Жүйенің табиғаттану және қоғамтанудағы орны қандай?

Сұрақтар:

1. Жүйе дегеніміз не?

2. Жүйенің түрлері.

3. Жүйенің табиғаттану және қоғамтанудағы орны қандай?

Жауаптар:

Жүйе (лат. systēma , гр. σύστημα- бөліктерден құралған тұтастық, қосылыс) - бір-бірімен қарым-қатынаста және байланыста болатын, сөйтіп белгілі бір тұтастық, бірлестік құратын көптеген құрамдас бөліктер жиынтығы; агрегаттар мен машиналардың территориялық принциппен емес, жұмыс істегенде атқаратын міндетіне негізделіп біріктірілген құрылымдар жиынтығы.

Материалдық жүйе

Материалдық жүйенің өзі органикалық емес табиғат жүйесі және органикалық (тірі) табиғат жүйесі болып бөлінеді. Органикалық емес табиғат жүйелеріне физикалық, геологиялық (қ. Геохронология), химиялық, т. б. жүйелер жатады. Органикалық жүйеге, яғни тірі жүйелерге қарапайым биолигиялық жүйелер, организмдер, популяциялар, түрлер (қ. жүйеленім), экожүйелер жатады. Органикалық жүйелердің ерекше түрі - әлеуметтік жүйе. Оған қоғамдағы қарапайым әлеуметтік бірлестіктерден бастап, сол қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымына дейін енеді (қ. Әлеумет, Әлеуметтік байланыс) .

Абстрактілік жүйе

Абстрактілік жүйелерге жүйе туралы ұғымдар, гипотезалар, теориялар, ғылыми білімдер, лингвистикалық (тілдік) жүйелер, формалды жүйелер, логикалық жүйелер т. б. жатады.

Тұрғылықты жүйе

Кейбір зерттеушілер жүйелерді басқаша да жіктейді. Мысалы, тұрғылықты ( статикалық ) жүйе және қозғалмалы ( динамикалық ) жүйе.

Тұрғылықты жүйелер өзгерістерге төзімді, тұрақты әрі орнықты болып келеді. Олардың төзімділігі мен орнықтылығы өте ұзақ уақыт бойы өзінің бастапқы қалпын сақтай алуынан байқалады.

Қозғалмалы жүйе

Қозғалмалы жүйелерде оның құрамдас бөліктерінің, тіпті, құрылымының өзгерістері ұдайы болып тұрады.

Жабық жүйе

Тағы бір зерттеушілер жүйелерді жабық жүйе және ашық жүйе деп бөледі.

Жабық жүйелер сыртқы ортадан мейлінше оқшауланған. Барлық тұрғылықты жүйелер жабық жүйе болып саналады. Бірақ бұл жағдай олардың ішінде қандай да бір өзгеру процестерінің болуын жоққа шығармайды.

Ашық жүйе

Ашық жүйелер басқа жүйелермен және сыртқы ортамен ұдайы өзара әрекеттестікте болуымен ерекшеленеді. Олардың арасында зат, энергия және ақпарат алмасу процесі жүреді. Барлық ашық жүйелер қозғалмалы жүйелер болып табылады.

Механикалық жүйе

Олар, сондай-ақ, өздігінен тұрақтанатындығымен және реттелетіндігімен сипатталады. Жіктеудің тағы бір үлгісі бойынша, жүйелер механикалық жүйе, органикалық жүйе және гармониялық жүйе болып бөлінеді.

Механикалық жүйе құрамдас бөліктердің қарапайым жиыны емес, алайда олардың төмендегідей ерекшеліктері болады:

• а) бөліктерден құралады;
• ә) оның құрамдас бөліктерін жеке де, сондай-ақ тобымен де басқа құрамдас бөліктермен ауыстыруға болады. Механикалық жүйелер, әдетте, тұрғылықты және жабық болады.

Органикалық жүйе

Органикалық жүйелердің де өзіндік ерекшеліктері бар:

• а) олар жекелеген, алдын-ала дайын құрамдас бөліктерден құралмайды, қайсыбір бастапқы құрамдас бөліктің (жасуша мен эмбрион тәрізді) біртіндеп және қайтымсыз бөлінуі арқылы басқа құрамдас бөліктер өніп шығады;
• ә) олардың тұтастығын, құрылымын бұзбай, оған бірнәрсені енгізу, я болмаса алып тастау мүмкін емес. Барлық органикалық жүйелер қозғалмалы жүйелер болып табылады. Әдетте, олар салыстырмалы түрде ғана ашық жүйе болып саналады, ал шын мәнінде олар жабық жүйе. Ал гармониялық жүйелер нағыз ашық жүйелер болып табылады.

Табиғаттану және қоғамтануда

Табиғаттану және қоғамтану ғылымдарында соңғы жылдары мейлінше жиі қолданылып жүрген өте маңызды ұғымдардың бірі. Бұл ұғымның дәлме-дәл анықтамасын беру оңай емес, себебі ол көп орайда түрлі реңдегі түсініктердің түйіні ретінде колданылып жүр. Демек Жүйе терминінің жалпылама мағынасын бірнеше түсініктер жиынтығы шартты түрде сипаттайды.

Геологияда

Оның ішінде, өте күрделі геологиялық түсініктемелерді талқылау барысында Косыгин мен Соловьев (1969) Жүйе түсінігін үш түрге:

• статикалық (геологиялық денелерді хаттау) ;
• динамикалық (жағдайлар мен процестерді хаттау) ;
• ретроспективтік (тарихи және тектік мәселелерді анықтау) түрлеріне жіктеу керек деп есептейді.

Стратиграфияда

Жалпылама (жалпыпланеталық) стратиграфиялық шкаланың екінші дәрежелі бірлігі яки бірлестік бөлігі. Әрбір дербес Жүйе жер дамуының және ондағы тіршілік эволюциясының мейлінше ірі табиғи сатысын сипаттай отырып, уақыт тұрғысынан нақтылы геологиялық кезеңге сәйкес келеді.

Биологияда

Бүкіл организмдер әлемінің бір-бірімен филотектік байланыстары тұрғысынан ретке келтірілген тізбегі.

Физика-химияда

Физикалық қасиеттерінің өзгерістері және (немесе) сырт денелерімен (ортамен) байланысты бұрынғы түрлерінің өзгеруімен немесе мүлдем құрып кетуімен, сөйтіп жақа түрлерінің қалыптасуымен сипатталатын біркелкі дене немесе бірнеше біркелкі денелер жиынтығы.

Философияда

Философия тарихында жүйе ұғымы кейде онтологиялық мағынада, кейде гносеологиялық мағынада, ал кей уақыттарда осы екі мағынада да түсініліп келген. Француз философы П. А. Гольбах (1723 - 1789) әлем бөліктерінің ішкі өзара байланысын атап өте отырып, бұл ұғымды біртұтас әлемге қатысты қолданған. Классикалық неміс философиясының негізін қалаушы И. Кант жүйе ұғымына “бір идеямен біріктірілген, сан алуан білімдер бірлігі” деген анықтама беріп, оны гносеологиялық мағынада түсінген. Солай бола тұра ол Жүйені іштей тұтастыққа бірікпеген білімдер жиынтығына - агрегатқа қарама-қарсы қойды. Гегель болмыс пен ойлаудың тепе-теңдігі принципіне сүйеніп, жүйе ұғымын онтологиялық мағынада да, гносеологиялық мағынада да қолданады. Ол категориялар жүйесі түріндегі диалектика ілімін негіздеді.

Философтар арасында жүйе мен ұйымдастыру принципі ретіндегі жүйелілікке, негізінен, иррационалистік бағыттың өкілдері (С. Кьеркегор, Ф. Ницше, М. Хайдеггер және т. б. ) қарсы шықты. Олар жүйені нағыз ақиқатты қысып-тұншықтыратын өктем қалып деп санады, сондықтан олардың кейбіреуі өз идеяларын бір-бірімен толық байланыспаған үзінділер, қанатты сөздер, т. б. түрінде баяндады. Ал орыс философы П. А. Флоренский (1882 - 1937) сынды “жүйелілікке, жүйелілік принципіне бағдарлану тек оңай қол жеткізілмейтін идеяға бағдарлану ретінде ғана орынды” деп тұжырымдады. Бірақ зерттеудің ең бастапқы, анағұрлым шығармалық кезеңдерінде ол практикалық реттеуіш ретінде өте-мөте зиянды.

20 ғасырда жүйе ұғымы философия ауқымынан шығып, ғылымда ғана емес, инженерлік салада да тарала бастады. 20 ғасырдың 20-жылдары орыс философы А. А. Богданов (Малиновский, 1873 - 1928) “жалпыға ортақ ұйымдастыру ғылымы” дегенді негіздеп, оны “тектология” деп атады. Ол жүйенің ұйымдасуы мен құрылымының жалпы теориясын түзуге талпыныс жасады, формалардың негізгі ұйымдасу тетіктерін, орнықтылығын және жинақылығын зерттеп, жүйелер мен орнықтылық формаларының жіктелімін жасады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс