (жыл, тоқсан) алынған таза кірісті түсіндіреді. Ол анық келіп түскен ақша қаражатымен сәйкес келмейді. Оны ақша қаражаттары келіп түскеннен соң емес, сату процесі аяқталған соң мойындайды. Бұл кәсіпорынның есеп саясатында белгіленген. Пайда есебін жүргізгенде, өндіріске кеткен шығындарды сатылған кезінен бастап емес, оны өткізу кезінде мойындайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау барысында, есеп кезеңі бойынша кәсіпорынға келіп түскен пайда мен ақша қаражаттарының бірдей еместігін ажырата білген жөн. Пайда авансталған құнның өскендігін көрсетеді, бұл кәсіпорынды басқарудың тиімділігін көрсетеді. Алайда, пайда көлемінің өсіміне баға факторлары, есеп саясаты тәрізді өзге де себептер әсер етуі мүмкін. Сондай-ақ пайданың болуы кәсіпорында бос ақша қаражаттарының бар екендігін білдірмейді.
Нарық заманының экономикасында ақша қаражаттары өте дефицит болып табылады және көп жағдайларда кәсіпорынның табысқа жетуінде басқарманың ақша қаражаттарын тиімді пайдалану қабілеттілігі ескеріледі.
Ақша ағымдарын басқару өзіне келесі аспектілерді қосады:
-ақша қаражаттарының қозғалысы есебі;
-қолма-қол ақша ағымын талдау;
-ақша қаражаттары қозғалысының бюджетін құрастыру;
-ақша қаражаттары қозғалысы бюджетінің жүзеге асырылуын қадағалау.
Бұл, кәсіпорын қызметіндегі, айналым және айналымнан тыс активтерді, меншікті және қарыз капиталын қоса алғандағы басты бағыттарды қамтиды.
Кәсіпорын үшін ақша ағымын басқару келесі себептерге байланысты маңызды болып табылады:
-баланс өтімділігін реттеу;
-қаржылық салымдардың, дебиторлық қарыздардың, қорлардың, айналым активтерінің құрамы мен құрылымын оңтайландыру;
-уақытша капитал шығындары және оларды қаржыландыру көздерін жоспарлау;
-экономикалық өсуді жоспарлау[9,б.147].
Жоғарыда көрсетілген себептерді тиімді басқару кәсіпорынның ақша қаражаттарын тиімді пайдалануды және кәсіпорынның тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Осыған орай, ұйымның ақша қаражатының қозғалысы 1-суретте көрсетілген.
Меншікті капитал
Айналымнан тыс активтер
Ақша қаражаттары
Несие
Материалды өндірістік қорлар
Кредиторлық берешек
Дебиторлық берешек
Сурет 1. Кәсіпорындағы ақша қаражатының қозғалысы
Жоғарыда тұрақты қаржылық жағдайдағы, негізгі ақша қаражаттарын ағымдық қызметке бағыттаған кәсіпорынның байланыс схемасы көрсетілген. Ақша қаражаттарының қозғалу бағыты бойынша екі ақша ағымын көрсетуге болады: келіп түскен және шыққан. Келіп түскен ақша ағымы - кәсіпорынға белгілі бір уақыт аралығында келіп түскен ақша қаражаттары ретіне қарастырылады, ал кеткен аша ағымына аналогиялық уақыт периодындағы (тоқсан, жыл) пайдаланылған (төленген) ақша қаражаттары жатады.
Жүзеге асырылу түрлері бойынша ақша ағымын қолма-қол және қолма қолсыз деп бөлеміз. Қолма-қолсыз ақша қаражаттары - бухгалтерлік есеп шоттарында жазылу арқылы жүзеге асырылады. Қолма-қол ақша қаражаттары - қолда бар ақша қаражаттын алу және жұмсау түрінде жүзеге асырылады.
Айналыс аясына байланысты ақша ағымы ішкі және сыртқы болады. Сыртқы ақша ағымы кәсіпорынның конрагенттерінен келіп түскен және оларға төлеуге жұмсалатын ақша қаражаттарын құрайды. Бұл операциялар кәсіпорын шотындағы ақша қаражаттары қалдықтарының ұлғаюына немесе кемуіне әкеледі.
Ішкі ақша ағымы кәсіпорынның ішіндегі айналысты құрайтындықтан, (мысалы, материалдарды өндірістен қоймаға қайта өткізу, қалдықтарды қайта тіркеу, материалды құндылықтар бағасын төмендету және т.б.) ішкі ақша ағымы қалдық ақша қаражаттарына әсерін тигізбейді[Қосымша А].
Ақша қаражаттарының түсіміне және жұмсалу көлеміне байланысты артықшылықты, оптималды және дифицитті ақша ағымдары болып бөлінеді. Артықшылықты ақша ағымы ақша қаражаттар түсімінің, олардың ағымдық қажеттілігінен жоғары болған жағдайда қалыптасады. Оптималды ақша ағымы ақша қаражаттарының төленуі мен келіп түсуінің арасындағы баланстылықты (теңділікті) бейнелейді. Олардың қалдығы ағымдық қаржылық міндеттемелерді өтеуге жеткілікті болады. Ал керісінше жағдай туындағанда, яғни төлемдердің түсімдерден көп болуы дифицитті жағдайға әкеледі.
Жоспарланған ақша ағымын болжап, оны ақша қаражаттарының қозғалысы бюджетіне алдын ала кіргізуге болады. Кәсіпорында жүйесіз пайда болған ақша қаражаттарының қозғаласын жоспарланбаған ақша ағымы деп түсіндіріледі[10,б.238].
Қалыптасудың үздіксіздігіне байланысты тұрақты және дискретті ақша ағымы қарастырылады. Тұрақты ақша ағымы қарастырылып отырған уақыт аралығындағы бөлек интервал бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен төлемін білдіреді. Өзге де жағдайларда, бірегей қаржылық операциялар бойынша дискретті ағым пайда болады.
Көлемді есептеу әдісі бойынша жалпы және таза ақша ағымын көрсетуге болады. Біріншісі, қарастырылып отырған уақыттағы түскен және төленген ақша қаражатының жиынтығын көрсетеді. Таза ақша ағымы бойынша қарастырылып отырған уақыттағы түсім және төлем арасындағы айырмашылық қарастырылады.
Таза ақша ағымын келесі формула бойынша анықтайды:
ТАА=КАҚ - ТАҚ (1)
Мұндағы, ТАА - есепті кезеңдегі таза ақша ағымы;
КАҚ - есепті кезеңдегі келіп түскен ақша қаражаттарының сомасы;
ТАҚ - есепті кезеңдегі төленген ақша қаражаттарының сомасы.
Бірдей уақыт аралығында жүзеге асырылатын ақша қаражаттарының түсімі немесе жұмсалуы бірқалыпты уақыт интервалындағы тұрақты ақша ағымын білдіреді, әлемдік тәжірибеде бұл аннуитет түсінігіне сәйкес келеді.
Ақша ағымдарын тиімді басқару үшін келесілерді білген жөн:
-анықталған уақыт бойынша олардың көлемі (ай,тоқсан,жыл);
-олардың негізгі элементтерін;
-ақша қаражаттарының ағымын қалыптастыратын қызмет түрлерін;
-қарастырылатын кезең бойынша ақша ағымының жалпы көлемінен басқадай түрлерін бөлек интервал бойынша қарастыру;
-ақша ағымының қалыптасуына әсер ететін ішкі және сыртқы маңызды факторлар.
Кәсіпорынның өтімді ақша қаражаттарының ағымы - кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Ол белгілі бір уақыт аралығындағы таза несие ұстанымының өзгерісін білдіреді.
1.2 Ұйымның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және есептеу әдістері
Кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті көлемде меншікті капиталы болуы керек. Бұл үшін кәсіпорын табысты қызмет атқаруы тиіс. Осы мақсатқа жетуде ең маңыздысы ақша қаражаттарының келіп түсуі мен кетуін тиімді басқару, яғни ақша қаражаттарын мақсатты бағыттарда бөлу.
Ақша қаражаттары транзитті экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып табылады және кәсіпорынның жеңісі көп жағдайда басшылардың қаражаттарын жинақтап оларды тиімді пайдалануында.
Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару кәсіпорын әрекетінің басты бөлігін қамтиды. Олардың қатарына айналым және айналымнан тыс активтерді, меншікті және қарыз капиталын басқару кіреді.
Ақша ағымдарын басқару кәсіпорынның капитал айналымын жеделдетуді қамтамасыз ететін қаржылық тетік болып табылады. Оған ақша ағымдарын нәтижелі басқару процесінде қол жеткізілетін өндірістік және қаржылық циклдардың мерзімін азайту және кәсіпорынның шаруашылық әрекетіне қызмет ететін капиталға деген қажеттілікті төмендету әсер етеді. Ақша ағымдарын тиімді басқару арқылы капитал айналымдылығын жеделдету негізінде кәсіпорын пайда сомасын ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Ақша ағымдарын басқару арқылы ішкі көздерден қалыптасатын меншікті қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды, тартылатын несиелерден кәсіпорынның тәеуелділігін төмендетуді жүзеге асыруға болады.
Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.
Ақша қаражатының ағымы үш түрлі әрекет бойынша бөлінеді:
-ағымдық;
-инвестициялық;
-қаржылық.
Қалыпты қызметін жүзеге асырып жатқан кәсіпорындарда ағымдық қызметіндегі ақша қаражаттарының ағымы инвестициялық және қаржылық қызметке бағытталуы мүмкін. Мысалы, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер мен зайдарды өтеуге, сонымен қатар займдарды берушілерге пайыздарды төлеу және т.б. 1-кестеде ұйымның негізгі қызметі бойынша ақша қаражатының түсімдері мен шығыстарының негізгі бағыттары көрсетілген.
Кесте 1
Негізгі қызмет бойынша ақша қаражатының түсімдері мен шығыстарының негізгі бағыттары
Түсімдер
Шығыстар
1. Өнімді өткізуден түскен табыс
2. сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден аванс алу
3. Басқа да түсімдер (жабдықтаушылардың ақша қаражаттарын қайтару)
1. Жабдықтаушылар мен мердігерлердің шоттары бойынша шығыстар
2. Еңбекақы төлеу
3. Әлеуметтік сақтандыруға және бюджеттен тыс қорларға аударымдар
4. Салық бойынша бюджетпен есеп айырысу
5. несие бойынша пайыздар төлеу
6. аванстар
Негізгі қызмет пайданың басты көзі болғандықтан ол ақша қаражаттарының негізгі көзі болуы тиіс.
Негізгі қызмет - кәсіпорынның негізгі кірістерінің көзі болып табылатын қызмет және инвестициямен, қаржымен байланыссыз басқа да қызмет түрлері.
Ақша қаражатының қозғалу схемасы 2-суретте көрсетілген.
Шикізаттар мен
материалдар
Аяқталмаған өндіріс
Дайын өнім
Еңбекақы,
шығындар
Операциялық
пайда
Кредитор-лық
берешек
+ Дебиторлық
берешек
Амортизация
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ
Несие бойынша пайыздар
АҒЫМДЫҚ
ҚЫЗМЕТ
Салықтар
Әлеуметтік саланы
қамсыздандыру
Ұзақ мерзімді активтерді тұтыну
Ұзақ мерзімді
активтерді сату
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТ
Капиталды құрылыс
Акция шығару
Несиені өтеу
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
Несие алу
Девиденд төлеу
ЖИЫНТЫҚ АҚША АҒЫМЫ
Сурет 2. Ақша қаражаттарының қозғалу схемасы
Инвестициялық қызмет ұзақ мерзімді пайдадан мүлікті сату-сатып алумен байланысты. Инвестициялық қызметпен байланысты ақша қаражаттарының қозғалысы болашақта ақша қаражатының кірісі мен пайда табуды қамтамасыз ететін ресурстарды сатып алуға шығындарды көрсетеді[11,б.277].
Инвестициялық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының негізгі бағыттары 2-кестеде берілген.
Кесте 2
Инвестициялық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының негізгі бағыттары
Түсімдер
Шығыстар
1.Ұзақ мерзімді пайдаланатын активтерді өткізуден түсетін табыс
2.Ұзақ мерзімді қаржылық салымдардан түсетін пайыздар мен девиденттер
3.Басқа да қаржылық салымдарды қайтару
1.Ұзақ мерзімді пайдаланылатын мүлікті сатып алу (негізі құралдар, материалды емес активтер)
2.Капиталдық салымдар
3.Ұзақ мерзімді қаржылық салымдар
Инвестициялық қызмет уақытша ақша қаражатының шығысына алып келеді.
Қаржылық қызмет кәсіпорынның меншікті капиталы мен қарыз құрылымының көлемі мен құрамын өзгертетін қызмет болып табылады.
Кәсіпорын қаржылық қызмет атқарған кезде акционерлерден ресурстарды алады (акция эмиссиясы), акционерлерге ресурстарды қайтарады (девидентттерді төлеу), несие алады және несие бойынша төлемдер жүргізеді.
Қаржылық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының негізгі бағыттары 3-кестеде көрсетілген:
Кесте 3
Қаржылық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстары
Түсімдер
Шығыстар
1.Алынған ссудалар мен займдар
2.Акция мен облигация эмиссиясы
3.Акция бойынша девиденттер мен облигация бойынша пайыздар алу
1.Бұрын алынған несиелерді қайтару
2.Акция бойынша девиденттер мен облигация бойынша пайыздарды төлеу
3.Облигацияларды өтеу
Қаржылық қызмет негізгі және инвестициялық қызметті қаржылық қамтамасыз ету және ақша қаражатын ұлғайту үшін керек.
Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері арасындағы байланысты 3-суретте көрсетуге болады.
Ұзақ мерзімді активтерді алуға кеткен ақша қаражаттарыИнвестициялық қызмет
Қаржылық қызмет
Ұзақ мерзімді активтерді Девидент және қарыздың
алуға кеткен ақша негізгі сомасын төлеуге
Негізгі қызмет
қаражаттары кеткен ақша қаражаттары
Сурет 3. Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері арасындағы байланыс
Тәжірбиеде ақша ағымын есептеудің екі әдісі қолданылады: тікелей және жанама.
Тікелей әдіс - экономист-бухгалтерлерге, қаржыгерлерге түсінікті ең қарапайым есеп жүргізу әдісі болып табылады. Бұл бухгалтерлік есеп регистрларымен байланысты (бас кітап, журнал-ордер) және ақша қаражаттарының түсімі мен шығуына бақылау жасау және көрсеткіштерін есептеу үшін қолайлы. Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы атты тоқсандық есеп берудің түрі осы тікелей әдіс негізінде құрылған. Осылайша, бүкіл кәсіпорын немесе оның жекелеген қызмет түрлері бойынша түсімдердің төлемдерден артуы ақша қаражаттарының кірісі болып табылады. Ал, төлемдердің түсімерден артуы шығын болады. Осыған орай, 4-кестеде ақша қаражаттарының қозғалысы туралы аналитикалық есептілік көрсетілген[12,б.179].
Кесте 4
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы аналитикалық есептілік
Көрсеткіштер
Базалық жыл
Есепті жыл
1
2
3
4
1.
Кезең басына арналған ақша қаражаттарының қалдығы
=
=
І.
Ағымдық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы
Өнімді өткізуден түскен түсім(ақшалай және ақшалай емес формада)
+
+
2.
Мүлікті сатудан түскен түсім
+
+
3.
Жеткізушілер шоттары бойынша төлемдер
-
-
4.
Еңбекақы төлемдері
-
-
5.
Бюджетке және мемлекеттік әлеуметтік бюджеттен тыс қорларға жарналар
-
-
6.
Банк ссудалары бойынша пайыздар төлеу
-
-
7.
Өзге де түсімдер мен төлемдер
+,-
+,-
8.
Ағымдық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын-)
=
=
ІІ
Инвестициялық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы
9
Негізгі құралдарды сатудан түскен түсім
+
+
10
Негізгі құралдарды алу
-
-
кестенің жалғасы
11
Өзге де баптар
+,-
+,-
12
Инвестициялық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын-)
=(+,-)
= (+,-)
ІІІ
Қаржылық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы
13
Банктік несие
+
+
14
Бюджеттік несие
+
+
15
Несиелерді жабу
-
-
16
Бағытты қаржыландыру
+
+
17
Ұзақ мерзімді қаржыландыру
+
+
18
Өзге де баптар
+,-
+,-
19
Қаржылық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын-)
=(+,-)
=(+,-)
20
Түскен ақша қаражаттары, барлығы
=
=
21
Төленген ақша қаражаттары, барлығы
=
=
22
БАРЛЫҒЫ, ТҮСІМ (+), ШЫҒЫН (-) ақша қаражаттары
=
Жоғарыдағы ақша қаражаттарын қолданданудың талдау кестесі көрсетілген. Кесте ай немесе тоқсан бойынша құрылуы мүмкін. Ол үшін бас кітапты, журнал-ордерді, аналитикалық есеп көрсеткіштерін есепке ала отырып жасайды. Берілген форма ақша қаражаттарын оперативті басқаруға мүмкіндік беретін тікелей әдіс негізінде жасақталған.
Ұзақ мерзімді қызмет нәтижесінде ақша ағымын тікелей есептеу әдісі кәсіпорынның өтімділік деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Ал оперативті басқаруда тікелей әдісті қаржылық міндеттемелер бойынша есеп айырысуға ақша қаражаттарының жеткілікті болуына қатысты бақылау жүргізуде қолданылады. Бұл әдіс кемшілігі алынған қаржылық нәтиже мен ақша қаражаттарының абсолютті көлемінің өзгеруі арасындағы байланыстың ескерілмеуі.
Жанама әдіс аналитикалық жағынан қолайлы. Ол алынған пайда мен ақша қаражаттарының арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттарын жанама әдіспен есептеу, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша нақты ақша қозғалысын көрсетпейтін таза пайда көрсеткіші бойынша жргізіледі. Сондай-ақ, жанама әдіс қызмет түрлері бойынша ақша қаражаттарының қозғалысын талдауға негізделген және кәсіпорынның пайдасының нақты қайдан келетінін, қайда салыну керектігін көрсетеді.
Жанама әдіспен құрылған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп, есепті уақыттың басына және аяғына арналған бухгалтерлік баланстар арасындағы байланыс құралы болып табылады. Себебі, ақша қаражаттараның шоттар бойынша есебі өзгеруінің өзге баланс баптары өзгеруіндегі айырмашылығын ашады. Пайданың ақша ағымына айналуына бірнеше түзетулер қатары енгізіледі. Шаруашылық операциялар және ақша қаражаттарының қозғалысы жасақталу уақытына ақшалай емес факторлардың және уақытша келеңсіздіктің әсерін азайтады. Ақшалай емес инвестициялық және қаржылық операциялар мысалы ретінде, материалдық және материалдық емес айналымнан тыс активтерге алмастырылған акция және облигация эмиссиясы жатады, немесе бір капиталдық активтердің екіншісіне ауыстырылуы[13,б.305].
Шетел тәжірибесінде ақшалай емес операциялар ағымдық қызметке қатысты бартерлік келісіммен ұсынылады. Мұндай келісімдерді ақша ағымдарын жанама әдіспен есептеу кезінде түзетулер талдауы жолымен жасақталады. Мұндай түзетулер таза пайда көрсеткішінің өсуіне немесе кемуіне әсер етеді.
Кәсіпорынның таза пайдасының өсуіне әсер ететін нақты түзетулер келесідей:
-негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша аударылған амортизация;
-қорлар қалдықтарының азаюы;
-дебиторлық берешектердің қысқаруы;
-болашақ кезең шығындарының азаюы;
-жеткізушілер мен жабдықтаушылар арасындағы кредиторлық берешектің өсуі;
-бюджет және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың алдындағы кредиторлық берешектің өсуі;
-өзге де қысқа мерзімді міндеттемелердің өсуі;
-алынған материалдық құндылықтар бойынша ҚҚС төмендеуі;
Таза табыстан алынады:
-негізгі құралдарды қайта бағалау сомасы;
-қорларды өсіру;
-дебиторлық берешекті жоғарылату;
-кредиторлық берешекті жоғарылату;
-өзге де қысқа мерзімді міндеттемелерді қысқарту;
-өткен жылғы бөлінбеген пайданы пайдалану;
-резервтік қор қаражаттарын пайдалану;
-болашақ кезең шығындарын өсіру;
-алынған құндылықтар бойынша ҚҚС қалдығының өсуі.
Егер есепті кезең нәтижесі бойынша шығын алынған болса, онда жанама әдісте есептемелер оның көлеміне негізделіп жүргізіледі.
Ақша қаражаттарын оперативті басқаруда жанама әдісті қолдану артықшылығы, ол қаржылық нәтижелер мен меншікті айналым қаражаттары арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Оның көмегімен кәсіпорын қызметіндегі кемшіліктерді анықтап, олардан шығу жолдарын қарастыруға болады.
Әдіс кемшіліктері:
-ішкі қолданушылармен аналитикалық есепті жасаудағы жоғарғы еңбектілік;
-бухгалтерлік есептің ішкі көрсеткіштерін қарастыру қажеттілігі (бас кітап);
Осылайша аналитикалық жұмыс жүргізудегі екі әдіс бірін-бірі толықтырып, есепті кезең бойынша кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты түсінік береді[14,б.221].
1.3 Ұйымның ақша қаражаттары қозғалысын жоспарлау
Ақша қаражаттары ағымы - бұл кәсіпорынның есепті және жоспарланған уақыттағы алатын және төлейтін ақша қаражаттарының жиынтығы.
Ақша қаражаттарының қозғалысын жоспарлау бухгалтерлік есептің кассалық әдісі негізінде құрылады. Яғни, барлық түсімдер мен төлемдер ақшаның кассаға нақты төленуі немесе банктің есептік шотына аударылуы негізінде есепке алынады.
Ақша қаражаттарының қозғалыс болжамы, өзімен бірге кассалық әдіс негізінде құрылған пайда және шығындар туралы есепті ұсына отырып, жоспарланатын түсімдер мен шығыстар құрылымын ашады.[Қосымша Б]
Ақша қаражаттары ағымының есебін құру және болжамдау келесілерге әкеледі:
-ақша қаражатының қажетті көлемін анықтау;
-сату көлемін болжамдау;
-ақша қаражаттарының түсімін болжамдау;
-ақша қаражаттарының төлемдерін болжамдау;
-есепті кезең соңына арналған бос ақша қаражатын анықтау;
-үлкен көлемде қолданылмай тұрған бос ақша қаражатын азайту.
Ақша қаражатының ағымын болжамдау, ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп тәрізді тек кәсіпорын басшысының ғана емес, сондай-ақ инвесторлардың қызығушылығын тудырады. Яғни, олар сол арқылы кәсіпорын өтімділігін, жұмысының тиімділігін және қарыздары мен девиденттерін төлеуге қажетті көлемде ақша қаражатымен қамтамасыз ете алу қабілеттілігі бағаланады[15,б.241]. Осылайша, кәсіпорын басшысы да, инвестор да ақша ағымын зерттей келе:
-болашақта ақша қаражаттарымен қамтылу мүмкіндігі туралы;
-міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігі туралы;
-девиденттерді төлеу мүмкіндігі туралы;
-қосымша қаржыландыру қажеттілігі туралы мәліметтерді ала алады.
Ақша қаражаттары ағымын болжау немесе ақшалай төлемдер мен түсімдер жоспары - бұл кәсіпорынның немесе нақты жобаның дамуы үшін қажетті көлемдегі ақша сомасын анықтауға мүмкіндік береді. Бірінші жылы ақша қаражаттарының түсімі мен төлемін ай бойынша, екінші жылы тоқсан бойынша, әрі қарай жыл бойынша жоспарлау ұсынады. Егер сату болжамы, әрбір қызмет түрі бойынша түсімдердің сметасы ай бойынша бөлінсе, онда бірінші жылға арнап ай бойынша жоспар құруға болады.
Мұндағы икемділік ақша ағымын жоспарлау үздіксіздігінде. Яғни, жоспарланған көрсеткіштерді өзгеріске ұшырамайтындай етіп емес, барлық уақытта нақты көрсеткіштермен талдау жасала және салыстырыла отырып қажетті өзгертулерді енгізуге және бақылауға база құрылады.
Кезең аяғындағы қажетті қалдық жоспарланбаған шығыстарды жабу үшін қажетті ақша қаражаттарының резервін көрсетеді. Егер, резерв көлемі кәсіпорынның ақша қаражаттарының қалдығынан асатын болса, онда қосымша несие алуға қажеттілік туып және аяқасты ақша қаражаттарының жетіспеушілігі тумауына жоспар құрылу қажет.
Ал егер, ақша қаражаттары қалдығының нақты көлемі резервтен жоғары болса, онда ақшалай ресурстарды тиімді пайдалану үшін қайта бөлу немесе қайта инвестициялау туралы шешім қабылдау қажет.
Келесі жылдың әр айына арналған ақша қаражаттарының қозғалысының болжамын жасау үшін кәсіпорынның ақша қаражаттары қозғалысын болжамдау формасы қолданылады. Бұл құжаттың шешетін негізгі мәселесі ақша қаражаттарының түсімі мен шығысы арасындағы біркелкілікті тексеру, яғни кәсіпорынның болашақ өтімділігін тексеру (кәсіпорынның міндеттемелері бойынша есеп айырысуға қажетті ақшалай соманың банк шотында болуы).
Ең бастысы болжам өзгеріс енгізуге болатын жұмыс құжаты болуы тиіс. Ең қиын шешілетін мәселе қолма-қол сатылымнан және несиеге сатудан түскен ақша қаражаттарының төлемі мен түсімін болжау мен бағалауда туады. Бұл екі болжам да сатылым көлемін болжауға байланысты. Ал болжам өз есебінде кәсіпорынның өмір сүру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz