Меркантилизм және сауда еріктігі теориясы

Меркантилизм – ақшаның, сауданың, мемлекеттің ролі жөніндегі Европа ойшылдары көзқарастарының жиынтығын көрсететін XVI-XVIII ғғ. қалыптасқан еуропалық экономикалық ойдың бағыты.
Рыноктық экономикалық қатынастардың натуралды-шаруашылық байланыстарды ығыстыруы тарихи жағынан ХҮІ-ХҮІІІ ғасыр арасындағы өтпелі уақытты қамтиды. Бұл кезең экономикалық әдебиеттерде меркантилизм немесе меркантилистік жүйе кезеңі деп аталады.
«Меркантилизм» түсінігі латынның «mercari» (сату) деген сөзін білдіреді. Ағылшынша, французша, «mercantile» - «сауда», ал итальянша «mercante»- «саудагер немесе купец» мағынасын білдіреді.
Бірақ меркантилистік жүйе өте күрделі концепцияны қамтиды. Оның пайда болуы ірі географиялық жаңалықтармен, капиталдың алғашқы қорлануын тездетумен, жаңа шаруашылық субьектілерінің-кәсіпкерлік-меншік, жалдамалы жүмысшылардың дүниеге келуімен тығыз байланысты.
Н.Д. Кондратьевтің бағалауы бойынша, меркатилистік жүйе- «іс-тәжірибе саясатының жүйесі» болды. Ол негізінен халық шаруашылығы қандай болуы керек және үкіметтің оған қандай қатынасы болуы керек деген сұрақтарға жауап беруі тиіс. Мұндай бағалау М. Блаугтің меркантилистік дүниетаным көзқарастары принциптерін көрсетуімен тұстас келеді. Олар:
1) алтын мен күміс- байлықтың мәні;
2) елге алтын мен күмісті келтіруге бағытталған сыртқы сауданы реттеу;
3) арзан шикізат импорты арқылы өнеркәсіпті қолдау;
4) импорттық өнеркәсіп товарына протекционистік тариф;
5) экспортты ынталандыру, әсіресе әзір өнімді;
6) жалақының төменгі дәрежесін сақтау мақсатында халық өсуін қолдау;
Бұлардан басқа ортағасырдағы дәстүр мен әдет-ғұрыпқа сүйенген мемлекеттің экономикаға араласуы өзгерді. Меркантилизм тұсында түрлі жарлық пен статуттар шаралары арқылы мемлекеттің шаруашылықты реттеуі мен үйлестіруі жалпы коммерцияландыруды ұлттық саясат деңгейіне көтеруге бағытталды.
Сонымен қатар, олар феодалдық тәртіптің жақтаушылары тәрізді еңбек пен жердің коммерциялануын жібермеді, ал бұлар рыноктық экономика қалыптасуының бастапқы жағдайлары еді. Сондықтан «меркантилистік шаруашылық құрылыста тәуелсіз экономикалық жүйе болған емес» және «білім-ағарту бағытындағы деспоттың абсолюттік өктемдегіне шексіз сену әлі демократиядан алыс еді».
Меркантилистердің рыноктық жүйені дамытуды мемлекеттік қамқорлық арқылы рыноктық емес тәсілдерімен жүргізу- еркін сауда саясатын мүмкін етпейді. Бұл, әсіресе, Францияда 1790 жылға дейін қолөнерлік цехтар мен фоедолдық артықшылықтардың сақталуынан көрінді. Англияда тек 1813-1814 жылдарда ғана қолөнершілер туралы статут жойылды, 1834 жылы Елизаветаның кедейлер туралы заңы өзгерді.
Дей тұрғанмен, меркантилизм кезіндегі мемлекеттік үкіметтің айқын протекционистік саясаты (ақша байлығын көбейту) экспорттың импорттан артық болуына және сыртқы саудада эквиваленттік емес айырбасқа бағытталды. Олар тиімді сауда балансын ( оңды сальдо) жасап, экономикадағы сауда капиталының ролін түбірінен өзгертті. Меркантилизм тұсындаұлттық өнеркәсіпке көпестердің тікелей араласуының арқасында өнеркәсіп коммерциялық негізде дамып, бірте-бірте олардың бақылауына көшті. Бұлай болудың мүмкіндігін К.Поланьи былай түсіндіреді: купец рынокты, мұндағы сұраныстың көлемі мен сапасын білді, сөйтіп ол үй шаруашылығы үшін товарлар әкелді, бірақ қымбат құралдар болмады, сөйтіп купец ештеңеден қорықпайды, әсіресе өндіріс үшін. ХҮІІІ ғасырдың аяғына дейін Батыс Европада өнеркәсіп өндірісі сауданың жай, қосалқы мүшесі болды.