Ғалым Құдайберген Жұбановтың тіл біліміндегі орны, әдістемелік еңбектері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Құдайберген Куанұлы Жұбанов.ағартушы, педагог, ғалым
1.1 Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы
ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Профессор Қ.Жұбанов . қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық
дидактик ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ Қ.Жұбановтың Еңбектеріндегі әдістемелік негіздір
2.1 Сатылы, салыстыру және көрнекілік принциптері ... ... ... ... ... ... .20
2.2 "Дамыта оқыту принципі" және оны халықтық психологияға сай
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Құдайберген Куанұлы Жұбанов.ағартушы, педагог, ғалым
1.1 Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы
ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Профессор Қ.Жұбанов . қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық
дидактик ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ Қ.Жұбановтың Еңбектеріндегі әдістемелік негіздір
2.1 Сатылы, салыстыру және көрнекілік принциптері ... ... ... ... ... ... .20
2.2 "Дамыта оқыту принципі" және оны халықтық психологияға сай
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
КІРІСПЕ
Қоғамның материалдық, рухани байлығымен бірге ғылым да, өнер де жетіліп, бір ұрпақтың еңбек процесіндегі тәжірибесі екінші ұрпаққа мирас ретінде ауысып отыруы заңды құбылыс. Әрбір жаңа ұрпақ аға ұрпақ тапқан жинақтаған тәжірибелерге кенеліп, оны өз өміріне пайдалана отырып ілгері жетілдіру арқылы өркендетеді. Сондай дамудың нәтижесінде білім беру жүйесі дамиды.
Педагогикалық тұрғыдын келгенде дидактика оқыту мен білім берудің тероялық заңдылықтарын айқындайды. Оқу пәні ретінде білім берумен оқытудың ортақ заңдылықтарын зертттеп, жүйелік жолдарын, теориялық негіздерін белгілейді. Басқаша айтқанда, дидактика – оқыту процесі мен ілімді игеруді ұйымдастырудың заңдылықтары туралы ғылым. Шәкірттік жолын біледі. Сондай-ақ шәкірт бойындағы күш-қуатын, қабілет мүмкіншілігін тиісті бағыт-бағдарда жұмсай білудің, таным-түсінігін жетілдірудің жол-жосығын, әдіс-тәсілін дидактикадан табады.
І ҚҰДАЙБЕРГЕН КУАНҰЛЫ ЖҰБАНОВ-АҒАРТУШЫ, ПЕДАГОГ, ҒАЛЫМ
1.1 Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы
ізденістері
Қазақ тіл білімінің тұңғыш профссоры, қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаған түрколог, шығыс пен батыс тілдерін бірдей меңгерген полиглот-лингвист, ағартушы, қоғам қайраткері Құбайберген Қуанұлы Жұбанов. Қ.Жұбанов «құйрықты жұлдыз» секілді жарық көрініп, өмірден ағып өте шыққан адам.
Қ.Жұбановтың қазақ тілі мен отандық түркология ғылымына қосқан үлесін айта келіп, академик Ә.Қайдаров оны тіл білімінің теориялық негізін салушы деп бағалайды. Қ.Жұбановты А.Байтұрсыновпен салыстыра келіп: «айырмашылық олар өмір сүрген уақытта; ағарту ісі мен тіл біліміне қосқан үлесі мен шешпек, шешілмек проблемаларында; әр ғалымның өзіне ғана тән, қайталанбас тамаша ерекшеліктерінде!» - деген болар едім. – Мәселен А.Байтұрсыновтың жоғары білімі болмаса да, тіл табиғатын терең түсіну арқылы халық ағартуға қажетті мәнді де маңызды еңбектермен танылған ғұлама. Ал Құдайберегн Жұбанов болса, сол кездегі европаша жан-жақты терең білім алған, бүкіл отандық түркологияның екеуін де қазақ тілінің іргетасын қалаушылар деп айтуға проволымыз. Бірақ Қ.Жұбанов – басқалардан ерекше – қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаушы деп аталуға тиісті», - дейді [13].
Қоғамның материалдық, рухани байлығымен бірге ғылым да, өнер де жетіліп, бір ұрпақтың еңбек процесіндегі тәжірибесі екінші ұрпаққа мирас ретінде ауысып отыруы заңды құбылыс. Әрбір жаңа ұрпақ аға ұрпақ тапқан жинақтаған тәжірибелерге кенеліп, оны өз өміріне пайдалана отырып ілгері жетілдіру арқылы өркендетеді. Сондай дамудың нәтижесінде білім беру жүйесі дамиды.
Педагогикалық тұрғыдын келгенде дидактика оқыту мен білім берудің тероялық заңдылықтарын айқындайды. Оқу пәні ретінде білім берумен оқытудың ортақ заңдылықтарын зертттеп, жүйелік жолдарын, теориялық негіздерін белгілейді. Басқаша айтқанда, дидактика – оқыту процесі мен ілімді игеруді ұйымдастырудың заңдылықтары туралы ғылым. Шәкірттік жолын біледі. Сондай-ақ шәкірт бойындағы күш-қуатын, қабілет мүмкіншілігін тиісті бағыт-бағдарда жұмсай білудің, таным-түсінігін жетілдірудің жол-жосығын, әдіс-тәсілін дидактикадан табады.
І ҚҰДАЙБЕРГЕН КУАНҰЛЫ ЖҰБАНОВ-АҒАРТУШЫ, ПЕДАГОГ, ҒАЛЫМ
1.1 Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы
ізденістері
Қазақ тіл білімінің тұңғыш профссоры, қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаған түрколог, шығыс пен батыс тілдерін бірдей меңгерген полиглот-лингвист, ағартушы, қоғам қайраткері Құбайберген Қуанұлы Жұбанов. Қ.Жұбанов «құйрықты жұлдыз» секілді жарық көрініп, өмірден ағып өте шыққан адам.
Қ.Жұбановтың қазақ тілі мен отандық түркология ғылымына қосқан үлесін айта келіп, академик Ә.Қайдаров оны тіл білімінің теориялық негізін салушы деп бағалайды. Қ.Жұбановты А.Байтұрсыновпен салыстыра келіп: «айырмашылық олар өмір сүрген уақытта; ағарту ісі мен тіл біліміне қосқан үлесі мен шешпек, шешілмек проблемаларында; әр ғалымның өзіне ғана тән, қайталанбас тамаша ерекшеліктерінде!» - деген болар едім. – Мәселен А.Байтұрсыновтың жоғары білімі болмаса да, тіл табиғатын терең түсіну арқылы халық ағартуға қажетті мәнді де маңызды еңбектермен танылған ғұлама. Ал Құдайберегн Жұбанов болса, сол кездегі европаша жан-жақты терең білім алған, бүкіл отандық түркологияның екеуін де қазақ тілінің іргетасын қалаушылар деп айтуға проволымыз. Бірақ Қ.Жұбанов – басқалардан ерекше – қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаушы деп аталуға тиісті», - дейді [13].
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Ахметова Г.К., Исаева З.А., Әлқожаева Н.С. «Педагогика» (Оқулық) Алматы: Қазақ университеті, 2006.-143 б.
2. Дайрабаева А.Е. Қазақстанда дидактикалық ойлардың дамуы. Филол. ғыл. канд.дис. Алматы: 1994.-147 б.
3. Аймауытов. – Алматы: Рауан 19993.-312 б.
4. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. 1998.-6-9 б.
5. Каирова И.А. Гончарова Н.К. Занкова Л.З. Педагогика. – Москва. 1956.-149 б..
6. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. 2005.-47 б..
7. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас. Сөздік-Словарь, 2005.-126 б.
8. Жұбанова М.Қ. Құдайберген Жұбановт ұлттық дидактика проблемалары хақында. А.. Ғылым, 2002.-2-8 б.
9. Сыздықова Р. Ғалым-азамат. А.. Арыс, 2004.-42 б.
10. Қазақ тілі жүйесі және лингводидактика мәселелері (2-шығуы). А.. 1999.-17 б..
11. Жұбанов тағылым.VI Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Ақтөбе, 2005.-68 б.
12. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: Рауан, 1993.
13. Лернер И.Я. Прцесс обучения и еге зокономерности. М. ,-1980.
14. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педогогика. Алматы: 2002,-384б.
15. Бордовская Н.В. , Реан А.А. Педогогика. С-петербург, 2002,-304с.
16. Айтымамбетова Б.Р. Дидактикалық принциптер. Алматы: 1991.
17. Коменский, Ян Амос. Ұлы дидактика. ауд. алғыс сөз жазған Әулебек Қоңыратбаев. Алматы: 1993.
18. Қазақ тілін жобалау әдісі арқ. Оқыту жүйесінің дидактикалық ұстанымдары. //Білім образования. №3 (27) 2006.
19. Исабаева Ә. «Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері». Алматы: Қазақ университеті. 1993.
20. Каратаев М. Испытание времени //Худайберген Жубанов и казахское советское языкознание. Алматы: Ғылым, 1990.
21. Жұбанов Қ.Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғалым, 1966. 322 б.
22. Решетняк В. Народный интеллигент //Учитель Казахстана. 1957, 5 дке.
23. Сыдықов Ә. Ғалым-педагог // Қазақстан мұғалімі. 1957,-5 желтоқсан.
24. Жубанов Х.К. К постановке исследования истории фонетики казахского языка. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999.-397 б.
25. Сыздыкова Р.Г. Изучение казахского языка в дооктябрьский период / Развитие казахского советского языкознания. Алматы: Наука, 1980.
26. Байтұрсынов А. Оқу құралы. Орынбор, 1912.
27. Байтұрсынов А. Тіл – құралы. Орынбор, 1914.
28. Қазақстан мектебі, 2001-2003 жылдар.
29. Харламов И.Ф. Педагогика. М. , 1990.
1. Ахметова Г.К., Исаева З.А., Әлқожаева Н.С. «Педагогика» (Оқулық) Алматы: Қазақ университеті, 2006.-143 б.
2. Дайрабаева А.Е. Қазақстанда дидактикалық ойлардың дамуы. Филол. ғыл. канд.дис. Алматы: 1994.-147 б.
3. Аймауытов. – Алматы: Рауан 19993.-312 б.
4. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. 1998.-6-9 б.
5. Каирова И.А. Гончарова Н.К. Занкова Л.З. Педагогика. – Москва. 1956.-149 б..
6. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. 2005.-47 б..
7. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас. Сөздік-Словарь, 2005.-126 б.
8. Жұбанова М.Қ. Құдайберген Жұбановт ұлттық дидактика проблемалары хақында. А.. Ғылым, 2002.-2-8 б.
9. Сыздықова Р. Ғалым-азамат. А.. Арыс, 2004.-42 б.
10. Қазақ тілі жүйесі және лингводидактика мәселелері (2-шығуы). А.. 1999.-17 б..
11. Жұбанов тағылым.VI Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Ақтөбе, 2005.-68 б.
12. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: Рауан, 1993.
13. Лернер И.Я. Прцесс обучения и еге зокономерности. М. ,-1980.
14. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педогогика. Алматы: 2002,-384б.
15. Бордовская Н.В. , Реан А.А. Педогогика. С-петербург, 2002,-304с.
16. Айтымамбетова Б.Р. Дидактикалық принциптер. Алматы: 1991.
17. Коменский, Ян Амос. Ұлы дидактика. ауд. алғыс сөз жазған Әулебек Қоңыратбаев. Алматы: 1993.
18. Қазақ тілін жобалау әдісі арқ. Оқыту жүйесінің дидактикалық ұстанымдары. //Білім образования. №3 (27) 2006.
19. Исабаева Ә. «Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері». Алматы: Қазақ университеті. 1993.
20. Каратаев М. Испытание времени //Худайберген Жубанов и казахское советское языкознание. Алматы: Ғылым, 1990.
21. Жұбанов Қ.Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғалым, 1966. 322 б.
22. Решетняк В. Народный интеллигент //Учитель Казахстана. 1957, 5 дке.
23. Сыдықов Ә. Ғалым-педагог // Қазақстан мұғалімі. 1957,-5 желтоқсан.
24. Жубанов Х.К. К постановке исследования истории фонетики казахского языка. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999.-397 б.
25. Сыздыкова Р.Г. Изучение казахского языка в дооктябрьский период / Развитие казахского советского языкознания. Алматы: Наука, 1980.
26. Байтұрсынов А. Оқу құралы. Орынбор, 1912.
27. Байтұрсынов А. Тіл – құралы. Орынбор, 1914.
28. Қазақстан мектебі, 2001-2003 жылдар.
29. Харламов И.Ф. Педагогика. М. , 1990.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Ғалым Құдайберген Жұбановтың тіл біліміндегі орны,
әдістемелік еңбектері
Пәні: Қазақ тілін оқыту әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Құдайберген Куанұлы Жұбанов-ағартушы, педагог, ғалым
1.1 Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы
ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Профессор Қ.Жұбанов - қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық
дидактик ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
ІІ Қ.Жұбановтың Еңбектеріндегі әдістемелік негіздір
2.1 Сатылы, салыстыру және көрнекілік принциптері ... ... ... ... ... ... .20
2.2 "Дамыта оқыту принципі" және оны халықтық психологияға сай
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..32
ҒЫЛЫМИ АППАРАТ
Зерттеу жұмысының өзектілігі
Білім беру мен оқудың теориялық негіздері, сондай-ақ ақыл-ой тәрбиесін игерудегі әдістемелік негіздерді айқындау. Ағартушы, ғалым, педагог Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы ерекшеліктері мен оқыту принциптерін айқындау, тиімділігін ашу. .
Зерттеу нысаны
Қ Жұбанов еңбектері
Зерттеу пәні
Қазақ тілін оқыту әдістемесі
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Қ.Жұбановтың зерттеулеріндегі әдістемелік негіздерді зерделеп, олардың мәні мен маңызын ашып көрсету. Бұл ретте көздеген мақсатқа жету үшін мына төмендегі міндеттерді орындау шарт:
- Әдістемені қолдану барысында оның танымдық, әлеуметтік қызыметтері мен маңызын, қолданыс аясын айқындау, білм сапасына қатысты ұлттық мүдде түсінігін анықтау;
- Қ.Жұбановтың зерттеулерінде - оқытудың ғылымилылығын, оқытудағы саналылық пен белсенділік, оқушылардың ерекшеліктеріне, жасына сәйкес оқуды ұйымдастыру, оқудың көрнектілігін, тәрбиелілігін бір-біріне тығыз байланыста жүйеде қарастыруын атап көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Құдайберген Куанұлы Жұбанов-ағартушы, педагог, ғалым ретінде тану;
- Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы ізденістерін зерделе;
- Профессор Қ.Жұбанов - қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық дидактик екенін дәлелдеу;
- Қ.Жұбановтың Еңбектеріндегі әдістемелік негіздір ашу;
- Сатылы, салыстыру және көрнекілік принциптерін талдау;
"Дамыта оқыту принципі" және оны халықтық психологияға сай қолдану жолдарын қарастыру;
Зерттеу жұмысының болжамы
Егер Құдайберген Жұбановты ағартушы, педагог, ғалым ретінде қарастырып, оны қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық дидактик, әдістемінің негізін салушылардың бірі ретінде қарастырып, еңбектерін талдасақ білім беру жүйесінде ұлттық танымды сақтай отырып білім сапасын көтеруге үлес қоса аламыз.
Зерттеу әдістері
Баяндау әдісі
Түйінді мәселеге көңіл аудара түсіндіру әдісі
Салыстыру әдісі
Сөзбен суреттеп көрсету
Көрнекілік әдісі
Еңбек процесімен байланыстыру
Пәнаралық байланыс
Проблема қоя оқыту
Жүйелі ойға төсілдіру
Өмірмен байланыстыру әдісі
Курстық жұмыстың құрылымы мен мазмұны
Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
КІРІСПЕ
Қоғамның материалдық, рухани байлығымен бірге ғылым да, өнер де жетіліп, бір ұрпақтың еңбек процесіндегі тәжірибесі екінші ұрпаққа мирас ретінде ауысып отыруы заңды құбылыс. Әрбір жаңа ұрпақ аға ұрпақ тапқан жинақтаған тәжірибелерге кенеліп, оны өз өміріне пайдалана отырып ілгері жетілдіру арқылы өркендетеді. Сондай дамудың нәтижесінде білім беру жүйесі дамиды.
Педагогикалық тұрғыдын келгенде дидактика оқыту мен білім берудің тероялық заңдылықтарын айқындайды. Оқу пәні ретінде білім берумен оқытудың ортақ заңдылықтарын зертттеп, жүйелік жолдарын, теориялық негіздерін белгілейді. Басқаша айтқанда, дидактика - оқыту процесі мен ілімді игеруді ұйымдастырудың заңдылықтары туралы ғылым. Шәкірттік жолын біледі. Сондай-ақ шәкірт бойындағы күш-қуатын, қабілет мүмкіншілігін тиісті бағыт-бағдарда жұмсай білудің, таным-түсінігін жетілдірудің жол-жосығын, әдіс-тәсілін дидактикадан табады.
І ҚҰДАЙБЕРГЕН КУАНҰЛЫ ЖҰБАНОВ-АҒАРТУШЫ, ПЕДАГОГ, ҒАЛЫМ
1.1 Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы
ізденістері
Қазақ тіл білімінің тұңғыш профссоры, қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаған түрколог, шығыс пен батыс тілдерін бірдей меңгерген полиглот-лингвист, ағартушы, қоғам қайраткері Құбайберген Қуанұлы Жұбанов. Қ.Жұбанов құйрықты жұлдыз секілді жарық көрініп, өмірден ағып өте шыққан адам.
Қ.Жұбановтың қазақ тілі мен отандық түркология ғылымына қосқан үлесін айта келіп, академик Ә.Қайдаров оны тіл білімінің теориялық негізін салушы деп бағалайды. Қ.Жұбановты А.Байтұрсыновпен салыстыра келіп: айырмашылық олар өмір сүрген уақытта; ағарту ісі мен тіл біліміне қосқан үлесі мен шешпек, шешілмек проблемаларында; әр ғалымның өзіне ғана тән, қайталанбас тамаша ерекшеліктерінде! - деген болар едім. - Мәселен А.Байтұрсыновтың жоғары білімі болмаса да, тіл табиғатын терең түсіну арқылы халық ағартуға қажетті мәнді де маңызды еңбектермен танылған ғұлама. Ал Құдайберегн Жұбанов болса, сол кездегі европаша жан-жақты терең білім алған, бүкіл отандық түркологияның екеуін де қазақ тілінің іргетасын қалаушылар деп айтуға проволымыз. Бірақ Қ.Жұбанов - басқалардан ерекше - қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаушы деп аталуға тиісті, - дейді [13].
Қ.Жұбановтың өз кезінде жазған еңбектері, шешкен түйінді мәселелері, атқарған қызыметі қаншама мол болса, бермегі, атқармағаны одан да мол еді. Амал, қанша тағдырдың тәлкегіне кездесіп, ол мезгілсіз опат болды. Қиянат көрген жалғыз оның өз басы ғана емес, еңбектері де: 1937-1938 жылдары оның барлық жарық көрген, баспаларға даярлап берген еңбектері мен үйіндегі қолжазбалары тәркіленіп, жұртшылық назарынан тасада қалды. Сол еңбектердің бүгінгі дәуірге жеткендері - оннаң бір бөлігі деуге болады. Ал жетпегендері - отқа жағылды ма, қиянатшыл жандардың меншігіне айналды ма? Ол жағы әзірге беймағұлым. Ғалым ақталғаннан кейін табылған еңбектерін жиыстырып, Қазақ Ғылым академиясының Тіл білім институты 1966 жылы бір томдық жинағын шығарған. Сол жинақты оқып ғалымның көзін көрген, алдынан тәлім алған шәкірті, белгілі әдебиетші, ғалым М.Қаратаев былай тебіренеді: Чувство радости и боли испытываешь, когда просматриваешь эту книгу, увидешую свет через 30 лет после, того, как не стало ее автора. Радуешься тому, что большой труд большого ученого сохранен для поколения читателей. Горько сознавать, что немалая его часть утеряна, и видмо, необратимо, - дейді ол осы мақаласында. - ...Многое из того, что успел создать Х.Жубанов, и что было известно тогда нам, не дошло до этих дней. А знали мы, разумеется, далеко не все. Можно только предположить, как много потерино. Но и то, что уцелело, что собрано в книге представляет большую ценность и является знаменательным событием в культурной жизни республикаи
Құдайберген Жұбанов тек қана ғалым емес, үлкен ағартушы-педогог болған. Ол өзінің қоғамдық қызметін мұғалімдіктен, ағартушылықтан бастаған. Қазақ халқының мәдени-рухани тарихында XX ғасырдың 20-жылдарының бас кезі үшін ағартушылықтың зор әлеуметтік мәні болғаны аян.
Қ.Жұбановтың ағартушылық қызметіндегі бір қасиеті - ол тек оқыту ісімен ғана болып қоймай, сол оқытуды жетілдіру, жақсарту, нұсқау жағына да баса көңіл аударады. Бұған уездік, губерниялық, республикалық оқу бөлімдерндегі инспекторлық міндеті ғана емес, оның ауылдық мұғалімдерге ауызша да, хат арқылы да кеңес-консультациялар беруі, кейін тіпті Әдіс бірліктері мен әдіс үйірмелерінде оқу жылының II жартысында талқыланатын әдіс-программа мәселелері деген сияқты нақтылы жол-жоба жазуы куә.
Ағартушылық саласындағы Қ.Жұбановтың әлеуметтік-тарихи мәні бар үлкен еңбегі - оның мектепке арналған (V-VII кластарға) қазақ тілі бағдарламасын жасап, оқулықтар жазуы. Бұлардың құндылығы содан - олар қазақ тілінің жаңа оқулығы мен бағдарламасы болды.
Тілдің мектепке арналған бағдарламасы дегеніміз - бір жағынан, әдеби тіл нормасын белгілейтін құжат. Мұнда әсіресе фонетика, синтаксис салалары тұңғыш рет ғылыми негізде талданып ұсынылады. Әрине, қазақ мектептерімізде қолданылып жүрген бағдарламалар - басқа авторлардың (Қ.Жұбановтан кейін) жасағандары. Қ.Жұбанов бағдарламасындағы терминдер мен материалдардың жүйеленуі бұл күнде басқаша. Бірақ құрылымы, материалдарды ұсыну тәртібі жағынан соңғы бағдарламалар да тұңғыш варианттың ізімен жасалғандғы байқау қиын емес.
Қ.Жұбанов мектепке арналған қазақ тілі грамматикасының толық курсы жазған (V және VI-VII кластар үшін), бірақ оның 1-бөлімі (V сынып үшін) кітап болып шыққан да, екіншісі жарық көрмей кеткен. Басылып шығып, мектептерде қолданылатын оқулықтың құндылығы сол - мұңда қазақ тілі салаларының (синтаксис, морфология, фонетика) әрқайсысы ғылыми негізде тәртіптеліп, әлдеқайда кеңірек сөз боды. Әсіресе дыбыс, буын, үндестік заңы сияқты фонетика мәселелері тиянақты, жан-жақты түрде баяндайды.
Қ.Жұбановтын ағартушылық қызыметі оның нағыз ғалым, профессор болған кезінде де толықталған жоқ: ол Ағарту Халық Комиссариаты жанындағы Оқу-методика секторының меңгерушісі болып қоса қызымет атқарып жүрді. Бұл жүргенде де оқулық-бағдарламаларды өзі ғана жазып қоймай, басқаларға жаздыруды ұйымдастырып, оларға консультация-кеңес беріп, мұғалімдердің білімін жетілдіру курыстарына, семинарларына сабақ беріп, көп еңбек еткен.
Қ.Жұбановтың профессорлық - ұстаздық қызметін айрықша атауға болады. Әріптестерінің, шәкірттерінің көз көрген замандастарының айтқан, жазған есетілктеріне қарағанда, оның абзал жанды үлкен азамат, абыройлы ұстаз болғанын байқаймыз. Оқығаны да, сол оқығанынан тоқығаны да мейлінше мол, бірнеше тілді, әсіресе орыс, қазақ тілдерін бірдей меңгерген, ғылымның алуан саласынан хабардар қарапайым Қ.Жұбанов өзінің біліммімен де, жүріс-тұрысымен де сан адамның ақылшы тәрбиешісі, ұстазы болған. Тіл ғылымы дүниесіне 1934-1935 жылдары қалам тарта бастаған Сәрсен Аманжолов, Хажым Басымов, Сейіл Жиенбаев сияқты сол кездегі жастарды қателіктерін көрсете отырып баулығаны көрінеді [14].
Қ.Жұбановтың қаламынан туған дүниенің бірқатары өз кезінде жарыққа шығып үлгерді, ал бірсыпырасы, оның ішінде аса бір құндылары да, баспа бетін көрмей, мүлдем жоғалып кетті. Енді біраз жазбалары мелекеттік архивтерде сақталып қалғаны анықталып отыр. Өз тұсында, 30-жылдарда, Қ.Жұбанов жазғанданынан жеке кітап, кітапша болып шыққандары, сол кездегі Ауыл мұғалімі, Политехникалық мектеп, Әдебиет майданы сияқты журналдарда басылғандары, жинақтарға енгізілген мақалалары, Терминком бюллетеньдерінде жарияланған материялдары мүмкіндігінше жиналып алынды, газет беттерінде жарық көрген мақалаларының да едәуір қолға түсті. Қ.Жұбановтың әр жерде өзінің айтуы бойынша және кітапша мұқабаларындағы баспа жарнамаларында көрсетілуінне қарап, оның қаламынан төмендеген еңбектердің шыққанын, бірақ олардың басылуға дайын тұрған жерінен (баспалар мен редакцияларда) жоғалып кеткенін білуге болады. Олар мыналар: Мағынасыз сөздердің мағыналары атты тұңғыш мақаласы (о баста баяндама тексті) екі рет жоғалған. Алғашқыда 1930 жылы басуға жіберілген жерінен Қазақстанды зерттеу қоғамы дегеннің қағаздарының арасына түсіп кетіп жоғалады. Кейін есте қалғандары бойынша автор оны Қазақтардың малға айтатын одағайлары деген атпен қайта жазып, екінші рет баспаға ұсынғанда, 1937-38 жылдары тағы жоғалып кетеді. 1936-1937 жылдары Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөнінен зерттеулер деген жалпы атпен 10 түрлі жұмысы (10 кітапшасы) шығуға тиісті екен. Солардың тек екеуі ғана (Из истории порядка слов в казахском предложении, Заметки о вспомогательных глаголах) шығып үлгерген де, қалған сегізі қалып қойып, сол бетінде жойылған. Олар: О частях речи в казахском языке, Двойные слова синонимического типа. Возникновение фонематического различия глухих и звонких. Подражательные слова, как особые формы словообразования, Скотоводческие междометия казахов, Элементы кинетической сигнализации в женской речи казахов, К природе и генезису залоговых форм в казахском языке, Структура местоимений в казахском языке1.
Сондай-ақ ғылыми грамматика курсының I томы Фонетика деген кітабы жарық көрмей жоғалып кеткен. І936-37 жылдары Қ.Жұбановтың қатысумен Қазақ тілінің академия сөздігінің I бөлімі А - азу дегенге шейін
жасалып, А.Самойлович пен Қ.Жұбановтың редакторлығымен баспаға дайындалған екен, ол да жарық көрмеді. Ішінде Қ.Жұбановтың екі мақаласы бар Қазақ тіл білімі мәселелері деген жинақ баспаға дайындалған екен, ол да жоқ. 20-жылдарда Құдайберген Сегіз бен Мақпал атты пьеса жазған екен, ол да қолға түспеді. 1932 жылы Шакар мен Таразы қыздың айтысын жазып алған екен, оның да қайда екені беймағлұм. Және де біз білмейтін тағы да көптеген тезистері, материалдары, сүйкей салған жазбалары, жазысқан хаттары болуы мүмкін. Осылардың барлығын әрі қарай тынбастан іздестіру, табу міндетіміз де, борышымыз да. Іздестірсе әр нәрсе шығып қалатынын байқадық. Әкесінің мұрасын архивтерден, жеке мекемелер мен адамдардан іздеп табуда балалары Ақырап пен Есет Жұбановтардың, інісі акад. Ахмет Жұбановтың көп қызмет еткенін айтпасқа болмайды. Сондай-ақ қарт мұғалім Жанғазы Жолаев жақсы материал тапсырды, ол - Қ.Жұбановтың өзіне жазған хаты, педагог ғалым Шамғали Сарыбаев тапсырған материал - Қ.Жұбанов лекцияларының конспектісі - бағалы екенін айту керек. Сол сияқты әрі қарай бәріміз ат салыссақ, оған осы кітапшаны оқығандар қатынасса, әлі де біраз материал жиналар деп үміттенеміз.
Еңді Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасына тоқталайық. Ғұлама ғалымның қаламына ілінген мәселелер тақырыбы жағынан мынадай салаларды қамтитды.
1) Фонетика;
2) Қазақ тілі грамматикасы (морфология мен синтаксис);
3) Жалпы тіл білімінің кейбір мәселелері;
4) Қазақтың ұлттық әдеби тілінің дамуы мен тарихы;
5) Қазақ жазуы, орфографиясы, терминологиясы;
6) Оқулық, бағдарлама, әдістеме;
7) Мәдениет пен өнер мәселелері.
Осылардың әрқайсысына қысқаша талдау жасалық.
Қ.Жұбановтың еңбектеріне және өмірбаянын жазушылардың айтуына қарағанда, оның тіл ғылымының бір саласы ф о н е т и к а н ы ден қоя зерттеуге кіріскені байқалады. Материалы к научной грамматике казахского языка, I том, фонетика деген монографиясы жазылып бітіп, 1937 - 38 жылдарда баспадан шығуға тиісті екен, бірақ шықпай, қолымызға қолжазбасы да тимей сол күйінде жоғалып кеткенін жоғарыда айттық. Қ.Жұбанов еңбектерін жақсы білетін акад. I.Кеңесбаев көлемі 20 баспа табақтай бұл кітапты автордың фонетика саласындағы ұзақ уақыт зерттеген еңбегі болатын дейді. Соған қарағанда Қ.Жұбанов фонетика нендей ғылым дегеннен бастап, онда зерттелетін категорияларды жүйелі түрде башайлап талдаған.
Әзірге біздің алдымызда фонетика мәселелерін сөз ететін оның 3 - 4-ақ жұмысы жатыр. Олар фонетиканың өзі емес, соның кіріспесі тәрізді. Бұл К постановке исследовання истории фонетики казахского языка (машинкамен 19 бет), Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар, Қазақ тілінің фонетикасы (журналдың 16 беті), Буын жігін қалай табуға болады (машинкамен 15 бет). Бірінші мақала Труды Казахского института национальной культуры деген 1935 жылы шыққан жинақта жарияланған.
Мұнда автор лингвистикалық зерттеу жұмысын жүргізудегі өзінің бұрынғы зерттеушілерден ерекшеленетін әдістерін баяндайды. Бірінші ерекшелігі - қазақ фонетикасы тарихын зерттеу объектісі етіп жазба ескерткіштер емес, осы күнгі тілдің өзін алатындығы. Өйткені, дейді автор, қай тілдің болмасын осы заманғы қалпының өзінде көптеген тарихи қалдықтар бар. Олар грамматика саласынан да, семантикадан да, сондай-ақ фонетикалық элементтерден де табылады. Семантикалық реликт (қалдық) ретінде осы мақаласында қазақтың безгегім ұстады, күн көру орыстың лихорадит, немістің es regnet (дождит) деген тіркестерін келтіреді. Бұл ойын автор келесі бір еңбегінде синтаксистен мысал келтіріп тағы дәлелдейді. Осы күнгі күн ұзаққа, Күнсұлу, Айсұлу, адам тағы сияқты тіркестердегі сөздердің орын тәртібінен өте көне дәуірлердегі синтаксистік амалдардың сырын ашып, оларды да тіл тарихын көрсететін объектілер деп табады.
Автордың зерттеу әдісіндегі екінші ерекшелігі - тіл құбылыстарын бір-бірімен органикалық бірлікте қарайтындығы, яғни фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, семантикалық құбылыстар даму процесінде біріне-бірі байланысты болатындығын, біреуінде болған өзгеріс екіншісіне ықпал етіп, тіркесті реакция жасайтындығын айтады. Бұған осы мақалада мынадай мысал келтіреді. Өте көне замандарда тілде р мен з дыбыстары фонема ретінде ажырамаған кезі болған, сол кезде көр сөзі мен көз сөзі, сондай-ақ семір, семіз сөздері бірдей қолданылып, затты да, оның қимылын да, яғни әрі есім, әрі етістікті білдірген. Келе-келе, етістікті есімнен ажырату қажеттігі туған кезде, тіл бұған сөз тудырудың басқа да тәсілдерімен қатар, дыбыс алмасу құбылысын пайдаланған: көз-ді есімге, көр-ді етістікке бекіткен. Сөйтіп, дыбыстық ерекшелік сөз жасауға қатысып, лексикалық қорды байытқан. Бұл өзгерістің салдарынан екі түбір - бірі есім, бірі етістік пайда болып, морфологиялық жаңалық туған. Әрі қарай р, з дыбыстары лексикалық және морфологиялық жаңа элемент жасайтын қасиетке ие болғандықтан, енді өздері фонемалық (дыбыстық) мән алып, фонетикалық категорияға айналған, - дейді.
Міне, осындай тіркесті реакцияны іздеуді және оны осы күнгі тірі тілдердегі құбылыстардан іздеуді тіл тарихын палеонтологиялық әдіспен зерттеу деп, оны өз сөзімен айтқанда, индоевропа компаративизміне қарама-қарсы қояды. Бұл пікірін автор Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар деген екінші еңбегінде де білдіреді. Мұнда Тіл дыбыстарының табиғатын қалай танып келдік, қалай тануға тиіспіз деген 2-лекциясында лингвистикадағы индоевропалық әдіске қарсылығын ашық айтып, ол әдіс фонетиканы зерттеу саласында мынадай теріс ұғымдар тудырды дейді:
1) Тіл дыбыстарын өзгермейтін, мәңгі құбылыс етіп ұғындырды; 2) Дыбыс жүйесін тілдің басқа жүйелерінен бөліп оңашалап тексерді; 3) Дыбыстың қоғамдық, тілдік жағын есептемей, жаратылыстық (физиологиялық) жағын тексеруге ауып кетті. Осының нәтижесінде, яғни тілдегі ең негізгі фактор жаратылыстық жағы дегендіктен, индоевропа ғылымы тілдерді жаратылысынан озық, тумысынан қалық тілдер деп бөліп, отар елдердің тілдерін қор санап, империализмнің сойылын соғып отыр деп түйеді автор.
Әрине, 30-жылдарда бел ала бастаған Тіл туралы жаңа ілімді коммунистік идеяға көңілі адал, ғылымға шын берілген Қ.Жұбанов марксизм-ленинизмге негізделген бірден-бір дұрыс методологиялық жаңа бағыт деп қарсы алды. Бұл жалғыз Жұбанов емес, сол кездегі көптеген ірі лингвистердің өздерінің ғылым жолындағы бір кезеңі болатын. Осылай түсінген ғалым Жаңа ілімді де, оны жасаушы Н.Я.Маррды да, ол ілімнің сан қилы әдістерін де (әсіресе палеонтология әдісін) өзіне тән шабытпен қолдап, соны үгіттегені аян. Осы ретте Жаңа ілімге қайшы келетін өзге лингвистикалық ағымдар мен бағыттардың бұрыс-терісін көрсетіп сынауды да өзіне міндет етеді.
Жұбановтың фонетиканы зерттеуге байланысты индоевропа тіл ғылымы адресіне айтылған жоғарғы көзқарастарын осылайша түсіне отырып, мұндағы оның пікірлері мен таза талдауларының дұрыстығын жоққа шығаруға болмайтын тәрізді. Қазірде құлағымызға тосаңдау естіліп, тосырқай қабылдайтын жаңа ілім, палеонтологиялық анализ дегендерді атағаны болмаса, дыбыс деген не, оның табиғаты қандай, даму тарихы қалай өрбіген, оны қалайша зерттеу керек деген мәселелерді Қ.Жұбанов дұрыс бастап, дұрыс баяндауға кіріскенін аңғарамыз.
Фонетиканың таза өз объектілерін талдағанынан бізге әзірге белгілісі - мектепке арналған оқулықта берілген Сөздің дыбыс құрылысы деген III тарауы мен 1 - 2 мақаласы. Сөз жоқ, Қ.Жұбанов қазақ тілі дыбыстарының классификациясы, екпін, буын, сингармонизм дегендерді кең түрде зерттеген немесе зерттей бастаған. Бірақ V сыныпқа арналған оқулықта оларды толық, түгел көрсете алмағаны тағы да белгілі. Бұнда зерттеуші қазақ тіліндегі дыбыстардың фонемалық (дыбыстық) сипатын, фонема санының 26 екенін айтады. Дауыстыларды жүйелегенде дыбыстау түріне қарай оларды толық (осы күнгі ашық), келте (қысаң) және қосынды деп үшке; жасалуына қарай еріндік, езулік деп екіге бөледі. Дауыссыздар мен сонорлар классификациясы да, терминдерінің біраз өзгеше келетінін есептемегенде, осы күнгіден алшақтамайды, тек Қ.Жұбанов класификациясында сыбыр (с, з), сыбыс (ш, ж) дауыссыздары деген бар. Буын мен сингармонизм жайы оқулықтағыдан басқа Буын жігін қалай табуға болады деген мақаласы мен Редактордың ескертулері деген жұмысында сөз етіледі. Мұнда қазақ тіліндегі буынның табиғатын, қасиетін және структурасын кеңірек баяндайды, қазақ буынының жылысу (бірақ - бі-рақ) және кірігу (бара алмайды - ба-рал-май-ды) қасиеттерін, ол қасиеттердің себебін көрсетіп талдауы -- күні бүгінге дейін мәнін жоймаған тың пікір.
Сингармонизм (үндестік заңы) мәселесіне Қ.Жұбанов бірқатар көңіл аударған. Ең алдымен, түркі тілдеріндегі үндесу қасиетін кейбір европа білімпаздарының қате түсінетіндігін айтады. Мысалы, Штейнтальдің сингармонизм түркі-монғол елдерінің рухани енжарлығынан туған дегенін, Бетлингтің: сингармонизм себебі урал-алтай халықтарының сөйлеу мүшелерінің өзгеше құрылғандығынан деуін Ғылыми курста да, Ескертулерінде де қатты сынап, сингармонизм - кертартпалықты немесе артта қалушылықты көрсететін құбылыс емес, тілдегі түбір мен қосымшаны жымдастыратын цемент екенін айтады. Және сингармонизмді түбірге ғана қатысты заң (түбірдің тұтас жуан, не жіңішке болуы) деп ұғуды теріске шығарады, Қазақ тіліндегі түбірлердің біркелкі жуан не жіңішке болып келуі әрдайым сақталып отырмайтынын, яғни бір сөздің ішінде жіңішке де, жуан да буындар келе беретінін (қайте-мін, бір-ақ, ә-пер-ба-қан, мін-таз-дай, - мысалдар Қ.Жұбановтікі) дәлелге кетіреді. Сондықтан үндесу - түбір мен қосымшаға қатысты заң дейді.
Бұлардан басқа Қ.Жұбановтың фонетикаға қатысты қысаң дауыстылардың сусып түсіп қалуы жайында мақаласы болыпты. Мақала жарық көрмей жоғалып кеткен. Оның кейбір бөлшектерін басқа мақалаларда айтылған фрагменттеріне қарап топшылауға болатын тәрізді. Мысалы, ұйқта сөзінің түбірі ұйқ емес, ұйқы екенін, бірақ бұған заңды -ла жұрнағы тіркелмей, оның -та болып кетуі, Жұбановтың өз терминімен айтқанда, сусымалы ы-ның түсіп қалу салдарынан, ал ы-ның түсіп қалуы екпінге байланысты дейді.
Қ.Жұбановтың дыбыс, буын, үндесу категорияларының табиғатын, заңдылықтарын бұлайша ғылыми негізде жақсы танып білуі оның кейін емле мен алфавит мәселелерін шешуге қатысты ойлары мен ұсыныстарын дәлелдеуге бірден-бір көмек етті. Сондықтан ғалым жазу мен емлеге қатысты айтыстарда жалаң дау айтпай, өз ұсынысын езеуреп күшке салып өткізбей, байсалды түрде дәлелдеп, жұртқа мәселенің оң-терісін танытып барып, жүзеге асырып отырған.
Енді м о р ф о л о г и я ғ а келейік. Бұл саланың негізгі категорияларына қатысты алғашқы мәліметтерді Қ.Жұбанов мектеп грамматикасында береді. Морфологиялық объектілерден ғалымның кеңірек пікір айтып үлгергені: көмекші етістіктер, күрделі сөздердің жасалуы, сөз құрылымы, оның ішінде өлі түбір мен өлі қосымшалар сияқты мәселелер.
Қазақ тіліндегі отыр, тұр, жүр, жатыр деген төрт етістік күллі өзге етістіктерден үш түрлі морфологиялық қасиетімен ерекшеленеді дейді алғашқы зерттеуші Қ.Жұбанов. Бірі - олардың жіктік жалғауларын тікелей қабылдай алатындығы; екінші - түбір күйінде тұрып таза Präsеns-ті (осы шақты) білдіре алатындығы; үшінші - түбір күйінде тұрып Imperativ-тің (бұйрық райдың) II жағы мен Präsеns-тің III жағын көрсететіндігі. Оның үстіне төрт етістік әрқайсысы осы шақты жасағанда, соның өз аясындағы әр түрлі мағынаны білдіреді. Жатыр етістігі іс-әрекеттің дәл сөйлеп тұрған сәтте емес, әйтеуір жалпы жүріп жатқан, ара-арасында үзілісі де болатын түрін көрсетеді: Бейімбет бір үлкен роман жазып жатыр (мысал Қ.Жұбановтікі - Р.С.). Егер іс-әрекет сөйлеп тұрған сәтте орындалып жатса, қазақ тілі отыр етістігін жұмсайды; ұзақ іс-әрекет үзілістерімен жүріп жатса, қазақ жүр көмекшісіне жүгінеді: тұр-ға келсек, ол соншама күрделі: осы сәттегі істі де, орындалып жатқан іс-әрекетті де білдіреді, дәл осы сәттегі істі білдіргенде тек адамға байланысты айтылады.
Қысқасы, Қ.Жұбанов өзінің Көмекші, күрделі етістіктер туралы деген орыс тіліндегі шағын кітапшасында төрт етістіктің осы сияқты семантикалық-функциялық дифференциациясын ең бір нәзік жерлеріне дейін талдап көрсетіп береді. Бұл - атақты төрт етістік (отыр, жатыр, жүр, тұр) туралы жазылған ең алғашқы ғылыми жұмыс.
Осы күнгі біріккен сөздер деп жүрген категориямыз о бастан қиын мәселенің бірі екенін байқаймыз. Қ.Жұбанов бұған біріккен сөз емес, кіріккен сөз деген терминді қолданады да, оның негізгі белгісі етіп, бүгінде ішкі жігін жоғалтып, бірігіп кетуді алады: ашу+тас-тың ашудас, күн+жүз (дуз) дегеннің күндіз, ай+йүз-дің аяз, бел+бау-дың белбеу болып жымдасып кетуін мысалға келтіреді. Ал жер май, бес жылдық сияқтыларды Жұбанов әлі кірігіп жетпеген деп табады.
Демек, осы күнгі бізге қарағанда біріккен сөздердің межесін белгілеуде Қ.Жұбанов тұрақты және айқын принцип ұстаған: дыбыстық, морфемдік (түбірлік, қосымшалық) деформацияға (өзгеріске) ұшырағандар ғана біріккен болады екен де, қалғандары күрделі сөздер ғана болып табылады екен.
Қазақ тілінде біріккен сөздің жасалуы туралы деген бұрын жарияланбаған, архивтен табылған 7 беттік орыс тілінде жазылған этюдінде зерттеуші түбірлердің бірігуі туралы мәселеге тереңірек баруды ойластырады. Мұнда түбірлердің тіркесе барып бірігіп кету құбылысын жалғыз қазақ тілінен емес, латын, орыс, неміс, ағылшын тілдерінен мол-мол мысалдар алып, салыстыра зерттемек болады. Бірақ, өкінішке орай, бұл материал да, Қ.Жұбановтың көптеген құнды еңбектері сияқты, әрі аяқталмай, әрі автордың өз қолымен өңделмей, черновик күйінде қалып қойған. Әйтпесе жоғарғы аталған тілдердің бірқатарын жақсы меңгерген ғалым осы тілдердегі көріністерді салыстыра зерттей отырып, түбірлер бірігуінің жалпы тілдік теориясын (заңдылығын) айтқан болар еді.
Проф. Қ.Жұбановтың айырықша көңіл қойғаны -- өлі түбірлер мен өлі жұрнақтар жайы. Сірә, өлі форманттарды іздестіріп табу оның тілдік құбылыстардың даму тарихын осы күнгі тірі тілдің өз ішінен іздеу сияқты әдісінен туса керек. Көз бен көр, жан мен жақ, ұял мен ұят, өгіз бен өкір тәрізді сөздерді олардың соңғы дыбыстарын ажыратып боршалаған және оның мәнін поляк ғалымы Владислав Котвичтен кейін, қазіргі поляк тюркологы Зайончковский мен қырғыз қаламдасымыз Б.Юнусалиевтен бұрын айтқан адам, біздіңше, Қ.Жұбанов болар. Өлі түбір (күрес, жарыс дегендердегі күре, жар), өлі қосымша (соң-ра, жон-қа, ерте-ң дегендердегі -ра, -қа, -ң жұрнақтары) дегендерді мектепте танытуды ұсынған (Мектеп грамматикасын және Жанғазы Жолаевқа жазған хатын қараңыз) ғалым екінші бір еңбегінде ұял, ұят сөздерін талдап, соңғы сөздегі -т жұрнағы ки-іт, мін-іт, шығ-ыт (ұзатылатын қызға арналған киім) сөздерінде де сақталғанын көрсетіп, дәлелдей түседі. Сірә, әрі қарай жұмыс істей беруге дәм жазғанда, Қ.Жұбанов сөз құрылымы, түбірдің грамматикалық дамуы деген мәселені тюркологтардың ішінде бірінші болып терең зерттеген адам болар еді деген ой туады.
Қ.Жұбанов - с и н т а к с и с т і өз алдына жүйелі курс етіп түгел зерттеуге үлгермеген адам. Бұл саладан оның жазғаны: мектеп грамматикасындағы материалы, атақты Из истории порядка слов в казахском предложении деген еңбегі, Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан деген консультациясы мен бұрын жарияланбаған 2 - 3 мақаласы ғана.
Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі деген орыс тілінде жазылған еңбекте автордың лингвистикалық эрудициясының молдығы, аса бір тың, бұрын-соңды ешкімнің қаламына ілінбеген жайды сөз ететіндігі, жалғыз қазақ тілі емес, жалпы тілдерге қатысты даму кезендерін қозғайтындығы көрінеді. Бұл еңбекте автордың көздеген мақсаты - грамматикалық құбылыстардың даму тарихын осы күнгі тіл фактілерінен алып зерттеу.
Осы күнгі тіліміздегі күн ұзаққа, адам тағы, жау жұмыр тәрізді тіркестерде анықтаушы сөздер анықталушыдан кейін орналасқан. Демек, қазіргі жалғыз қазақ тілі емес, күллі түркі тілдерінің синтаксистік нормасына қайшы келеді. Бұл не? Жай некен-саяқ ұшырасатын кездейсоқ құбылыс па, жоқ, белгілі бір жүйе ме? Осыған ұқсас, яғни анықталушы мен анықтаушының бұ күндегі тәртібі төңкеріліп жүрген басқа да сөз қатары бар ма екен? Бар екен. Күнсұлу, Айсұлу, Танжарық, Айжарық, Маман бай, Көтібар батыр, Айман сұлу, Асқар ақын, Бекет жолдас, Ғаббас сыншы (мысалдардың барлығы Қ.Жұбановтікі - Р.С.) деген кісі аттары мен тіркестерде де сынды (эпитет) білдіретін анықтаушы сөздер өз орындарында емес. Өз орындарында болғанда: сұлу күн, жарық таң, сыншы Ғаббас, ақын Асқар т.т. болса керек қой. Мұндай тәртіптің ізін екі сөзден құралған тіркестерден ғана емес, түбір мен қосымшалардан да табуға болады. Қосымша дегендеріміз о бастағы мағыналы сөздер, сол мағыналы сөздердің бірқатары тағы да анықтаушы екені көрінеді. Құлыншақ, келіншек, қапшық, ершік, өгізше, інгенше, атанша дегендердегі -шақ-шек, -шық-шік, -ша-ше-лер о бастағы шаға сөзінен шыққан жұрнақтар - дейді ғалым. Шаға - бала, кішкентай нәрсе, демек, кішілік сынын білдіретін анықтауыш сөз болса керек. Бала құлын, бала (кішкене) келін, бала (кішкене) қап т.т. Бұл жерде де анықтауыш анықталғыштан кейін орналасыпты. Жіктік жалғауларын жіктеу есімдіктерінен шықты десек, онда да бастауыш пен баяндауыштың орны алмасып жүргенін мойындауымыз керек. Демек, осылардың баршасын соншама мол мысалмен, даусыз фонетикалық-морфологиялық талдаулар жасай отырып, айтып-айтып келіп, зерттеуші Қ.Жұбанов тілдің өте көне, мың-мың жылдардан арғы (тарихи дәуірге дейінгі) күйіне көз тастайды да, мыңдаған ғасырлар бұрын тілімізде қазіргіден өзгеше синтаксистік заң үстем болмады ма екен деген жорамалға келеді. Бұл, сөз жоқ, сапалық өзгеріс болса керек-ті. Оны Қ.Жұбанов тілдің даму сатыларының сапалық бір түрінен (аморфты-синтетикалық құрылысты түрінен) екіншісіне - агглютинативтік құрылысқа көшу дәуірінде болған тілдік ірі оқиға деп топшылайды.
Бұл еңбектің құндылығы, біздіңше, мынада. Ең алдымен, бұл - тамаша этимологиялық (сөз төркінін) талдау үлгісі. Мұнда көптеген жұрнақтар мен түбірлердің морфологиялық талдауы олардың фонетикалық құбылуын көрсетумен қатар жүргізіледі. Екіншіден, бұл жұмыс - салыстырмалы-тарихи әдістің таптырмас үлгісі; мұнда автор жалаң қазақ тілі емес, көптеген түркі тілдерін (көнелерін де, қазіргілерін де), сонымен қатар өзге системалы тілдерді, оның ішінде грузин, қытай, монғол тілдерінен алынған фактілерді салыстыра отырып зерттейді. Үшіншіден, мұнда негізгі тақырыптан тыс өзге бірқатар тың пікірлер айтылған. Оларды автор негізгі тақырыбын дәлелдеу үшін жол-жөнекей айтып отырады. Мысалы, мезгіл мәнді сөздер қашан? деген сұраққа жауап бергенде жатыс жалғауын қабылдайды: түс-те, кешкі-де, бір күн-де, бес сағат-та, сүт пісірім-де. Демек, бұл жатыс жалғауында қандай мекендік мағына бар? Сондықтан, - дейді зерттеуші, - қазақтың жатыс жалғауы деп жүргеніміз жалғыз жатыс емес, шындығында жатыс және мезгіл жалғауы болып шығады (9-бет).
Екінші мысал. Тағы деген сөздегі ы, қазақы, естекі, қоқаны (ер) дегендердегідей, түркі тілдерінің өзінікі емес, кейін кірген парсы тілінің нисбет и-і. Қазақша ы, і-ге айналып кеткен. Навои-ді де қазақтар Науайы дейді ғой (11-бет). Үшінші мысал. Қазақ тілінде қып-қызыл, жап-жарық сияқты күшейткіш буынды қос сөз жасайтын негізінен п дыбысы болғанымен, өзге түркі тілдерінің осы қызметтес с, м дыбыстары сақталған сөздер де жоқ емес. Оған мысал, - дейді автор, - қаз-қатар, қаз-қалпы (нда), қым-қуыт, жым-жырт, тас-талқан сөздері (17 - 18-беттер). Мұндай жол-жөнекей тың, пікірлердің әлі де он шақтысын табуға болады.
Төртіншіден, Қ.Жұбановтың бұл еңбегі - қазақ ономастикасын (адам аттарын) сөз еткен тұңғыш ғылыми жұмыс. Қазақша кісі аттарының сан алуан ерекшеліктерін, мұндағы бай, бек, сұлу, батыр формативтерінің (тұлғаларының) мағынасы мен қызметін, ру аты мен жеке адам аты қатар айтылғанда (қара қыпшақ Қобланды, байұлы Сырым), компоненттердің синтаксистік-семантикалық ара қатынасын соншалық түсінікті түрде, мол мысалмен сөз етеді.
Бесіншіден, Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі деген еңбектің құндылығы оның шын мәніндегі тұңғыш ғылыми сауатты зерттеу жұмысы екендігінде. Басқа да жазғандары сияқты, бұл еңбегін де Қ.Жұбанов тиянақты отырып, соңғы рет редакциялап, әдеби түрде өңдеп үлгермегеніне, соның салдарынан кейбір дереккөздерге сілтемені ойдан жасап, кітап бетін көрсете алмағанына оқушыларынан кешірім сұрағанына қарамастан, бұл еңбек -- күні бүгінге дейін үлгі боларлық, көп нәрсені ойлатарлық жұмыс деп батыл айуға болады.
Синтаксис мәселелерінен проф. Қ.Жұбановтың келесі бір сөз еткені - сөйлемнің түрлері (мағынасы мен құрылымына қарай), сөйлем мүшелері (Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан деген мақаласында). Мұны да кең түрде талдай алмай, өзінің мектеп грамматикасына қосымша консультация ретінде ұсынған материал екенін көреміз. Жалғыз-ақ ескертетін нәрсе - сөйлем мүшелеріне, сөйлем түрлеріне байланысты терминдер Құдайберген Жұбановта қазіргіден біраз өзгеше аталады. Кейін қалыптасу процесінде олардың бірсыпырасы Жұбанов вариантында, бірқатары өзгеше түрде қолданылып кетті (мысалы, ноқат - нүкте, айқындауыш мүше - тұрлаусыз мүше, толықтауыш - анықтауыш т.т,; бұлардың алғашқысы Қ.Жұбанов еңбектеріндегісі, соңғысы қазіргі қолданылуы).
Көлемі бір баспа табақтай, бұрын жарияланбаған, архивтерден табылған О построении речи на казахском языке деген аяқталмаған мақаласында Қ.Жұбанов сөйлем ішіндегі сөздердің тіркесу қабілеттерін, кейбір морфологиялық тұлғалардың синтаксистік қызметін, сондай-ақ кейбір сөздердің мағынасы мен қолданылуын жазады. Бұл материал, сірә, тезис болар, өйткені номерленген және әр алуан обьектіні сөз еткен, өзі келте, бірақ өте қызық, ішінде өзіне дейін айтылмаған тың талдаулар мен пікірлер бар.
Қ.Жұбановтың синтаксис саласынан келесі бір шұғылдана түсіп аяқтай алмай кеткені - сөйлем ішіндегі сөздердің тіркесу түрлерінің, яғни орын тәртібінің мәнін тану. Сен көрген қымбат алпауыттан да қызыл құрт Ертай ұстаның Темірбайдан алған тор бесті аты жақсы деген жалғыз сөйлемді алып, жарты баспа табақ бойына сөздердің орнын әр алуан құбылтып отырып талдап, сөйлем ішіндегі сөздердің орналасу тәртібіне қарай мағыналары мен қызметтерінің өзгеретінін дәлелдейді,
Міне, Қ.Жұбанов грамматика мәселелерін осылайша зерттеген.
Осы айтылғандардың өзінен-ақ Қ. Жұбановтың халық ағарту ісіне де, тіл ғылымына мол еңбек сіңірген дарын иесі, өз халықын, сүйген азамат екенін көреміз [14].
Қ.Жұбанов 5-6 класқа арнап жазған Қазақ тілінің гамматикасын 1936 жылы бастырып шығарады. Оның осы кітапты қалай пайдалану керектігі жайында арнайы әдістемелік нұсқау жазып, оны баспаға бергені де мәлім. Бірақ 1937 жылы ғалым репрессияға ұшырағанда аталған әдістемелік құрал жарыққа шығып үлгермей, тәркіленген. Бұл тәрізді еңбектің жойылуы қазақ тілін оқыту әдістемесін жасау тарихындағы орны толмас өкініш еді. Оны ғалымның жоғарыда аталған оқулығымен танысу үстінде анық түсіндік. Өзінің жаңа грамматикасын жасауда Қ.Жұбанов Грек-латын мәдениетінен басталалып, Европаға, орыс жеріне, араб, парсы және түрік тілді елдерге тараған грамматикалардың дайын үлгісін пайдаланбайды. Педагогика, психоллогия, физиология және философия ғылымдарымен жете қаруланған, ана тілінің жай-жапсарын жақсы білген ол қазақ тілі грамматикасын жазу үшін жаңа жол іздейді. Бұл сапарда оның ұстаған бағыты - қазақ тілі грамматикасының үлгісі мен жүйесін сол тілдің өзіндік ерекшелігінен іздеу болған. Ғалым педогогика мен дидактиканың принциптері мен әдіс-тәсілдерін іріктей келіп, олардың ішінен нақ қазақ тіліне ғана тиімділерін таңдап алып, соларға сай дидактикалық принциптерді белгілейді. Мұнын өзі қазақ тілінің әдістемесін жүйелеуге қажетті баға жетпес жаңалық болған. Сондақтан бұл грамматика оқулық жасаумен шұғылданушы авторларға, әдіскер-ғалымдарға күні бүгінге дейін үлгі-жоба ретінде елеулі пайда тигізе алары хақ. Қорыта айтқанда, Қ.Жұбанов өзінің грамматикасында тұңғыш рет оқытылатын материалдар ғылыми, жүйелі, бірізді, белгіліден-белісізге, жеңілден ауырға қарай жетелейтін түсінікті, саналы, берік игерілетін болса деген оқыту принциптерін жүзеге асырмақ болған, индукция-дедукция әдістерін шебер пайдаланған.
Ал ғалымның өзіне ғана тән ізденгіштік қасиет жаңа білімді өткен білімнің үстіне жымдастыра қондыру, бүтіннен бастап бөлшекке қарай тереңдету, ұтымды салыстыру, көрнекі баяндау әдістерін дүниеге келтіреді. Грамматиканың жүйесі арқылы да ол берілетін білімнің жаттанды болмай саналы, берік болуын, тіл табиғатымен ұштаса отыруын қарастырады. Жаңа грамматикада оқытудың бұған дейінгі догмалық әдіс-тәсілдеріне орын берілмейді.
Профессор Қ.Жұбанов өзінің Буын жігін қалай табуға болады? деген еңбегін әдістемелеік талдау қатарына қосқан. Алайда, бұл еңдекте таза әдістемелік аяда қалып қоймай, қазақ тілінің буын құрлысын түбегейлі танып барып жазылған ғылыми теориялық зерттеу болып шыққан. Мекпеппен тығыз байланысы бар ғалым оқушылырдың білім деңгейін зерделе келіп, сауатсыздықтын басты себебі - буын жүйесін жете білушіліктен екеніне көзі жеткен тәрізді. Содан кейін ол ұстаздар мен шәкірттерін жедел жәрдем көрсету мақсатымен осы тұрғыда ізденіске түскен. Олай дейтін себебіміз, профессор Қ.Жұбанов өмір сүріп, еңбек еткен кезеңде ғылыми теориялық пайымдаулардың кейбірінің дүниеге келуіне күнделікті объективті жағдайдың түрткі болуыт заңды құбылыс еді. Оның үстіне, әсіресе, Қ.Жұбановтың ғылыми еңбектерінің көпшілігі-ақ, күнделікті өмір талабына жауып ретінде жазылып отырғаны мәлім. Ғылыми, өнер, мәдениет әлі төрт аяғын тең басып кетпеген, білімді кадрлар жетіспей жатқан Қазақстан үшін ғалым жан аямай еңбек еткенін көреміз. Сондықтан, уақыт қысымына қарамай, қолына алған ісін түбегейлі зерттеуге дағдылаған Қ.Жұбанов бұл жолы да қазақ тілінің буындарын жеңіл-желпі ғана емес, түбегейлеп зерттейді және ғылыми зерттеуін тікелей мектеп қажеттілігімен ұштастыра жүргізеді.
Қ.Жұбанов қазақ тілінің буындарын қазіргі мектеп грамматикаларындағыдай үш түрге бөлмей, алты түрге бөлді. Ғалым айтқандай, буын ішінде бірісен-бірі ымырласып, олардың әр қайсысы буын құрамындағы тұрған орынына (позициясына) қарай әр түрлі естіледі екен. Мысалығ а-та, а-на, а-ла деген сөздерде, жалаң буын болатын а дыбысы жеке дара тұрғандықтан анық естіледі. Ал та, на, ла тәрізді ашық буындарда а дыбысы жігі бөлінбей, алдыңғы дауыссыздармен жымдасып тұр. Сондықтан ашық буындағы дауыссыздарды да бөліп, анық есту оңай, емес, демек, олар да жеке-дара дыбысталмайды. Егер осының, керісінше, буын жасаушы дыбыстардың орнын ауыстырып: ан, ат, ал деп, оларды тұйық буынға айналдырсақ, буын соңында тұрған дауыссыз дыбыстар анықтау естіледі. Енді Қ.Жұбанов енгізген жеңіл тұйық буын, ауыр тұйық буын, жеңіл бітеу буын, ауыр бітеу буын деген терминдерге келсек, ең әуелі бұларды ауыр немесе жеңіл деп бөлу керек пе, жоқ па? - деген сұрақ туады. Тілшілер үшін ат, немесе арт дегеннің сат немесе сарт деген буындарды айтудың еш қиындығы жоқ та болар. Бірақ оқыту процесінде олардың айырмашылығы бар, өйткені буын соңында келіп тұрған екі дауыссыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Ғалым Құдайберген Жұбановтың тіл біліміндегі орны,
әдістемелік еңбектері
Пәні: Қазақ тілін оқыту әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Құдайберген Куанұлы Жұбанов-ағартушы, педагог, ғалым
1.1 Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы
ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Профессор Қ.Жұбанов - қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық
дидактик ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
ІІ Қ.Жұбановтың Еңбектеріндегі әдістемелік негіздір
2.1 Сатылы, салыстыру және көрнекілік принциптері ... ... ... ... ... ... .20
2.2 "Дамыта оқыту принципі" және оны халықтық психологияға сай
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..32
ҒЫЛЫМИ АППАРАТ
Зерттеу жұмысының өзектілігі
Білім беру мен оқудың теориялық негіздері, сондай-ақ ақыл-ой тәрбиесін игерудегі әдістемелік негіздерді айқындау. Ағартушы, ғалым, педагог Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы ерекшеліктері мен оқыту принциптерін айқындау, тиімділігін ашу. .
Зерттеу нысаны
Қ Жұбанов еңбектері
Зерттеу пәні
Қазақ тілін оқыту әдістемесі
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Қ.Жұбановтың зерттеулеріндегі әдістемелік негіздерді зерделеп, олардың мәні мен маңызын ашып көрсету. Бұл ретте көздеген мақсатқа жету үшін мына төмендегі міндеттерді орындау шарт:
- Әдістемені қолдану барысында оның танымдық, әлеуметтік қызыметтері мен маңызын, қолданыс аясын айқындау, білм сапасына қатысты ұлттық мүдде түсінігін анықтау;
- Қ.Жұбановтың зерттеулерінде - оқытудың ғылымилылығын, оқытудағы саналылық пен белсенділік, оқушылардың ерекшеліктеріне, жасына сәйкес оқуды ұйымдастыру, оқудың көрнектілігін, тәрбиелілігін бір-біріне тығыз байланыста жүйеде қарастыруын атап көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Құдайберген Куанұлы Жұбанов-ағартушы, педагог, ғалым ретінде тану;
- Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы ізденістерін зерделе;
- Профессор Қ.Жұбанов - қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық дидактик екенін дәлелдеу;
- Қ.Жұбановтың Еңбектеріндегі әдістемелік негіздір ашу;
- Сатылы, салыстыру және көрнекілік принциптерін талдау;
"Дамыта оқыту принципі" және оны халықтық психологияға сай қолдану жолдарын қарастыру;
Зерттеу жұмысының болжамы
Егер Құдайберген Жұбановты ағартушы, педагог, ғалым ретінде қарастырып, оны қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық дидактик, әдістемінің негізін салушылардың бірі ретінде қарастырып, еңбектерін талдасақ білім беру жүйесінде ұлттық танымды сақтай отырып білім сапасын көтеруге үлес қоса аламыз.
Зерттеу әдістері
Баяндау әдісі
Түйінді мәселеге көңіл аудара түсіндіру әдісі
Салыстыру әдісі
Сөзбен суреттеп көрсету
Көрнекілік әдісі
Еңбек процесімен байланыстыру
Пәнаралық байланыс
Проблема қоя оқыту
Жүйелі ойға төсілдіру
Өмірмен байланыстыру әдісі
Курстық жұмыстың құрылымы мен мазмұны
Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
КІРІСПЕ
Қоғамның материалдық, рухани байлығымен бірге ғылым да, өнер де жетіліп, бір ұрпақтың еңбек процесіндегі тәжірибесі екінші ұрпаққа мирас ретінде ауысып отыруы заңды құбылыс. Әрбір жаңа ұрпақ аға ұрпақ тапқан жинақтаған тәжірибелерге кенеліп, оны өз өміріне пайдалана отырып ілгері жетілдіру арқылы өркендетеді. Сондай дамудың нәтижесінде білім беру жүйесі дамиды.
Педагогикалық тұрғыдын келгенде дидактика оқыту мен білім берудің тероялық заңдылықтарын айқындайды. Оқу пәні ретінде білім берумен оқытудың ортақ заңдылықтарын зертттеп, жүйелік жолдарын, теориялық негіздерін белгілейді. Басқаша айтқанда, дидактика - оқыту процесі мен ілімді игеруді ұйымдастырудың заңдылықтары туралы ғылым. Шәкірттік жолын біледі. Сондай-ақ шәкірт бойындағы күш-қуатын, қабілет мүмкіншілігін тиісті бағыт-бағдарда жұмсай білудің, таным-түсінігін жетілдірудің жол-жосығын, әдіс-тәсілін дидактикадан табады.
І ҚҰДАЙБЕРГЕН КУАНҰЛЫ ЖҰБАНОВ-АҒАРТУШЫ, ПЕДАГОГ, ҒАЛЫМ
1.1 Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы
ізденістері
Қазақ тіл білімінің тұңғыш профссоры, қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаған түрколог, шығыс пен батыс тілдерін бірдей меңгерген полиглот-лингвист, ағартушы, қоғам қайраткері Құбайберген Қуанұлы Жұбанов. Қ.Жұбанов құйрықты жұлдыз секілді жарық көрініп, өмірден ағып өте шыққан адам.
Қ.Жұбановтың қазақ тілі мен отандық түркология ғылымына қосқан үлесін айта келіп, академик Ә.Қайдаров оны тіл білімінің теориялық негізін салушы деп бағалайды. Қ.Жұбановты А.Байтұрсыновпен салыстыра келіп: айырмашылық олар өмір сүрген уақытта; ағарту ісі мен тіл біліміне қосқан үлесі мен шешпек, шешілмек проблемаларында; әр ғалымның өзіне ғана тән, қайталанбас тамаша ерекшеліктерінде! - деген болар едім. - Мәселен А.Байтұрсыновтың жоғары білімі болмаса да, тіл табиғатын терең түсіну арқылы халық ағартуға қажетті мәнді де маңызды еңбектермен танылған ғұлама. Ал Құдайберегн Жұбанов болса, сол кездегі европаша жан-жақты терең білім алған, бүкіл отандық түркологияның екеуін де қазақ тілінің іргетасын қалаушылар деп айтуға проволымыз. Бірақ Қ.Жұбанов - басқалардан ерекше - қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаушы деп аталуға тиісті, - дейді [13].
Қ.Жұбановтың өз кезінде жазған еңбектері, шешкен түйінді мәселелері, атқарған қызыметі қаншама мол болса, бермегі, атқармағаны одан да мол еді. Амал, қанша тағдырдың тәлкегіне кездесіп, ол мезгілсіз опат болды. Қиянат көрген жалғыз оның өз басы ғана емес, еңбектері де: 1937-1938 жылдары оның барлық жарық көрген, баспаларға даярлап берген еңбектері мен үйіндегі қолжазбалары тәркіленіп, жұртшылық назарынан тасада қалды. Сол еңбектердің бүгінгі дәуірге жеткендері - оннаң бір бөлігі деуге болады. Ал жетпегендері - отқа жағылды ма, қиянатшыл жандардың меншігіне айналды ма? Ол жағы әзірге беймағұлым. Ғалым ақталғаннан кейін табылған еңбектерін жиыстырып, Қазақ Ғылым академиясының Тіл білім институты 1966 жылы бір томдық жинағын шығарған. Сол жинақты оқып ғалымның көзін көрген, алдынан тәлім алған шәкірті, белгілі әдебиетші, ғалым М.Қаратаев былай тебіренеді: Чувство радости и боли испытываешь, когда просматриваешь эту книгу, увидешую свет через 30 лет после, того, как не стало ее автора. Радуешься тому, что большой труд большого ученого сохранен для поколения читателей. Горько сознавать, что немалая его часть утеряна, и видмо, необратимо, - дейді ол осы мақаласында. - ...Многое из того, что успел создать Х.Жубанов, и что было известно тогда нам, не дошло до этих дней. А знали мы, разумеется, далеко не все. Можно только предположить, как много потерино. Но и то, что уцелело, что собрано в книге представляет большую ценность и является знаменательным событием в культурной жизни республикаи
Құдайберген Жұбанов тек қана ғалым емес, үлкен ағартушы-педогог болған. Ол өзінің қоғамдық қызметін мұғалімдіктен, ағартушылықтан бастаған. Қазақ халқының мәдени-рухани тарихында XX ғасырдың 20-жылдарының бас кезі үшін ағартушылықтың зор әлеуметтік мәні болғаны аян.
Қ.Жұбановтың ағартушылық қызметіндегі бір қасиеті - ол тек оқыту ісімен ғана болып қоймай, сол оқытуды жетілдіру, жақсарту, нұсқау жағына да баса көңіл аударады. Бұған уездік, губерниялық, республикалық оқу бөлімдерндегі инспекторлық міндеті ғана емес, оның ауылдық мұғалімдерге ауызша да, хат арқылы да кеңес-консультациялар беруі, кейін тіпті Әдіс бірліктері мен әдіс үйірмелерінде оқу жылының II жартысында талқыланатын әдіс-программа мәселелері деген сияқты нақтылы жол-жоба жазуы куә.
Ағартушылық саласындағы Қ.Жұбановтың әлеуметтік-тарихи мәні бар үлкен еңбегі - оның мектепке арналған (V-VII кластарға) қазақ тілі бағдарламасын жасап, оқулықтар жазуы. Бұлардың құндылығы содан - олар қазақ тілінің жаңа оқулығы мен бағдарламасы болды.
Тілдің мектепке арналған бағдарламасы дегеніміз - бір жағынан, әдеби тіл нормасын белгілейтін құжат. Мұнда әсіресе фонетика, синтаксис салалары тұңғыш рет ғылыми негізде талданып ұсынылады. Әрине, қазақ мектептерімізде қолданылып жүрген бағдарламалар - басқа авторлардың (Қ.Жұбановтан кейін) жасағандары. Қ.Жұбанов бағдарламасындағы терминдер мен материалдардың жүйеленуі бұл күнде басқаша. Бірақ құрылымы, материалдарды ұсыну тәртібі жағынан соңғы бағдарламалар да тұңғыш варианттың ізімен жасалғандғы байқау қиын емес.
Қ.Жұбанов мектепке арналған қазақ тілі грамматикасының толық курсы жазған (V және VI-VII кластар үшін), бірақ оның 1-бөлімі (V сынып үшін) кітап болып шыққан да, екіншісі жарық көрмей кеткен. Басылып шығып, мектептерде қолданылатын оқулықтың құндылығы сол - мұңда қазақ тілі салаларының (синтаксис, морфология, фонетика) әрқайсысы ғылыми негізде тәртіптеліп, әлдеқайда кеңірек сөз боды. Әсіресе дыбыс, буын, үндестік заңы сияқты фонетика мәселелері тиянақты, жан-жақты түрде баяндайды.
Қ.Жұбановтын ағартушылық қызыметі оның нағыз ғалым, профессор болған кезінде де толықталған жоқ: ол Ағарту Халық Комиссариаты жанындағы Оқу-методика секторының меңгерушісі болып қоса қызымет атқарып жүрді. Бұл жүргенде де оқулық-бағдарламаларды өзі ғана жазып қоймай, басқаларға жаздыруды ұйымдастырып, оларға консультация-кеңес беріп, мұғалімдердің білімін жетілдіру курыстарына, семинарларына сабақ беріп, көп еңбек еткен.
Қ.Жұбановтың профессорлық - ұстаздық қызметін айрықша атауға болады. Әріптестерінің, шәкірттерінің көз көрген замандастарының айтқан, жазған есетілктеріне қарағанда, оның абзал жанды үлкен азамат, абыройлы ұстаз болғанын байқаймыз. Оқығаны да, сол оқығанынан тоқығаны да мейлінше мол, бірнеше тілді, әсіресе орыс, қазақ тілдерін бірдей меңгерген, ғылымның алуан саласынан хабардар қарапайым Қ.Жұбанов өзінің біліммімен де, жүріс-тұрысымен де сан адамның ақылшы тәрбиешісі, ұстазы болған. Тіл ғылымы дүниесіне 1934-1935 жылдары қалам тарта бастаған Сәрсен Аманжолов, Хажым Басымов, Сейіл Жиенбаев сияқты сол кездегі жастарды қателіктерін көрсете отырып баулығаны көрінеді [14].
Қ.Жұбановтың қаламынан туған дүниенің бірқатары өз кезінде жарыққа шығып үлгерді, ал бірсыпырасы, оның ішінде аса бір құндылары да, баспа бетін көрмей, мүлдем жоғалып кетті. Енді біраз жазбалары мелекеттік архивтерде сақталып қалғаны анықталып отыр. Өз тұсында, 30-жылдарда, Қ.Жұбанов жазғанданынан жеке кітап, кітапша болып шыққандары, сол кездегі Ауыл мұғалімі, Политехникалық мектеп, Әдебиет майданы сияқты журналдарда басылғандары, жинақтарға енгізілген мақалалары, Терминком бюллетеньдерінде жарияланған материялдары мүмкіндігінше жиналып алынды, газет беттерінде жарық көрген мақалаларының да едәуір қолға түсті. Қ.Жұбановтың әр жерде өзінің айтуы бойынша және кітапша мұқабаларындағы баспа жарнамаларында көрсетілуінне қарап, оның қаламынан төмендеген еңбектердің шыққанын, бірақ олардың басылуға дайын тұрған жерінен (баспалар мен редакцияларда) жоғалып кеткенін білуге болады. Олар мыналар: Мағынасыз сөздердің мағыналары атты тұңғыш мақаласы (о баста баяндама тексті) екі рет жоғалған. Алғашқыда 1930 жылы басуға жіберілген жерінен Қазақстанды зерттеу қоғамы дегеннің қағаздарының арасына түсіп кетіп жоғалады. Кейін есте қалғандары бойынша автор оны Қазақтардың малға айтатын одағайлары деген атпен қайта жазып, екінші рет баспаға ұсынғанда, 1937-38 жылдары тағы жоғалып кетеді. 1936-1937 жылдары Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөнінен зерттеулер деген жалпы атпен 10 түрлі жұмысы (10 кітапшасы) шығуға тиісті екен. Солардың тек екеуі ғана (Из истории порядка слов в казахском предложении, Заметки о вспомогательных глаголах) шығып үлгерген де, қалған сегізі қалып қойып, сол бетінде жойылған. Олар: О частях речи в казахском языке, Двойные слова синонимического типа. Возникновение фонематического различия глухих и звонких. Подражательные слова, как особые формы словообразования, Скотоводческие междометия казахов, Элементы кинетической сигнализации в женской речи казахов, К природе и генезису залоговых форм в казахском языке, Структура местоимений в казахском языке1.
Сондай-ақ ғылыми грамматика курсының I томы Фонетика деген кітабы жарық көрмей жоғалып кеткен. І936-37 жылдары Қ.Жұбановтың қатысумен Қазақ тілінің академия сөздігінің I бөлімі А - азу дегенге шейін
жасалып, А.Самойлович пен Қ.Жұбановтың редакторлығымен баспаға дайындалған екен, ол да жарық көрмеді. Ішінде Қ.Жұбановтың екі мақаласы бар Қазақ тіл білімі мәселелері деген жинақ баспаға дайындалған екен, ол да жоқ. 20-жылдарда Құдайберген Сегіз бен Мақпал атты пьеса жазған екен, ол да қолға түспеді. 1932 жылы Шакар мен Таразы қыздың айтысын жазып алған екен, оның да қайда екені беймағлұм. Және де біз білмейтін тағы да көптеген тезистері, материалдары, сүйкей салған жазбалары, жазысқан хаттары болуы мүмкін. Осылардың барлығын әрі қарай тынбастан іздестіру, табу міндетіміз де, борышымыз да. Іздестірсе әр нәрсе шығып қалатынын байқадық. Әкесінің мұрасын архивтерден, жеке мекемелер мен адамдардан іздеп табуда балалары Ақырап пен Есет Жұбановтардың, інісі акад. Ахмет Жұбановтың көп қызмет еткенін айтпасқа болмайды. Сондай-ақ қарт мұғалім Жанғазы Жолаев жақсы материал тапсырды, ол - Қ.Жұбановтың өзіне жазған хаты, педагог ғалым Шамғали Сарыбаев тапсырған материал - Қ.Жұбанов лекцияларының конспектісі - бағалы екенін айту керек. Сол сияқты әрі қарай бәріміз ат салыссақ, оған осы кітапшаны оқығандар қатынасса, әлі де біраз материал жиналар деп үміттенеміз.
Еңді Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасына тоқталайық. Ғұлама ғалымның қаламына ілінген мәселелер тақырыбы жағынан мынадай салаларды қамтитды.
1) Фонетика;
2) Қазақ тілі грамматикасы (морфология мен синтаксис);
3) Жалпы тіл білімінің кейбір мәселелері;
4) Қазақтың ұлттық әдеби тілінің дамуы мен тарихы;
5) Қазақ жазуы, орфографиясы, терминологиясы;
6) Оқулық, бағдарлама, әдістеме;
7) Мәдениет пен өнер мәселелері.
Осылардың әрқайсысына қысқаша талдау жасалық.
Қ.Жұбановтың еңбектеріне және өмірбаянын жазушылардың айтуына қарағанда, оның тіл ғылымының бір саласы ф о н е т и к а н ы ден қоя зерттеуге кіріскені байқалады. Материалы к научной грамматике казахского языка, I том, фонетика деген монографиясы жазылып бітіп, 1937 - 38 жылдарда баспадан шығуға тиісті екен, бірақ шықпай, қолымызға қолжазбасы да тимей сол күйінде жоғалып кеткенін жоғарыда айттық. Қ.Жұбанов еңбектерін жақсы білетін акад. I.Кеңесбаев көлемі 20 баспа табақтай бұл кітапты автордың фонетика саласындағы ұзақ уақыт зерттеген еңбегі болатын дейді. Соған қарағанда Қ.Жұбанов фонетика нендей ғылым дегеннен бастап, онда зерттелетін категорияларды жүйелі түрде башайлап талдаған.
Әзірге біздің алдымызда фонетика мәселелерін сөз ететін оның 3 - 4-ақ жұмысы жатыр. Олар фонетиканың өзі емес, соның кіріспесі тәрізді. Бұл К постановке исследовання истории фонетики казахского языка (машинкамен 19 бет), Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар, Қазақ тілінің фонетикасы (журналдың 16 беті), Буын жігін қалай табуға болады (машинкамен 15 бет). Бірінші мақала Труды Казахского института национальной культуры деген 1935 жылы шыққан жинақта жарияланған.
Мұнда автор лингвистикалық зерттеу жұмысын жүргізудегі өзінің бұрынғы зерттеушілерден ерекшеленетін әдістерін баяндайды. Бірінші ерекшелігі - қазақ фонетикасы тарихын зерттеу объектісі етіп жазба ескерткіштер емес, осы күнгі тілдің өзін алатындығы. Өйткені, дейді автор, қай тілдің болмасын осы заманғы қалпының өзінде көптеген тарихи қалдықтар бар. Олар грамматика саласынан да, семантикадан да, сондай-ақ фонетикалық элементтерден де табылады. Семантикалық реликт (қалдық) ретінде осы мақаласында қазақтың безгегім ұстады, күн көру орыстың лихорадит, немістің es regnet (дождит) деген тіркестерін келтіреді. Бұл ойын автор келесі бір еңбегінде синтаксистен мысал келтіріп тағы дәлелдейді. Осы күнгі күн ұзаққа, Күнсұлу, Айсұлу, адам тағы сияқты тіркестердегі сөздердің орын тәртібінен өте көне дәуірлердегі синтаксистік амалдардың сырын ашып, оларды да тіл тарихын көрсететін объектілер деп табады.
Автордың зерттеу әдісіндегі екінші ерекшелігі - тіл құбылыстарын бір-бірімен органикалық бірлікте қарайтындығы, яғни фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, семантикалық құбылыстар даму процесінде біріне-бірі байланысты болатындығын, біреуінде болған өзгеріс екіншісіне ықпал етіп, тіркесті реакция жасайтындығын айтады. Бұған осы мақалада мынадай мысал келтіреді. Өте көне замандарда тілде р мен з дыбыстары фонема ретінде ажырамаған кезі болған, сол кезде көр сөзі мен көз сөзі, сондай-ақ семір, семіз сөздері бірдей қолданылып, затты да, оның қимылын да, яғни әрі есім, әрі етістікті білдірген. Келе-келе, етістікті есімнен ажырату қажеттігі туған кезде, тіл бұған сөз тудырудың басқа да тәсілдерімен қатар, дыбыс алмасу құбылысын пайдаланған: көз-ді есімге, көр-ді етістікке бекіткен. Сөйтіп, дыбыстық ерекшелік сөз жасауға қатысып, лексикалық қорды байытқан. Бұл өзгерістің салдарынан екі түбір - бірі есім, бірі етістік пайда болып, морфологиялық жаңалық туған. Әрі қарай р, з дыбыстары лексикалық және морфологиялық жаңа элемент жасайтын қасиетке ие болғандықтан, енді өздері фонемалық (дыбыстық) мән алып, фонетикалық категорияға айналған, - дейді.
Міне, осындай тіркесті реакцияны іздеуді және оны осы күнгі тірі тілдердегі құбылыстардан іздеуді тіл тарихын палеонтологиялық әдіспен зерттеу деп, оны өз сөзімен айтқанда, индоевропа компаративизміне қарама-қарсы қояды. Бұл пікірін автор Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар деген екінші еңбегінде де білдіреді. Мұнда Тіл дыбыстарының табиғатын қалай танып келдік, қалай тануға тиіспіз деген 2-лекциясында лингвистикадағы индоевропалық әдіске қарсылығын ашық айтып, ол әдіс фонетиканы зерттеу саласында мынадай теріс ұғымдар тудырды дейді:
1) Тіл дыбыстарын өзгермейтін, мәңгі құбылыс етіп ұғындырды; 2) Дыбыс жүйесін тілдің басқа жүйелерінен бөліп оңашалап тексерді; 3) Дыбыстың қоғамдық, тілдік жағын есептемей, жаратылыстық (физиологиялық) жағын тексеруге ауып кетті. Осының нәтижесінде, яғни тілдегі ең негізгі фактор жаратылыстық жағы дегендіктен, индоевропа ғылымы тілдерді жаратылысынан озық, тумысынан қалық тілдер деп бөліп, отар елдердің тілдерін қор санап, империализмнің сойылын соғып отыр деп түйеді автор.
Әрине, 30-жылдарда бел ала бастаған Тіл туралы жаңа ілімді коммунистік идеяға көңілі адал, ғылымға шын берілген Қ.Жұбанов марксизм-ленинизмге негізделген бірден-бір дұрыс методологиялық жаңа бағыт деп қарсы алды. Бұл жалғыз Жұбанов емес, сол кездегі көптеген ірі лингвистердің өздерінің ғылым жолындағы бір кезеңі болатын. Осылай түсінген ғалым Жаңа ілімді де, оны жасаушы Н.Я.Маррды да, ол ілімнің сан қилы әдістерін де (әсіресе палеонтология әдісін) өзіне тән шабытпен қолдап, соны үгіттегені аян. Осы ретте Жаңа ілімге қайшы келетін өзге лингвистикалық ағымдар мен бағыттардың бұрыс-терісін көрсетіп сынауды да өзіне міндет етеді.
Жұбановтың фонетиканы зерттеуге байланысты индоевропа тіл ғылымы адресіне айтылған жоғарғы көзқарастарын осылайша түсіне отырып, мұндағы оның пікірлері мен таза талдауларының дұрыстығын жоққа шығаруға болмайтын тәрізді. Қазірде құлағымызға тосаңдау естіліп, тосырқай қабылдайтын жаңа ілім, палеонтологиялық анализ дегендерді атағаны болмаса, дыбыс деген не, оның табиғаты қандай, даму тарихы қалай өрбіген, оны қалайша зерттеу керек деген мәселелерді Қ.Жұбанов дұрыс бастап, дұрыс баяндауға кіріскенін аңғарамыз.
Фонетиканың таза өз объектілерін талдағанынан бізге әзірге белгілісі - мектепке арналған оқулықта берілген Сөздің дыбыс құрылысы деген III тарауы мен 1 - 2 мақаласы. Сөз жоқ, Қ.Жұбанов қазақ тілі дыбыстарының классификациясы, екпін, буын, сингармонизм дегендерді кең түрде зерттеген немесе зерттей бастаған. Бірақ V сыныпқа арналған оқулықта оларды толық, түгел көрсете алмағаны тағы да белгілі. Бұнда зерттеуші қазақ тіліндегі дыбыстардың фонемалық (дыбыстық) сипатын, фонема санының 26 екенін айтады. Дауыстыларды жүйелегенде дыбыстау түріне қарай оларды толық (осы күнгі ашық), келте (қысаң) және қосынды деп үшке; жасалуына қарай еріндік, езулік деп екіге бөледі. Дауыссыздар мен сонорлар классификациясы да, терминдерінің біраз өзгеше келетінін есептемегенде, осы күнгіден алшақтамайды, тек Қ.Жұбанов класификациясында сыбыр (с, з), сыбыс (ш, ж) дауыссыздары деген бар. Буын мен сингармонизм жайы оқулықтағыдан басқа Буын жігін қалай табуға болады деген мақаласы мен Редактордың ескертулері деген жұмысында сөз етіледі. Мұнда қазақ тіліндегі буынның табиғатын, қасиетін және структурасын кеңірек баяндайды, қазақ буынының жылысу (бірақ - бі-рақ) және кірігу (бара алмайды - ба-рал-май-ды) қасиеттерін, ол қасиеттердің себебін көрсетіп талдауы -- күні бүгінге дейін мәнін жоймаған тың пікір.
Сингармонизм (үндестік заңы) мәселесіне Қ.Жұбанов бірқатар көңіл аударған. Ең алдымен, түркі тілдеріндегі үндесу қасиетін кейбір европа білімпаздарының қате түсінетіндігін айтады. Мысалы, Штейнтальдің сингармонизм түркі-монғол елдерінің рухани енжарлығынан туған дегенін, Бетлингтің: сингармонизм себебі урал-алтай халықтарының сөйлеу мүшелерінің өзгеше құрылғандығынан деуін Ғылыми курста да, Ескертулерінде де қатты сынап, сингармонизм - кертартпалықты немесе артта қалушылықты көрсететін құбылыс емес, тілдегі түбір мен қосымшаны жымдастыратын цемент екенін айтады. Және сингармонизмді түбірге ғана қатысты заң (түбірдің тұтас жуан, не жіңішке болуы) деп ұғуды теріске шығарады, Қазақ тіліндегі түбірлердің біркелкі жуан не жіңішке болып келуі әрдайым сақталып отырмайтынын, яғни бір сөздің ішінде жіңішке де, жуан да буындар келе беретінін (қайте-мін, бір-ақ, ә-пер-ба-қан, мін-таз-дай, - мысалдар Қ.Жұбановтікі) дәлелге кетіреді. Сондықтан үндесу - түбір мен қосымшаға қатысты заң дейді.
Бұлардан басқа Қ.Жұбановтың фонетикаға қатысты қысаң дауыстылардың сусып түсіп қалуы жайында мақаласы болыпты. Мақала жарық көрмей жоғалып кеткен. Оның кейбір бөлшектерін басқа мақалаларда айтылған фрагменттеріне қарап топшылауға болатын тәрізді. Мысалы, ұйқта сөзінің түбірі ұйқ емес, ұйқы екенін, бірақ бұған заңды -ла жұрнағы тіркелмей, оның -та болып кетуі, Жұбановтың өз терминімен айтқанда, сусымалы ы-ның түсіп қалу салдарынан, ал ы-ның түсіп қалуы екпінге байланысты дейді.
Қ.Жұбановтың дыбыс, буын, үндесу категорияларының табиғатын, заңдылықтарын бұлайша ғылыми негізде жақсы танып білуі оның кейін емле мен алфавит мәселелерін шешуге қатысты ойлары мен ұсыныстарын дәлелдеуге бірден-бір көмек етті. Сондықтан ғалым жазу мен емлеге қатысты айтыстарда жалаң дау айтпай, өз ұсынысын езеуреп күшке салып өткізбей, байсалды түрде дәлелдеп, жұртқа мәселенің оң-терісін танытып барып, жүзеге асырып отырған.
Енді м о р ф о л о г и я ғ а келейік. Бұл саланың негізгі категорияларына қатысты алғашқы мәліметтерді Қ.Жұбанов мектеп грамматикасында береді. Морфологиялық объектілерден ғалымның кеңірек пікір айтып үлгергені: көмекші етістіктер, күрделі сөздердің жасалуы, сөз құрылымы, оның ішінде өлі түбір мен өлі қосымшалар сияқты мәселелер.
Қазақ тіліндегі отыр, тұр, жүр, жатыр деген төрт етістік күллі өзге етістіктерден үш түрлі морфологиялық қасиетімен ерекшеленеді дейді алғашқы зерттеуші Қ.Жұбанов. Бірі - олардың жіктік жалғауларын тікелей қабылдай алатындығы; екінші - түбір күйінде тұрып таза Präsеns-ті (осы шақты) білдіре алатындығы; үшінші - түбір күйінде тұрып Imperativ-тің (бұйрық райдың) II жағы мен Präsеns-тің III жағын көрсететіндігі. Оның үстіне төрт етістік әрқайсысы осы шақты жасағанда, соның өз аясындағы әр түрлі мағынаны білдіреді. Жатыр етістігі іс-әрекеттің дәл сөйлеп тұрған сәтте емес, әйтеуір жалпы жүріп жатқан, ара-арасында үзілісі де болатын түрін көрсетеді: Бейімбет бір үлкен роман жазып жатыр (мысал Қ.Жұбановтікі - Р.С.). Егер іс-әрекет сөйлеп тұрған сәтте орындалып жатса, қазақ тілі отыр етістігін жұмсайды; ұзақ іс-әрекет үзілістерімен жүріп жатса, қазақ жүр көмекшісіне жүгінеді: тұр-ға келсек, ол соншама күрделі: осы сәттегі істі де, орындалып жатқан іс-әрекетті де білдіреді, дәл осы сәттегі істі білдіргенде тек адамға байланысты айтылады.
Қысқасы, Қ.Жұбанов өзінің Көмекші, күрделі етістіктер туралы деген орыс тіліндегі шағын кітапшасында төрт етістіктің осы сияқты семантикалық-функциялық дифференциациясын ең бір нәзік жерлеріне дейін талдап көрсетіп береді. Бұл - атақты төрт етістік (отыр, жатыр, жүр, тұр) туралы жазылған ең алғашқы ғылыми жұмыс.
Осы күнгі біріккен сөздер деп жүрген категориямыз о бастан қиын мәселенің бірі екенін байқаймыз. Қ.Жұбанов бұған біріккен сөз емес, кіріккен сөз деген терминді қолданады да, оның негізгі белгісі етіп, бүгінде ішкі жігін жоғалтып, бірігіп кетуді алады: ашу+тас-тың ашудас, күн+жүз (дуз) дегеннің күндіз, ай+йүз-дің аяз, бел+бау-дың белбеу болып жымдасып кетуін мысалға келтіреді. Ал жер май, бес жылдық сияқтыларды Жұбанов әлі кірігіп жетпеген деп табады.
Демек, осы күнгі бізге қарағанда біріккен сөздердің межесін белгілеуде Қ.Жұбанов тұрақты және айқын принцип ұстаған: дыбыстық, морфемдік (түбірлік, қосымшалық) деформацияға (өзгеріске) ұшырағандар ғана біріккен болады екен де, қалғандары күрделі сөздер ғана болып табылады екен.
Қазақ тілінде біріккен сөздің жасалуы туралы деген бұрын жарияланбаған, архивтен табылған 7 беттік орыс тілінде жазылған этюдінде зерттеуші түбірлердің бірігуі туралы мәселеге тереңірек баруды ойластырады. Мұнда түбірлердің тіркесе барып бірігіп кету құбылысын жалғыз қазақ тілінен емес, латын, орыс, неміс, ағылшын тілдерінен мол-мол мысалдар алып, салыстыра зерттемек болады. Бірақ, өкінішке орай, бұл материал да, Қ.Жұбановтың көптеген құнды еңбектері сияқты, әрі аяқталмай, әрі автордың өз қолымен өңделмей, черновик күйінде қалып қойған. Әйтпесе жоғарғы аталған тілдердің бірқатарын жақсы меңгерген ғалым осы тілдердегі көріністерді салыстыра зерттей отырып, түбірлер бірігуінің жалпы тілдік теориясын (заңдылығын) айтқан болар еді.
Проф. Қ.Жұбановтың айырықша көңіл қойғаны -- өлі түбірлер мен өлі жұрнақтар жайы. Сірә, өлі форманттарды іздестіріп табу оның тілдік құбылыстардың даму тарихын осы күнгі тірі тілдің өз ішінен іздеу сияқты әдісінен туса керек. Көз бен көр, жан мен жақ, ұял мен ұят, өгіз бен өкір тәрізді сөздерді олардың соңғы дыбыстарын ажыратып боршалаған және оның мәнін поляк ғалымы Владислав Котвичтен кейін, қазіргі поляк тюркологы Зайончковский мен қырғыз қаламдасымыз Б.Юнусалиевтен бұрын айтқан адам, біздіңше, Қ.Жұбанов болар. Өлі түбір (күрес, жарыс дегендердегі күре, жар), өлі қосымша (соң-ра, жон-қа, ерте-ң дегендердегі -ра, -қа, -ң жұрнақтары) дегендерді мектепте танытуды ұсынған (Мектеп грамматикасын және Жанғазы Жолаевқа жазған хатын қараңыз) ғалым екінші бір еңбегінде ұял, ұят сөздерін талдап, соңғы сөздегі -т жұрнағы ки-іт, мін-іт, шығ-ыт (ұзатылатын қызға арналған киім) сөздерінде де сақталғанын көрсетіп, дәлелдей түседі. Сірә, әрі қарай жұмыс істей беруге дәм жазғанда, Қ.Жұбанов сөз құрылымы, түбірдің грамматикалық дамуы деген мәселені тюркологтардың ішінде бірінші болып терең зерттеген адам болар еді деген ой туады.
Қ.Жұбанов - с и н т а к с и с т і өз алдына жүйелі курс етіп түгел зерттеуге үлгермеген адам. Бұл саладан оның жазғаны: мектеп грамматикасындағы материалы, атақты Из истории порядка слов в казахском предложении деген еңбегі, Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан деген консультациясы мен бұрын жарияланбаған 2 - 3 мақаласы ғана.
Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі деген орыс тілінде жазылған еңбекте автордың лингвистикалық эрудициясының молдығы, аса бір тың, бұрын-соңды ешкімнің қаламына ілінбеген жайды сөз ететіндігі, жалғыз қазақ тілі емес, жалпы тілдерге қатысты даму кезендерін қозғайтындығы көрінеді. Бұл еңбекте автордың көздеген мақсаты - грамматикалық құбылыстардың даму тарихын осы күнгі тіл фактілерінен алып зерттеу.
Осы күнгі тіліміздегі күн ұзаққа, адам тағы, жау жұмыр тәрізді тіркестерде анықтаушы сөздер анықталушыдан кейін орналасқан. Демек, қазіргі жалғыз қазақ тілі емес, күллі түркі тілдерінің синтаксистік нормасына қайшы келеді. Бұл не? Жай некен-саяқ ұшырасатын кездейсоқ құбылыс па, жоқ, белгілі бір жүйе ме? Осыған ұқсас, яғни анықталушы мен анықтаушының бұ күндегі тәртібі төңкеріліп жүрген басқа да сөз қатары бар ма екен? Бар екен. Күнсұлу, Айсұлу, Танжарық, Айжарық, Маман бай, Көтібар батыр, Айман сұлу, Асқар ақын, Бекет жолдас, Ғаббас сыншы (мысалдардың барлығы Қ.Жұбановтікі - Р.С.) деген кісі аттары мен тіркестерде де сынды (эпитет) білдіретін анықтаушы сөздер өз орындарында емес. Өз орындарында болғанда: сұлу күн, жарық таң, сыншы Ғаббас, ақын Асқар т.т. болса керек қой. Мұндай тәртіптің ізін екі сөзден құралған тіркестерден ғана емес, түбір мен қосымшалардан да табуға болады. Қосымша дегендеріміз о бастағы мағыналы сөздер, сол мағыналы сөздердің бірқатары тағы да анықтаушы екені көрінеді. Құлыншақ, келіншек, қапшық, ершік, өгізше, інгенше, атанша дегендердегі -шақ-шек, -шық-шік, -ша-ше-лер о бастағы шаға сөзінен шыққан жұрнақтар - дейді ғалым. Шаға - бала, кішкентай нәрсе, демек, кішілік сынын білдіретін анықтауыш сөз болса керек. Бала құлын, бала (кішкене) келін, бала (кішкене) қап т.т. Бұл жерде де анықтауыш анықталғыштан кейін орналасыпты. Жіктік жалғауларын жіктеу есімдіктерінен шықты десек, онда да бастауыш пен баяндауыштың орны алмасып жүргенін мойындауымыз керек. Демек, осылардың баршасын соншама мол мысалмен, даусыз фонетикалық-морфологиялық талдаулар жасай отырып, айтып-айтып келіп, зерттеуші Қ.Жұбанов тілдің өте көне, мың-мың жылдардан арғы (тарихи дәуірге дейінгі) күйіне көз тастайды да, мыңдаған ғасырлар бұрын тілімізде қазіргіден өзгеше синтаксистік заң үстем болмады ма екен деген жорамалға келеді. Бұл, сөз жоқ, сапалық өзгеріс болса керек-ті. Оны Қ.Жұбанов тілдің даму сатыларының сапалық бір түрінен (аморфты-синтетикалық құрылысты түрінен) екіншісіне - агглютинативтік құрылысқа көшу дәуірінде болған тілдік ірі оқиға деп топшылайды.
Бұл еңбектің құндылығы, біздіңше, мынада. Ең алдымен, бұл - тамаша этимологиялық (сөз төркінін) талдау үлгісі. Мұнда көптеген жұрнақтар мен түбірлердің морфологиялық талдауы олардың фонетикалық құбылуын көрсетумен қатар жүргізіледі. Екіншіден, бұл жұмыс - салыстырмалы-тарихи әдістің таптырмас үлгісі; мұнда автор жалаң қазақ тілі емес, көптеген түркі тілдерін (көнелерін де, қазіргілерін де), сонымен қатар өзге системалы тілдерді, оның ішінде грузин, қытай, монғол тілдерінен алынған фактілерді салыстыра отырып зерттейді. Үшіншіден, мұнда негізгі тақырыптан тыс өзге бірқатар тың пікірлер айтылған. Оларды автор негізгі тақырыбын дәлелдеу үшін жол-жөнекей айтып отырады. Мысалы, мезгіл мәнді сөздер қашан? деген сұраққа жауап бергенде жатыс жалғауын қабылдайды: түс-те, кешкі-де, бір күн-де, бес сағат-та, сүт пісірім-де. Демек, бұл жатыс жалғауында қандай мекендік мағына бар? Сондықтан, - дейді зерттеуші, - қазақтың жатыс жалғауы деп жүргеніміз жалғыз жатыс емес, шындығында жатыс және мезгіл жалғауы болып шығады (9-бет).
Екінші мысал. Тағы деген сөздегі ы, қазақы, естекі, қоқаны (ер) дегендердегідей, түркі тілдерінің өзінікі емес, кейін кірген парсы тілінің нисбет и-і. Қазақша ы, і-ге айналып кеткен. Навои-ді де қазақтар Науайы дейді ғой (11-бет). Үшінші мысал. Қазақ тілінде қып-қызыл, жап-жарық сияқты күшейткіш буынды қос сөз жасайтын негізінен п дыбысы болғанымен, өзге түркі тілдерінің осы қызметтес с, м дыбыстары сақталған сөздер де жоқ емес. Оған мысал, - дейді автор, - қаз-қатар, қаз-қалпы (нда), қым-қуыт, жым-жырт, тас-талқан сөздері (17 - 18-беттер). Мұндай жол-жөнекей тың, пікірлердің әлі де он шақтысын табуға болады.
Төртіншіден, Қ.Жұбановтың бұл еңбегі - қазақ ономастикасын (адам аттарын) сөз еткен тұңғыш ғылыми жұмыс. Қазақша кісі аттарының сан алуан ерекшеліктерін, мұндағы бай, бек, сұлу, батыр формативтерінің (тұлғаларының) мағынасы мен қызметін, ру аты мен жеке адам аты қатар айтылғанда (қара қыпшақ Қобланды, байұлы Сырым), компоненттердің синтаксистік-семантикалық ара қатынасын соншалық түсінікті түрде, мол мысалмен сөз етеді.
Бесіншіден, Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі деген еңбектің құндылығы оның шын мәніндегі тұңғыш ғылыми сауатты зерттеу жұмысы екендігінде. Басқа да жазғандары сияқты, бұл еңбегін де Қ.Жұбанов тиянақты отырып, соңғы рет редакциялап, әдеби түрде өңдеп үлгермегеніне, соның салдарынан кейбір дереккөздерге сілтемені ойдан жасап, кітап бетін көрсете алмағанына оқушыларынан кешірім сұрағанына қарамастан, бұл еңбек -- күні бүгінге дейін үлгі боларлық, көп нәрсені ойлатарлық жұмыс деп батыл айуға болады.
Синтаксис мәселелерінен проф. Қ.Жұбановтың келесі бір сөз еткені - сөйлемнің түрлері (мағынасы мен құрылымына қарай), сөйлем мүшелері (Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан деген мақаласында). Мұны да кең түрде талдай алмай, өзінің мектеп грамматикасына қосымша консультация ретінде ұсынған материал екенін көреміз. Жалғыз-ақ ескертетін нәрсе - сөйлем мүшелеріне, сөйлем түрлеріне байланысты терминдер Құдайберген Жұбановта қазіргіден біраз өзгеше аталады. Кейін қалыптасу процесінде олардың бірсыпырасы Жұбанов вариантында, бірқатары өзгеше түрде қолданылып кетті (мысалы, ноқат - нүкте, айқындауыш мүше - тұрлаусыз мүше, толықтауыш - анықтауыш т.т,; бұлардың алғашқысы Қ.Жұбанов еңбектеріндегісі, соңғысы қазіргі қолданылуы).
Көлемі бір баспа табақтай, бұрын жарияланбаған, архивтерден табылған О построении речи на казахском языке деген аяқталмаған мақаласында Қ.Жұбанов сөйлем ішіндегі сөздердің тіркесу қабілеттерін, кейбір морфологиялық тұлғалардың синтаксистік қызметін, сондай-ақ кейбір сөздердің мағынасы мен қолданылуын жазады. Бұл материал, сірә, тезис болар, өйткені номерленген және әр алуан обьектіні сөз еткен, өзі келте, бірақ өте қызық, ішінде өзіне дейін айтылмаған тың талдаулар мен пікірлер бар.
Қ.Жұбановтың синтаксис саласынан келесі бір шұғылдана түсіп аяқтай алмай кеткені - сөйлем ішіндегі сөздердің тіркесу түрлерінің, яғни орын тәртібінің мәнін тану. Сен көрген қымбат алпауыттан да қызыл құрт Ертай ұстаның Темірбайдан алған тор бесті аты жақсы деген жалғыз сөйлемді алып, жарты баспа табақ бойына сөздердің орнын әр алуан құбылтып отырып талдап, сөйлем ішіндегі сөздердің орналасу тәртібіне қарай мағыналары мен қызметтерінің өзгеретінін дәлелдейді,
Міне, Қ.Жұбанов грамматика мәселелерін осылайша зерттеген.
Осы айтылғандардың өзінен-ақ Қ. Жұбановтың халық ағарту ісіне де, тіл ғылымына мол еңбек сіңірген дарын иесі, өз халықын, сүйген азамат екенін көреміз [14].
Қ.Жұбанов 5-6 класқа арнап жазған Қазақ тілінің гамматикасын 1936 жылы бастырып шығарады. Оның осы кітапты қалай пайдалану керектігі жайында арнайы әдістемелік нұсқау жазып, оны баспаға бергені де мәлім. Бірақ 1937 жылы ғалым репрессияға ұшырағанда аталған әдістемелік құрал жарыққа шығып үлгермей, тәркіленген. Бұл тәрізді еңбектің жойылуы қазақ тілін оқыту әдістемесін жасау тарихындағы орны толмас өкініш еді. Оны ғалымның жоғарыда аталған оқулығымен танысу үстінде анық түсіндік. Өзінің жаңа грамматикасын жасауда Қ.Жұбанов Грек-латын мәдениетінен басталалып, Европаға, орыс жеріне, араб, парсы және түрік тілді елдерге тараған грамматикалардың дайын үлгісін пайдаланбайды. Педагогика, психоллогия, физиология және философия ғылымдарымен жете қаруланған, ана тілінің жай-жапсарын жақсы білген ол қазақ тілі грамматикасын жазу үшін жаңа жол іздейді. Бұл сапарда оның ұстаған бағыты - қазақ тілі грамматикасының үлгісі мен жүйесін сол тілдің өзіндік ерекшелігінен іздеу болған. Ғалым педогогика мен дидактиканың принциптері мен әдіс-тәсілдерін іріктей келіп, олардың ішінен нақ қазақ тіліне ғана тиімділерін таңдап алып, соларға сай дидактикалық принциптерді белгілейді. Мұнын өзі қазақ тілінің әдістемесін жүйелеуге қажетті баға жетпес жаңалық болған. Сондақтан бұл грамматика оқулық жасаумен шұғылданушы авторларға, әдіскер-ғалымдарға күні бүгінге дейін үлгі-жоба ретінде елеулі пайда тигізе алары хақ. Қорыта айтқанда, Қ.Жұбанов өзінің грамматикасында тұңғыш рет оқытылатын материалдар ғылыми, жүйелі, бірізді, белгіліден-белісізге, жеңілден ауырға қарай жетелейтін түсінікті, саналы, берік игерілетін болса деген оқыту принциптерін жүзеге асырмақ болған, индукция-дедукция әдістерін шебер пайдаланған.
Ал ғалымның өзіне ғана тән ізденгіштік қасиет жаңа білімді өткен білімнің үстіне жымдастыра қондыру, бүтіннен бастап бөлшекке қарай тереңдету, ұтымды салыстыру, көрнекі баяндау әдістерін дүниеге келтіреді. Грамматиканың жүйесі арқылы да ол берілетін білімнің жаттанды болмай саналы, берік болуын, тіл табиғатымен ұштаса отыруын қарастырады. Жаңа грамматикада оқытудың бұған дейінгі догмалық әдіс-тәсілдеріне орын берілмейді.
Профессор Қ.Жұбанов өзінің Буын жігін қалай табуға болады? деген еңбегін әдістемелеік талдау қатарына қосқан. Алайда, бұл еңдекте таза әдістемелік аяда қалып қоймай, қазақ тілінің буын құрлысын түбегейлі танып барып жазылған ғылыми теориялық зерттеу болып шыққан. Мекпеппен тығыз байланысы бар ғалым оқушылырдың білім деңгейін зерделе келіп, сауатсыздықтын басты себебі - буын жүйесін жете білушіліктен екеніне көзі жеткен тәрізді. Содан кейін ол ұстаздар мен шәкірттерін жедел жәрдем көрсету мақсатымен осы тұрғыда ізденіске түскен. Олай дейтін себебіміз, профессор Қ.Жұбанов өмір сүріп, еңбек еткен кезеңде ғылыми теориялық пайымдаулардың кейбірінің дүниеге келуіне күнделікті объективті жағдайдың түрткі болуыт заңды құбылыс еді. Оның үстіне, әсіресе, Қ.Жұбановтың ғылыми еңбектерінің көпшілігі-ақ, күнделікті өмір талабына жауып ретінде жазылып отырғаны мәлім. Ғылыми, өнер, мәдениет әлі төрт аяғын тең басып кетпеген, білімді кадрлар жетіспей жатқан Қазақстан үшін ғалым жан аямай еңбек еткенін көреміз. Сондықтан, уақыт қысымына қарамай, қолына алған ісін түбегейлі зерттеуге дағдылаған Қ.Жұбанов бұл жолы да қазақ тілінің буындарын жеңіл-желпі ғана емес, түбегейлеп зерттейді және ғылыми зерттеуін тікелей мектеп қажеттілігімен ұштастыра жүргізеді.
Қ.Жұбанов қазақ тілінің буындарын қазіргі мектеп грамматикаларындағыдай үш түрге бөлмей, алты түрге бөлді. Ғалым айтқандай, буын ішінде бірісен-бірі ымырласып, олардың әр қайсысы буын құрамындағы тұрған орынына (позициясына) қарай әр түрлі естіледі екен. Мысалығ а-та, а-на, а-ла деген сөздерде, жалаң буын болатын а дыбысы жеке дара тұрғандықтан анық естіледі. Ал та, на, ла тәрізді ашық буындарда а дыбысы жігі бөлінбей, алдыңғы дауыссыздармен жымдасып тұр. Сондықтан ашық буындағы дауыссыздарды да бөліп, анық есту оңай, емес, демек, олар да жеке-дара дыбысталмайды. Егер осының, керісінше, буын жасаушы дыбыстардың орнын ауыстырып: ан, ат, ал деп, оларды тұйық буынға айналдырсақ, буын соңында тұрған дауыссыз дыбыстар анықтау естіледі. Енді Қ.Жұбанов енгізген жеңіл тұйық буын, ауыр тұйық буын, жеңіл бітеу буын, ауыр бітеу буын деген терминдерге келсек, ең әуелі бұларды ауыр немесе жеңіл деп бөлу керек пе, жоқ па? - деген сұрақ туады. Тілшілер үшін ат, немесе арт дегеннің сат немесе сарт деген буындарды айтудың еш қиындығы жоқ та болар. Бірақ оқыту процесінде олардың айырмашылығы бар, өйткені буын соңында келіп тұрған екі дауыссыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz